ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ«PAULO FREIRE: PEDAGOGUE OF LIBERATION»

Από τους φοιτητές:Ισπυρλίδου Νικολέττα Νοΐτση Ιωάννη Τουρλιδάκη Ιωάννη Τσιντάρη Δημήτρη

Θεσσαλονίκη, 2003

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

O σχεδιασμός της επανάστασης

1

Στο κεφάλαιο αυτό ο Ελίας προσπαθεί να περιγράψει το κοινωνικό πλαίσιο ζωής και δουλειάς καθώς και το πλαίσιο των σημαντικών γεγονότων της ζωής του Freire, τα οποία κατά την άποψή του είναι σημαντικά και καθορίζουν τις πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις στο έργο του. Περιγράφοντας τα παραπάνω, θα μας παρουσιάσει εν συντομία την κυριότερη δουλειά του.

Tα πρώιμα χρόνιαΟ Freire γεννήθηκε το 19/9/1921 στη Ρεσίφ της Β.Α Βραζιλίας, σε μια οικογένεια

της μεσαίας αστικής τάξης. Ο πατέρας του ήταν ο Joaquim Themistocles Freire και μητέρα του η Edeltrudes Neves Freire. Η μητέρα του ήταν ένθερμη καθολική δεν θα μπορούσαμε όμως να υποστηρίξουμε το ίδιο και για τον πατέρα του, ο οποίος ήταν ένας τυπικός καθολικός στα καθήκοντά του. Όταν το 1929 ξέσπασε οικονομική κρίση και κατέρρευσε η μεσαία τάξη ήρθε αντιμέτωπος με την φτώχεια και την δυστυχία. Η οικογένειά του μετακινήθηκε στο Jatatao to 1931, όπου πεθαίνει ο πατέρας του. Αποτέλεσμα αυτής της οικογενειακής κατάστασης και κατ’ επέκταση της οικονομικής, ήταν οι πολύ κακές επιδόσεις του Freire στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αυτό τον οδήγησε να ταχθεί στη ζωή του στην βελτίωση κατ’ αρχήν και στην αλλαγή στην πορεία, της ζωής των φτωχών της Βραζιλίας και όχι μόνο. Ο Freire σπούδασε νομικά και φιλοσοφία. Στο πανεπιστήμιο ενδυναμώθηκε η καθολική του πίστη μέσα από διαλέξεις καθολικών διανοητών που παρακολουθούσε αλλά και από τα κείμενα των Γάλλων θρησκευτικών διανοητών ,Mounier, Bernarow, Maritain. Αυτοί επηρεάζουν τον φιλοσοφικό του εκλεκτικισμό. Αργότερα δίδαξε σε σχολείο της δευτεροβάθμιας πορτογαλλικά.

Το 1944 παντρεύτηκε την Ελζα Μαρία Κόστα Ολιβιέρα και απέκτησαν 5 παιδιά.Εργάστηκαν μαζί σκληρά για να καταπολεμήσουν την φτώχεια και τον αναλφαβητισμό. Οι ρίζες της εκπαιδευτικής του μεθόδου αποτυπώνονται στις συνεδρίες δασκάλων και γονιών, όταν ήταν δάσκαλος σε σχολείο, όπου τους έβαζε σε συζητήσεις με θέματα την πειθαρχία, την πειθαρχία και την ελευθερία, ελευθερία και εξουσία, και όλα αυτά για να αναπτύξει την κριτική τους σκέψη. Έτσι πρωτοξεκίνησε το μακρόχρονο ενδιαφέρον του για την εκπαίδευση των ενηλίκων.

Eεκπαιδευτικός του αλφαβητισμού στη ΒραζιλίαΣύμφωνα με τις μελέτες και τις σπουδές του ο Freire δούλεψε ως δάσκαλος και

υπερασπιστής των ανθρώπων των τρώγλεων .Το 1959 τέλειωσε το διδακτορικό του με θέμα την διδασκαλία των αναλφάβητων ενηλίκων και διορίστηκε καθηγητής της ιστορίας και της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Ρεσίφ.

Το 1960-1964 εφαρμόζει το πρόγραμμα αλφαβητισμού ενηλίκων με την συμμετοχή φοιτητών από το πανεπιστήμιο. Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες εστιάζονται γύρω από την Popular Culture Movement (PCM) μία κίνηση που προωθούσε τον εκδημοκρατισμό της κοινωνικής κουλτούρας μέσω συζητήσεων που αφορούσαν τον εθνικισμό, την ανακατανομή του κέρδους, την οικονομική ανάπτυξη και τον εναλφαβητισμό. Οι προσπάθειες αυτές στόχευαν στην ανάδειξη της ταξικής συνείδησης και την ενίσχυση της λαικής ψήφου. Την περίοδο αυτή ιδρύονται οι πρώτοι αγροτικοί και αστικοί σύλλογοι που με την βοήθεια και της PCM κινητοποιούν τους εργάτες. Ο αλφαβητισμός εν τούτοις ήταν το κλειδί για την επιτυχή έκβαση των μεταρρυθμίσεων της κυβέρνησης Goulart, επειδή μόνο οι εναλφάβητοι επιτρεπόταν από τον νόμο να ψηφίσουν. Πλέον όμως οι εργάτες και οι μικροκαλλιεργητές δεν ψηφίζουν κατά την επιθυμία των μεγαλοκτημόνων αλλά μέσω των συλλόγων τους και αντιλαμβάνονται την ισχύ της ψήφου τους. Ο Weffort, στο έργο του Φρέιρε Education as the practice of freedom τονίζει την σπουδαιότητα της κίνησης για τον εναλφαβητισμό στη Βραζιλία. Υποστηρίζει ότι οι κρατούντες είναι αυτοί

2

που ευθύνονται και αυτοί που υποθάλπτουν αυτή την κατάσταση στην κοινωνία. Αυτή η ιστορία των προσπαθειών του εναλφαβητισμού είναι σύντομη. Κατά την δράση της η PCM έκανε χρήση εποπτικών μέσων(εικόνες,), τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά και οδήγησαν τον Freire στην υιοθέτηση ίδιων μεθόδων στην εκπαιδευτική του εκστρατεία. Το 1963 ξεκίνησε η δράση της δικής του εκπαιδευτικής προσπάθειας και στα πρώτα στάδια συνεργάστηκε με την PCM της οποίας ηγούνται Λατίνοι καθολικοί. Σταδιακά διείσδυσαν στις τάξεις της PCM μέλη του κομουνιστικού κόμματος. Την ίδια περίοδο ένα άλλο πρόγραμμα το MEB (Movimento de Base)που υποστηρίζεται από την εκκλησία και την κυβέρνηση γίνεται ριζοσπαστικό. Αυτή η στροφή στ’ αριστερά εδραίωσε την απόφαση του Freire να μεταβιβάσει το πρόγραμμα στο πανεπιστήμιο. Το 1962 ορίζεται από τον δήμαρχο της Ρεσίφ υπεύθυνος για τον αλφαβητισμό των κατοίκων της πόλης.

Tο πρόγραμμα εξαπλώνεταιΤο 1963 ο Freire διορίστηκε από την κυβέρνηση αρχηγός της εθνικής εκστρατείας

αναλφαβητισμού. Αυτό το εθνικό πρόγραμμα σχεδιάστηκε μετά την εφαρμογή αντίστοιχου προγράμματος στην Κούβα και είχε σημαντικά αποτελέσματα. Αυτή η εκστρατεία υποστηρίχθηκε από το πρόγραμμα του Freire και από την ΜΕΒ. Στην πορεία επισκιάστηκε το πρόγραμμα της ΜΕΒ από το κυβερνητικό πρόγραμμα MOBRAL Η MEB σχεδιάζει ένα πρόγραμμα με τίτλο «H ζωή είναι πάλη –αγώνας». Η μέθοδος αποτελείται από 30 μαθήματα με εικόνες και συζητήσεις από την καθημερινή ζωή και τις ενασχολήσεις των μικροκαλλιεργητών. Η κατήχηση ξεκινάει από υποθέσεις παρόμοιες με εκείνες της δουλειάς του Freire. Από το 1962 και μετά ένα μέρος των προγραμμάτων ήταν κοινό.

Σ’ αυτές τις μεθόδους αντέδρασαν οι συντηρητικοί κύκλοι και κατηγόρησαν τον Freire για ανατρεπτικές ιδέες. Επίσης χαρακτήρισαν την δουλειά της PCM κατηχητική. Ποτέ ο Freire δεν έθεσε ως πρωταρχικό του στόχο την επανάσταση αλλά ήθελε να υποστηρίξει την κυβέρνηση Goulart που θα έφερνε κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Κύρια επιδίωξή του ήταν ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας. Η δουλειά του όμως είχε επαναστατικούς σπόρους, επειδή έφερνε τους ανθρώπους αντιμέτωπους με την καταπιεστική κατάσταση που βιώνουν. Αργότερα όταν γράφεται η Παιδαγωγική του καταπιεζόμενου, προωθεί την επαναστατική δράση και η Παιδαγωγική του καταπιεζόμενου γίνεται το εγχειρίδιο της επαναστατικής εκπαίδευσης, όπου η επανάσταση πια θα φέρει ικανοποιητικές κοινωνικές και αλλαγές στη Βραζιλία. Το 1964 διακόπτεται βίαια η εκστρατεία του εξαιτίας της επιβολής της δικτατορίας.Τότε ο Freire κατ’αρχήν φυλακίζεται και στην πορεία εξορίζεται από την Βραζιλία. Χρονικά ακριβώς εδώ ξεπερνάει την γραμμή του μεταρρυθμιστή εκπαιδευτικού και γίνεται ριζοσπάστης ή επαναστάτης, σκεπτόμενος ότι δεν είναι αρκετές οι μεταρρυθμιστικές του δράσεις για τον αγώνα ενάντια των καταπιεστικών καταστάσεων. Εδώ φαίνεται ότι επηρεάστηκε η σκέψη του από την επιτυχή έκβαση της επανάστασης της Κούβας όπως άλλωστε και η σκέψη άλλων διανοητών της Λατινικής Αμερικής. Μίλησε τώρα για ριζοσπατισμό ή μετασχηματισμό συνδέοντας τις έννοιες με την καινούρια του θέση ότι:

«Ένας εκπαιδευτικός είναι και πολιτικός…»

Ο Freire στη φυλακή: ΧιλήΜετά την αποφυλάκισή του, έφυγε από την Βραζιλία και πήγε πρώτα στη Βολιβία

και μετά Χιλή. Στη Χιλή κέρδισε βραβείο της ΟΥΝΕΣΚΟ για τον εναλφαβητισμό μεγάλου μέρους του πληθυσμού της Χιλής. Όσο βρίσκεται στη Χιλή γράφει δύο βιβλία που τον καθιστούν ηγέτη του αλφαβητισμού ενηλίκων και ριζοσπάστη πολιτικό της εκπαίδευσης.:

Εducacao como pratica da liberdade in Chile, η συγγραφή του βιβλίου τελείωσε το 1967 και περιγράφεται σ’ αυτό η αλφαβητική του μέθοδος.

3

Extention or communication: Περιγράφεται η γνωστική θεωρία πάνω στην οποία αναπτύχθηκε η εκπαιδευτική του μέθοδος. Υποστηρίζει μια διαλεκτική θεωρία που βασίζεται στο διάλογο και όχι στην πολιτιστική εισβολή. Είναι μια κριτική της μεθόδου του όπως αυτή εφαρμόστηκε στη Χιλή.

Και τα δύο μαζί αποτελούν το έργο του Education for critical consciousness που δημοσιεύτηκε το 1973 στα Αγγλικά μετά την δημοσίευση της Παιδαγωγικής. Είναι μία καλύτερη εισαγωγή στη φιλοσοφία και την μέθοδο που εφάρμοσε στην Βραζιλία και περιγράφει δράσεις και εικόνες που χρησιμοποίησε, καθώς και τη κατάσταση που επικρατούσε. Ο Ελίας θεωρεί ότι ο Freire εδώ είναι ένας μεταρρυθμιστής, χριστιανοδημοκράτης και υπαρξιστής χριστιανός. Ο Φρέιρε αναγνωρίζει ότι υπάρχουν εδώ αφέλειες, όσον αφορά την πολιτική και την εκπαίδευση. Ο πολιτικός ρόλος του εκπαιδευτικού δεν αναλύεται επαρκώς. Στο παραπάνω βιβλίο ο Freire περιγράφει την μετάβαση των σταδίων της βραζιλιάνικης κοινωνίας. Η βραζιλιάνικη κοινωνία είναι μια κλειστή - μαζικοποιημένη κοινωνία που στερείται δημοκρατικών εμπειριών. Η συνειδητοποίηση είναι ο κριτικός στοχασμός που αιτιολογεί τα πράγματα. Η μέθοδος διεξάγεται μέσα στους κύκλους κουλτούρας. Το βιβλίο γράφτηκε στα πλαίσια των αγροτικών μεταρρυθμίσεων στη Χιλή, αλλά προσπαθεί να αντιμετωπίσει και εκπαιδευτικά προβλήματα στην αστική κοινωνία.

Το 2ο βιβλίο του είναι η παιδαγωγική του καταπιεζόμενου, που γράφεται όσο είναι στη Χιλή. Με το βιβλίο αυτό καθιερώθηκε ως εκπαιδευτικός του κόσμου. Είναι περισσότερο θεωρητική ερμηνεία μιας επαναστατικής παιδαγωγικής. Δημοσιεύτηκε το 1968 και μεταφράστηκε στα Αγγλικά το 1970 .Στο έργο αυτό ο Freire είναι πιο ριζοσπάστης και περιγράφει μια επαναστατική εκπαίδευση. Ο Ελίας αναφέρει ότι το βιβλίο κρίθηκε ως: ασαφές, υπερβολικό, αφηρημένο και δύσκολο, παρ’ όλα αυτά εντάχθηκε στα κλασσικά βιβλία για την εκπαίδευση. Οι κριτικοί δεν είδαν ότι το βιβλίο είναι ένα επαναστατικό μανιφέστο παρά μια φιλοσοφική διατριβή. Οι αρχές από τις οποίες διέπεται το βιβλίο:

1.Οι άνθρωποι υποκείμενα και όχι αντικείμενα.2.Η εκπαίδευση να εφαρμόζεται για και μαζί με τους καταπιεσμένους και όχι γι’

αυτούς.3.Η παιδαγωγική του καταπιεζόμενου συνεπάγεται την συνειδητοποίηση της

καταπίεσης.4.Αντιτίθεται στην τραπεζική εκπαίδευση και μιλάει για την εκπαίδευση που

στηρίζεται στο διάλογο.Στις Η.Π.Α.Το 1969 πήγε στην Αμερική, επισκέφτηκε το Χάρβαρντ και άλλα σπουδαία

ιδρύματα του δυτικού πολιτισμού. Απέκτησε φίλους και υποστηρικτές της θεωρίας του χωρίς όμως να σημαίνει ότι αυτοί δεν του κάνουν κριτική. Κατηγορήθηκε από Λατινοαμερικανούς διανοούμενους, επειδή εγκατέλειψε το εκπαιδευτικό του έργο στον Τρίτο κόσμο προκειμένου να επισκεφθεί τα διάσημα πνευματικά κέντρα του δυτικού πολιτισμού. Απαντώντας σ’ αυτούς είπε ότι είδε τον εαυτό του ως ένα καπιταλιστή σε ένα καπιταλιστικό σύστημα. Συναντήθηκε με τον Ivan Illich, κριτικό παιδαγωγό των βιομηχανικών χωρών. Συζήτησαν ομοιότητες και διαφορές των θεωριών τους. Εδώ γράφει δύο άρθρα: Harvard educational review και το Culture action for freedom που ξανατυπώθηκαν και υπάρχουν στο The politics of Education. Στο έργο είναι διάχυτος ο Μαρξισμός και φωτογραφίζεται η κατάσταση στον τρίτο κόσμο. Περιγράφει ακόμη την συνειδητοποίηση και τα επίπεδά της, δίνοντας μαρξιστική ερμηνεία με τους όρους infrastructures (υποδομών) και suprastructures (υπερδομών). Επίσης περιγράφηκαν οι ρόλοι της πολιτιστικής κουλτούρας και της πολιτιστικής επανάστασης.

4

Στη Γενεύη και στο Συμβούλιο των εκκλησιώνΕδώ ο Freire έγινε ειδικός σύμβουλος προγραμμάτων για τον αλφαβητισμό χωρών

του τρίτου κόσμου. Η μέθοδος ήταν ίδια, επισκέπτονταν τις χώρες και καλούσε τον κόσμο που βίωνε την πολιτική επανάσταση να βοηθήσει για την υλοποίηση μιας αλφαβητικής εκστρατείας, η οποία με τη σειρά της θα ενίσχυε την οικονομία και την κυβέρνηση της χώρας.

Δεν περιορίστηκε η δράση του μόνο στις τριτοκοσμικές χώρες, αλλά με συνέδρια, ανακοινώσεις κ.α έκανε γνωστή τη δουλειά του και σε χώρες του πρώτου κόσμου. Στο ΄έργο του In pedagogy in process περιγράφεται η δουλειά του στη Guinea-Bissau, όπου κατηγορήθηκε για τη χρήση της πορτογαλλικής και όχι των ντόπιων διαλέκτων στην εκστρατεία. Περιλαμβάνει γράμματα στο Cabral τον κομισάριο εκπαίδευσης και πολιτισμού κυρίως με το παραπάνω θέμα και αποκαλύπτει ανθρώπινα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Εδώ για πρώτη φορά γίνεται η σύνδεση της εκπαίδευσης με την προσπάθεια των κυβερνήσεων να αυξήσουν την οικονομία.

Επιστροφή στη Βραζιλία.Το 1980 επιστρέφει στην Βραζιλία μαζί με χιλιάδες πολιτικούς εξόριστους και

τοποθετείται αρχικά ως υπεύθυνος εναλφαβητισμού στη Ρεσίφε και αργότερα υπουργός παιδείας στο Rio de Janeiro. Πεθαίνει η γυναίκα του και εμπλέκεται σε δράσεις των χριστιανικών κοινοτήτων. Το 1985 δημοσίευσε το :The politics of Education, συλλογή άρθρων και συζητήσεων των τελευταίων 20 χρόνων. Το μόνο καινούριο στοιχείο είναι μία συνέντευξη για τον Donaldo Macedo, όπου ξεκαθαρίζει κεντρικές θέσεις της κοινωνικής και εκπαιδευτικής φιλοσοφίας του. Αποκαλύπτει επίσης πλευρές της ανθρώπινης φύσης του, αγαπάει τους ανθρώπους, το διάβασμα, τους φίλους, το φαγητό, το πιοτό.

Στο Literacy:Reading the world and the word.Το βιβλίο περιέχει συζητήσεις με τον Macedo και τονίζει την σπουδαιότητα των βιβλιοθηκών στην υποστήριξη της εκστρατείας του αλφαβητισμού. Εκτός από αποσπάσματα από τα workbooks που χρησιμοποιήθηκαν στην Αφρική, ο Freire εδώ μιλάει για την δια βίου μάθηση.

Ο Freire ασχολήθηκε και με την εκπαίδευση στον πρώτο κόσμο σε ένα spoken book με τίτλο:A pedagogy for liberation:Dialogues on transforming education με τον IRA SHOR ,όπου αντιμετωπίζονται στη συζήτηση, ζητήματα της διδασκαλίας στην τάξη.

Το 2ο spoken book Learning to Question: A pedagogy of liberation συζητούνται λεπτομέρειες ανάμεσα στο Χιλιανό καθηγητή και φιλόσοφο Faundez και στον ίδιο, για θέματα όπως: διανοούμενοι στην εξορία, ο ρόλος της ιδεολογίας, φιλοσοφία της εκπαίδευσης, πολιτική και εκπαίδευση κ.α Ο Faundez κάνει αιχμηρή κριτική στο Freire και αυτός υπεραμύνεται των θέσεών του, ιδιαίτερα στο θέμα της Guinea .

Οι δουλειές που δημοσιεύτηκαν μετά το Culture action for freedom δεν παρουσιάζουν τίποτε ουσιαστικό στη δουλειά του παρά μόνο σχόλια, συζητήσεις, διευκρινίσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η μέθοδος του Φρέιρε: ΣυνειδητοποίησηΓια να κατανοήσει κανείς την αλφαβητική του μέθοδο πρέπει κατ’αρχήν να έχει στο

νου του ότι ο Φρέιρε είναι πρώτιστα δάσκαλος και άρα η μέθοδός του δεν θα έχει τις ρίζες της πουθενά αλλού, παραμόνο στην εκπαίδευση. Η παιδαγωγική του καταπιεζόμενου είναι ένας φιλοσοφικός στοχασμός στην εκπαιδευτική του πρακτική μετά την φάση του αλφαβητισμού. Στο έργο του Education for critical consciousness περιγράφει την μέθοδό του καθώς και την εμπειρία του από την Αφρική.

5

Η μέθοδος στην εκπαίδευση ενηλίκων- literacy training 1ο στάδιο:Μελέτη πλαισίου.2ο στάδιο: Συλλογή λέξεων από το λεξιλόγιο που ανακαλύφθηκε.3ο στάδιο:Ηαλφαβητική εκπαίδευση(στην πράξη)Η ΕΠΙΛΟΓΗ-ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΥΛΙΚΩΝΥλικά δύο τύπων:1. Κάρτες ή σλαιτς για τον σχηματισμό συλλαβών2. Εικόνες σχετικές με τις προτεινόμενες λέξεις- codification

Πολιτική εκπαίδευση ή post literacy training 1ο στάδιο:Η έρευνα των θεμάτων.2ο στάδιο:Η κωδικοποίηση των θεμάτων3ο στάδιο:Η διαδικασία μετά από τον αλφαβητισμό.

Ο Freire εξέδωσε τα notebooks για τους αρχάριους που θα έπαιρναν μέρος στην αλφαβητική εκστρατεία και στο 1ο notebook παρουσιάζονται τα θέματα που την απασχολούν όπως:

1.Εργασία και παραγωγική δράση σ’ αυτήν.2.Τρόποι οργάνωσης και ανάπτυξης σ’ αυτήν.3.Ο ρόλος της κουλτούρας στην απελευθέρωση του ατόμου.4.Ζητήματα πολιτιστικής ταυτότητας και αποδοχή συνεισφοράς και άλλων ομάδων.Στο 2ο notebook περιγράφεται ο σκοπός της πολιτικής εκπαίδευσης postliteracy

training που στοχεύει ναι μεν να ενισχύσει την υπάρχουσα γνώση της literacy training αλλά και να αυξήσει την συμμετοχή των ατόμων στην εθνική αναδόμηση. Βάζει και διαπραγματεύεται 5 ζητήματα:

1. Δράση για μελέτη παντού.2. Εθνική αναδόμηση.3. Δουλειά και μετασχηματισμός.4. Αγώνας για την απελευθέρωση.5. Μια νέα κοινωνία6. Στο notebook αυτό κυριαρχούν τα θέματα Culture and culture identity και

το ζήτημα της κριτικής σκέψης. Άλλα θέματα είναι ο σχεδιασμός της πράξης, η αξιολόγηση της πράξης, ο νέος άνδρας και η νέα γυναίκα στην εκπαίδευση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3O εκλεκτικισμός του Freire: πίνοντας απ’ όλα τα καλάΕίναι σπάνιο στην εποχή της εξιδείκευσης να συναντήσει κανείς έναν διανοητή με

τόσες πολλές και διαφορετικές ακαδημαϊκές αρχές και πεδία μελέτης. Αυτό κάνει τους μελετητές να τον χαρακτηρίσουν άλλοτε ως εκπαιδευτικό φιλόσοφο, άλλοτε γνωστικό φιλόσοφο, κοινωνικό κριτικό, κοινωνιολόγο της γνώσης, εκπαιδευτικό των ενηλίκων, θεολόγο της απελευθέρωσης και θεωρητικό επαναστάτη. Οι αρχικές του δουλειές είναι γεμάτες αναφορές και αποσπάσματα από φιλοσόφους θεολόγους, πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους, ανθρωπολόγους, ιστορικούς, εκπαιδευτικούς και γλωσσολόγους.. Ακόμη σε ένα spoken book ο Ελίας ισχυρίζεται ότι ο Freire κινείται χαριτωμένα μέσα –έξω σε δουλειές άλλων. Και αυτό κάνει δύσκολο να οριστεί που βρίσκεται η αυθεντικότητα της δουλειά του. Επίσης κάνει δύσκολο το έργο της εκτίμησης της αξίας της σύνθεσης που έχει δομήσει. Πέρα απ’ αυτά τα ακαδημαϊκά ζητήματα, ο Ελίας αναγνωρίζει τον Freire ως ένα μεγάλο δάσκαλο από την ηλικία των 19-43 χρονών στη Βραζιλία και ένα διεθνή ακαδημαϊκό δάσκαλο μέχρι και σήμερα. Στη συνέχεια παρουσιάζει 5 κύριες επιρροές στην κοινωνική και εκπαιδευτική φιλοσοφία του.

6

Freire: ένας πολιτικός και εκπαιδευτικός της απελευθέρωσηςΣτην πρώτη του δουλειά παρουσιάζει τον εαυτό του ως ένα πολιτικό και

εκπαιδευτικό της απελευθέρωσης και δεν κάνει καμία αναφορά στον Μαρξ. Μιλάει για την κλειστή κοινωνία της Βραζιλίας που αντιστέκεται στο να γίνει ανοικτή εξαιτίας της έλλειψης δημοκρατικών εμπειριών. Αυτή η έλλειψη οδηγεί στο απλό επίπεδο συνείδησης. Μιλάει για την ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων αλλά δεν γίνεται αναφορά στην πάλη των τάξεων. Συζητώντας τον εκλεκτικισμό του Freire, θα πούμε ότι επηρεάστηκε από τους Βραζιλιάνους λόγιους που ερμήνευαν την κοινωνία με βάση το αποικιοκρατικό παρελθόν. Αυτό φαίνεται στις περιγραφές της κοινωνίας του παρελθόντος ενώ όταν αναφέρεται στην ερμηνεία της κοινωνίας του παρόντος στρατολογεί Ευρωπαίους και Αμερικανούς διανοούμενους. Οι θέσεις κλειδιά της θεωρίας του ανασύρονται από δουλειές των Ευρωπαίων και Β.Αμερικανών φιλελεύθερων. Aπό τη δουλειά του Γάλλου καθολικού φιλόσοφου Emman Mounier, παίρνει ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα την «εξανθρώπιση του ανθρώπου» που έχει να κάνει με την έμφυτη πρόοδο και την αισιόδοξη πλευρά της ιστορίας του ανθρώπου. Ο Φρέιρε ταυτοποιεί την ριζοσπαστική θέση της βραζιλιάνικης κοινωνίας με την πολιτική στάση του Mounier,που τονίζει την ικανότητα των ατόμων να διαμορφώνουν την ιστορία και την πρόοδο. Η ιστορία έχει νόημα, πέρα από τους πολέμους και τις καταστροφές, η ιστορία οδηγεί στην βελτίωση και στην απελευθέρωση της ανθρωπότητας. Η επιστήμη και η τεχνολογία βοηθούν στην ανάπτυξη και η διαμεσολάβηση του ανθρώπου, στην απελευθέρωσή του. Επηρεασμένος από τον Karl Popper περιγράφει την μετάβαση της κοινωνίας από κλειστή σε ανοικτή, χρησιμοποιώντας όρους του Karl Manheim περί δύναμης της ουτοπίας και ελπίδας για κοινωνική αλλαγή. Ακόμη και για την φιλοσοφία της εκπαίδευσης και τον κοινωνικό της ρόλο, δανείζεται θέσεις όπως:

από τον Manheim την μετάβαση από την μαζικοποιημένη στην απελευθερωμένη κοινωνία από τον Alfread Whitehead τις «αδρανείς ιδέες», κριτικάροντας την βραζιλιάνικη εκπαίδευση ως βερμπαλιστική ή θεωρητική, προτείνοντας αυτός θέματα που εμπεριέχουν καθημερινές πρακτικές.

από τον Maritain, ότι η εκπαίδευση πρέπει να εναρμονίσει μια ανθρωπιστική και τεχνολογική θέση.

Ακόμα και η ιδέα για την συνειδητοποίηση στο Educational for critical consciousness είναι παρόμοια με την κριτική σκέψη του Dewey. Αν και έκανε κριτική στο πρώιμο έργο του και μίλησε για αφέλειες (σύνδεση πλέον πολιτικής και εκπαίδευσης στο ύστερο έργο) ποτέ δεν εγκατέλειψε την απελευθερωτική μεταρρύθμιση και μάλιστα μέσω αυτής οδηγήθηκε στην μαρξιστική ανάλυση της κοινωνίας. Φρέιρε χρησιμοποίησε τη μέθοδό του συνεργαζόμενος με κυβερνητικές δυνάμεις σε μη επαναστατικές περιόδους. Δεν τον ενδιέφερε η εφαρμογή της μεθόδου του αποσκοπώντας στην επανάσταση αλλά να είναι μία επαναστατική μέθοδος, που μπορεί να αλλάξει δημοκρατικά την κοινωνία.

ΥπαρξισμόςΕπηρεασμένος από τους ευρωπαίους υπαρξιστές κάνει λόγο για τον διαχωρισμό των

εννοιών «Live and Exist». Το εννοιολογικό πλαίσιο του θέματος αποτέλεσε το θεωρητικό υπόστρωμα, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκαν οι έννοιες της ατομικής και κοινωνικής συνείδησης, που τον οδήγησαν στην εννοιολόγηση και διατύπωση του όρου conscientization. Βασικό μεθοδολογικό εργαλείο του είναι ο διάλογος , κλειδί για την κριτική στάση των ανθρώπων (Jasper) και ο αντιδιάλογος, μέθοδος ανακοινωθέντων. Ανασύρει από την θεωρία του Σαρτρ την χωνευτική ή θρεπτική μέθοδο και μας μιλάει για την δική του τραπεζική μέθοδο. Από τον Eric Fromm εκμεταλλεύεται την άποψη ότι οι καταπιασμένοι άνθρωποι πρέπει να εκδηλώσουν την αγάπη τους για την ελευθερία μέσα

7

από την αγάπη για ζωή. Όπως και οι υπαρξιστές, δεν θεωρεί τους ανθρώπους ντετερμινιστικά όντα αλλά ως δρώντες δυναμικά στη ζωή, ελεύθερα όντα, αυθεντικές προσωπικότητες που δουλεύουν σε ελεύθερες κοινωνίες.

ΦαινομελογίαΕίναι επηρεασμένος από τους ευρωπαίους φαινομενολόγους. Περιγράφει τα στάδια

συνείδησης και την μετάβασή της. Παραδέχεται την αρχή ότι η εξερεύνηση της συνείδησης είναι αναγκαία για την γνώση της πραγματικότητας. Στηρίζεται στην θεωρία του Hegel για την φαινομενολογία του νου, και επίσης δανείζεται από τον Husserl τη θεωρία του που εξηγεί πως τα αντικείμενα του περιβάλλοντος γίνονται αντικείμενα της γνώσης μας. Η απελευθέρωση, ο υπαρξισμός και η φαινομενολογία παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της φιλοσοφικής πραγματικότητας του Φρέιρε. Όμως ο ρόλος της θεολογίας και του μαρξισμού καθώς και ο ρόλος της αλληλόδρασής τους στη διαμόρφωση της θεωρίας του, είναι καταλυτικός.

Paulo Freire: ο παιδαγωγός της απελευθέρωσηςTο θρησκευτικο του οραμαΑνατράφηκε ως καθολικός. Στο Education for critical Counsciouness ταυτίζεται με

τις απόψεις του Mounier για τον χριστιανισμό και την πρόοδο. Μας λέει ότι η ανθρώπινη ιστορία αποκαλύπτει την πρόοδο, που είναι η ανθρώπινη απελευθέρωση. Η απελευθέρωση αυτή συνδέεται με την επιστήμη και την τεχνολογία και εξαρτάται από την ανθρώπινη δράση. Έτσι στα πρώιμα έργα του Freire διακρίνεται η άποψη, ότι στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο Θεός δρα δια μέσου των ανθρώπων και τους στηρίζει στον αγώνα για την αληθινή ανθρώπινη απελευθέρωση. Οι ανθρώπινες και οι κοινωνικές σχέσεις καθορίζονται ανάλογα με τις σχέσεις των ατόμων με το Θεό. Πιστεύει σε έναν ατέρμονο διάλογο ανάμεσα στα άτομα και το Θεό. Επισημαίνει την συμβολή της εκκλησίας στη πρόοδο της κοινωνίας. Ξεχωρίζει τις θρησκευτικές αλήθειες από τις μαγείες και τις προλήψεις. Στην Παιδαγωγική του καταπιεζόμενου, η γλώσσα έχει έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα. Αναφέρεται στον μύθο της εσωτερίκευσης του δυτικού πολιτισμού από τους καταπιεσμένους και καταδικάζει τον μύθο ότι η επανάσταση είναι αμαρτία και εναντίον του Θεού, υποστηρίζοντας ότι η κριτική του πάπα είναι ανιδιοτελής. Χαιρέτησε τις απόψεις του ιερέα Τόρες, που μιλούσε για κοινωνική αδικία και κατήγγειλε δημόσια το σύστημα που την γεννά.

Έννοια κλειδί στο έργο του είναι η «λέξη», οι άνθρωποι πρέπει να μιλούν με τις δικές τους λέξεις. Εκτός από τις κεντρικές του δουλειές έγραψε τρία θεολογικά άρθρα:

1.The educational task of the churches in Latin America2.Church, liberation and education3.A letter to a theologian student Είναι γνώστης θεολογικών ζητημάτων, επικρίνει όσους εκφράζουν ατυχείς

θρησκευτικές αντιλήψεις για το θεό. Στέκεται ριζοσπαστικά απέναντι στην εκκλησία και μιλά για έναν ριζοσπαστικό και επαναστατικό χριστιανισμό.

Ένας ουμανιστής μαρξιστήςΟ Freire υποστηρίζει ότι δεν ασπάστηκε τον μαρξισμό απορρίπτοντας τον

χριστιανισμό. Η παιδαγωγική είναι επηρεασμένη από τον Μαρξ αντίθετα από το αρχικό του έργο Education for critical Counsciouness. Ως ουμανιστής μαρξιστής επηρεάστηκε από τον Fromm, Kolakowski (ουμανιστές-μαρξιστές). Αποδέχτηκε την πάλη των τάξεων, την επαναστατική βία, όχι όμως τον οικονομικό ντετερμινισμό του Μαρξ. Πίστεψε στην πολιτική επανάσταση και οδηγήθηκε σε μια παιδαγωγική της επανάστασης με κεντρικό ζήτημα την έννοια της καταπίεσης. Αποδέχεται ότι η ανθρώπινη γνώση είναι προϊόν των

8

κοινωνικών περιστάσεων και της εκπαίδευσης. Όπως και ο Μαρξ επικεντρώνεται και ο Freire στην ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης που εμποδίζει την επαναστατική αλλαγή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Φιλοσοφία ανθρώπων Χριστιανο - μαρξιστικός - ΟυμανισμόςΗ φιλοσοφία του Freire είναι ένας συνδυασμός Χριστιανικού Ουμανισμού ή

Ατομικισμού με υπαρξιακά , φαινομενολογικά και μαρξιστικά στοιχεία. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να εξετάσουμε την ουμανιστική διάσταση της σκέψης του Freire και το τι λέει για τους ανθρώπους στο κόσμο. Στα γραπτά του ο Freire επικαλείται την αρχή της ανθρώπινης φύσης και της κοινωνικής πραγματικότητας σύμφωνα με τις οποίες διαμορφώνει τις εκπαιδευτικές και κοινωνικές του θεωρίες. Ο Freire αν και τονίζει τις αρνητικές πράξεις των ανθρώπων είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος για την ανθρώπινη φύση.

Η άποψη του Freire για την ανθρώπινη φύσηΟ Freire κάλλιστα μπορεί να θεωρηθεί Χριστιανο-μαρξιστής ανθρωπιστής.

Πιστεύει ότι ο ανθρωπισμός είναι ο στόχος κάθε ανθρώπινης ενέργειας. Βέβαια τα άτομα δεν μπορούν να είναι πραγματικά άνθρωποι αν δεν έχουν τη σωστή ελευθερία. Ο ανθρωπισμός είναι κατ' αρχήν κοινωνικός σκοπός και μετά ατομικός.

Όπως και άλλοι εκπαιδευτικοί φιλόσοφοι, έτσι και ο Freire διαφωνεί ότι κάθε εκπαιδευτική πρακτική στηρίζεται σε μία θεωρία για τα άτομα και τον κόσμο. Η παιδαγωγική του είναι ουμανιστική (δίνουμε τη δυνατότητα στα άτομα μέσω της ελευθερίας να επιτύχουν το στόχο τους), είναι επιστημονική (επιζητεί την πλήρη κατανόηση του κόσμου), είναι απελευθερωτική(διακηρύττει το τέλοςτης καταπιεστικής πραγματικότητας) και τονίζει τη σημασία του διαλόγου ανάμεσα στους εκπαιδευτές και μαθητές.

Επηρεασμένος από τον καθολικό Χριστιανισμό πιστεύει ότι τα άτομα προσδιορίζονται από τη σχέση τους με το Θεό.

Θεός και άνθρωποιΟ Freire πιστεύει ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι πλήρης και η τελειοποίηση της

βρίσκεται στη σχέση με το Θεό. Εξετάζει επίσης το θέμα των ενεργειών του Θεού και της ανθρώπινης ελευθερίας. Δεν πιστεύει ότι ο Θεός είναι υπεύθυνος για την κοινωνική αδικία. Επηρεασμένος από το Μαρξ και τον υπαρξισμό διαφωνεί με την εικόνα των ανθρώπων, ως ανίσχυροι απέναντι στη φτώχια και την καταπίεση, που παρουσιάζει ο Χριστιανισμός κάποιες φορές.

Η φύση των ανθρώπων: Άνθρωποι και ζώαΣτα γραπτά του ο Freire κάνει μία εκτεταμένη σύγκριση ανάμεσα στους ανθρώπους

και τα ζώα. Έχουμε την ελευθερία και τη σκέψη των ανθρώπων σε σύγκριση με την έλλειψη σκέψης και την αποφασισμένη ύπαρξη των ζώων. Οι άνθρωποι είναι δημιουργικά όντα. Έχουν επίγνωση της ύπαρξης τους, αναπτύσσουν σχέσεις με άλλους και δημιουργούν πολιτισμό.

Ο Freire έκρινε ότι πολλοί χωρικοί στην βορειοανατολική Βραζιλία που δεν στοχάζονταν την ίδια τους την ύπαρξη βρίσκονταν αρκετά κοντά στο επίπεδο ύπαρξης των ζώων. Προσπάθησε να τους βοηθήσει να αντιληφθούν τη διαφορά ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό. Κατά την εκπαίδευση τους χρησιμοποίησε πολλές εικόνες και έκανε πολλές συζητήσεις για τον πολιτισμό.

Πιστεύει ότι οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα ζώα λόγω της διακριτής συμμετοχής τους στο πεδίο της εργασίας, της ιστορίας και των αξιών και όλα αυτά είναι δυνατά χάρη στην ανθρώπινη ελευθερία.

9

Η κριτική που μπορεί να ασκηθεί στον Freire είναι ότι δεν αναφέρεται καθόλου στις ομοιότητες και στη συνέχεια που υπάρχει ανάμεσα στα ζώα και στον άνθρωπο. Αγνοεί τα πορίσματα των μπιχεβιοριστών και άλλων ψυχολόγων να υποδείξουν το μέγεθος στο οποίο πολλές ανθρώπινες ενέργειες καθορίζονται ή τουλάχιστον επηρεάζονται από εξωτερικούς και ασυνείδητους παράγοντες.

Το σημείο τριβής του συγγραφέα με τον Freire είναι ότι δεν λαμβάνει υπόψη τον περιορισμό της ανθρώπινης ελευθερίας. Έχει μία υπερβολική αισιόδοξη και απλοποιημένη άποψη για κοινωνική και πολιτική αλλαγή. Πιστεύει ότι η αλλαγή είναι απλά θέμα να εντοπιστεί η ανάγκη ύπαρξης της και θέλησης μετά να γίνει.

Στη σκέψη του Freire η φιλοσοφία της ανθρώπινης φύσης παίζει σημαντικό ρόλο. Η θεμελιώδης κριτική που ασκεί στην παραδοσιακή εκπαίδευση στηρίζεται στην αρχή της ανθρώπινης φύσης ως κριτήριο κρίσης.

Το όραμα του Freire για τον κόσμοΑν και οι άνθρωποι και τα ζώα ζουν στον ίδιο κόσμο, ζουν σε διαφορετικούς

κοινωνικούς κόσμους.Παρουσιάζοντας το όραμα του για τον κόσμο ο Freire αποφεύγει τα δύο άκρα , τον

υλισμό και τον ιδεαλισμό. Πιστεύει ότι ο κόσμος βρίσκεται σε εξέλιξη. Δίνει μεγάλη έμφαση στην ικανότητα των ανθρώπων να αλλάξουν τον κόσμο με τις σκέψεις τους, τη γλώσσα και τις πράξεις. Αντιλαμβάνεται ότι ο κόσμος έχει πολλά προβλήματα ή θέματα όπως τα αποκαλεί, κυρίως την καταπίεση, την κυριαρχία και την μοιρολατρία.

Ο κόσμος είναι πολύτιμος μόνο όσο τα άτομα ζουν σε αυτόν και όχι απλά υπάρχουν σε αυτόν. Το να ζεις μέσα στον κόσμο σημαίνει να τον αλλάζεις μέσω της γλώσσας μας για τον κόσμο και των πράξεων μας μέσα στον κόσμο.

Η «οντολογική εργασία» των ατόμων, που είναι η ίδια η ύπαρξη ή η απαραίτητη λειτουργία των ανθρώπων, είναι να είναι ενεργοί συμμέτοχοι μέσα στον κόσμο (ένα υποκείμενο) και όχι απλά παθητικό αντικείμενο, όπως είναι να ζώα.

Ανάλυση της φιλοσοφίας του Freire για την ανθρώπινη φύση και τον κόσμοΑν και αισιόδοξη η θεωρία του Freire για την ανθρώπινη φύση χρειάζεται κάποια

διορθωτική κριτική. Όπως αναφέραμε ο Freire τοποθετεί τον εαυτό του στην Χριστιανική παράδοση. Δεν αναγνωρίζει όμως το προπατορικό αμάρτημα, το πρόβλημα με την ανθρώπινη κακία και την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο Freire γράφει ότι μόλις οι καταπιεσμένοι ελευθερωθούν θα έχουμε νέους ανθρώπους. Θεωρεί ως δεδομένο ότι θα χρησιμοποιήσουν την ελευθερία τους σοφά και δεν θα εκμεταλλευτούν άλλους.

Στην κριτική που ασκεί για την κοινωνία περιγράφει τα κακά που υπάρχουν. Περιγράφει γλαφυρά την βραζιλιάνικη κοινωνία στην οποία εργάστηκε ως ενήλικος εκπαιδευτής. Πιστεύει όμως ότι το άτομο που θα προκύψει μετά την απόκτηση συνείδησης δεν θα έχει καμία ομοιότητα με το άτομο που καταπίεζε. Αυτή είναι θέση ενός ουτοπιστή φιλόσοφου, λέει ο Elias. Η σκοτεινή πλευρά όμως των ανθρώπων δεν θα εξαλειφθεί μόλις οι καταπιεσμένοι ελευθερωθούν. Οι θεωρίες και τα προγράμματα της κοινωνικής αλλαγής θα πρέπει να αντιμετωπίσουν ρεαλιστικά αυτή την σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης.

Κατά τον συγγραφέα,ο Freire πέφτει σε αντίφαση. Πιστεύει ότι οι καταπιεσμένοι μόλις ελευθερωθούν θα γίνουν ουτοπιστές. Ποιος όμως δημιούργησε τους καταπιεστικούς θεσμούς στην αρχή; Τι θα κρατήσει τους ανθρώπους από το να ξαναγίνουν καταπιεστικοί όπως παλιότερα;

10

Ο Εlias εφιστά την προσοχή λέγοντας ότι μία πλήρης κατανόηση της ανθρώπινης φύσης απαιτεί να λάβουμε προσεκτικά υπόψη τις άπειρες ενδείξεις ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν αυθόρμητα αυτό που θεωρείται καλό μόλις ελευθερωθούν από κάποιους περιορισμούς.

Το όραμα του Freire για την ανθρώπινη φύση είναι πανομοιότυπο με το όραμα της υπερβατικής κοινωνίας που προτάθηκε από τους ουτοπιστές

κοινωνιολόγους. Έχει την ίδια πίστη στην ανθρώπινη τελειότητα μόλις απομακρυνθούν οι παραμορφωμένοι θεσμοί του παρελθόντος και του παρόντος.

Δεν είναι εύκολο να επιχειρηματολογήσουμε εναντίον της ουτοπικής άποψης του Freire για την ανθρώπινη φύση εφόσον έχουμε να κάνουμε με ζήτημα σχεδόν θρησκευτικής πίστης. Ο Freire πιστεύει ότι οι άνθρωποι μπορούν να είναι τελείως διαφορετικοί από αυτό που ήταν στο παρελθόν. Η Ιστορία δεν το παρουσιάζει αυτό ως βιώσιμη δυνατότητα.

Ανθρώπινα πειράματα στον ουτοπικό τρόπο ζωής έδειξαν ξεκάθαρα ότι σύντομα οι νέοι ουτοπιστές άντρες και γυναίκες αρχίζουν να μοιάζουν με αυτούς που σκοπεύουν να αντικαταστήσουν.

Το όραμα του Freire για τον κόσμο στηρίζεται στη σύγχρονη φιλοσοφία. Δήλωσε τη δυνατότητα της ανθρώπινης ελευθερίας να δημιουργήσει πολιτισμό και ιστορία και κατά συνέπεια να αλλάξει τον κόσμο. Αναγνωρίζει ότι «ένας κόσμος πολιτισμού και ιστορίας, που δημιουργήθηκε από αυτούς, στρέφεται εναντίον τους, προσαρμόζοντας τους. Αυτό εξηγεί πως γίνεται ο πολιτισμός ένα προϊόν που ταυτόχρονα είναι ικανό να προσαρμόσει το δημιουργό του.»

Το να αποτιμήσουμε σωστά τη δύναμη του πολιτισμού να μας καθορίσει και να μας κοινωνικοποιήσει είναι απαραίτητο τμήμα του προγράμματος κοινωνικής αλλαγής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Θεωρία γνώσης : Διαλεκτική και ΔυναμικήΣτο κέντρο της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας του Freire βρίσκεται η θεωρία της γνώσης

ή αντίληψης. Για τον Freire η αντίληψη σχετίζεται άμεσα με τη συναίσθηση, με το να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τους εαυτούς μας, να γνωρίζουμε τη γνώση μας. Ο Freire φαίνεται να

επηρεάζεται από την επιθυμία του να κατανοήσει τι συμβαίνει στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Στα τελευταία του έργα η θεωρία του για τη γνώση περιλαμβάνει τη γνώση του κόσμου, το διαχωρισμό των ανθρώπων από τα ζώα που τους καθιστά ικανούς να παράγουν ιστορία και πολιτισμό. Αν και η γνώση μας καθορίζεται πολιτισμικά, για να φτάσουμε στην κριτική γνώση ή συναίσθηση χρειάζεται να συμμετάσχουμε σε μία σκόπιμη μέθοδο εκπαίδευσης η οποία βασίζεται κυρίως στο διάλογο.

Τοποθετώντας τη θεωρία της γνώσης του FreireΣτην Παιδαγωγική σε εξέλιξη ο Freire περιγράφει τη θεωρία του για τη γνώση. Η

γνώση δεν αφορά τις ιδέες αλλά την πραγματικότητα. Με το να εστιάζεται ο Freire στην πρακτική, στην αλλαγή , στα διαλεκτικά γνωρίσματα της γνώσης οι ιδέες του μοιάζουν να αφομοιώνουν τις Θεωρίες των Marx και Dewey. Ο καλύτερος τρόπος για να περιγράψεις την γνώση είναι ως διαλεκτική αλληλεπίδραση ή σχέσεις με την πραγματικότητα. Ο Freire εφαρμόζει τη θεωρία της γνώσης στην εκπαίδευση με λόγια που συνδυάζουν την υπαρξιακή αντίληψη με τον πειραματισμό του Dewey.

Γνώση και εκπαίδευσηΟ Freire πάντοτε μιλάει για την γνώση μέσα στο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Η

γνώση ή η εκπαίδευση γίνεται όταν τα άτομα αναγνωρίζουν ένα ενημερώσιμο αντικείμενο σε μία πορεία διαλεκτική που θέτει ένα πρόβλημα. Η αποστολή της εκπαίδευσης

11

είναι να πάρει τους μαθητές από το c/oxa (απλή γνώμη) και να τους προχωρήσει στο logos (αληθινή γνώση).

Γνώση του πραγματικούΓια τον Freire το να γνωρίζεις σημαίνει να κατανοείς τον πραγματικό κόσμο. Οι βασικοί

παράγοντες γνώσης είναι οι σχέσεις ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα και τον κόσμο. Ο Freire δηλώνει ότι ένας από τους κυριότερους τρόπους με τον οποίο τα άτομα σχετίζονται με τον κόσμο είναι να τον ξέρουν. Μέσω αυτής της αντίληψης τα άτομα ανακαλύπτουν ότι είναι προσωρινά όντα, ικανά να ζουν στο παρελθόν, παρόν και μέλλον. Με αυτή την ανακάλυψη έρχεται και η κατανόηση ότι μπορούν να επέμβουν στην πραγματικότητα και να την αλλάξουν. Εφόσον έχουμε την ικανότητα να έχουμε γνώση, μπορούμε να εισέλθουμε στο βασίλειο και να κάνουμε πολιτισμό και ιστορία.

Είδη γνώσηςΟ Freire στα έργα κάνει πολλούς διαχωρισμούς της γνώσης. Πρώτα πρώτα τη διακρίνει

στη doxa (γνώμη, απλή αντίληψη αντικειμένου) και στο logos (απόλυτη γνώση).Στα κατοπινά του έργα μιλάει για δύο στιγμές στο «γνωσιολογικό κύκλο». Η πρώτη

είναι η παραγωγή της νέας γνώσης και η δεύτερη είναι η γνώση αυτού που είναι ήδη γνωστό.Πιστεύει ότι το να μελετάς δεν σημαίνει να καταναλώνεις ιδέες αλλά να τις

δημιουργείς και να τις αναδημιουργείς. Για τον Freire η γνώση δεν ερμηνεύεται ως η λήψη μίας έννοιας από έναν άλλον. Δεν είναι κάτι στατικό. Η γνώση είναι πολιτισμικά και ιστορικά προσαρμοσμένη.

Η γνώση ως προσαρμοσμένη κοινωνικάΗ ανθρώπινη γνώση για τον Freire είναι πολιτισμικά προσαρμοσμένη.

Υπάρχουν τρία επίπεδα ανθρώπινης συναίσθησης, η ημι-μεταβατική συναίσθηση, η απλοϊκή μεταβατική συναίσθηση και κριτική μεταβατική συναίσθηση που είναι και η μόνη που γνωρίζει την πραγματικότητα ως έχει πραγματικά.

Παράδειγμα κοινωνικής προσαρμογής είναι η επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης στις προηγμένες τεχνολογικά κοινωνίες και παράδειγμα πολιτιστικής προσαρμογής είναι η επίδραση της καταπίεσης και στους καταπιεζόμενους και στους καταπιεστές.

Σε μία άλλη ερμηνεία του πώς η συναίσθηση προσαρμόζεται χρησιμοποιεί τις έννοιες της υπερδομής και της υποδομής.

Η μη ουδετερότητα της γνώσηςΟ Freire δηλώνει ότι η γνώση δεν είναι ουδέτερη. Η γνώση εξυπηρετεί τα

συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων και ατόμων. Για αυτό και μία επαναστατική εκπαίδευση χρειάζεται να αντιτίθεται στις υπάρχουσες μορφές γνώσης στην κοινωνία.

Η νέα κοινωνία πρέπει να αναπτύξει νέα θεωρία γνώσης ή εκπαίδευση μια και η υπάρχουσα εξυπηρετεί τα συμφέροντα της τάξης των διανοούμενων. Ο Freire προτείνει να δημιουργηθεί μία νέα τάξη διανοούμενων . Ο νέος άντρας και η νέα γυναίκα θα συμμετέχουν στην παραγωγική εργασία της κοινωνίας η οποία εργασία είναι η πηγή της νέας γνώσης.

Στη νέα κοινωνία τα σχολεία θα είναι δημοκρατικά κέντρα εκπαίδευσης όπου και οι δάσκαλοι και οι μαθητές συμμετέχουν ενεργά στη μάθηση. Μεταξύ τους θα υπάρχει μία διαλεκτική σχέση.

Σχετικότητα της γνώσης

12

Η άποψη του Freire για το απόλυτο της γνώσης προκαλεί σύγχυση. Στα πρώτα έργα υποστήριζε ότι μπορούμε να καταλήξουμε σε μια γνώση της αντικειμενικής πραγματικότητας, της φύσης και των πραγματικών

σκοπών των πραγμάτων. Σε κατοπινά έργα φαίνεται να δέχεται τη σχετικότητα της γνώσης.

Γνώση και δράσηΓια τον Freire υπάρχει άμεση σύνδεση ανάμεσα στη γνώση και τη δράση. Το

πέρασμα από τη γνώμη στη γνώση γίνεται μέσω προσπαθειών να δουλέψουμε και να μεταμορφώσουμε τον κόσμο.

Η βασική ιδέα του Freire είναι ότι η «γλώσσα της αυθεντικής σκέψης δημιουργείται στη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο υποκείμενο και στην υπαρκτή ιστορική και πολιτιστική πραγματικότητα.

Για τον Freire το να γνωρίζεις σημαίνει να λες τη λέξη, μία ενέργεια που υποδηλώνει σκέψη και δράση. Το να πεις τη λέξη σημαίνει ότι ασχολείσαι με την αυτοέκφραση και έκφραση της λέξης, τη δημιουργία και αναδημιουργία, την απόφαση και επιλογή και τελειωτικά με τη συμμετοχή στην ιστορική πορεία της κοινωνίας.

Γνώση και διάλογοςΣύμφωνα με τον Freire μέσω της πορείας του διαλόγου, ο οποίος περιλαμβάνει μία

σχέση αμοιβαιότητας ανάμεσα στα άτομα, επιτυγχάνεται η γνώση ή η κριτική συναίσθηση. Η γνώση απαιτεί αντικειμενικότητα και ενδοεπικοινωνία.

Ο Freire σκιαγραφεί τη φύση της διαλεκτικής σχέσης μέσω της οποίας προκύπτει η γνώση και η συναίσθηση. Είναι «μία διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον καθορισμό των ορίων και της δικής τους ελευθερίας».

Πορεία της γνώσηςΟ Freire τονίζει ότι όλη η γνώση ξεκινάει με την εμπειρία, στην ορολογία του

«γνώση φτιαγμένη από εμπειρία».Υπάρχουν δύο περιβάλλοντα στην πράξη της γνώσης. Το θεωρητικό περιβάλλον είναι ο

διάλογος σε ένα γνωστικό υπόβαθρο. Το συμπαγές περιβάλλον είναι η κοινωνική πραγματικότητα στην οποία υπάρχουν τα άτομα.

Η ανθρώπινη γνώση είναι κριτική σκέψη. Αυτή η σκέψη σημαίνει ότι τα άτομα μπορούν ασχοληθούν ή να κρατήσουν απόσταση από την πραγματικότητα, να κατανοήσουν τη σημασία των πράξεων στην πραγματικότητα, να επικοινωνήσουν μέσω της γλώσσας για αυτή τη γνώση και να ερμηνεύσουν μία κατάσταση με πολλούς τρόπους. Ο Freire τονίζει ότι είμαστε άτομα που γνωρίζουν και γνωρίζουμε ότι γνωρίζουμε. Αν και η συναίσθηση μας είναι προσαρμοσμένη γνωρίζουμε ότι είναι προσαρμοσμένοι.

Απαντήσεις στους κριτές τουΟ Freire έχει κατηγορηθεί ότι ήταν ιδεαλιστής και υποκειμενιστής στην προσέγγιση

του στη γνώση.Ο Freire παραδέχεται τα λάθη του στην ερμηνεία της γνώσης και της ευσυνειδησίας

στα πρώτα του έργα. Αναγνωρίζει ότι ήταν λάθος να πιστεύει ότι η στιγμή της αποκάλυψης της κοινωνικής πραγματικότητας είναι ένας είδος κινήτρου για τη μεταμόρφωση της. Αντιλαμβάνεται ότι η αποκάλυψη της πραγματικότητας δεν είναι εγγύηση ότι η πραγματικότητα θα μεταμορφωθεί. Πιστεύει ότι ξεκαθάρισε τις θεωρίες του στην Παιδαγωγική και στην Πολιτιστική δράση για ελευθερία, υποστηρίζοντας ότι η

13

πιο ώριμη σκέψη στη δική του συνηθισμένη συμπεριφορά τον οδήγησε σε αυτή τη νέα συναίσθηση.

Όσον αφορά την πρακτική του στη Βραζιλία ομολογεί ότι δεν έδωσε τη δέουσα σημασία στον πολιτικό χαρακτήρα της εκπαίδευσης και αρνήθηκε το θέμα των κοινωνικών τάξεων και του αγώνα τους.

Ένα από τα προβλήματα με τη θεωρία του Freire για τη γνώση αφορά τη σύνδεση ανάμεσα στην θεωρητική κατάσταση ή το περιβάλλον της γνώσης με το συμπαγές περιβάλλον, το πραγματικό πρόβλημα στον κόσμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Κοινωνική θεωρία :Η θέση του καταπιεσμένουΟ Freire τοποθετεί την κριτική του για την εκπαίδευση και την εκπαιδευτική θεωρία

μέσα σε μία ευρεία ανάλυση και κριτική της κοινωνίας. Εστιάζεται στην εκπαίδευση γιατί πιστεύει ότι εφόσον ήταν σημαντική ως δύναμη για την διατήρηση των υπαρχουσών κοινωνικών δομών, η εκπαίδευση ίσως γίνει η επαναστατική δύναμη που θα νικήσει αυτές τις ίδιες δομές.

Η κοινωνική θεωρία του Freire χαρακτηρίζεται με πολλούς τρόπους. Στα πρώτα του έργα οι αρχές χαρακτηρίζονται δημοκρατικές -ανθρωπιστικές. Στα κατοπινά ουτοπικές σοσιαλιστικές ή δημοκρατικές σοσιαλιστικές. Στα οικονομικά είναι δριμύς κατήγορος του καπιταλισμού και υποστηρίζει το σοσιαλιστικό έλεγχο της κοινωνίας, ενώ στα πολιτικά είναι υπέρ μίας δημοκρατίας με ευρεία συμμετοχή.

H κοινωνική κριτική του FreireΗ κοινωνική κριτική είναι αδύναμη στα πρώτα έργα του Freire. Στην Εκπαίδευση για

κριτική συναίσθηση δεν λαμβάνει υπόψη το ρόλο της εκκλησίας στη διατήρηση του υπάρχοντος χαμηλού επιπέδου ενημέρωσης καταπιεστικών μέτρων ανάμεσα στους ανθρώπους.

Η ανάλυση του Freire στα πρώτα του έργα ποτές δεν διαφοροποιεί τα διάφορα στοιχεία καταπίεσης που υπήρχαν στη Βραζιλία εκείνη την εποχή. Απλά αντιπαραβάλλει τους καταπιεστές με τους καταπιεζόμενους.

Στην Παιδαγωγική και στην Πολιτιστική δράση για ελευθερία ενσωματώνει μαρξιστικές ιδέες όπως πάλη των τάξεων, την ανάγκη πολιτικής επανάσταση και το αναπόφευκτο της διαλεκτικής ή του διαλόγου.

Καθώς γίνεται πιο μαρξιστής η θεολογική έμπνευση της κοινωνικής του φιλοσοφίας γίνεται πιο ρητή. Όσο πιο μαρξιστής γίνεται τόσο πιο κοντά έρχεται στη θεολογία απελευθέρωσης.

Στην Εκπαίδευση για κριτική συναίσθηση προτείνει ο Freire μία κοινωνική φιλοσοφία βασισμένη στις αρχές τις χριστιανικής δημοκρατίας. Σε αυτό το βιβλίο δεν υιοθετεί τις ιδέες του Μαρξ. Κρίνει ότι η αποτυχία των κυβερνητικών μεταρρυθμίσεων οφείλεται στην έλλειψη εμπειρίας με τη δημοκρατία του Βραζιλιάνικου λαού. Ο στόχος της κυβέρνησης Goulart δεν ήταν η επανάσταση αλλά η εκδημοκρατικοποίηση του πολιτισμού.

Το θρησκευτικό όραμα του Freire είναι διάχυτο σε όλα του τα έργα.Η δημοκρατική κοινωνία που ο Freire χαρτογράφησε στην εκπαίδευση για κριτική

συναίσθηση βρίσκεται ξεκάθαρα στις χριστιανικές αρχές της ελευθερίας, δικαιοσύνης, ισότητας και φιλανθρωπίας. Αν και οι αναφορές στις χριστιανικές πηγές δεν είναι πολλές σε αυτό το έργο είναι σημαντικές.

Κάποιες βασικές αρχές μίας χριστιανικής κοινωνικο-δημοκρατικής φιλοσοφίας βρίσκονται επίσης στην Παιδαγωγική. Ο Freire απεύθυνε αυτό το βιβλίο και σε χριστιανούς και σε μαρξιστές, αν και περίμενε αντιδράσεις και από τους δύο. Ο Freire συμπεριλαμβάνει στην κοινωνική του θεωρία μία ανάλυση των τάξεων που παλεύουν, η οποία υπάρχει

14

στις αναπτυσσόμενες χώρες. Όμως τα μαρξιστικά στοιχεία, συνδέονται με τις αρχές που υποστηρίζουν -τη βασικώς χριστιανική- άποψή του για την κοινωνία.

Η υιοθεσία από τον Freire και του Χριστιανικού και του Μαρξιστικού ευαγγελίου δεν προκαλεί έκπληξη αν λάβουμε υπόψη μας τις εξελίξεις με την Καθολική Αριστερά στη Λατινική Αμερική που ξεκίνησε στα τέλη του 1950.

Οι λατινοαμερικάνοι Χριστιανοί που προσπάθησαν να πλαστογραφήσουν ένα γάμο ανάμεσα στις κοινωνικές διδασκαλίες του χριστιανισμού και του μαρξισμού έχουν δεχθεί την κριτική από περισσότερα ορθόδοξα μέλη και στις δύο ομάδες.

Ο Freire αναγνωρίζει ότι οι εκκλησίες παραδοσιακά ήταν τα κέντρα τις αντίδρασης και του συντηρητισμού όσον αφορά τις κοινωνικές αλλαγές, που συνήθως ευθυγραμμίζονταν με τις κυβερνώσες τάξεις.

Ανάλυση της θεωρίας του FreireΗ κοινωνική θεωρία του Freire ξεκινάει με μία κριτική των κοινωνιών του τρίτου

κόσμου. Γενικεύοντας την ανάλυση του για τις χώρες του τρίτου κόσμου χρησιμοποιώντας μία γενική και σχεδόν μεταφυσική γλώσσα, ο Freire διέτρεξε τον κίνδυνο να παρουσιάσει μία απλοϊκή κοινωνική ανάλυση γεμάτη διχοτομίες. Καταπιεστές και καταπιεζόμενοι, αυθεντική και αληθινή απελευθέρωση, ανοιχτές και κλειστές κοινωνίες, πολιτιστική εισβολή και πολιτιστική ελευθερία.

Δεν λαμβάνει υπ' όψιν του ο Freire ότι οι κοινωνίες δεν γίνονται ποτέ πλήρως ανοιχτές, παρά το όνειρο όλων των ουτοπιστών κοινωνιολόγων. Ο Freire συνεχώς ψάχνει την κοινωνία στην οποία θα πραγματοποιηθούν τα ουτοπιστικά του όνειρα. Παρουσιάζει σαν παράδειγμα τον Mao στην Κίνα, τον Κάστρο στην Κούβα και τους Σαντινίστα στην Νικαράγουα.

Η καταπίεση στην κοινωνία απαιτεί μία πιο προσεκτική εξέταση από αυτήν που παρέχει ο Freire. Αναγνωρίζει ότι υπάρχει μία πορεία στην οποία οι κοινωνίες μετακινούνται από την κατάσταση της ευρείας κλίμακας καταπίεσης στην αντίληψη ότι κάποιος θα πρέπει να συγκρουστεί ενεργά με την καταπίεση.

Ο Freire τονίζει ότι η κυριαρχία είναι ένα μεγάλο ζήτημα στις χώρες του τρίτου κόσμου. Για αυτόν πρόκειται για μία κατάσταση που προέκυψε από μία άδικη κοινωνική τάξη. Η βασική κυριαρχική κατ' αυτόν προέρχεται από τον έλεγχο της παραγωγής από τους καπιταλιστές.

Ο Freire ομολογεί ότι τα πρώτα του έργα έχουν κάποιες αδυναμίες. Δεν πρόσεξε επαρκώς τις σχέσεις ανάμεσα στην εκπαίδευση και την πολιτική και παραμέλησε το πρόβλημα των κοινωνικών τάξεων και του αγώνα τους.

Μία άλλη διακήρυξη της φιλελεύθερης σκέψης του Freire είναι η αποδοχή του της συμμετοχικής δημοκρατίας ως της καλύτερης μορφής κυβέρνησης.

Το έργο του Freire παραμένει ένα από τα εκπαιδευτικά κλασσικά και αντιπροσωπεύει την κλασσική δήλωση προοδευτικής εκπαίδευσης.

Η κριτική του Freire για τις εκκλησίεςΟ μόνος θεσμός που υπόκειται στη ριζοσπαστική κοινωνική κριτική του Freire είναι η

εκκλησία. Η κριτική που ασκεί στην κοινωνική πολιτική της εκκλησίας μας φανερώνει την γενικότερη κοινωνική κριτική του και τις θεολογικές του ιδέες.

Στον «Εκπαιδευτικό ρόλο των εκκλησιών στην Λατινική Αμερική»ο Freire ασκεί κριτική στις εκκλησίες που αποτυγχάνουν να ασκήσουν την πραγματικής του προφητική λειτουργία. Ωθεί τις εκκλησίες να δράσουν ενεργά εναντίον της καταπίεσης σε οποιαδήποτε μορφή βρίσκεται. Οι εκκλησίες δεν μπορούν να είναι ουδέτερες γιατί έτσι ευνοούν την καθεστηκυία τάξη. Ο Freire πιστεύει ότι οι εκκλησίες πρέπει να πάρουν μέρος στον αγώνα για πολιτική ελευθερία ειδάλλως θα καταλήξουν να υποστηρίζουν τα καταπιεστικά καθεστώτα.

15

Ο Freire αποδέχεται τη χρήση βίαιων μέσων από ένα θρησκευόμενο άτομο για την επίτευξη επαναστατικών σκοπών. Καταλαβαίνουμε πως έφτασε σε αυτή τη θέση αν λάβουμε υπόψη ότι βίωσε τις επιζήμιες συνέπειες της μη επέμβασης των εκκλησιών της Λατινικής Αμερικής στους αγώνες των καταπιεσμένων ανθρώπων για αυθεντική ελευθερία. Ο Freire είναι ένας ακτιβιστής που πάντα έπαιρνε μέρος σε πολιτικούς αγώνες. Ο Τσε Γκεβάρα και ο Εμίλιο Τόρρες εμφανίζονται ως επαναστάτες ήρωες στα έργα του.

Η ερμηνεία του συμβόλου του θεού είναι λειτουργική στην κοινωνική κριτική του Freire. Στην Εκπαίδευση για Κριτική Συναίσθηση παρουσιάζει το Θεό ως ένα άτομο που δεν επιτρέπει την κυριαρχία των ανθρώπων αλλά την ελευθέρωση τους. Στην Παιδαγωγική επιτίθεται σ’ αυτό που θεωρεί ως λαθεμένη εικόνα του Θεού που υποθάλπει τη μοιρολατρία στους καταπιεσμένους ανθρώπους. Στο Γράμμα σε ένα μαθητής Θεολογίας περιγράφει τη δυναμική φύση του συμβόλου του Θεού.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Freire κατεύθυνε την προσοχή του με ένα ιδιαίτερο τρόπο προς την κριτική της εκπαίδευσης και των κοινωνικών δομών στις χώρες του τρίτου κόσμου.

Αφότου επέστρεψε στη λατινική Αμερική, ο Freire δε αρνείται να έχει επαφές με βασικές χριστιανικές κοινότητες. Εμφανίζεται εντυπωσιασμένος με την εκπαίδευση των εκκλησιών και την ανάλυση κάποιων θεολόγων. Μιλάει με λαμπρά λόγια για τις επαφές του με τα πιο προφητικά στοιχεία της εκκλησίας της Βραζιλίας και Λατινικής Αμερικής.

Ανάλυση της Κριτικής του Freire για τις εκκλησίες στην Λατινική Αμερική.Ασκώντας ο Freire δριμύ κριτική στην παραδοσιακή εκκλησία αποτυγχάνει να

αναγνωρίσει τη σημασία της παράδοσης για την πίστη και τις εκκλησίες.Ο Freire θα ασκήσει σκληρή κριτική και στις εκκλησίες που προσπαθούν να

εκμοντερνιστούν. Αν πράγματι αναγνώριζε τη δύναμη των παραδόσεων και της ιστορίας στις εκκλησίες, θα επικροτούσε αυτές τις προσπάθειες από το να τις κρίνει αυστηρά από τη θέση μίας ουτοπικής θρησκευτικής συναίσθησης.

Ο Freire αντιλαμβάνεται ότι η προφητική πλευρά δεν αντιπροσωπεύει μία διέξοδο σε ένα κόσμο απραγματοποίητων ονείρων. Απαιτείται μία επιστημονική γνώση του κόσμου όπως είναι πράγματι. Οι βασικές χριστιανικές κοινότητες στη Βραζιλία και στη Λατινική Αμερική έχουν ουτοπικά στοιχεία αλλά ούτε αυτές ούτε άλλες εκκλησίες ανταποκρίνονται πλήρως στα ουτοπικά του όνειρα.

Εν περιλήψει, έχουν γίνει αρκετές κριτικές στην κοινωνική θεωρία του Freire. Κάποιες στιγμές η θεωρία του είναι αόριστη και γενική. Ο Freire σπάνια παρουσιάζει αποδείξεις για την εμπειρική φύση ή παρουσιάζει κοινωνιολογική έρευνα για την ανάλυση του. Η ανάλυση του για τη βραζιλιάνικη κοινωνία είναι ανεπαρκής. Στην ανάλυση του για το ρόλο των εκκλησιών στις χώρες της Λατινικής Αμερικής δεν δείχνει πως οι εκκλησίες είναι και μέρος του προβλήματος και μέρος της λύσης του προβλήματος.

Κεφάλαιο 7

Η επαναστατική του θεωρία και στρατηγικήO Freire απέκτησε τη φήμη ενός επαναστάτη εκπαιδευτικού. Το βιβλίο του «Η αγωγή του

καταπιεζόμενου», χαρακτηρίστηκε ως το ευαγγέλιο της απελευθερωτικής αγωγής. Η επαναστατική του πρόταση είναι τόσο πολιτική όσο και πολιτιστική στοχεύοντας σε μια ριζοσπαστική αλλαγή των κοινωνιών του Τρίτου κόσμου. Αν και ο Freire έδωσε έμφαση στην πολιτική επανάσταση, προτείνει την απελευθερωτική εκπαίδευση ως αναγκαία προϋπόθεση. Στην Παιδαγωγική περιγράφει τον τύπο της επανάστασης που πρέπει να υλοποιηθεί για να

16

ξεκινήσει η επανάσταση των καταπιεσμένων. Μέσα στις προτάσεις του Freire για πολιτική επανάσταση υπάρχουν σημεία που προσεγγίζουν τις θρησκευτικές του απόψεις.

Ο επαναστάτης εκπαιδευτικόςΗ επαναστατική πολιτική του Freire γεννήθηκε κυρίως από τις πολιτικές του και

εκπαιδευτικές του εμπειρίες στη Βραζιλία. Οι θέσεις του στην αρχή δεν ήταν επαναστατικές αλλά έγιναν μετά την αποτυχημένη προσπάθεια της κυβέρνησης του Goularnt να εκδημοκρατίσει τους Βραζιλιάνους. Η σύνδεση του Freire με τους ρεφορμιστές πολιτικούς στάθηκε αφορμή να του ασκηθεί κριτική από αυτούς που τον γνώριζαν μόνο ως πολιτικό επαναστάτη. Σε συνεντεύξεις του απαντάει στους επικριτές του τονίζοντας το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικές και πολιτικές του προσπάθειες είχαν σαν στόχο τη βραζιλιάνικη κοινωνία στις αρχές της δεκαετίας του ‘60.

Αν και ο Freire είχε τη φήμη ενός επαναστάτη εκπαιδευτικού και έγραψε ένα κλασικό οδηγό για αυτού του είδους την αγωγή, ξεκαθάρισε ότι ο ίδιος δε συμμετείχε ποτέ σε επαναστατικές δραστηριότητες, όμως όπως λέει ο ίδιος δεν καταργεί την πιθανότητα της επιρροής του.

Ο Freire υποστηρίζει ότι στην εκπαιδευτική του εμπειρία, έχει συσσωρευμένο συγκριτικά άφθονο υλικό το οποίο τον προέτρεψε να πάρει το ρίσκο για να δημιουργήσει το έργο του. Πολύ πρόσφατα, τονίζει ο Ελίας, συγκέντρωσε περισσότερες πληροφορίες για τις επαναστατικές πολιτικές μέσα από την εργασία του με νέα έθνη και νέες κυβερνήσεις στον Τρίτο Κόσμο.

Η λογική μέσα στην οποία η παιδαγωγική του Freire μπορεί να θεωρηθεί επαναστατική, αναλύεται από το Βραζιλιάνο κοινωνιολόγο Francisco Weffort στην εισαγωγή του στην βραζιλιάνικη έκδοση του «Εκπαίδευση για κριτική συναίσθηση». Οι στόχοι του Freire, ως μέλος ενός ομοσπονδιακού Υπουργείου Παιδείας, για γραμματισμό της βραζιλιάνικης μάζας ήταν μέρος της προσπάθειας της κυβέρνησης Goulart για εκδημοκρατισμό της βραζιλιάνικης κοινωνίας.

Η δουλειά του σίγουρα εκτιμήθηκε ως επαναστατική για τα βασικά δικαιώματα ακραίων ομάδων.

O Weffort κριτικάρει το Popular Culture Movement (P.C.M., Λαϊκό Πολιτιστικό Κίνημα), στο οποίο ο Freire ήταν μέλος, στην παράλειψή του να είναι περισσότερο πολιτικό. Το P.C.M. απέτυχε, κατά την άποψή του, επειδή επένδυσε παραπάνω στην εκπαίδευση αντί σε σαφείς πολιτικούς στόχους και στρατηγικές. Έτσι ο Weffort υπονοεί ότι οι μεταρρυθμιστές σαν τον Freire ικανοποιούνται με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για το λαό επειδή δέχονται την κρατική στήριξη, και κατά κάποιο τρόπο είναι δεσμευμένοι. Είναι ξεκάθαρο από σχόλια που έκανε αργότερα ο Freire ότι βασικά συμφώνησε με αυτήν την αποτίμηση, διότι ορίζει τις πολιτικές του απόψεις για αυτήν την περίοδο ως αφελείς.

Από την ανάγνωση του «Educacao», μια εργασία που γράφτηκε ακριβώς μετά την εξορία του Freire από τη Βραζιλία και ξεκίνησε καθώς ήταν στη φυλακή, ένα βγαίνει, ότι δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία για επαναστατική πίεση. Όσο δούλεψε στη Βραζιλία, αποφάσισε να φέρει μόνο βαθμιαίες αλλαγές με την εκπαιδευτική του προσπάθεια. Ο στόχος της εκπαιδευτικής του πρακτικής ήταν να κάνει τον λαό να γνωρίσει από μόνος του ότι είναι ικανός να δημιουργήσει την ιστορία και τον πολιτισμό. Η εκστρατεία του για γραμματισμό προωθήθηκε από την κυβέρνηση του Goulart για να στηρίξει ο λαός την κυβέρνηση στις προσεχείς εκλογές.

Στην «Παιδαγωγική…» ο Freire σαφώς στρέφει την προσοχή του στην εκπαίδευση ως μέσο που θα φέρει πιο κοντά την επανάσταση. Η Παιδαγωγική όμως δεν είναι βασισμένη σε πραγματικές εμπειρίες σε επαναστατικές κινητοποιήσεις. Αυτό εξηγεί την απογοήτευση που έχουν πολλοί ριζοσπαστικοί πολιτικοί που διαβάζουν το έργο του Freire. Περίμεναν έναν ενεργό επαναστάτη αλλά συναντούν «έναν ακόμη θρησκευόμενο, μεσαίας κλάσεως μεταρρυθμιστή». Ο Egerton, σε ένα συνέδριο στην Νότια Καρολίνα το 1973, απροκάλυπτα έκανε την παρακάτω κριτική στο Freire:

17

«Ο Freire δεν είναι περισσότερο ριζοσπαστικός από τους περισσότερους από εμάς. δεν υπάρχει τίποτε το αυθεντικό σε ότι λέει –είναι η ίδια παλιά κριτική. Μας δίδαξε, να εστιάζουμε την κριτική μας σε μικρά προβλήματα, αλλά η εναλλακτική του πρόταση – η σφαιρική του προοπτική – είναι ανούσια ρητορική. Είναι ένας πολιτικός και ιδεολόγος θεωρητικός, όχι ένας παιδαγωγός. Δεν υπάρχει τίποτε χειροπιαστό και συγκεκριμένο σε ότι λέει.»

Την επαναστατική του εκπαίδευση συνήθως την πρότεινε για ορισμένα κράτη της Λατινικής Αμερικής στη δεκαετία του 1970. Ο Freire δεν ήταν ποτέ άνετος όταν απευθυνόταν σε ακροατήριο από τη Βόρεια Αμερική, γιατί ήταν γνώστης για τις μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών του Τρίτου και του Πρώτου κόσμου.

Θρησκευτική αιτιολογία για την επανάστασηΟι χριστιανοί της Λατινικής Αμερικής μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις κύριες

κατηγορίες εκτιμώντας τις στάσεις τους σε σχέση με την κοινωνική επανάσταση: Μια ομάδα, περιέχει πολλούς παραδοσιακούς Καθολικούς, αρνείται την ανάγκη για

αλλαγές στο υπάρχων κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Μια δεύτερη ομάδα αναγνωρίζει την ανάγκη για κάποιες αλλαγές αλλά δε θεωρεί ότι η

εκκλησία είναι ένας θεσμός που θα πρέπει να εμπλέκεται άμεσα σε αυτές τις αλλαγές, για αυτούς η αποστολή αυτή είναι υποχρέωση για τους λαϊκούς.

Μια τρίτη ομάδα θεωρεί ότι η αλλαγή είναι απαραίτητη και πιστεύει ότι η εκκλησία πρέπει να συμμετέχει άμεσα σε αυτήν την αλλαγή.

Τελικά, μια τέταρτη κατηγορία από χριστιανούς της Λατινικής Αμερικής που πιστεύουν πώς μόνο η βίαιη επανάσταση μπορεί να αλλάξει αποτελεσματικά την κατάσταση σε ορισμένες χώρες όπου η μεγάλη καταπίεση οδηγεί στην καταπάτηση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αυτοί οι χριστιανοί έχουν θέση τον εαυτό τους στην επαναστατική διαδικασία και έχουν συνεργαστεί με διάφορα μαρξιστικά κινήματα. Πρόσφατα ένας μικρός αριθμός κληρικών και θεολόγων ενώθηκαν με τα ένοπλα τμήματα αυτών των ομάδων.

Το 1970 ο Freire οριστικά συνασπίστηκε με την τελευταία ομάδα των χριστιανών. Ο Freire βλέπει την επανάσταση ως πράξη που μπορεί να γίνει σύμφωνα με τις χριστιανικές και θρησκευτικές αρχές και υποστηρίζει ότι είναι μύθος ότι η επανάσταση είναι ενάντια στο Θεό.

Ο Freire περιγράφει την επαναστατική βία με όρους που έχουν σαφή θρησκευτικό νόημα:«Είμαι όλο και περισσότερο πεπεισμένος ότι οι πραγματικοί επαναστάτες πρέπει να

αντιλαμβάνονται την επανάσταση (σαν)…μια πράξη αγάπης. Στο «Γράμμα προς ένα Θεολόγο φοιτητή», ισχυρίζεται:«Εμείς, σαν χριστιανοί, έχουμε να εκτελέσουμε μια μεγάλη αποστολή, να βάλουμε στην

άκρη τους ιδεαλιστικούς μύθους και να συμμετέχουμε στην επαναστατική μεταρρύθμιση της κοινωνίας, αντί να αρνιόμαστε πεισματικά την σημαντική συνεισφορά του Karl Marx.»

Επίσης επιβεβαιώνει με το γράμμα ότι ο κόσμος του Θεού απαιτεί να εργαστούν για την ανθρώπινη απελευθέρωση μέσω μιας διαδικασίας που εμπεριέχει τη δύναμη του κόσμου.

Η εκκλησία, υποστηρίζει, δεν μπορεί να παραμείνει ουδέτερη απέναντι στην πολιτική δραστηριότητα. Πρέπει να εργάζεται για το ριζοσπαστικό μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών. Επαινεί την ανάπτυξη της πολιτικής θεολογίας της απελευθέρωσης, η οποία προκαλεί με αυτά που λέει για τον επαναστατικό μετασχηματισμό του κόσμου.

Ο Freire οραματίζεται την προφητική εκκλησία η οποία δε θα επιτρέψει στον εαυτό της να γίνει καταφύγιο για τις καταπιεσμένες μάζες, αλλά μάλλον να τις ενθαρρύνει σε μια νέα «Έξοδο».

Ένα ισχυρό παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Freire για να παρακινήσει τους Χριστιανούς της Λατινικής Αμερικής να συμμετέχουν στην επαναστατική δράση είναι ο Ιησούς. Η εικόνα του Χριστού που παρουσιάζει είναι ενός ριζοσπαστικού και όχι κάποιου που είναι ικανοποιημένος με το “status quo”.

18

Η θεωρία και η στρατηγική της επανάστασης.Η θεωρία του για επανάσταση στηρίζεται σε μεγάλο αριθμό πηγών. Κάνει αναφορά σε

γραπτά του Mao Tse-tung, Herbert Marcuse, Franz Fanon, Regis Debray, Che Guevara, Karl Marx, Nicolai Lenin, Fidel Castro και άλλους.

Η θεωρία του Freire για πολιτική επανάσταση βασίζεται σε θέματα που διαπραγματεύεται στην «Παιδαγωγική». Ο Freire κάνει ότι είχε υποσχεθεί εκεί, φέρνει εκπαιδευτικά θέματα για να βοηθήσουν στην επανάσταση. Διαπίστωσε ότι οι καταπιεσμένοι, που κάποτε θα απελευθερωθούν, θα περάσουν μέσα από μια κατάσταση υποκατάστατου τυράννου, μέχρι που δεν θα έχουν συναίσθηση καταπιεσμένης τάξης.. Οι καταπιεσμένοι πρέπει να δουν την καταπίεση σαν μια κατάσταση που μπορούν να ξεπεράσουν. Η επανάσταση πρέπει να περιλαμβάνει τον διάλογο και την ενότητα των καταπιεσμένων σε όλα τα θέματα. Είναι απαραίτητο για την κυριαρχία, οι τάξεις να εξαφανίζονται, ακόμη και αν αυτό σημαίνει τη χρήση βίας. Ο Freire αναγνωρίζει ότι κάποια μέλη από την καταπιεστική τάξη, μπορεί να ενωθούν με τους καταπιεσμένους, ύστερα από την δέσμευση της τάξης για αυτοκαταστροφή. Η συνολική επανάσταση πρέπει να περιλαμβάνει πολιτιστική επανάσταση, τη συνειδητοποίηση από όλους για την καθιέρωση ενός μόνιμου κοινωνικού διαλόγου, και την αναγκαιότητα να συνεργαστούν από κοινού οι ηγέτες με το λαό.

Σε αυτά ο Elias του ασκεί την εξής κριτική: Η θεωρία και η στρατηγική της επανάστασης του Freire, όπως αυτή δηλώνεται με σαφήνεια στην Παιδαγωγική, φαίνεται να είναι μάλλον αφελής. Στα περισσότερα σημεία, συζητάει για την επανάσταση χωρίς να αναλύει κάποιο από αυτά σε συγκεκριμένο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Στηριζόμενος στις εμπειρίες του από την βραζιλιάνικη κατάσταση στην οποία είχε εμπλακεί, γενικεύει τις θεωρίες και τις στρατηγικές του για την κατάσταση που βιώνουν όλοι οι καταπιεσμένοι άνθρωποι. Ο υπεραπλουστευμένος διαχωρισμός της βραζιλιάνικης κοινωνίας σε καταπιεστές και καταπιεζόμενους στην «Παιδαγωγική» δε δικαιώνει τη συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση.

Το πιο σοβαρό πρόβλημα στην προσέγγισή του της επανάστασης είναι ότι, επιχειρώντας να δώσει εκπαιδευτικό ενδιαφέρον στο προσκήνιο της επαναστατικής δράσης, σχεδόν προτείνει μια πολιτική επανάσταση ως ένα εκπαιδευτικό εγχείρημα. Λίγη προσοχή δείχνει σε ειδικές πολιτικές πραγματικότητες. Όταν αναφέρεται σε επαναστάτες όπως του Castro και του Guevara, προσπαθεί να τους ταιριάξει στο δικό του πλαίσιο σκέψης για επικοινωνία και διάλογο με το λαό, χωρίς να τους κριτικάρει για την μη διαλογική τακτική τους.

Το βασικό ελάττωμα στην θεωρία της επανάστασης του Freire είναι η ανεπαρκής διαπραγμάτευση της «καταπίεσης». Για τον Freire, «κάθε κατάσταση στην οποία κάποιος εκμεταλλεύεται κάποιον άλλον ή εμποδίζει την καταξίωσή του ως υπεύθυνο άτομο, είναι μια μορφή καταπίεσης». Ακόμη, χαρακτηρίζει μια πράξη καταπιεστική όταν «αυτή επεμβαίνει στην οντολογική κλίση των ανθρώπων να είναι περισσότερο ανθρώπινοι». Για τον Freire, ο σκοπός της απελευθέρωσης από την καταπίεση είναι να εξανθρωπίσει τα άτομα. Η καταπίεση είναι πάντα μια πράξη βίας, αφού χρησιμοποιεί τους ανθρώπους σαν να είναι πράγματα.

Το πρόβλημα της καταπίεσης, για τον Freire, ανάγεται στο πρόβλημα του μη εξανθρωπισμού. Ο Freire φαίνεται να είναι διαισθητικός για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Προσπαθεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι στις κατηγορίες για ιδεαλισμό και υποκειμενισμό της φιλοσοφίας του, ακόμη παραδέχεται μερικές αφελείς εκφράσεις στα γραπτά του, δίνοντας βάση σ’ αυτές τις κατηγορίες. Ωστόσο, χωρίς να αναλύει λεπτομερώς το κριτήριό του για επιβεβαίωση ή εξανθρωπισμό των ατόμων, η περιγραφή του για την καταπίεση γίνεται όχι μόνο αφηρημένη αλλά και επικίνδυνη. Ο Freire είναι πεπεισμένος ότι μέσα από την παιδαγωγική του οι καταπιεσμένοι μαζί με τους ηγέτες τους θα διαισθανθούν την πραγματικότητα όπως αυτή είναι.

19

Ο Freire περιγράφει μόνο μια σχέση στον Τρίτο Κόσμο, τη σχέση της καταπίεσης και της υποταγής. Ο Εlias υποστηρίζει ότι σίγουρα υπάρχουν και άλλες σχέσεις. Ακόμη σε σχέση με τις περισσότερο τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες ο Freire σκέφτεται μόνο με τους όρους της σχέσης καταπιεστή-καταπιεζόμενου. Οι καταπιεστές σε αυτές τις κοινωνίες είναι αυτοί που χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να χειραγωγούν τον λαό και να παράγουν μια μαζική κοινωνία. Ο Freire δεν αποδοκιμάζει την ίδια την τεχνολογία, αλλά τα βλαβερά αποτελέσματά της. Η χρήση που θα ‘θελε ο Freire για την τεχνολογία δεν είναι πολύ διαδεδομένη.

Η τάση του Freire, κατά τον Εlias, να βλέπει μόνο ένα είδος σχέσης μεταξύ των ατόμων κάνει δύσκολη την εφαρμογή της παιδαγωγικής του για επανάσταση. Ο πολιτισμός, η κοινωνία, η πολιτική και η θρησκεία δεν διαφοροποιούνται στην εργασία του. Στο εγχείρημά του να φτιάξει μια παγκόσμια θεωρία για την επαναστατική παιδαγωγική, υπεραπλουστεύει σε επικίνδυνο βαθμό την αρχή της καταπίεσης και το παιδαγωγικό της πρόγραμμα. Φαίνεται να αγνοεί σε αυτήν την εργασία του ότι η επανάσταση διαφέρει ανάλογα με τις ιδιαίτερες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και έτσι κάνει τη θεωρία του σχεδόν αφηρημένη. Αυτή η κλίση προς την αφαίρεση καθιστά τη θεωρία του για την επανάσταση σχεδόν αδύνατη να εφαρμοστεί.

O Freire θεωρεί ότι η έμφαση που δίνει στην «διαλογική φύση» της επαναστατικής πράξης είναι η κύρια συμβολή του στη θεωρία της επανάστασης. Πιστεύει ότι οι ηγέτες πρέπει να έχουν σταθερό διάλογο με το λαό σε όλες τις φάσεις της επανάστασης. Στην πραγματικότητα οδηγείται σε αυτό το συμπέρασμα από τις εμπειρίες του στη «διαλογική» και στη «λύση προβλημάτων» εκπαίδευση που του έδωσε την απαραίτητη εμπειρία για να γράψει το βιβλίο για την επαναστατική πράξη. Η Παιδαγωγική γράφτηκε για να προστατέψει τον εξαιρετικό παιδαγωγικό χαρακτήρα της επανάστασης. Ο Freire υποστηρίζει:

«Οι καταπιεσμένοι πρέπει να είναι φορείς του κριτικού και απελευθερωτικού διαλόγου σε οποιαδήποτε βαθμίδα του απελευθερωτικού τους αγώνα.»

Όμως ο Freire είχε μεγάλη δυσκολία στο να κάνει τον ήρωά του, Che Guevara, ότι συνηγορεί με την διαλογική επαναστατική πράξη.

Ο Guevara συνηγορεί με την επικοινωνία με το λαό αφού πρώτα επιτευχθεί η απελευθέρωση. Επιδοκιμάζοντας τη δυσπιστία και αμφιβολία του Guevara για τους καταπιεσμένους και την άρνησή του να κάνει διάλογο μαζί τους, ο Freire αρνήθηκε τη βάση της θεωρίας του για επαναστατική δράση ως βασικά διαλογική.

Ο Freire συμβιβάζει τη διαλογική θεωρία της επανάστασης και σε αρκετά άλλα παραδείγματα. Αρνείται ότι οι επαναστάτες χρειάζεται να κάνουν διάλογο με τους ηγέτες των καταπιεστών.

Στην «Παιδαγωγική» ο Freire θαρραλέα προσπαθεί να στηρίξει τη θεωρία του για τον διαλογικό χαρακτήρα της επανάστασης απέναντι στις καθορισμένες απόψεις των επαναστατών. Η προσπάθεια, όμως, ήταν αποτυχημένη. Ο Freire, ο παιδαγωγός χωρίς εμπειρίες στην επαναστατική δράση, μεγιστοποιεί το ρόλο που είναι ικανή να παίξει η ελεύθερη εκπαιδευτική διαδικασία για την σφυρηλάτηση ή εγκαθίδρυση της επανάστασης.

Αυτή η μεγιστοποίηση αντιπαλεύει με ένα μεγαλύτερο βασικό πρόβλημα: η ανεπαρκής χρήση του διαλόγου στην εκπαίδευση. Ο Freire πιστεύει ότι μέσω του διαλόγου οι άνθρωποι θα δουν αντικειμενικά την πραγματικότητα. Σε αυτή τη διαδικασία, θα αποκηρύξουν ότι είναι πραγματικά καταπιεστικό και θα αναγγέλλουν μια αντικαταπιεστική πραγματικότητα. Ο Freire αποδεικνύει ότι η απόλυτη ελευθερία εξασφαλίζεται από τους ανθρώπους που συμμετέχουν σε μια τέτοια διαλογική επανάσταση. Αυτή είναι η φιλοσοφική θέση του Freire στην οποία υπάρχει μια αντικειμενική πραγματικότητα, όπου όλα αναπόφευκτα θα γίνουν αποδεκτά μέσω της επανάστασης. Αυτή η σχεδόν δονκιχωτική άποψη αποτυχαίνει στο να εξισορροπήσει στην περίπλοκη φύση της πραγματικότητας και στην ανθρώπινη γνώση για αυτήν. Αφήνει λίγο χώρο για τον σχετικισμό και τον πλουραλισμό των απόψεων του κόσμου.

20

O Freire είναι μάλλον αόριστος στην περιγραφή του για τη διαδικασία και τη στρατηγική της επανάστασης, όπως και πολλοί άλλοι συγγραφείς της επαναστατικής θεωρίας. Ο Freire παραδέχεται ότι δεν δίνει λεπτομέρειες για το πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί η επανάσταση:

Αντί να ακολουθήσουν προκαθορισμένα σχέδια, ηγέτες και λαός, από κοινού αναγνωρίζουν και δημιουργούν μαζί τις κατευθυντήριες γραμμές των κινήσεών τους. Σ’ αυτή τη σύνθεση, ηγέτες και λαός, με κάποιο τρόπο αναγεννιούνται μέσα σε νέα γνώση και νέα πράξη (που στοιχειοθετεί τη νέα απελευθερωμένη πραγματικότητα).

ΣυμπέρασμαΦαίνεται ότι το πιο αδύνατο σημείο της θεωρίας του Freire είναι η θεωρία του για πολιτική

επανάσταση. Είναι σε μεγάλο βαθμό κατανοητό αφού είναι η διαδικασία με την οποία είχε ελάχιστη άμεση σχέση. Σε μετέπειτα γραπτά του συζητάει τις λεπτομέρειες της επαναστατικής πράξης, ειδικότερα της Μαρξιστικής θεωρίας, σε πολύ αφηρημένο και θεωρητικό επίπεδο.

Κεφάλαιο 8O Freire άσκησε κριτική στην εκπαιδευτική θεωρία και πράξη τόσο στον Τρίτο Κόσμο

όσο και στις χώρες του Πρώτου Κόσμου. Βασικό σημείο της κριτικής του είναι η επιθετική του κατά της «τραπεζικής» προσέγγισης της εκπαίδευσης.

Οι εκπαιδευτικοί διαφορετικών επίπεδων της εκπαίδευσης (αλφαβητισμού ενηλίκων, εκκλησιαστική εκπαίδευση, σχολική εκπαίδευση) επηρεάστηκαν από την κριτική του Freire στην παραδοσιακή εκπαίδευση, και επανεξέτασαν τις μεθόδους τους και τις πρακτικές τους.

Ο Freire επηρέασε περισσότερο τη συνεχή κριτική της εκπαίδευσης σε πολλά μέρη του κόσμου. Στις αγγλόφωνες χώρες οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί είδαν τις ιδέες του σαν ένα δραματικό τρόπο να αναρωτηθεί κανείς για το τι έγινε στην εκπαίδευση. Κριτικοί θεωρητικοί όπως ο Henri Giroux και ο Ira Shor είδαν στην προσέγγιση του Freire ότι πλησιάζει τους τύπους της κριτικής που απευθύνεται στην εκπαίδευση των προοδευμένων βιομηχανικών κοινωνιών. Η εργασία του ενέπνευσε πολλούς να διατυπώσουν σοβαρά ερωτήματα για το εκπαιδευτικό σύστημα και στις καπιταλιστικές και στις σοσιαλιστικές χώρες.

Σε αυτό το κεφάλαιο ο συγγραφέας παρουσιαστεί η κριτική που άσκησε ο Freire στην παραδοσιακή εκπαίδευση αλλά και τις προτάσεις του για την εκπαιδευτική θεωρία και πράξη.

Μια σημαντική πλευρά της κριτικής του είναι η εξέταση της σχέσης μεταξύ θρησκείας και εκπαίδευσης.

Θρησκευτική και εκπαιδευτική κριτικήΟ Freire εμπνεύστηκε μερικές από τις βασικές του θέσεις από τις προσωπικές του

θρησκευτικές απόψεις και από την ανάλυσή του για το ρόλο της θρησκείας στη διαμόρφωση της εκπαίδευσης στην κοινωνία. Ο Freire αναγνωρίζει ότι υπάρχουν διαφορετικές θρησκευτικές θέσεις, οι οποίες επηρεάζουν την εκπαίδευση στην κοινωνία. Ισχυρίζεται με βεβαιότητα ότι η ιδιαίτερη θρησκευτική του άποψη, η προφητική («the prophetic vision»}, είναι η σωστή και ότι αυτή οδηγεί στη πιο σωστή αντίληψη της εκπαίδευσης.

Ο Freire διακρίνει τρεις απόψεις για τη θρησκεία και τις συγκρίνει με τους τύπους εκπαίδευσης που συνδέεται η καθεμιά.

Α. Η παραδοσιακή άποψη για τη θρησκεία, σύμφωνα με την οποία είναι βασισμένη η παραδοσιακή άποψη της εκπαίδευσης, δίνει βαρύτητα στη ζωή που θα έρθει Αυτό τον τύπο της θρησκείας τον καλλιεργούν οι κλειστές κοινωνίες και χρησιμεύει στο να διατηρεί το κατεστημένο (status quo) ακόμη και αν αυτό είναι καταπιεστικό. Αυτές οι εκκλησίες ευθυγραμμίζονται με την κυρίαρχη τάξη. Εδώ ο Freire επηρεάστηκε από το Μαρξ για τη συντηρητική δύναμη της Θρησκείας στην κοινωνία. Η παραδοσιακή θρησκεία συνεταιρίζεται με ένα συγκεκριμένο τύπο εκπαίδευσης, που στηρίζεται στην «τραπεζικήμέθοδο» και εμποδίζει τα

21

άτομα να δουν τη δική τους δυναμική για να φέρουν αλλαγές με σκοπό την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη.

Η δεύτερη άποψη για τη θρησκεία, στην οποία ο Freire επίσης στέκεται κριτικά, είναι η «μοντέρνα άποψη». Η παραδοσιακή θρησκεία εμφανίζεται συνήθως σε αγροτικές περιοχές, ενώ η μοντέρνα θρησκεία αναπτύσσεται σε αστικές περιοχές. Οι μοντέρνες εκκλησίες έχουν αλλάξει μερικές από τις πρακτικές τους, αναθεωρώντας μερικές από τις δογματικές τους θέσεις ώστε να συνδεθούν περισσότερο με την κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα. Αυτές οι εκκλησίες ακόμη παραμένουν αφοσιωμένες στην άρχουσα τάξη.

Η μοντέρνα θρησκεία παρόλο που μιλάει για μια ελεύθερη εκπαίδευση, συνηγορεί μόνο για αλλαγή στην τεχνική εκπαίδευση και για επιλεκτικές αλλαγές περισσότερο παρά για δραστικές μεταρρυθμίσεις που είναι απαραίτητες για την κοινωνία. Αυτό το είδος της εκπαίδευσης σημαίνει λίγο πολύ «να ελευθερώσουμε τους μαθητές από τους μαυροπίνακες, στατικές τάξεις, εγχειρίδια που υλοποιούν το Αναλυτικό πρόγραμμα, και τους προσφέρουν προτζέκτορ και άλλα οπτικο-ακουστικά μέα, πιο δυναμικές τάξεις και τεχνοκρατικές.

Το είδος της θρησκείας που προτιμάει ο Freire είναι η «prophetic religion» (προφητική) η οποία δεσμεύεται με την απελευθέρωση από τις άρχουσες τάξεις και ψάχνει ριζοσπαστικούς τρόπους για τον μετασχηματισμό (transformation) της κοινωνίας. Ο Freire διατηρεί καλές σχέσεις με αυτές τις εκκλησίες τη Λατινικής Αμερικής, οι οποίες αποδέχονται αυτόν τον τύπο της θρησκείας. Αυτές οι εκκλησίες τολμούν να γίνουν προφητικές στην παρουσίαση κριτικών αναλύσεων για τις κοινωνικές δομές, ορίζουν την απελευθέρωση με πιο υλιστικούς όρους και δέχονται σε μερικές περιπτώσεις την αναγκαιότητα της βίαιης επανάστασηs.

Η «Προφητική» σχετίζεται με έναν συγκεκριμένο τύπο εκπαίδευσης που μπορεί να ονομαστεί προφητικός και απελευθερωτικός. Η εκπαίδευση που ταιριάζει σε αυτήν τη θρησκευτική και θεολογική εκδοχή «μπορεί να γίνει ένα εργαλείο μετασχηματισμού, μια πολιτική πράξη που να οδηγεί σε μια μόνιμη ανθρώπινη απελευθέρωση».

Η διάκριση μεταξύ της προφητικής εκπαίδευσης από την παραδοσιακή είναι ότι η προφητική εκπαίδευση τολμά να κρίνει τις καταπιεστικές κοινωνικές δομές και συνδέει τον εαυτό της με ένα πολιτικό πρόγραμμα που θα φέρει μια αντικειμενική και ριζοσπαστική αλλαγή σε αυτές τις δομές. Αυτός ο τύπος της εκπαίδευσης κατακρίνει τους μύθους που κρατούν τον κόσμο καταπιεσμένο και τα που διαχειρίζονται μορφές καταπίεσης.

Ο Freire ως σύμβουλος του παγκόσμιου συμβουλίου της εκκλησίας ανέπτυξε το δεσμό ανάμεσα στη θεολογική του και εκπαιδευτική του θεωρία. Όπως η θεολογία της απελευθέρωσης εμπεριέχει μια κριτική για την παραδοσιακή θεολογία, έτσι και η παιδαγωγική της απελευθέρωσης του Freire περιλαμβάνει μια κριτική για την παραδοσιακή εκπαίδευση.

Ο Freire προσεγγίζει την εκπαιδευτική κριτική έτσι δίνοντας προσοχή σε εκείνο το στοιχείο που συνήθως δεν υπάρχει από τους συγγραφείς για την εκπαίδευση: η δύναμη της θρησκευτικής κουλτούρας και το κατεστημένο διαμορφώνουν την εκπαίδευση σε κάθε χώρα. Οι εκπαιδευτικές απόψεις του Freire αναπτύχθηκαν σε χώρες στις οποίες η θρησκευτικές αξίες παίζουν τον κυρίαρχο ρόλο στην εκπαίδευση. Αυτό εξηγεί εν μέρει την ιδιαίτερη ευαισθησία του πάνω σε αυτό το θέμα.

Ο Freire ξεκάθαρα συνδέει την εκπαιδευτική του κριτική και πρόταση με τις θρησκευτικές του θέσεις.. Παρόλα αυτά έχει σοβαρό πρόβλημα να αυτοχαρακτηριστεί ως προφήτης. Είναι πάντα δύσκολο να ξεχωρίσεις τους αληθινούς από τους ψεύτικους προφήτες. Καθένας πρέπει να προσέχει αυτούς που κάνουν τους προφήτες που προτείνουν ιδέες που δεν οδηγούν απαραίτητα στην βελτίωση του κόσμου.

Επομένως, όσο έχει σχέση με το Freire, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι πολύ συχνά παίρνει τη θέση του προφήτη. Ο προφήτης κάνει δηλώσεις και διατυπώνει κρίσεις χωρίς να τις αιτιολογεί συχνά. Ο Freire, όπως ένας προφήτης, συχνά μιλάει κα γράφει με απαρέγκλιτο τρόπο χωρίς να αιτιολογεί τις θέσεις του. Συχνά έχει τάσεις να βλέπει τη μαύρη και άσπρη πλευρά των

22

θεμάτων, τα γραπτά του συχνά αναφέρονται σε διχοτομίες. Συχνά το γραφικό του στυλ γίνεται κηρυγματικό και προτρεπτικό.

Η εκπαιδευτική κριτική του Freire εστιάζεται σε τρία κύρια θέματα: ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα.

Κάλεσμα για ελευθερία (Call to Freedom)Η κριτική του Freire στην εκπαίδευση έγινε στο όνομα της ελευθερίας, εννοώντας

ελευθερία για τους καταπιεσμένους, και ελευθερία από την καταπίεση και τα παραπλανητικά εκπαιδευτικά πρότυπα.

Ο Freire γνώριζε ότι πολλά άτομα φοβούνται την ελευθερία, κάτι που το έμαθε παλιότερα που εργάστηκε ως εκπαιδευτικός σε προγράμματα ανάγνωσης και γραφής ενηλίκων. Για τον Freire ο αληθινός εξανθρωπισμός επιτυγχάνεται μόνο εάν τα άτομα είναι ελεύθερα να γίνουν ότι επιθυμούν ή θα μπορούσαν να γίνουν. Αναγνωρίζει ότι η ελευθερία δεν είναι ένα δώρο αλλά κάτι που κατακτιέται.

Για να εξασκηθούν τα άτομα στην ελευθερία πρέπει σύμφωνα με το Freire, να αντιληφθούν τα όρια των καταστάσεων και αντιφάσεων της ζωής τους, να ενδυναμωθούν και να αγωνιστούν για να τα υπερβούν αυτά αλλά και να απελευθερωθούν από αυτά.. Έτσι, η ελευθερία για την οποία ενδιαφέρθηκε περισσότερο ο Freire είναι η απελευθέρωση από οποιοδήποτε είδος καταπίεσης, και ιδιαίτερα οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής.

Έχοντας αυτόν τον τύπο της ελευθερίας στο μυαλό του ο Freire ασκεί καυστική κριτική στην παραδοσιακή εκπαίδευση γιατί προσβάλλει την βασική ανθρώπινη ελευθερία. Ονομάζει αυτήν την εκπαίδευση τραπεζική, όπου ο δάσκαλος είναι ο καταθέτης (depositor) και οι μαθητές οι δέκτες (depositories). O μοναδικός ρόλος των μαθητών σε αυτήν την εκπαίδευση είναι να παίρνουν αρχεία (δεδομένα) και να αποθηκεύουν μόνο ότι τους δίνουν οι δάσκαλοι μετατρέποντάς τους σε παθητικούς δέκτες. Επιχειρούν να ελέγξουν τη σκέψη και τη δράση τους, να προσαρμοστούν σε συγκεκριμένα πλαίσια, και εμποδίζουν τη δημιουργική τους δύναμη και να προσαρμοστούν έτσι μόνοι τους στον κόσμο της καταπίεσης.

Ο Freire αντιπροτείνει στην τραπεζική μια απελευθερωμένη εκπαίδευση ή προβληματίζουσα (ή problem-posing). Σε αυτήν οι μαθητές εξισώνονται σε μια αμοιβαία σχέση με τους δασκάλους τους στην ανάπτυξη λύσεων των προβλημάτων που ερευνούν.

Η σημασία της ελευθερίας στην κριτική που ασκεί στην εκπαίδευση ο Freire υποδηλώνεται από το γεγονός ότι περιγράφει ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα ως πολιτιστική (cultural) δράση για την ελευθερία.

Ο Elias υποστηρίζει ότι η διχοτομική ανάλυση του Freire για την εκπαίδευση, ως ελεύθερη ή ως προσαρμοστική κάνει αόριστες πολλές σημαντικές διακρίσεις. Αυτή η ανάλυση υπερβάλλει τόσο για την αδυναμία της εκπαίδευσης για την πολιτιστική μεταβίβαση όσο και για τη δύναμη της προβληματίζουσας εκπαίδευσης. Κάθε εκπαίδευση σε κάποιο βαθμό εμπεριέχει απαιτεί την πολιτιστική μεταβίβαση, της παράδοσης, και της ιστορίας. Υπάρχει ένας τρόπος να το κάνεις αυτό με καταπίεση και υπάρχει ένας τρόπος να το κάνεις με απελευθέρωση. Ο Freire επίσης δεν είναι αρκετά κριτικός απέναντι στα πιθανόν περισσότερο παραπλανητικά στοιχεία της δικής του παιδαγωγικής.

Μια πιο ισορροπημένη άποψη για την εκπαίδευση θα έβλεπε μια πιο σύνθετη διαδικασία έντασης ή διαλόγου μεταξύ της πολιτιστικής μεταβίβασης και της πολιτιστικής κριτικής. Η αντιπαράθεση μεταξύ αυτών των δύο βασικών τύπων εκπαίδευσης κρατάει έναν αιώνα στις Η.Π.Α. Με πολλούς τρόπους ο Freire ακολουθεί όμοιες απόψεις με τον John Dewey, ο οποίος δίνει μεγαλύτερη σημασία σε νέα γνώση παρά στην αξία της ιστορίας ή της λογοτεχνίας του παρελθόντος. Αυτό που πρόσθεσε ο Freire είναι ότι η γνώση που μας ενδιαφέρει από το παρελθόν είναι η ελευθερία του ατόμου.

Ισότητα (Equality)

23

Η εκπαιδευτική κριτική του Freire στο όνομα της ισότητας συνδέεται με την αρχή της δικαιοσύνης. Ο αγώνας των καταπιεσμένων είναι τόσο για ελευθερία όσο και για δικαιοσύνη. Στην ανάλυσή του Freire για το τι ωθεί τους καταπιεστές στη βία και τι οδηγεί στον απανθρωπισμό των καταπιεσμένων, καταλήγει ότι είναι η αποφασιστικότητα των καταπιεστών να διατηρήσουν την αδικία στην κοινωνία. Η ταξική αδικία οδηγεί στο θάνατο, στην απόγνωση και στη φτώχεια.

Ο Freire ξεκάθαρα ρίχνει το φταίξιμο για την άδικη σοσιαλιστική αδελφότητα στον καπιταλισμό. Αφηγείται το σοκ που έπαθε όταν κατάλαβε πως η κοινωνία της Βραζιλίας ήταν χωρισμένη σε διαφορετικές τάξεις, με τους «εκατομμυριούχους» να ζουν μια πολύ καλή ζωή, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι πεινούσαν. Επειδή ο Freire δε θα δεχόταν την άποψη ότι ο Θεός ήταν ο δημιουργός αυτής της κοινωνικής ανισότητας άρχισε να μελετάει τους ιστορικούς λόγους που οδήγησαν σε μια τέτοια κατάσταση, η οποία τον οδήγησε στη μελέτη του Μαρξ και της οικονομίας.

Ο Freire ως οπαδός της ισότητας και της σοσιαλιστικής ιδέας για την κοινωνία, ασκεί αυστηρή κριτική στις μεγάλες ανισότητες που υπάρχουν στις μοντέρνες κοινωνίες και σε περιοχές με πλούτο, δύναμη και κοινωνική θέση. Παρόλο που μιλάει κυρίως για τις κοινωνίες του Τρίτου κόσμου, όπου αυτές οι ανισότητες είναι πραγματικά μεγάλες, ο Freire βλέπει και βασικές κοινωνικές ανισότητες σε χώρες που έχουν το πλεονέκτημα της τεχνολογικής ανάπτυξης. Σε αυτές τις «ευνοούμενες κοινωνίες», οι άνθρωποι αποδέχονται το μύθο για τα τεχνολογικά προϊόντα ότι είναι πανίσχυρα και πέρα από όλες τις δομές, προσιτά όμως μόνο για τους λίγους, τους προνομιούχους.

Ο Freire κάνει ξεκάθαρο ότι η κριτική του για την εκπαίδευση δεν περιορίζεται στην απόρριψη της παραδοσιακής εκπαιδευτικής μεθόδου, ούτε στη παραδοσιακή σχέση δασκάλου-μαθητή αλλά την επεκτείνει στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Ο Freire υπογραμμίζει ότι η εκπαιδευτική ανισότητα είναι μια από τις αιτίες που διατηρούν την κοινωνική ανισότητα. Επίσης δέχεται την ανάλυση του Μαρξ σύμφωνα με την οποία οι άνισες κοινωνικές σχέσεις αντικατοπτρίζονται στην εκπαίδευση του κόσμου, και ιδιαίτερα στη σχέση δασκάλου-μαθητή.

Η εκπαιδευτική κριτική του Freire στη βάση της ανισότητας συμπίπτει με την κριτική που άσκησαν πολλοί ιστορικοί, φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι. Η δουλειά του συμπίπτει κυρίως με τους ριζοσπάστες κοινωνιολόγους της εκπαίδευσης, που τον θεωρούν κοντά στις απόψεις τους. Οι ιδέες του Freire συμπίπτουν με τις αρχές πολλών νεομαρξιστών αναλυτών της εκπαίδευσης.

Ο Εlias υποστηρίζει ότι ο Freire μεγιστοποίησε το ρόλο της εκπαίδευσης στη δημιουργία της κοινωνικής ανισότητας όσο και στη δυνατότητά της να την διορθώσει. Σε πιο πρόσφατες εργασίες του εμφανίζεται περισσότερο σκεπτικιστής σχετικά με τη δυναμική της εκπαίδευσης, από ότι στην «Παιδαγωγική των καταπιεσμένων» και άλλων γραπτών του.

Ο Elias παρατηρεί ότι ενώ ο Freire είναι ευαίσθητος στο θέμα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης της κοινωνίας, σπάνια, ασχολείται με το θέμα της εκμετάλλευσης από τα σοσιαλιστικά καθεστώτα.

Εξετάζοντάς το σαν μια σοβαρή εκπαιδευτική και κοινωνική θεωρία, στερείται την κοινή λογική και εμπειρική απόδειξη που είναι απαραίτητες για την εγκυρότητά της.

Η παρουσίαση της παραδοσιακής σχέσης δασκάλου-μαθητή από το Freire, εμφανίζεται επίσης υπερβολική και μονόπλευρη. Οδηγείται στο λογικό συμπέρασμα ότι η θεωρία του εξαλείφει το ρόλο του δασκάλου, υποθέτοντας ότι δεν υπάρχει τίποτα να διδάξει.

Αδελφότητα (Fraternity)Τελικά, η κριτική της εκπαίδευσης του Freire έγινε στο όνομα της αδελφότητας, ο όρος

αντιπροσωπεύει την ισότητα που πρέπει να υπάρχει στις σχέσεις των ατόμων μέσα στην κοινωνία. Η αδελφότητα αναφέρεται σε μια βέβαιη ισότητα της κοινωνικής υπόληψης, η

24

απουσία των διαφορετικών τρόπων συμπεριφοράς και δουλικότητας, και το αίσθημα της αστικής φιλίας και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Η ιδεώδης αδελφότητα περιλαμβάνει συναισθηματικούς δεσμούς και συναισθήματα. Η πραγματική αδελφότητα υπάρχει στη κοινωνία όπου οι θεσμοί της εμπλουτίζουν την προσωπική και κοινωνική ζωή των πολιτών τους. Το αίτημα της αδελφότητας είναι ίδιο με τα αιτήματα για ελευθερία και ισότητα.

Ο όρος που χρησιμοποιεί ο Freire για την ιδανική αδελφότητα είναι «communion»(θρησκευτική κοινότητα), με βαθιά θρησκευτική έννοια. Για το Freire η αδελφική αλληλεγγύη είναι απαραίτητη για θρησκευτική, πολιτική, και εκπαιδευτική απελευθέρωση. Και κάνει τον παραλληλισμό:

«Τα άτομα ελευθερώνονται μόνο μαζί με την κοινότητα, συνεργαζόμενα, πάνω σε κάτι που θέλουν να διορθώσουν. Υπάρχει ένας ενδιαφέρον παραλληλισμός σε αυτό: Κανείς δε σώζει τον άλλον, και κανείς δε σώζεται μόνος του, γιατί μόνο μέσα στην κοινότητα μπορούν να σωθούν ή όχι.»

Για τον Freire η εκπαιδευτική αδελφότητα ή κοινότητα στη Βραζιλία απειλούνταν από αυστηρές απολυταρχικές δομές, οι οποίες προέρχονταν και δυνάμωναν μέσα σε αντιδημοκρατικό πνεύμα. Για την αποτυχία των προσπαθειών για δημοκρατική μεταρρύθμιση στη Βραζιλία, ο Freire κατηγορεί τις σχέσεις που υπήρχαν στην βραζιλιάνικη κοινωνία, και την ιδιαίτερη σχέση αφεντικού-δούλου. Από τότε που ανακάλυψε τον ίδιο τύπο σχέσης ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητές, υποστήριξε ότι τα απολυταρχικά κοινωνικά συστήματα εμποδίζουν την ανάπτυξη της αδελφότητας που είναι θεμελιώδης έννοια στη δημοκρατική κοινωνία.

Η επίθεση του Freire στην «τραπεζική εκπαίδευση» διαμορφώνεται από τα ιδανικά της κοινότητας που ο ίδιος υιοθετεί. Αυτός ο τύπος της εκπαίδευσης είναι αρνητική με την έννοια της αδελφότητας γιατί σε αυτήν ο δάσκαλος είναι το υποκείμενο στη διαδικασία της μάθησης και οι μαθητές απλώς τα αντικείμενα. Ο μαθητής είναι σε μια θέση δουλοπρέπειας και πρέπει να δείχνει υπακοή στο δάσκαλο. Σε αυτόν τον τύπο της εκπαίδευσης ο μαθητής δεν γίνεται παραδεκτός ως πραγματικό συνεργάτης στη διαδικασία της μάθησης. Δεν υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ δασκάλου και μαθητών γατί δεν υπάρχει πραγματική επικοινωνία πάνω στην οποία στηρίζεται η αλληλεγγύη. Η τραπεζική εκπαίδευση «παρακινεί την ευπιστία των μαθητών, με τον ιδεολογικό σκοπό (συχνά χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί) να προσαρμοστούν στον κόσμο της καταπίεσης». Ο Freire υποστηρίζει (αγωνίζεται) ότι η παιδαγωγική του βασίζεται στο σεβασμό, στην επικοινωνία και στην αλληλεγγύη που είναι απαραίτητες για μια δημοκρατική εκπαίδευση σε μια δημοκρατική κοινωνία.

Αυτό που εμποδίζει την πραγματική αδελφότητα ή κοινότητα στην κοινωνία, είναι για το Freire, η έλλειψη διαλόγου, που είναι θεμελιώδης στην παιδαγωγική του και κοινωνική του θεωρία. Αν οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι, αν δεν βλέπουν τους άλλους ως ίσους, δεν μπορούν να συνεργαστούν ή να κάνουν διάλογο ο ένας με τον άλλον. Η χειρότερη παραβίαση είναι η πολιτιστική (cultural) εισβολή όπου με βίαιες προσπάθειες βγάζουν από τα άτομα από την ιδιαίτερη κουλτούρα τους και τους επιβάλλουν μια άλλη, όπως ισχυρίζονται ανώτερη, κουλτούρα.

Ο Εlias παραδέχεται ότι είναι δύσκολο να διαφωνήσει κανείς με την κριτική του Freire για την αδελφότητα ή την κοινότητα. Αυτό που αφήνει εκτός είναι πολλές αρρώστιες που βασανίζουν όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από την πολιτική ή οικονομική τους κατάσταση. Μπορεί κανείς να βρει αρκετές από αυτές και σε θεοκρατικές κοινωνίες, όπου οι άνθρωποι προσποιούνται ότι υπακούν το νόμο του θεού. Μπορεί ωστόσο κανείς να αναρωτηθεί, πως ο Freire αντιμετωπίζει αυτά τα θέματα; Οι προτάσεις του για επικοινωνία με τους ανθρώπους και το διάλογο φαίνονται ανεπαρκείς για αυτά τα προβλήματα. Εδώ, περισσότερο από κάπου αλλού, ο Freire υιοθετεί την ειλικρίνεια του προφήτη ή του επαναστάτη ως απλή λύση. (εδώ τον αντιμετωπίζει ως αφελή) Πιθανόν υπέθεσε ότι αυτό το είδος της ρητορικής απαιτείται στην προεπαναστατική Βραζιλία.

25

Η κριτική του Freire για την εκπαίδευση είχε μεγάλη επίδραση στον κόσμο. Σε κάθε χώρα οι ελεύθεροι και ριζοσπάστες εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν τα γραπτά του στην κριτική της κοινωνίας και σε προτάσεις για εκπαιδευτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Από την αρχή όμως, διάφορες κριτικές υποστήριξαν ότι δεν υπάρχει τίποτε το αυθεντικό στις ιδέες του. (επιχειρεί να το υποβαθμίσει)

Κατά πόσο η κριτική του Freire για την εκπαίδευση είναι πρωτότυπη ή όχι, ένα μπορούμε με βεβαιότητα να ισχυριστούμε: ότι ήταν επίκαιρη και αποτελεσματική. Η κριτική του Freire για την εκπαιδευτική θεωρία και πράξη βρήκε ανταπόκριση σε κάθε σημείο του κόσμου. Αυτό που χρειάζεται να αναπτυχθούν είναι η θετικές του προτάσεις για μια παιδαγωγική της απελευθέρωσης.

Κεφάλαιο 9

Μια εκπαιδευτική θεωρία για την απελευθέρωσηΣ’ αυτό το κεφάλαιο παραμένει μια ακόμη περιοχή της θεωρίας του Freire να

εξεταστεί : η δομιστική εκπαιδευτική του θεωρία, η οποία είχε μεγάλη επιρροή ιδιαίτερα στις χώρες του τρίτου κόσμου.

Η εκπαιδευτική θεωρία του λοιπόν ταιριάζει στο καλούπι μιας νορμαλιστικής ή κανονιστικής θεωρίας. Μια τέτοια θεωρία περιλαμβάνει δηλώσεις για σκοπούς, αρχές και μεθόδους όπως αυτές θα έπρεπε να είναι. Μερικά δεδομένα βασίζονται σε εμπειρικά γεγονότα και σε μεταφυσικές, επιστημολογικές ή θεολογικές υποθέσεις. Ξεκάθαρα ενδιαφέρεται να ορίσει πώς θα έπρεπε και πώς όχι να είναι η εκπαίδευση.

Η θεωρία του Freire για τη μάθησηΗ βασική αρχή της εκπαιδευτικής θεωρίας του Freire είναι η αρχή της

συνειδητοποίησης (conscientization). O γεννήθηκε στη διάρκεια συζητήσεων με άλλους καθηγητές το 1964. Δεν είναι σίγουρος ποιος έπλασε τη λέξη αλλά ήταν απόλυτα πεπεισμένος ότι « η εκπαίδευση είναι μια πράξη γνώσης, μια κριτική προσέγγιση στην πραγματικότητα.». Ήταν αναπόφευκτο ο όρος (η λέξη) να γίνει μέρος της ορολογίας που χρησιμοποίησε στο μέλλον για να εκφράσει τις παιδαγωγικές του ιδέες.

Στο πρώτο του βιβλίο «Education for Critical Consciousness» η κριτική συνείδηση περιγράφεται ως μια κριτική αντίδραση σύμφωνα με την οποία ένα πρόσωπο μπορεί να γνωρίζει τις αληθινές αιτίες των πραγμάτων αλλά και ως μια διαδικασία που έρχεται σε πέρας μέσα από το διάλογο και κωδικοποίηση της πραγματικότητας. Στο «Pedagogy» και σε έργα του αργότερα ο όρος γίνεται περισσότερο ριζοσπαστικός και περισσότερο πολιτικός. Τώρα πια συνεπάγεται την καταγγελία συγκεκριμένων πραγματικοτήτων και την αναγγελία νέων μέσα από δράση.

Στις πρώτες του δουλειές ο Freire η συνειδητοποίηση : Είναι κριτική αντίληψη (συναίσθηση) μέσα από διαλογικά εκπαιδευτικά

προγράμματα που σχετίζονται με κοινωνικές και πολιτικές υπευθυνότητες. Ο σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι να επιφέρει κριτική στάση στους ανθρώπους και αυτές οι στάσεις να οδηγήσουν στην αλλαγή του κόσμου.

Είναι μια διαδικασία που απορρέει από την αντιπαράθεση με τον κόσμο. Δομείται πάνω στις σχέσεις ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα και στον κόσμο και

είναι σχέσεις αλλαγής. Δεν είναι ατομικό αλλά κοινωνικό καθήκον.

Στο «Pedagogy» ο Freire δίνει πληρέστερη εξήγηση για τη συνειδητοποίηση περιγράφοντάς την ως:

Έναν τύπο σκόπιμης εκπαίδευσης στην οποία δάσκαλοι και μαθητές σκοπεύουν στην πραγματικότητα.

26

Μια γνωστική κατάσταση στην οποία το γνωστικό αντικείμενο βρίσκεται ανάμεσα (μεσολαβεί) στους γνωστικούς δράστες (δασκάλους- μαθητές). Ανάμεσά τους όμως πρέπει να υπάρχει διαλογική σχέση. Κανείς δε διδάσκει τον άλλο. Ακόμη και ο δάσκαλος διδάσκεται από τους μαθητές του.

Η καλύτερη εξήγηση για τη συνειδητοποίηση περιλαμβάνεται στην υποσημείωση ενός εκδότη στο «Cultural Action for Freedom». Σύμφωνα μ’ αυτόν συνειδητοποίηση είναι : η διαδικασία στην οποία οι άνθρωποι, όχι ως δέκτες, αλλά ως γνωστικά υποκείμενα επιτυγχάνουν μια βαθιά αντίληψη (συναίσθηση) τόσο της κοινωνικοπολιτιστικής τους πραγματικότητας που σχηματοποιεί τις ζωές τους όσο και της πνευματικής τους ικανότητας να αλλάξουν αυτήν την πραγματικότητα μέσα από πράξεις (δράσεις) πάνω σ’ αυτή.

Θρησκευτική ερμηνεία της συνειδητοποίησηςΟ Freire χρησιμοποιεί θρησκευτική γλώσσα και συμβολισμό για να εξηγήσει την

κεντρική του ιδέα (αντίληψη) της συνειδητοποίησης. Η συνειδητοποίηση συγκρίνεται με την πασχαλινή εμπειρία του Ιησού, του θανάτου και της ανάστασης. Για το Freiere «ο δάσκαλος πρέπει να ζήσει το απόκρυφο νόημα του Πάσχα». Για να το κάνουν αυτό οι δάσκαλοι πρέπει να πεθάνουν ως οι αποκλειστικοί παιδαγωγοί των μαθητών και οι διδασκόμενοι πρέπει να πεθάνουν παίζοντας το ρόλο των αποκλειστικών μαθητών των παιδαγωγών. Αυτός ο θάνατος είναι απαραίτητος ώστε και οι δυο του ς να αναγεννηθούν σαν πραγματικοί διδασκόμενοι (μαθητές). Είναι αυτός ο θάνατος και η αναγέννηση που κάνει την εκπαίδευση για την ελευθερία πιθανή.

Για τους παιδαγωγούς που θα ήθελαν να ασκηθούν με την έννοια του Πάσχα «πρέπει να πεθάνουν ως οι εκλεκτοί έτσι ώστε να αναστηθούν από την πλευρά των καταπιεσμένων, να ξαναγεννηθούν δηλαδή με όντα που δεν επιτρεπόταν να είναι». Ο Freire απαριθμεί μια σειρά από μύθους για τους οποίους οι δάσκαλοι πρέπει να πεθάνουν, όπως το μύθο της υπεροχής, της αρετής, της σοφίας, της θεολογίας κ.ά.

Ο Freire αναγνωρίζει αυτούς τους μύθους ως εκδηλώσεις της αστικής νοοτροπίας. Όπως το πραγματικό Πάσχα δεν ήταν κάτι απλά συμβολικό αλλά εμπλέκεται και η πράξη και ήταν μέρος της ιστορίας, έτσι και το Πάσχα του παιδαγωγού θα οδηγήσει σε μια αλλαγμένη συνείδηση.

Η μεταφορική έννοια όλων αυτών είναι η καταγγελία της μιας πραγματικότητας και η αναγγελία μιας νέας μέσα όμως από δράση και πράξη.

Επίπεδα συνειδητοποίησηςΣημαντικό σημείο για την κατανόηση της θεωρίας του Freire για τη

συνειδητοποίηση είναι η θεωρία των διαφόρων επιπέδων. Η ορολογία που χρησιμοποιεί για να εξηγήσει αυτά τα επίπεδα προέρχεται από τη γραμματική. Επειδή ο Freire περιγράφει λεπτομερώς αυτά τα επίπεδα σε σχέση με την ανάπτυξή της βραζιλιάνικης κοινωνίας, αυτά τα επίπεδα έχουν ένα δυνατό κοινωνικό και ιστορικό χαρακτήρα.

Το χαμηλότερο επίπεδο συνειδητοποίησης ο Freire το ονομάζει ημι-αμετάβατη (semi-intransitive) συνείδηση. Αυτό το επίπεδο επικρατεί σε κλειστές κοινωνίες του παρελθόντος και ακόμη σε καθυστερημένες περιοχές σήμερα. Άνθρωποι με τέτοια συνείδηση απασχολούνται με την αντιμετώπιση των βασικών τους αναγκών και είναι βουτηγμένοι στην πραγματικότητα. Χαρακτηρίζονται από την απουσία ιστορικής συνείδησης και είναι πρακτικά ανεπηρέαστοι σε προβλήματα και προκλήσεις πέρα από τη βιολογική τους σφαίρα. Είναι βουτηγμένοι σ’ ένα μονοδιάστατο και καταπιεστικό παρόν. Η μοιρολατρία είναι το επικρατόν χαρακτηριστικό αυτής της συνείδησης και επίσης έχουμε μια εμπλοκή με τη μαγεία

27

και τις θρησκευτικές τελετές. Η συνείδηση αυτή είναι συνείδηση των ανθρώπων που είναι υπόδουλοι, εξαρτημένοι και καταπιεσμένοι και ζουν σε κλειστές κοινωνίες που είναι υπόδουλες σε άλλες χώρες. Ο Freire ορίζει αυτές τις κουλτούρες ως «οι πολιτισμοί της σιωπής». Αυτός ο τύπος επίσης χαρακτηρίζεται από μοιρολατρική νοοτροπία, η οποία βλέπει όλη τη ζωή συσχετισμένη με το πεπρωμένο ή την τύχη δυνάμεις δηλαδή πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο.

Αφελής μεταβατική (naïve semitransitive) συνείδηση. Είναι το δεύτερο επίπεδο στο οποίο τα άτομα βλέπουν τα προβλήματα αλλά έχουν μια τάση να τα υπεραπλουστεύουν. Έχει ένα χαρακτήρα συναισθηματικό και είναι η συνείδηση μάζας ανθρώπων που μόλις ξεκινούν να διαλέγονται. Οι άνθρωποι σ’ αυτό το επίπεδο εύκολα παρασύρονται από ηγέτες. Αν και μόλις ξεκινούν να έχουν κάποιο έλεγχο στις ζωές τους, ο κίνδυνος για να καθοδηγηθούν μαζικά είναι πάντα παρών. Ο Freire ονομάζει επίσης αυτό το επίπεδο και μαζική συνείδηση (popular consciousness).

Το υψηλότερο επίπεδο είναι η κριτική ή κριτική μεταβατική συνείδηση (critical consciousness or critically transitive consciousness) που επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία της συνειδητοποίησης. Αυτό το επίπεδο χαρακτηρίζεται από εμβάθυνση στην ερμηνεία των προβλημάτων, αυτοπεποίθηση στις συζητήσεις, δεκτικότητα σε άλλες ιδέες και απόρριψη στο να αποφύγει κάποιος την υπευθυνότητα. Σ’ αυτό το επίπεδο τα άτομα επεξεργάζονται τη σκέψη τους και βλέπουν τους αιτιώδεις και λεπτομερείς συσχετισμούς ανάμεσα στα γεγονότα. Αυτό το είδος συνείδησης το βρίσκει κανείς στα δημοκρατικά καθεστώτα. Καθώς όμως η μετακίνηση από το πρώτο στο δεύτερο επίπεδο συμβαίνει μέσα από τη διαδικασία της αστικοποίησης και του εκβιομηχανισμού η επίτευξη της κριτικής συνείδησης απαιτεί «ένα δραστικό, διαλογικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που να σχετίζεται με την κοινωνική και πολιτική υπευθυνότητα και να ΄ναι προετοιμασμένο να αποφύγει τη μαζικοποίηση».

Θεωρία της μάθησηςΗ μάθηση για τον Freire είναι η διαδικασία με την οποία κάποιος μετακινείται από

το ένα επίπεδο συνείδησης στο άλλο. Με άλλα λόγια η μάθηση είναι η πορεία προς την κριτική συνείδηση. Είναι εκείνη η διαδικασία του να προκαλείς και να προκαλείσαι από το δεδομένο χαρακτήρα της κατάστασης της ζωής κάποιου και από την κοινωνικοπολιτιστική του πραγματικότητα στην οποία ζει. Για το Freire η μάθηση είναι κυρίως μια διαδικασία δράσης. Η διαδικασία ξεκινά με τις λέξεις, τις ιδέες και την κατάσταση της ζωής των εκπαιδευομένων τα οποία ο παιδαγωγός χρησιμοποιεί για να κωδικοποιήσει τον κόσμο στον οποίο ζουν. Ο σκοπός του παιδαγωγού είναι να βοηθήσει τους μαθητές να πειραματιστούν, να προκαλέσουν και να κριτικάρουν αυτές τις καταστάσεις που θα παρουσιαστούν σ’ αυτούς προφορικά αλλά και με εικόνες. Αυτή η διαδικασία όμως για το Freire συνεπάγεται την ύπαρξη δυο συσχετισμένων πλαισίων. Το πρώτο είναι το πλαίσιο του αυθεντικού διαλόγου ανάμεσα στους μαθητές και τους παιδαγωγούς ως ισάξια γνωστικά υποκείμενα. Το δεύτερο είναι το πραγματικό, το συγκεκριμένο πλαίσιο των γεγονότων, δηλαδή η κοινωνική πραγματικότητα, μέσα στην οποία υπάρχει κάποιος.

Για το Freire λοιπόν η μάθηση είναι η ολική διαδικασία του να αντιληφθεί κανείς τη συγκεκριμένη κατάσταση στην οποία ζει, να κατανοήσει πώς αυτή η κατάσταση δημιουργήθηκε, πώς αυτή μπορεί να αλλάξει και στη συνέχεια να δραστηριοποιηθεί για να την αλλάξει. Αυτή η θέση είναι σχεδόν όμοια με την άποψη του Dewey για τη μάθηση ως επαναδόμηση της εμπειρίας. Άρα για το Freire η μάθηση είναι ένα πολιτικό γεγονός.

28

Οργάνωση της μάθησηςΜια ομάδα ειδικών μελετά ένα γενικό πλαίσιο θεμάτων για να φτάσει σε

σημαντικά θέματα από τη ζωή των ανθρώπων σε μια περιοχή. Αυτά τα θέματα κωδικοποιούνται μέσα από γραφικές (εικονικές) αναπαραστάσεις. Οι άνθρωποι της περιοχής συμμετέχουν στην επιλογή αυτών των θεμάτων, λέξεων και κωδικοποιήσεων. Οι κύκλοι μάθησης μπορεί να έχουν ως σκοπό τους τον αλφαβητισμό ή ακόμη και την πολιτική εκπαίδευση. Ο Freire ορίζει αυτόν τον τύπο εκπαίδευσης ως «λογική τοποθέτησης προβλημάτων» και αποδέχεται τις ομοιότητες με τον Dewey και τους προοδευτικούς στις Η.Π.Α.

Μια έλλειψη που παρατηρείται σ΄ αυτή την οργάνωση της μάθησης του Freire είναι η αποκλειστική εξάρτηση της μεθόδου από τον διάλογο. Φαίνεται να υπαινίσσεται ότι κάθε άλλος τύπος εκπαίδευσης οδηγεί απαραίτητα και στην καθοδήγηση. Εδώ ίσως δεν αντιλαμβάνεται και τις πιθανότητες της ύπαρξης έστω και μιας πολύ λεπτής καθοδήγησης ακόμη και σ΄ έναν «ελεύθερο» διάλογο ανάμεσα σε μαθητές και δασκάλους.

Κριτική στη θεωρία του FreireΤα σημεία στα οποία θα μπορούσε να κάνει κανείς κριτική στην αρχή της μάθησης

ως συνειδητοποίηση είναι τα εξής:Α) Υπερβολικός ιδεαλισμός στην περιγραφή του για τη διαδικασία της γνώσης.Β) υπερβατική άποψη για την πραγματικότητα . (Εδώ υπάρχει μια λεπτή επιρροή από τις θρησκευτικές του απόψεις με τις απόλυτες απόψεις του για τους ανθρώπους και τη φύση. Είναι ένα παράδειγμα της κλασικής δυσκολίας των χριστιανών διανοητών να αφομοιώσουν κάποιες από τις δυναμικές απόψεις της μαρξιστικής σκέψης μέσα από τις συχνά στατικές αντιλήψεις της θρησκείας για τους ανθρώπους και την πραγματικότητα).

Παρ’ όλα αυτά όμως η θεωρία του Freire για τη μάθηση ως συνειδητοποίηση είναι πολύτιμη για διαφόρους λόγους:Α) Η θεωρία του είχε μια πετυχημένη εφαρμογή σε κάποια ομάδα ανθρώπων και η μέθοδός του χρησιμοποιείται ήδη παντού στον κόσμο τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια. Υπάρχει όμως και η ένδειξη ότι οι άνθρωποι αυτοί έγιναν επικριτικά ενήμεροι για την κοινωνική πραγματικότητα στην οποία ήταν βουτηγμένοι και έκαναν βήματα για να την αλλάξουν και να ελέγξουν αυτήν την πραγματικότητα.Β) Υπάρχει στη δουλειά του μια στενή διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, μια σχέση που βρίσκεται και στο επίκεντρο μάλιστα της εκπαιδευτικής του φιλοσοφίας.

ΣύνοψηΠαρ’ όλες αυτές τις κριτικές, η θεωρία του Freire για την εκπαίδευση παραμένει

ισχυρή στην ανάπτυξη της κριτικής παιδαγωγικής. Αυτή η παιδαγωγική επιχειρεί να εμπλέξει τους μαθητές σε μια διαδικασία μάθησης στην οποία όλες οι υποθέσεις εκτίθενται, όλα τα επιχειρήματα αμφισβητούνται και όλα τα συμπεράσματα αποτιμώνται από δασκάλους και μαθητές. Μειονοτικές ομάδες στον κόσμο βρήκαν στην παιδαγωγική του Freire ένα δυνατό εργαλείο για να κατανοήσουν την κατάστασή τους και να πολεμήσουν τις επικρατούσες δυνάμεις στην κοινωνία.

29

Κεφάλαιο 10

Ο Θεολόγος της απελευθέρωσης και της εκπαίδευσηςΜια από τις πλουσιότερες πηγές ανάλυσης της θεωρίας του Freire αποτελεί η

θρησκευτική του αντίληψη και οι θεολογικές του απόψεις. Ο Freire μπήκε σ΄ ένα σοβαρό διάλογο με τους χριστιανούς θεολόγους σχετίζοντας τις θεωρίες του με θεολογικές αντιλήψεις. Παρ’ όλο που δεν είναι θεολόγος συντάσσεται μ΄ αυτούς που δε θεωρούν τη θρησκεία αναχρονισμό και αναγνωρίζει ότι έχει μια ζωτική λειτουργία να εκπληρώσει.

Το αρχικό σημείο της θεολογίας είναι η συγκεκριμένη ζωή των ατόμων και ο σκοπός της είναι να βοηθήσει να καταπολεμηθούν οι άδικες δομές.

Ο θεολόγος της απελευθέρωσηςΟ Freire σε έναν αριθμό γραπτών του ταυτίζει τον εαυτό του με την απελευθέρωση ή

την πολιτική θεολογία. Μια τέτοια θεολογία μιλά για συμμετοχή στην απελευθέρωση των καταπιεσμένων. Αναγνωρίζοντας ότι οι καταπιεσμένοι μπορούν να γίνουν εργαλεία αλλαγής της κοινωνίας. Αυτή η θεολογία εκφράζει ένα κάλεσμα σ’ όλους τους χριστιανούς, ειδικά σ’ εκείνους του τρίτου κόσμου, να γίνουν επαναστάτες στην κοινωνία. Αυτή η θεολογία έχει μια πολιτική συμμετοχή. Η απελευθερωτική θεολογία λοιπόν για το Freire μας βοηθά να ξεπεράσουμε το τράνταγμα της θεολογίας του θανάτου του Θεού που σήμανε και το τέλος της μεσαιωνικής θεολογίας και υπάρχει ακόμη σε κάποια κομμάτια της εκκλησίας.

Η απελευθερωτική θεολογία έχει την ικανότητα να κάνει την εκκλησία πιο σχετική με το πολιτικό και κοινωνικό οικοδόμημα της κοινωνίας. Εδώ ο Freire οικειοποιείται αρκετές από τις ιδέες του νεαρού Marx.

Ο Freire περιγράφει τη θεολογία του ως ουτοπική ή προφητική θεολογία, μια θεολογία της ελπίδας, στην οποία καταγγέλλεται η καταπίεση και οι καταπιεστές και αναγγέλλεται ένας αλλαγμένος κόσμος.

Επίσης ο ίδιος την αποκαλεί και ανθρωπολογική θεολογία αφού η αφετηρία της πρέπει να είναι η πραγματική ζωή των ανθρώπων. Έτσι μόνο η θεολογία θα οδηγήσει στην πολιτιστική δράση για την ελευθερία και τη συνειδητοποίηση.

Μια θεολογία της ελπίδας Η ελπίδα για τον Freire σχετίζεται με την ουτοπία, που εξηγείται με όρους της

καταγγελίας των άδικων δομών της κοινωνίας και της αναγγελίας ελεύθερων και δίκαιων δομών. Στην πραγματικότητα η διαδικασία της συνειδητοποίησης μπορεί να εξηγηθεί ως απόσταγμα της δραστηριότητας της ελπίδας και της ουτοπίας. Για το Freire η ελπίδα πρέπει να ταυτίζεται όχι με την αναμονή αλλά με τη διερεύνηση.

Θεός και άτομαΟ Freire αποδέχεται την ύπαρξη του Θεού χωρίς να προσπαθεί να την αποδείξει. Η

άποψη του είναι ότι ο Θεός ενδυναμώνει άντρες και γυναίκες να φτιάξουν ιστορία μέσα από τις απελευθερωτικές τους προσπάθειες , γι’ αυτό και μας τον περιγράφει σαν δημιουργό αλλά και σαν ελευθερωτή.

Η ανθρώπινη φύση έχει την ικανότητα να υπερβαίνει τα όρια κάποιων καταστάσεων, ειδικά αν αυτές είναι καταστάσεις κυριαρχίας, αποξένωσης και καταπίεσης. Ο βασικός λόγος που τα άτομα είναι δυνατό να το κάνουν αυτό είναι η σχέση που έχουν με το Θεό. Γι’ αυτό και ο Freire προσδίδει στο Θεό αυτό το χαρακτήρα και το στοιχείο του ελευθερωτή. Επίσης εδώ προσθέτει και ένα άλλο χαρακτηριστικό στο Θεό, τον «περιορισμένο Θεό». Ο Θεός δηλαδή βλέποντας κάποιες αξίες σε ορισμένους ανθρώπους περιορίζει τον εαυτό του, τους βλέπει σαν συμμέτοχους στη δημιουργική δουλειά του. Αυτό δίνει την αίσθηση ότι ο Θεός

30

αυτοπεριορίζεται για να χρησιμοποιήσει την ελεύθερη συνεργασία των ανθρώπων για την τελειοποίηση ενός δίκαιου κόσμου.

Στη συνέχεια o Freire περιγράφει τη σχέση ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα και το Θεό σαν μια διαλογική σχέση στην οποία ο Θεός είναι ένας συνεχιζόμενος και ισόβιος σύντροφος που διαλέγεται με τους ανθρώπους. Κριτικάρει συχνά τη μαγική όψη του Θεού και ειδικά την άποψη του τιμωρού Θεού καθώς επίσης απορρίπτει ρητά το ότι ο Θεός είναι υπεύθυνος για την καταπίεση. Ακόμη μάχεται εναντίον του μύθου ότι η επανάσταση είναι αμαρτία απέναντι στο Θεό.

Τέλος αποδέχεται την ιδέα του Θεού ως Σωτήρα αλλά κάνει διάφορες επισημάνσεις πάνω σ’ αυτό το δόγμα λέγοντας ότι δε σώζουμε τον εαυτό μας μόνο του αλλά σε κοινωνία με τους άλλους.

Ιησούς ΧριστόςΟ Freire δεν κάνει αναφορές στον Ιησού αλλά και όταν το κάνει τον αναφέρει ως

Χριστό. Πιστεύει ότι ο Χριστός δεν ήταν συντηρητικός, αναφέρεται στο δόγμα της ενσάρκωσης για να εδραιώσει την αρχή ότι το σημείο αρχής για τη θεολογία οφείλει να είναι η ανθρώπινη φύση μια και για να προσεγγίσεις το θείο Λόγο γίνεται μόνο μέσα από τον άνθρωπο.

Οι απόψεις του για τον Ιησού περιλαμβάνονται σ’ όσα είπαμε προηγουμένως για την «εμπειρία του Πάσχα».

Ο Λόγος του ΘεούΟ συμβολισμός του Λόγου είναι πολύ σημαντικός στα γραπτά του Freire. Τα

προγράμματα αλφαβητισμού σχετίζονται με τις παραγωγικές λέξεις που γεννούν απλά άλλες λέξεις αλλά επίσης γεννούν ένα νέο επίπεδο πολιτικής συνείδησης στην εκπαίδευση ενηλίκων. Το επίτευγμα της εκπαίδευσης είναι να κάνει ικανά τα άτομα να πουν το δικό τους λόγο μήνυμα στον κόσμο. Ο ανθρώπινος λόγος για το Freire δεν είναι απλά γλώσσα είναι και πράξη.

Έτσι και ο λόγος του Θεού δεν πρέπει μόνο να ακούγεται αλλά και να γίνεται πράξη. Ο Λόγος του θεού καλεί τους ανθρώπους να επαναδημιουργήσουν τον κόσμο, να τον απελευθερώσουν. Εδώ δίνεται και πάλι έμφαση στο ότι ατομικά δεν μπορεί να επιτευχθεί η αλλαγή του κόσμου και μόνο η δράση όλων θα οδηγήσει σε ριζοσπαστικές αλλαγές των κοινωνικών δομών.

Η Θεολογία της ΕκκλησίαςΟ Freire πιστεύει ότι ο μόνος τρόπος για να ασχοληθείς με την έννοια της εκκλησίας

είναι να την επεξεργαστείς όχι ως μια αφηρημένη οντότητα αλλά ως ένα θεσμό που εμπλέκεται στην ιστορία. Γι’ αυτό το λόγο οι εκκλησίες δεν μπορούν να είναι ουδέτερες (αμέτοχες) αλλά πρέπει να κάνουν κρίσεις για τα προβλήματα που η κοινωνία αντιμετωπίζει. ¨όταν η εκκλησία στέκεται παθητικά ή με κηρύγματα μόνο προσπαθεί να κάνει κάτι, ουσιαστικά υπηρετεί τις κυρίαρχες τάξεις. Ο Freire καλεί τις εκκλησίες να γίνουν ουτοπικές και προφητικές. Και θα γίνουν αυτό μόνο εάν καταγγείλουν τις αδικίες στον κόσμο και αναγγείλουν έναν περισσότερο δίκαιο κόσμο. Επίσης καλεί τους ηγέτες της εκκλησίας να βιώσουν την εμπειρία του Πάσχα και περιγράφει τρεις τύπους εκκλησιών, τον παραδοσιακό, τον εκμοντερνιστικό και τον προφητικό.

Η παραδοσιακή εκκλησία είναι παγιδευμένη στην ημιαμετάβατη συνείδηση και δέχεται αυστηρή κριτική από το Freire για την αποικιοκρατική της νοοτροπία. Ο τύπος αυτός εκκλησίας δίνει έμφαση στην αμαρτία, τη φωτιά της κόλασης και την αιώνια καταδίκη. Η ανθρώπινη ζωή παρουσιάζεται σαν δοκιμασία με σκοπό τον

31

παράδεισο. Βλέποντας τον κόσμο σαν ένα διεφθαρμένο μέρος κηρύττουν μια σωτηρία σε άλλο κόσμο.

Οι εκμοντερνιστικές εκκλησίες χαρακτηρίζονται από την αφελή μεταβατική συνείδηση και είναι ιδρύματα που προσπαθούν να υιοθετήσουν μοντέρνα μέσα για να αναθρέψουν τη θρησκευτική ζωή. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούν κοινωνικούς λειτουργούς, χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Ε. και αναπτύσσουν μεθόδους σχεδιασμού και αξιολόγησης. Ουσιαστικά όμως δεν αντιπαρατίθενται στα αληθινά προβλήματα.

Ο Freire επαινεί τις προφητικές εκκλησίες, μέρη όπου καθοδηγητές και λαός έχουν επιτύχει κριτική συνείδηση. Αυτές οι εκκλησίες ασχολούνται με την κριτική ανάλυση της κοινωνίας και αφοσιώνονται στη ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή εκ μέρους των καταπιεσμένων.

Θεολογία και ΠολιτικήΟ Freire είναι ξεκάθαρο ότι συνδέει τη θεολογία με την πολιτική. Βλέπει μια ιδιαίτερη

σχέση ανάμεσα στη μαύρη θεολογία και στη λατινοαμερικάνικη απελευθερωτική θεολογία αφού και οι δυο τους έχουν πολιτική φύση. Οι δύο αυτές θεολογίες συντάσσονται με τον αγώνα των καταπιεσμένων να πουν το δικό τους λόγο, να φτιάξουν ιστορία.

Άλλες επιρροές του Freire στην απελευθερωτική ΘεολογίαΤο έργο του Freire επηρέασε την απελευθερωτική θεολογία στους εξής τομείς: Στην ιδεαλιστική Θεολογία και κυρίως στο έργο του Gustavo Gutierrez Στη συνειδητοποίηση του Ευαγγελισμού ( Juan Segundo) Στα στοιχεία της Θείας Ευχαριστίας Σε βασικές χριστιανικές κοινότητες στη Βραζιλία όπου ομάδες ανθρώπων

συναντώνται για να μελετήσουν τις γραφές με σκοπό όμως να τις εφαρμόσουν σε συγκεκριμένα προβλήματα της ζωής τους.

Στη θεολογική μέθοδο

ΕπίλογοςΟ Paulo Freire χωρίς αμφιβολία είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παιδαγωγούς

του τελευταίου μέρους του 20ου αιώνα. Η δουλειά του έγινε γνωστή σε όλα τα μέρη του κόσμου όπου μαθητές του εξετάζουν τις πολλαπλές όψεις των γραπτών του: Φιλοσοφία, Θεολογία, Κοινωνική θεωρία, Πολιτική θεωρία και Εκπαίδευση.

Το ερώτημα είναι: Θα παραμείνει η δουλειά του Freire σπουδαία και στον επόμενο αιώνα; Πιστεύω πως ναι. Οπουδήποτε άνθρωποι υποφέρουν από καταπίεση και οπουδήποτε οι Παιδαγωγοί παρακινούνται να βοηθήσουν ώστε να τους απαλλάξουν από τις αιτίες της καταπίεσης, το έργο του Freire θα είναι το κατάλληλο μέσο. Παρ’ όλες τις κριτικές που δέχτηκε κανείς δεν μπορεί να μην παρακινηθεί από το πάθος και την εξυπνάδα που διακατέχει όλο το έργο του.

Οι τύποι της καταπίεσης για τον Freire είναι κυρίως οικονομικοί. Αν οι παρούσες καταστάσεις είναι προάγγελοι των πραγμάτων που θα έρθουν ο επόμενος αιώνας θα χαρακτηριστεί επιπρόσθετα από μανιώδεις θρησκευτικές και εθνικές καταπιέσεις. Η οπτιμιστική φιλοσοφία του Freire για την ανθρώπινη φύση θα χρειαστεί για να αντιπαραταχθεί στον αυξανόμενο πεσιμισμό. Το όραμά του για μία κοινωνία αφιερωμένη στην ανθρώπινη αξία της ελευθερίας, την ισότητα και την αδελφοσύνη θα σταθεί σαν μια σθεναρή διεκδίκηση απέναντι σε κάθε τύπο καταστολής.

Το έργο του Freire θα συνεχίσει να είναι ένα αξιοσημείωτο και κλασσικό παράδειγμα της δύναμης της εκπαίδευσης να αντιμετωπίζει με ένα ρεαλιστικό τρόπο τα κοινωνικά προβλήματα των καιρών. Το αμετάβλητο μήνυμά του είναι ότι υπάρχει ελπίδα για

32

το ανθρώπινο είδος όσο οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι το να εκπαιδεύονται και να εκπαιδεύουν. Δίνοντας λοιπόν στον κόσμο την αξιοπρόσεκτη παιδαγωγική των καταπιεσμένων ίσως στην πραγματικότητα έγινε για όλες τις γενιές ο παιδαγωγός της Απελευθέρωσης.

Κριτικός σχολιασμός του βιβλίου

Σχολιασμός του περιεχομένου του βιβλίουΩς θεολόγος διανοητής και εκπαιδευτικός του Πρώτου Κόσμου, ο Ελίας,

έχει εμπνευστεί από το έργο του Freire, και το υιοθετεί στη δική του εκπαιδευτική πρακτική, μια και εκτός από καθηγητής της Θρησκειολογίας και της Εκπαίδευσης

33

στο Fordham University, είναι και διευθυντής στο Fordham Center for Education in Peace and Justice, όπου εργάζεται με κοινωνικές ομάδες και εκκλησίες αναπτύσσοντας μορφές της απελευθερωτικής εκπαίδευσης. Επομένως ο Elias, δεν είναι ένας θεωρητικός που προσέγγισε μόνο θεωρητικά το έργο του Freire, αλλά το αξιοποίησε και στην εκπαιδευτική πρακτική του.

Η κριτική ανάλυση του Elias στηρίζεται σε δύο βασικές θέσεις για να οργανώσει τη συζήτηση και να ερμηνεύσει τη σκέψη του Freire:

Α. Στις εκλεκτικές εξορμήσεις του Freire στη φιλοσοφία, την κοινωνική θεωρία, την πολιτική θεωρία, τη γλωσσολογία και την ανθρωπολογία που καθορίζονται κυρίως από τα εκπαιδευτικά του ενδιαφέροντα.

Β. Στις θρησκευτικές και θεολογικές αντιλήψεις του Freire ως ενός Λατινοαμερικάνου Καθολικού που διαμόρφωσαν κατά πολύ τη σκέψη του ως εκπαιδευτικό φιλόσοφο, κοινωνιολόγο, πολιτικό μεταρρυθμιστή και ριζοσπάστη.

Έχοντας ως άξονες αυτές τις δύο θέσεις ο Elias: στο 1ο κεφάλαιο μας εισάγει στο έργο του Freire χωροχρονικά, στο 2ο κεφάλαιο μας παρουσίασε τη μέθοδο της κριτικής

συνειδητοποίησης (conscientization), που είναι θεωρητικό και πρακτικό κέντρο του έργου του

στο 3ο κεφάλαιο ερευνά τον εκλεκτικισμό στη σκέψη του Freire, στο 4ο-7ο κεφάλαιο παρουσιάζει τη φιλοσοφική θεωρία του για τον

άνθρωπο, την κοινωνία, τη γνώση, τη μάθηση και την πολιτική αλλαγή κάτω από το πρίσμα του εκπαιδευτικού του ενδιαφέροντος.

στο 8ο και 9ο κεφάλαιο επιμένει στην ανάλυση των επίμαχων σημείων των ζητημάτων που αναφέρθηκε στα κεφάλαια 4-7, και συγκεκριμένα στο 8ο

καταγράφει με λεπτομέρεια την κριτική του στην «τραπεζική» εκπαίδευση και στο 9ο παρουσιάζει τα δομικά στοιχεία της εκπαιδευτικής θεωρίας του.

στο τελευταίο κεφάλαιο κάνει την υπόθεση ότι το έργο του Freire μπορεί σωστά να θεωρηθεί ως αναπόσπαστο κομμάτι της Θεολογίας της απελευθέρωσης που επικρατεί σε πολλά λιγότερο αναπτυγμένα έθνη.

Στηριζόμενος στις δύο θέσεις του αναλύει κριτικά την σκέψη του Freire ως θεωρητικό και εκπαιδευτικό της πράξης, που επιχειρεί με την απελευθερωτική εκπαίδευση και την προφητική εκκλησία να αλλάξει την κοινωνία.

Ως θεολόγος διανοητής και εκπαιδευτικός του Α΄ κόσμου, ο Ελίας εμπνέεται και υιοθετεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Freire στην δική του εκπαιδευτική δουλειά. Μελετά και κάνει κριτική στην φιλοσοφία του εκπαιδευτικού του προγράμματος και στις ιδεολογικές διαστάσεις του. Εξετάζει τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές απόψεις του Φρέιρε, που τον επηρέασαν στο σχεδιασμό ενός τέτοιου είδους προγράμματος και στον τρόπο που το εφαρμόζει συναρτώντας το κάθε φορά με την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην συγκεκριμένη χωροχρονική συγκυρία όπου εφαρμόζεται το πρόγραμμα. Σε πολλά σημεία της δουλειάς του ο Ελίας αφήνει αιχμές κατηγορώντας τον Φρέιρε για συντηρητισμό (περίπτωση της πορτογαλικής γλώσσας σε χώρες της Aφρικής)-, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του καθόλου τις διευκρινίσεις του ίδιου του Φρέιρε όπως για παράδειγμα την περίπτωση που ο Φρέιρε ισχυρίζεται στο γράμμα του στον Cabral ότι επέλεξε την πορτογαλλική και όχι τις ντόπιες διαλέκτους γιατί εκεί αντιμετώπισε για πρώτη φορά το ζήτημα της πολυγλωσσίας και εκτίμηση ότι ήταν προσφορότερο για τους ανθρώπους εκεί να διδαχθούν στην πορτογαλλική παρά να μην εγγραμματιστούν διόλου.

Εξετάζοντας την κοινωνική-πολιτική κατάσταση και τις ιστορικές συγκυρίες, που ως γνωστόν ταλανίζουν ακόμη και σήμερα τον Τρίτο κόσμο, πριν από την εξορία του Φρέιρε από τη Βραζιλία, ερμηνεύει αυθαίρετα ορισμένες φορές

34

και άλλοτε πάλι με συνέπεια τουλάχιστον ως προς το περιεχόμενο και την ιστορικό –πολιτικό και ιδεολογικό διαδρομή του. Είναι πολύ καλά διαβασμένος για τον Φρέιρε την ιδεολογικο-πολιτική θέση του Φρέιρε. Η θέση αυτή υποστηρίζει ότι διαμορφώνεται από το οικογενειακό και ιστορικό γίγνεσθαι (δικτατορία 1929-οικονομική κρίση και καταστροφή της μεσαίας τάξης-επανάσταση στην Κούβα προγράμματα εναλφαβητισμού των ανθρώπων)., απόρροια του οποίου είναι η φιλοσοφία και ο σχεδιασμός του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού προγράμματος, για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού στην πατρίδα του. Προτείνει ως απελευθερωτικός μεταρρυθμιστής εκπαιδευτικός, τέτοιου είδους εκπαιδευτικά προγράμματα, που πρώτιστα απελευθερώνουν τους ανθρώπους ,που είναι δέσμιοι του κοινωνικού και πολιτικού στάτους και βιώνουν την κουλτούρα της σιωπής και στη συνέχεια τους παρέχουν την εγγραμματοσύνη με την ευρεία έννοια του όρου (καλλιέργεια κριτικής σκέψης, προφορικού λόγου, συγχρόνως με τους μηχανισμούς ανάγνωσης και γραφής).

Στηριζόμενος στη δεύτερη θέση του ο Elias επιχειρεί να προσεγγίσει το Freire και να ερμηνεύσει το έργο του περισσότερο από την κατανόησή του ως καθολικό φιλόσοφο. Για τον Elias πιο καρποφόρα ερμηνεία του έργου του Freire είναι η θεολογική του βάση. Δεν αμφισβητούμε και αυτήν τη βασική πηγή του έργου του και την ιδιότητα του Freire ως καθολικού φιλόσοφου, αλλά κατά τη γνώμη μας, το έργο του Freire μπορεί να γίνει πιο παραγωγικό αν αντιμετωπιστεί και προσεγγιστεί σφαιρικά, δηλαδή από όλες τις πηγές σκέψης του, διαφορετικά περιορίζεται. Όπως θα περιοριζόταν αν το αντικρίζαμε ως ένα παιδαγωγικό πρόγραμμα που αφορούσε μόνο την εκπαίδευση των ενηλίκων. Το έργο του έργου του Freire είναι ένα ολοκληρωμένο παιδαγωγικό σύστημα για όλες τις ηλικίες και για όλες τις χώρες, όπως γράφει ο Θεόφραστος Γέρου στην παρουσίαση «Της αγωγής του καταπιεζόμενου»1 Το έργο του Freire έχει χαρακτήρα εκπαιδευτικό, θεολογικό και πολιτικό γιατί καταφέρνει να ισορροπήσει θέματα και επιδιώξεις που αναφέρονται και στους τρεις αυτούς άξονες. Παρακάτω θα ακούσουμε τον ίδιο να μας περιγράψει πως συναντήθηκαν αυτοί οι τρεις κόσμοι και μπόλιασαν τη σκέψη του και τη δράση του.

Σταθμός για τη σκέψη και δράση του Freire, υποστηρίζει ο Elias είναι η εξορία του από τη Βραζιλία.

Ας ακολουθήσουμε όμως την περιγραφή που κάνει ο Elias: «Το 1961, όταν κλήθηκε να κάνει το πρόγραμμα στο Recife ήταν ένας

μεταρρυθμιστής εκπαιδευτικός, επηρεασμένος από τον καθολικισμό του, πιστεύοντας ότι η διαδικασία της απελευθέρωσης δεν είναι δώρο που σου χαρίζεται αλλά όπως λέει νομίζω ότι έχει την ίδια σχέση και με τη σωτηρία της ψυχής (θεολογική άποψη). Και ενώ όπως ισχυρίζεται ο ίδιος ήταν αρχικά μεταρρυθμιστής και όχι επαναστάτης, παρ’ όλα αυτά οι στόχοι του προγράμματος και αρχικά είναι κατάφωρα πολιτικοί».

Το 1964 με την επιβολή της δικτατορίας στη Βραζιλία ο Φρέιρε συνελήφθη και φυλακίστηκε, ενώ στην πορεία εξορίστηκε. Αρχικά πήγε στη Βολιβία, μετά στη Χιλή και από εκεί στις ΗΠΑ (Πανεπιστήμιο του Χάρβαντ, κανείς δεν μας δίνει λεπτομέρειες για τις διασυνδέσεις του με το Χάρβαντ και το πώς έγινε το κοινωνικό

1 Γέρου, Θ., Εισαγωγή στο Φρέιρε, Π., (1976), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, σ. 9

35

άλμα για τον απλό μεσο Βραζιλιάνο εκπαιδευτικό)2, και στη συνέχεια στη Γενεύη (Συμβούλιο των Εκκλησιών).

Όσο βρίσκεται στις χώρες εκτός Βραζιλίας, θεωρεί ότι είναι φυλακισμένος.. Η εξορία από την πατρίδα του την Βραζιλία, υποστηρίζει ο Ελίας, τον οδήγησε στην ανάγκη του μετασχηματισμού από απελευθερωτικό καθολικό μεταρρυθμιστή, σε Χριστιανό επαναστάτη. Με την άποψη αυτή εν μέρει τουλάχιστον συντάσσονται και άλλοι διανοητές της κριτικής παιδαγωγικής, όπως ο Ζιρού.

Πως έγινε και με ποιο τρόπο το ερμηνεύει ο Ελίας μπορούμε να το ανασύρουμε από το περιεχόμενο του βιβλίου του Παιδαγωγός της απελευθέρωσης όπου αποτυπώνει τη ζωή, το έργο και τη δράση του Φρέιρε από την θρησκευτική και θεολογική σκοπιά .

Ο Φρέιρε δεν περιορίζεται όπως αρχικά έκανε να μεταρρυθμίσει την κλειστή κοινωνία της Βραζιλίας αποδεσμεύοντας την από τις θεολογικές προκαταλήψεις και δοξασίες. Διαπίστωσε ότι αυτό δεν ήταν ικανό και αρκετό για να απαλλάξει τους Βραζιλιάνους και κατ’ επέκταση όλους τους καταπιεσμένους λαούς από μια μοιρολατρική στάση, η οποία προέρχονταν από την εκκλησία η οποία έλεγε ότι έτσι είναι διευθετημένα τα πράγματα ως θέλημα θεού και ακόμη ότι η επανάσταση είναι αμαρτία. Από την άλλη όμως όπως διαπιστώνεται από τις αναφορές του Elias στις χριστιανικές μεταφορές του Πάσχα, της Εξόδου κ.α., χρησιμοποιεί χριστιανικό λεξιλόγιο γιατί απευθύνεται στους λαούς της Λατινικής Αμερικής, με μεγάλη παράδοση στον καθολικισμό, ώστε να γίνει κατανοητός σε όλες τις τάξεις, κάτι βέβαια που ταιριάζει και στη θεωρία του όσον αφορά το «θεματικό σύμπαν».

Στη θέση αυτή τοποθετείται ο Ζιρού ως εξής: Ο Φρέιρε ενώνει την Ιστορία και την θεολογία με σκοπό να παρέχει μια θεωρητική βάση για μια ριζοσπαστική παιδαγωγική και έτσι συνδυάζει ελπίδα, κριτικό στοχασμό και συλλογική δραστηριότητα.

Ο Ελίας δε δέχεται, ότι εξαρχής η φιλοσοφία του εκπαιδευτικού του προγράμματος του Φρέιρε είναι επηρεασμένη και βασισμένη στη θεωρία του Μαρξ συγχρόνως και με τη θεωρία άλλων δυτικών διανοητών όπως τον Μουνιερ και Γιάσπερ αλλά δέχεται ότι ήταν αρχικά επηρεασμένος μόνο από την θρησκευτική του πίστη και την θεολογική του γνώση;

Διαφωνώντας με τον Ελίας υποστηρίζουμε ότι στο παρακάτω σημείο της Μαρξιστικής θεωρίας βρίσκονται οι ρίζες της έμπνευσης ενός τέτοιου προγράμματος: «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων αυτό που καθορίζει το ΕΙΝΑΙ τους, μα αντίστροφα, το κοινωνικό τους ΕΙΝΑΙ είναι αυτό που καθορίζει την συνείδησή τους. Ο άνθρωπος είναι δημιούργημα της κοινωνίας. Η μαρξιστική αυτή θέση είναι ένα χτύπημα στη θεολογική αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού.

Αυτό το κοινωνικό ΕΙΝΑΙ μέσω της προβληματίζουσας εκπαίδευσης επεδίωκε ο Φρέιρε να συνειδητοποιήσουν οι καταπιεσμένοι λαοί και έπειτα ήταν σίγουρος πια ότι αυτό μπορούσε να γίνει η κινητήρια δύναμη, το πολιτισμικό εργαλείο που θα μετασχημάτιζε τον κόσμο.

Πώς να αμφισβητήσει κανείς ότι ο Φρέιρε δεν γνώριζε την θεωρία του Μαρξ αφού σχεδίασε το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα πάνω στο θεμέλιο λίθο της Μαρξιστική θεωρίας;

Και πώς να μας πείσει ο Ελίας ότι ο Φρέιρε ήταν αρχικά επηρεασμένος μόνο από την θρησκευτική του πίστη και την θεολογική του γνώση;

2 Gibson, R., (1994), The Promethean Literacy:Paulo Freire's Pedagogy of Reading, Praxis and Liberation, Copyrighted Dissertation The Pennsylvania State University, σελ 38, (http://www-rohan.sdsu.edu/~rgibson/freirall.htm#N_18_)

36

Αρκούσαν άραγε αυτά για να υποστηρίξουν το θεωρητικό πλαίσιο ενός μεταρρυθμιστικού προγράμματος της εκπαίδευσης στην Βραζιλία ή πράγματι περιοριζόταν εξαρχής το πρόγραμμα μόνο στην θεολογική απελευθέρωση των μαζών και στην εξανθρώπιση του ανθρώπου οδηγώντας τον μακριά από την απανθρωπισμένη κοινωνία που ζούσε; Και αν πράγματι συνέβαινε αυτό γιατί τότε να μην ταυτιστεί ο Φρέιρε με τις προσπάθειες αλφαβητισμού που έκανε μέσω της ΜΕΒ η εκκλησία και σχεδίασε ένα διαφορετικό πρόγραμμα για το οποίο εκδιώχθηκε και εξορίστηκε από το ολοκληρωτικό καθεστώς στη Βραζιλία το 1964;

Βεβαίως δεν θα υποστηρίξουμε ότι ο Φρέιρε δεν ήταν και καθολικός-χριστιανός ,γιατί θα μας διαψεύσει ο ίδιος όταν στο βιβλίο (ποιο;)του δηλώνει ότι: Όταν συνάντησα τον Marx συνέχισα να συναντώ τον Χριστό στις γωνίες των δρόμων-μέσω των ανθρώπων ….Ο Θεός με οδήγησε στους ανθρώπους και οι άνθρωποι με οδήγησαν στο Μαρξ. Πρέπει επομένως να ψάξουμε το Freire Χριστιανό-Μαρξιστή-Εκπαιδευτικό:

Σε μια συνέντευξη υποστήριξε ότι: «Στα νεανικά μου χρόνια, όταν εργαζόμουν με χωρικούς και εργάτες, είχα βαθιά χριστιανική πίστη. Αυτό δεν το διαψεύδω. Η δραματική όμως κατάσταση αυτών των ανδρών και γυναικών με οδήγησε στον Mαρξ. Ήταν σαν να μου είπαν οι χωρικοί και οι εργάτες τότε: «Πες μας Πάουλο, γνωρίζεις τον Μαρξ;» Για αυτό εγώ οδηγήθηκα στον Μαρξ. Καθώς όμως ασχολιόμουν με τον Μαρξ με μεγάλη μου χαρά ανακάλυψα ότι βρήκα τον Μαρξ ανάμεσα στους χωρικούς και τους εργάτες… Έτσι άρχισα από τους χωρικούς και τους αναλφάβητους να καταλαβαίνω το αυθεντικό ριζοσπαστικό πνεύμα της μαρξιστικής σκέψης»

Ο Freire μεγάλωσε σε μια οικογένεια, που ο ίδιος την χαρακτήρισε ανεκτική και ανοιχτή. Είχε μια καθολική μητέρα και έναν πατέρα, που μπορεί να μην ήταν χριστιανός, αλλά έδειχνε σεβασμό στο Χριστό. Έτσι ο Freire οδηγήθηκε στη χριστιανική πίστη. Ο ίδιος εξηγεί τη σχέση του με το Χριστό και τον Μαρξ: «Ο Χριστός ήταν αυτός που με οδήγησε στο Μαρξ. Ο Χριστός ήταν ο μεγαλύτερος δάσκαλος όλων των εποχών. Αυτός με επηρέασε σημαντικά ως παιδαγωγό, γιατί σε αυτόν συμφωνούσαν τα λόγια του με τα έργα του. Ο Μαρξ με ενθουσίασε, μου έδωσε τα εργαλεία για να αναγνωρίσω τις κοινωνικές αντιφάσεις.»3

Έτσι στο Freire συνυπάρχει η χριστιανική «αγάπη για τον πλησίον», υπομονή και σεβασμός για το συνάνθρωπο, με την κριτική στις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες και στο ρόλο και στη συμπεριφορά της εκκλησίας στην κοινωνία. Ο Freire αναγνωρίζει ότι η εκκλησία δεν μπορεί να είναι πολιτικά ουδέτερη, αλλά και δε θέλει να είναι, μια και θέλει και αυτή να αναμιχθεί στην εξουσία. Είδαμε ότι διακρίνει τρεις τύπους εκκλησιας:Α. την παραδοσιακή εκκλησία, που καλεί τους ανθρώπους στη σιωπή και στη δουλοπρέπεια,Β. την μοντέρνα εκκλησία, που εισάγει μεταρρυθμίσεις, αλλά τελικά υποστηρίζει το status quo και δεν προωθεί την αλλαγή της κοινωνίας και Γ. την προφητική εκκλησία που παίρνει το μέρος των καταπιεσμένων και προωθεί την κοινωνική αλλαγή.

Η προφητική εκκλησία εκπροσωπεί τις ιδέες της «Θεολογίας της απελευθέρωσης», ένα ρεύμα στα μέσα της δεκαετίας του ’60, και της “Dependencia”, μιας θεωρίας που γεννήθηκε στη Λατινική Αμερική και επιχείρησε να εξηγήσει την

3 Bruns, A., (1999), Die Gegenüberstellung zweier pädagogischer Konzepte:Zum Demokratie-Aspekt in den Ansätzen von Célestin Freinet und Paulo Freire, (http://www.tu-berlin.de/fb2/as3/as3w/mag_bruns/3_2_2.html)

37

υπανάπτυξη και να βρει στρατηγικές για να ξεπεραστεί η υπανάπτυξη και να προωθηθεί η ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής.

Σχολιασμός της κριτικής του Ελίας προς τον FreireΑνάμεσα στην κριτική που του ασκεί, και παρουσιάσαμε αναλυτικά στο

πρώτο μέρος της εργασίας μας όπου παρουσιάσαμε το βιβλίο του Ελίας, ξεχωρίζουμε αυτή για:

τον εκλεκτικισμό4 και τη μη αυθεντικότητα της θεωρίας του, γεγονός που του προσδίδει αρνητικό νόημα και εννοεί ότι επιλέγει στοιχεία από διαφορετικά επιστημονικά πεδία, αυτά που του ταιριάζουν για να χτίσει την εκπαιδευτική του θεωρία.

Ο Ελίας δε μας λέει γιατί και που είναι «εκλεκτικός» ο Freire. Το ότι στο έργο του αναφέρεται σε τόσους πολλούς, «Οι αρχικές του δουλειές είναι γεμάτες αναφορές και αποσπάσματα από φιλοσόφους θεολόγους, πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους, ανθρωπολόγους, ιστορικούς, εκπαιδευτικούς και γλωσσολόγους», είναι εξηγήσιμο αν θεωρήσει κανείς ότι η θεωρία του Freire αφορά την εκπαίδευση, η οποία σχετίζεται με όλες τις παραπάνω επιστήμες. Θα λέγαμε στον Ελίας πολύ απλά να δει ότι το ίδιο κάνουν και οι άλλοι που έχουν διατυπώσει μια «μεγάλη θεωρία» για την εκπαίδευση. Από την άλλη η επιστημολογία αποδεικνύει ότι η επιστήμη είναι μια συνθετική δουλειά και οι πιο αυθεντικές δουλειές έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα δάνεια, τόσο σε «εργαλεία» όσο και σε «βασικές γνώσεις». Θα ήταν υπερβολικό και αντιεπιστημονικό να ζητούσαμε από το Freire για να «αποδειχθεί» αυθεντικός να μη στηρίξει μια θεωρία για την εκπαίδευση σε επιστημονικές περιοχές και σε συγκεκριμένες θεωρίες (έστω και τμήματά τους) που έχουν αναπτύξει κάποιοι άλλοι. Αυτό σήμερα είναι αδύνατο, αν θέλει κανείς να αξιώνει το επιστημονικό έργο.

την έλλειψη εμπειριών γύρω από την επανάσταση, υποστηρίζοντας ο Ελίας ότι δεν μπορεί να προτείνει κάτι για το οποίο δεν έχει άμεση αντίληψη: «Αν και ο Freire είχε τη φήμη ενός επαναστάτη εκπαιδευτικού και έγραψε ένα κλασικό οδηγό για αυτού του είδους την αγωγή, ξεκαθάρισε ότι ο ίδιος δε συμμετείχε ποτέ σε επαναστατικές δραστηριότητες όπως αυτές που προτείνει στην παιδαγωγική του»5. Ο Ελίας όμως το συνεχίζει για να δείξει την ανεπάρκεια του Freire επαναστατική δράση: «Όπως εγώ έδειξα, η Παιδαγωγική δεν είναι βασισμένη σε πραγματικές εμπειρίες σε επαναστατικές κινητοποιήσεις. Αυτό εξηγεί την απογοήτευση που έχουν πολλοί ριζοσπαστικοί πολιτικοί που διαβάζουν το έργο του Freire ή παρακολουθούν εκπαιδευτικές περιόδους με την καθοδήγησή του. Περίμεναν έναν ενεργό επαναστάτη αλλά συναντούν «έναν ακόμη θρησκευόμενο, μεσαίας κλάσεως μεταρρυθμιστή.», και σε ένα άλλο σημείο: «όπως έχει τονίσει ο επαναστάτης θεωρητικός Debray. Ο Freire, ο παιδαγωγός χωρίς εμπειρίες στην επαναστατική δράση, μεγιστοποιεί το ρόλο που είναι ικανή να παίξει η ελεύθερη εκπαίδευση για την σφυρηλάτηση ή εγκαθίδρυση της επανάστασης»6.

Είναι σαφής η προσπάθεια του Ελίας να τονίσει τη μη συμμετοχή του Freire σε επαναστατική δράση. Εμείς καλυπτόμαστε από την απήχηση που είχε η

4 Η έννοια εκλεκτικισμός έχει αρνητική φόρτιση, σημαίνει ότι κάποιος δανείζεται κάποια στοιχεία (αυτά που τον βολεύουν) από μια συγκεκριμένη θεωρία.5 Pedagogue of liberation, 936 Pedagogue of liberation, 95

38

απελευθερωτική θεωρία του Freire σε όλον τον κόσμο7 και από την απάντηση που δίνει ο ίδιος για αυτό το θέμα: «Είναι πιθανόν ότι μερικοί αμφισβητούν το δικαίωμά μου να κάνω λόγο για επαναστατική δράση, ένα θέμα για το οποίο δεν έχω ειδική προσωπική εμπειρία. Παρόλα αυτά το γεγονός ότι δεν έχω προσωπική συμμετοχή σε επαναστατική δραστηριότητα δεν καταργεί την πιθανότητα της επιρροής πάνω σε αυτό το θέμα»8.

τη διαχείριση του διαλόγου και την αφέλεια, τόσο για την περίοδο που συνεργάστηκε με την κυβέρνηση Goularnt όσο και για το ότι μπορεί να προσεγγίσει την πολιτική επανάσταση ως ένα εκπαιδευτικό εγχείρημα με κυρίαρχο στοιχείο το διάλογο.

Για το εγχείρημα στη Βραζιλία ο ίδιος ο Freire το παραδέχτηκε ότι ήταν αφελής εκείνη την περίοδο, για το διάλογο όμως έχουμε να σημειώσουμε αρκετά. Κατά τον Freire, η ουσία του διαλόγου είναι ο λόγος, ως σκέψη και δράση, «…σε μια τέτοια βαθιά αλληλεπίδραση, που όταν η μια διάσταση θυσιάζεται η άλλη πάσχει κατά τρόπο άμεσο. Δεν υπάρχει αληθινός λόγος που να μην είναι συγχρόνως μια πράξη. Έτσι το να πεις ένα σωστό λόγο ισοδυναμεί με το να μετασχηματίζεις τον κόσμο»9. Επομένως, «Η σωστή μέθοδος έγκειται στο διάλογο. Η πεποίθηση των καταπιεζόμενων ότι πρέπει να αγωνιστούν για την απελευθέρωσή τους δεν είναι δώρο που το χαρίζει η επαναστατική ηγεσία, αλλά το αποτέλεσμα της δικής τους κριτικής συνειδητοποίησης… Για να ξανακερδίσουν την ανθρωπιά τους πρέπει να πάψουν να είναι πράγματα και να αγωνιστούν σαν άνθρωποι…Δεν μπορούν να μπουν στον αγώνα ως αντικείμενα για να γίνουν αργότερα άνθρωποι… Μια επαναστατική ηγεσία πρέπει επομένως να εφαρμόζει μια παιδεία συσκοπευτική. Δάσκαλοι και μαθητές (ηγεσία και λαός) έχουν τους ίδιους στόχους απέναντι στην πραγματικότητα, είναι και οι δυο Υποκείμενα όχι μόνο στο έργο της αποκάλυψης αυτής της πραγματικότητας, και στην παραπέρα κριτική γνώση της, αλλά και στο έργο της αναδημιουργίας αυτής της γνώσης. Καθώς φτάνουν σε τούτη τη γνώση της πραγματικότητας»10. Και σε ένα άλλο σημείο συμπληρώνει: «Ο διάλογος με το λαό είναι απόλυτα αναγκαίος για κάθε αληθινή επανάσταση. Αυτός είναι απόλυτα αναγκαίος για κάθε αληθινή επανάσταση. Αυτός είναι που την κάνει επανάσταση και αυτός κάνει την επανάσταση να ξεχωρίζει από το στρατιωτικό πραξικόπημα… Η αληθινή επανάσταση δε φοβάται το λαό, την έκφρασή του και την ενεργό συμμετοχή του στην εξουσία… Το να ορθώνεις εμπόδια στην επικοινωνία είναι σαν να υποβιβάζεις τον άνθρωπο στην κατάσταση του «πράγματος» και αυτό είναι έργο δυναστών, όχι επαναστατών… Ο κριτικός στοχασμός είναι επίσης δράση… Άρνηση της επικοινωνίας στην επαναστατική διαδικασία, αποφυγή του διαλόγου με το λαό, με το πρόσχημα ότι έτσι τον οργανώνεις καλύτερα, ή του μεγαλώνεις την επαναστατική δύναμη, ή ότι ου εξασφαλίζεις τη μονολιθικότητα, δεν είναι στην πραγματικότητα παρά φόβος της ελευθερίας. Είναι φόβος μπροστά στο λαό ή έλλειψη εμπιστοσύνης στο λαό. Όταν όμως δεν εμπιστεύεσαι το λαό δεν υπάρχει λόγος να αγωνίζεσαι για την απελευθέρωσή του. Σ’ αυτή την περίπτωση η επανάσταση δε γίνεται καν για το λαό, αλλά «από» το λαό για τους ηγέτες: μια πλήρης αυτοάρνηση…Μερικοί ίσως νομίζουν ότι το να υποστηρίζεις το διάλογο –την

7 Gibson, R., (1994), The Promethean Literacy:Paulo Freire's Pedagogy of Reading, Praxis and Liberation, Copyrighted Dissertation The Pennsylvania State University, σελ 1, ((http://www-rohan.sdsu.edu/~rgibson/freirall.htm#N_18_)

8 Pedagogue of liberation, 949 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 10110 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 69-73

39

επαφή των ανθρώπων στον κόσμο για το μετασχηματισμό του- είναι αφέλεια και υποκειμενικός ιδεαλισμός. Δεν υπάρχει ωστόσο τίποτα πιο πραγματικό ή συγκεκριμένο από τους ανθρώπους μέσα στον κόσμο και μαζί με τον κόσμο, από τους ανθρώπους μαζί με τους άλλους ανθρώπους –και από τους λίγους ανθρώπους ενάντια στους πολλούς, όπως είναι οι καταπιεστικές και οι καταπιεζόμενες τάξεις.»11

Μάλιστα για να υποβαθμίσει το θέμα του διαλόγου υποστηρίζει ότι ο Freire είχε μεγάλη δυσκολία στο να κάνει τον ήρωά του Che Guevara να συνηγορεί με τη διαλογική πράξη12. Σε αυτό μπορούμε να αντιπαραθέσουμε το εξής σημείο από την Αγωγή του καταπιεζόμενου: «Οι ηγέτες πρέπει να πιστεύουν στις δυνατότητες του λαού. Αυτό σημαίνει πως δεν μπορούν να τον μεταχειρίζονται ως απλό αντικείμενο της δικής τους δράσης. Πρέπει να πιστεύουν ότι ο λαός είναι ικανός να πάρει μέρος στην επιδίωξη της απελευθέρωσης. Αλλά θα πρέπει πάντα να δείχνουν δυσπιστία στη διφορούμενη στάση των καταπιεζομένων, να δυσπιστούν για το δυνάστη που «φωλιάζει» μέσα τους. Κατά συνέπεια, όταν ο Guevara καλεί τους επαναστάτες να είναι πάντα δύσπιστοι, δεν περιφρονεί το θεμελιακό όρο της θεωρίας της διαλογικής δράσης. Απλώς είναι ρεαλιστής»13. Ο Freire τοποθετεί τα πράγματα στη ρεαλιστική τους διάσταση και μέσα στα όρια της θεωρίας της απελευθέρωσης: «Είναι γεγονός ότι χωρίς ηγεσία, πειθαρχία, αποφασιστικότητα και στόχους –δίχως καθήκοντα και ευθύνες- μια οργάνωση δεν μπορεί να επιζήσει, και η επαναστατική δράση, κατά συνέπεια, εξασθενεί. Αυτό το γεγονός σε καμιά περίπτωση δε δικαιολογεί τη μεταχείριση των ανθρώπων ως πραγμάτων. Οι άνθρωποι έχουν χάσει ήδη την προσωπικότητά τους από την καταπίεση –αν οι επαναστάτες ηγέτες τους χειραγωγούν, αντί να εργάζονται για την ανάπτυξη της κριτικής συνειδητοποίησής τους, αρνιόνται τον ίδιο τον σκοπό της οργάνωσης, δηλαδή της απελευθέρωσης.»14

Για το Freire: «Η επαναστατική πράξη είναι μια ενότητα, και οι αρχηγοί δεν μπορούν να μεταχειρίζονται τους καταπιεζόμενους ως κτήμα τους.»15

την υπεραπλούστευση σε καταπιεστές και καταπιεσμένους16, δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο η θεωρία του Freire μπορεί να έχει ανταπόκριστη στα μεσαία-βολεμένα κοινωνικά στρώματα, που βιώνουν ανεκτές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες.

Κατά τον Freire: «Μια πραγματικότητα που γίνεται καταπιεστική καταλήγει στο διαχωρισμό των ανθρώπων σε καταπιεστές και καταπιεζόμενους»17. Αν και «απλοϊκή» αυτή η σκέψη, εμάς μας καλύπτει. Μα όλη η θεωρία της απελευθέρωσης στηρίζεται σε αυτό ακριβώς το σημείο, στην καταπίεση ως υπαρκτής πραγματικότητας στον κόσμο μας. Αυτό ουδείς το αμφισβητεί. Σε αυτήν την καταπιεστική πραγματικότητα θα αντιπαραθέσει ο Freire απελευθερωτική του παιδαγωγική, όπου οι καταπιεσμένοι μέσω της κριτικής συνειδητοποίησης της κατάστασής τους θα περάσουν στην «βούληση» για να αλλάξουν τις εις βάρους τους

11 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 156-15912 Pedagogue of liberation, 10313 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 20914 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 22015 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 15516 « Ο Freire περιγράφει μόνο μια σχέση στον τρίτο Κόσμο, τη σχέση της καταπίεσης και της

υποταγής. Σίγουρα υπάρχουν και άλλες σχέσεις. Ακόμη σε σχέση με τις περισσότερο τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες ο Freire σκέφτεται μόνο με τους όρους της σχέσης καταπιεστή-καταπιεζόμενου. Οι καταπιεστές σε αυτές τις κοινωνίες είναι αυτοί που χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να χειραγωγούν τον λαό και να παράγουν μια μαζική κοινωνία».( Pedagogue of liberation, 102).

17 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 49

40

καταπιεστικές συνθήκες, δηλαδή να δράσουν18. Βέβαια στην Αγωγή του καταπιεζόμενου κάνει λόγο για το φόβο της ελευθερίας από την πλευρά του καταπιεζόμενου: «Ο καταπιεζόμενος, έχοντας εσωτερικεύσει την εικόνα του καταπιεστή και έχοντας υιοθετήσει την καθοδήγησή του, φοβάται την ελευθερία»19. Από τα λεγόμενα του Freire, και ιδιαίτερα στην Αγωγή του καταπιεζόμενου, πράγματι η κοινωνία παρουσιάζεται ως καταπιεστική και χωρισμένη σε καταπιεστές και καταπιεσμένους. Πρέπει να ξέρουμε όμως ότι πίσω από κάθε Παιδαγωγική θεωρία κρύβεται και μια εικόνα για την κοινωνία. Ας μην ξεχνούμε ότι ο Freire «ανδρώθηκε» αναμφισβήτητα σε μια καταπιεστική βραζιλιάνικη κοινωνία, όπου οι συνθήκες της καταπίεσης ήταν φανερές και σε πολύ μεγάλο βαθμό σε σύγκριση με χώρες του Πρώτου κόσμου. Αυτή η κοινωνική εικόνα τον οδήγησε στο να διατυπώσει μια παιδαγωγική θεωρία της απελευθέρωσης, για να την αλλάξει, να την εξανθρωπίσει, να την κάνει ελεύθερη, δημοκρατική και σοσιαλιστική. Έζησε όμως στη συνέχεια και στις Η.Π.Α. Σαφώς και η σκέψη του επηρεάστηκε από τις διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες που έζησε εκεί. Εξάλλου ο ίδιος ο Ελίας μας λέει ότι: «Ο Freire δεν ήταν ποτέ άνετος όταν απευθυνόταν σε ακροατήριο από τη Βόρεια Αμερική, γιατί ήταν γνώστης για τις μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών του Τρίτου και του Πρώτου κόσμου»20.

Τον ουτοπισμό του, γιατί πιστεύει ότι το άτομο που θα προκύψει μετά την απόκτηση συνείδησης δε θα έχει καμία ομοιότητα με το άτομο που καταπίεζε. Ο Ελίας πιστεύει αντίθετα ότι η σκοτεινή πλευρά των ανθρώπων δε θα εξαλειφθεί μόλις οι καταπιεσμένοι ελευθερωθούν, τίποτε δε μπορεί να κρατήσει τους ανθρώπους από το να ξαναγίνουν καταπιεστικοί όπως παλιότερα και οι θεωρίες της κοινωνικής αλλαγής πρέπει να αντιμετωπίσουν ρεαλιστικά αυτή τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης. Μάλιστα αναφέρεται και σε ανθρώπινα πειράματα για να ισχυροποιήσει επιστημονικά την άποψή του21.

Τώρα, κατά τον Freire: «Η παιδαγωγική μας δε μπορεί να κάνει χωρίς ένα όραμα του ανθρώπου και του κόσμου. Ο Τρίτος κόσμος έχει μια δικαιολογημένη επιθυμία για ανεξαρτησία σχηματίζοντας το ουτοπικό όραμά του: να σώσει τις διευθύνουσες κοινωνίες με την ίδια την πράξη της απελευθέρωσης του εαυτού του. Έτσι και η παιδαγωγική που υπερασπίζεται ο Freire για τον Τρίτο Κόσμο είναι μια ουτοπική παιδαγωγική, όμως αυτή η ουτοπική παιδαγωγική έχει οριστεί από τον Freire. Δε σημαίνει να είναι κανείς απλά ιδεαλιστικός ή μη πρακτικός, αλλά μάλλον να ασχολείται με την καταγγελία μιας απανθρωποποιητικής κατάστασης που αναλύεται από τους δασκάλους μαζί με τους μαθητές και την αναγγελία της μεταμόρφωσής της. Απαιτείται επομένως μια θεωρία μεταμορφωτικής δράσης».22 Και σε ένα άλλο σημείο στην Πολιτιστική δράση για την ελευθερία αναφέρει ότι: «Η εκπαιδευτική θεωρία και πρακτική έχει ένα μόνιμο ουτοπικό χαρακτήρα. Η εκπαίδευση δε θα πάψει να είναι ουτοπική, ούτε όταν η πραγματικότητα που καταγγέλεται σήμερα παραχωρεί αύριο τη θέση της στην πραγματικότητα που αναγγέλθηκε προηγουμένως με την καταγγελία. Η εκπαίδευση δε θα είναι ουτοπική τότε όταν το μέλλον δε θα έχει πια σημασία για τους ανθρώπους. Σήμερα μερικοί

18 Bruns, A, (1999), Die Gegenüberstellung zweier pädagogischer Konzepte:Zum Demokratie-Aspekt in den Ansätzen von Célestin Freinet und Paulo Freire, (http://www.tu-berlin.de/fb2/as3/as3w/mag_bruns/3_2_2.html)

19 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 4420 Pedagogue of liberation, 9621 Pedagogue of liberation, 5822 Φρέιρε, Π., (1970), Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Καστανιώτης, σελ. 50

41

άνθρωποι μελετούν όλες τις πιθανόητες που περιέχει το μέλλον, με σκοπό να το ελέγξουν και να το διατηρήσουν στην ίδια γραμμή με το παρόν. Έτσι η αγωνία των διευθυντικών κοινωνικών απορρέει από την απεγνωσμένη αποφασιστικότητά τους να διασωθεί η μητροπολιτική κοινωνική τους θέση στο μέλλον. Ανάμεσα σε αυτά που πρέπει να μάθει ο Τρίτος Κόσμος από τις μητροπολιτικές κοινωνίες είναι να μην αναπαράγει εκείνες τις κοινωνίες όταν η τωρινή του ουτοπία γίνει πραγματικότητα.»23

Ιδεαλισμό και υποκειμενισμό στην προσέγγιση της γνώσης, O Ελίας αναφέρει ότι ο Freire παραδέχεται τα λάθη του στην ερμηνεία της γνώσης και της ευσυνειδησίας στα πρώτα του έργα. Αναγνωρίζει ότι ήταν λάθος να πιστεύει ότι η στιγμή της αποκάλυψης της κοινωνικής πραγματικότητας είναι ένα είδος κινήτρου για τη μεταμόρφωσή της. Αντιλαμβάνεται ότι η ανακάλυψη της πραγματικότητας δεν είναι εγγύηση ότι η πραγματικότητα θα μεταμορφωθεί.

Ο Freire, στην Αγωγή του καταπιεζόμενου24 μας αναφέρει: «Θα ήταν πράγματι ιδεαλιστικό να υποστηρίζει κανείς ότι οι άνθρωποι μόνο με το να στοχάζονται την καταπιεστική πραγματικότητα και με το να ανακαλύπτουν την κατάστασή τους ως αντικειμένων, γίνονται αυτομάτως Υποκείμενα,…είναι «Υποκείμενα σε αναμονή». Και πρωτύτερα είχε τονίσει: «Η επιμονή μας στο ότι οι καταπιεζόμενοι οφείλουν να σκεφτούν συστηματικά πάνω στη συγκεκριμένη τους κατάσταση δε σημαίνει πως τους καλούμε σε μιαν επανάσταση της πολυθρόνας. Αντίθετα, η στόχαση, η γνήσια στόχαση, οδηγεί στη δράση. Εξάλλου, όταν η κατάσταση απαιτεί δράση, αυτή η δράση θα αποτελέσει μιαν αυθεντική πράξη μόνον αν οι συνέπειές της γίνουν αντικείμενο κριτικού στοχασμού. Μ’ αυτή την έννοια η πράξη είναι ο νέος λόγος ύπαρξης του καταπιεζόμενου, και η επανάσταση που εγκαινιάζει την ιστορική στιγμή αυτού του λόγου ύπαρξης δεν είναι βιώσιμη χωρίς τη συνακόλουθη συνειδητή συμμετοχή. Διαφορετικά η δράση είναι καθαρός ακτιβισμός, δράση για τη δράση.» Κατά το Freire, με την προβληματίζουσα εκπαίδευση οι άνθρωποι θα ενδυναμωθούν, ώστε να συνειδητοποιήσουν τη θέση τους σε έναν κόσμο που δεν είναι στατικός, αλλά σε μια συνεχή διαδικασία αλλαγής.25 Κλειδί σε αυτήν την υπόθεση αποτελεί η κριτική συνειδητοποίησης, για να μπορέσουν να κατανοηθούν οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αντιφάσεις και να υπάρξει αντίδραση απέναντι στην καταπιεστική πραγματικότητα. Διαφορετικά, «Μια σκέτη αντίληψη της πραγματικότητας, όταν δεν ακολουθείται από κριτική επέμβαση, δεν οδηγεί στο μετασχηματισμό της αντικειμενικής πραγματικότητας -ακριβώς γιατί δεν είναι αληθινή αντίληψη. Πρόκειται για μια καθαρά υποκειμενιστική αντίληψη από κάποιον που αρνιέται την αντικειμενική πραγματικότητα και δημιουργεί ένα ψεύτικο υποκατάστατό της.»26

Επομένως, ο Freire επενδύει πολλά στην εκπαίδευση γιατί βασική είναι η θέση του για τη μη ουδετερότητα της εκπαίδευσης στην κοινωνία. Δεν μένει απλά στο να κατακρίνει την τραπεζική εκπαίδευση για τα αρνητικά αποτελέσματά της και την παρουσιάζει να εξυπηρετεί τους σκοπούς των κυρίαρχων τάξεων27. Αντιπροτείνει την προβληματίζουσα εκπαίδευση που μέσα

23 Φρέιρε, Π., (1970), Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Καστανιώτης, σελ. 5024 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 160 25 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 9326 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 5027

Η «Banking education» για τον Freire είναι μια κυριαρχική δράση μια και κατηχεί πολιτικά τους μαθητές για να προσαρμοστούν μόνοι τους στον κόσμο της καταπίεσης… (και να μην διεκδικήσουν δυνάμεις που θα τις διαχειριστούν προς όφελός τους.)

42

από δημοκρατικές διαδικασίες στο σχολείο – με κυρίαρχο το διάλογο – και σχέσεις όπως αυτή του δασκάλου-μαθητή και του μαθητή-δάσκαλο, στοχεύει στην ωρίμανση των καταπιεσμένων, την έξοδό τους από την κουλτούρα της σιωπής, την πολιτική τους δράση και τον εξανθρωπισμό τους. Θέλει επομένως μια ενεργή εκπαίδευση που θα ενεργοποιεί τα άτομα για να αναλύσουν κριτικά την πραγματικότητα ώστε να μη μείνουν δέσμιοί της αλλά ως ενεργά δρώντα υποκείμενα να εξασκηθούν στην ελευθερία. Για να εξασκηθούν τα άτομα στην ελευθερία πρέπει σύμφωνα με το Freire, να αντιληφθούν τα όρια των καταστάσεων και αντιφάσεων της ζωής τους, να ενδυναμωθούν και να αγωνιστούν για να τα υπερβούν αυτά αλλά και να απελευθερωθούν από αυτά. Έτσι, η ελευθερία για την οποία ενδιαφέρθηκε περισσότερο ο Freire είναι η απελευθέρωση από οποιοδήποτε είδος καταπίεσης, και ιδιαίτερα οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής.

Ο Freire, στο βιβλίο του πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας (σ. 45), προτείνει με την πολιτιστική δράση και πολιτική επανάσταση για να απελευθερωθούν οι καταπιεσμένοι από τα εσωτερικοποιημένα πολιτιστικά κατάλοιπα, τους μύθους. Αυτό σε επίπεδο εκπαιδευτικής διαδικασίας σημαίνει ότι οι μαθητές πρέπει να ανακαλύψουν τις αιτίες πίσω από πολλές στάσεις τους, ως προ της πολιτιστική πραγματικότητα κι έτσι να αντιμετωπίσουν την πολιτιστική πραγματικότητα μ’ ένα καινούριο τρόπο. Για να συμβεί αυτό πρέπει να συμβεί ο «αναθαυμασμός» του προηγούμενου «θαυμασμού» τους. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές σταδιακά θα θέσουν σε αμφισβήτηση τη γνώμη που είχαν για την πραγματικότητα και θα την αντικαθιστούν με μια πιο κριτική γνώση (σ. 43).

Έτσι οι μαθητές εδραιώνουν την κριτική γνώση που οδηγεί στην ανακάλυψη των σχέσεών τους με τον ιστορικό-πολιτιστικό κόσμο μέσα στον οποίο υπάρχουν. Πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι αυτό το σχήμα δεν κατανοείται ως μια λεκτική γνώση της σχέσης ανθρώπου-κόσμου έξω από την πρακτική, δηλαδή τη συμπεριφορά.

Ο ρόλος του σχολείου σε αυτή τη διαδικασία είναι το θεωρητικό πλαίσιο του διαλόγου, όπου σε αυτό αναλύονται κριτικά τα γεγονότα που παρουσιάζονται από το πραγματικό ή συγκεκριμένο πλαίσιο (με τη μέθοδο της κωδικοποίησης της επιφανειακής δομής στη δομή του βάθους, των σχέσεων).

Για να γίνουν όλα τα παραπάνω ο Freire έχει μια ξεκάθαρη θέση που δικαιώνει τη γενική του θέση για τη μη ουδετερότητα της εκπαίδευσης, ότι η εκπαίδευση πρέπει να έχει το χαρακτήρα της στράτευσης και συμμετοχής. Οποιοδήποτε κι αν είναι το επίπεδο των μαθητών, οφείλουν να ανακατασκευάζουν τη διαδικασία της ανθρώπινης γνώσης με απόλυτους όρους, και αυτό θα γίνει με τη σύνθεση μεταξύ της μέγιστα συστηματικοποιημένης γνώσης του εκπαιδευτικού και της ελάχιστα συστηματικοποιημένης γνώσης των μαθητών μέσω του διαλόγου. Επομένως ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να προτείνει προβλήματα σχετικά με τις κωδικοποιημένες υπαρξιακές καταστάσεις για να βοηθήσει τους μαθητές να πετύχουν μια αυξανόμενη κριτική αντίληψη της πραγματικότητάς τους, και όχι να μεταδίδει πληροφορίες που αποστηθίζονται από τους μαθητές. Τον θέλει επομένως ένα πληροφορημένο υποκείμενο που βρίσκεται πρόσωπο με πρόσωπο με άλλα πληροφορημένα υποκείμενα που συνέχεια αναπροσαρμόζουν τη γνώση τους28. Με αυτή τη διαδικασία θα επιτευχθεί ο στόχος που είναι να περάσει το άτομο από τη δόξα στο λόγο.

Μη τεκμηριωμένη κριτική, εσωτερικές αντιφάσεις, διαστρεβλώσεις

28 Φρέιρε, Π., (1970), Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Καστανιώτης, σελ. 46

43

Στην προσπάθεια του Elias να περιγράψει «αντικειμενικά» το έργο του Freire, είμαστε αναγκασμένοι να συμπεριλάβουμε τρία στοιχεία:

Α. Μη τεκμηριωμένη κριτική: Στο κεφάλαιο 129 αναφέρει ότι: «Το βιβλίο του Η αγωγή του

καταπιεζόμενου, κρίθηκε από πολλούς κριτικούς (reviewers) ως: ασαφές, υπερβολικό, αφηρημένο και δύσκολο, παρ’ όλα αυτά εντάχθηκε στα κλασσικά βιβλία για την εκπαίδευση. Οι κριτικοί δεν είδαν ότι το βιβλίο είναι ένα επαναστατικό μανιφέστο παρά μια φιλοσοφική διατριβή». Αυτό που μας ενοχλεί εμάς ως κριτικούς αναγνώστες είναι ότι δεν αναφέρει «ούτε μια από το πλήθος», ούτε μας παραπέμπει κάπου με κάποια από τις υποσημειώσεις του, έτσι μάλλον είναι μια δική του αυθαίρετη διαπίστωση

Σε ένα άλλο σημείο υποστηρίζει ότι: «Υπάρχει μια μικρή αμφιβολία στο ότι ήταν δίκαια καυστικός στην ύπαρξη κοινωνικής ανισότητας και στην εκδήλωσή της στην εκπαίδευση. Εν τούτοις μπορεί ακόμη να μεγιστοποίησε το ρόλο της εκπαίδευσης τόσο στο να συντελέσει σε αυτή την κατάσταση όσο και στο να την τελειώσει. Σε πιο πρόσφατες εργασίες του εμφανίζεται περισσότερο σκεπτικιστής σχετικά με τη δυναμική της εκπαίδευσης, από ότι στην «Παιδαγωγική των καταπιεσμένων» και άλλων γραπτών του»30. Και σε αυτήν την περίπτωση βέβαια δεν αναφέρεται ούτε καν σε ένα σημείο από αυτά τα γραπτά, αλλά στηρίζει την άποψή του αόριστα.

Σε πολλά σημεία του βιβλίου του εκφράζεται με μη τεκμηριωμένο και άμεσο λόγο, αλλά με εκφράσεις του τύπου: «Αt times, one gets the impression (εντύπωση) from reading Freire that human and societal change can be brought about simply by willing it…»31 ή «Pedagogy seemed to state that by decodifying or changing the theoretical context one has already changed the concrete situation»32 κ.α.

Β. Εσωτερικές αντιφάσειςΟ Ελίας πέφτει σε αρκετές αντιφάσεις στην προσπάθειά του να παρουσιάσει

τη θεωρία και το έργο του Freire με τον «δικό του τρόπο».Για παράδειγμα στο 6ο κεφάλαιο υποστηρίζει ότι: «Στην ανάλυσή του για το

ρόλο των εκκλησιών στις χώρες της Λατινικής Αμερικής δε δείχνει πως οι εκκλησίες είναι και μέρος του προβλήματος και μέρος της λύσης του προβλήματος»33. Στο κεφάλαιο 8 και σε ολόκληρο το κεφάλαιο 10 παρουσιάζει τις θέσεις του Freire για την «παραδοσιακή», «μοντέρνα» και «προφητική εκκλησία», όπου ο Freire δείχνει πότε οι εκκλησίες της Λατινικής Αμερικής είναι «μέρος του προβλήματος» (στην υπηρεσία των καταπιεστών) και πότε «λύση του προβλήματος (στην υπηρεσία των καταπιεσμένων)34. Εξάλλου από τις βασικές θέσεις του Freire είναι ότι τόσο η εκπαίδευση όσο και η εκκλησία δεν είναι ουδέτερες, και ότι αν «είναι καλές» στο να υπηρετούν τους καταπιεστές μπορούν «εξίσου καλά» να κάνουν και το αντίθετο, να υπηρετήσουν τους καταπιεζόμενους.

Ένα δεύτερο παράδειγμα εσωτερικής αντίφασης, είναι ότι στο κεφάλαιο 1 μας λέει ότι: «Ο Freire δεν περιορίστηκε η δράση του μόνο στις τριτοκοσμικές χώρες, αλλά με συνέδρια, ανακοινώσεις κ.α έκανε γνωστή τη δουλειά του και σε χώρες του

29 Pedagogue of liberation, 1030 Pedagogue of liberation, 11631 Pedagogue of liberation, 5332 Pedagogue of liberation, 7333 Pedagogue of liberation, 9034 Pedagogue of liberation, 108-112

44

πρώτου κόσμου (Η.Π.Α, Καναδά, Αυστραλία, Ιταλία, Αγγλία κ.α..» 35 Και στο κεφάλαιο 7 μας λέει: «Την επαναστατική του εκπαίδευση συνήθως την πρότεινε για ορισμένα κράτη της Λατινικής Αμερικής στη δεκαετία του 1970. Ο Freire δεν ήταν ποτέ άνετος όταν απευθυνόταν σε ακροατήριο από τη Βόρεια Αμερική γιατί ήταν γνώστης για τις μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών του Τρίτου και του Πρώτου κόσμου36.

Σε ένα άλλο σημείο, στο κεφάλαιο 4 μας λέει ότι ο Freire «έχει μια διαστρεβλωμένη εικόνα για τον άνθρωπο τον ωθεί να δει υπέρμετρη αισιοδοξία και απλοϊκότητα τη δυνατότητα για κοινωνική και πολιτική αλλαγή και δίνει την εντύπωση ότι η αλλαγή του ανθρώπου και της κοινωνίας μπορεί να επιτευχθεί έτσι απλά αν το θελήσουμε» 37, ενώ στο κεφάλαιο 5 μας λέει ότι «Ο Freire παραδέχεται τα λάθη του στην ερμηνεία της γνώσης (knowing) και της συνειδητοποίησης (conscientization) στα πρώτα του έργα. Αναγνωρίζει ότι ήταν λάθος να πιστεύει ότι η στιγμή της αποκάλυψης τη κοινωνικής πραγματικότητας είναι, είναι ένα είδος κινήτρου για τη μεταμόρφωσή της» 38. Τελικά ο Ελίας ποιον Freire κρίνει; Τον «πρώιμο», τον «ύστερο»; Είναι τόσο «αφύσικο» η σκέψη ενός ανθρώπου να αναπτύσσεται και να αλλάζει. Σημασία έχουν αυτά που πίστευε ή αυτά που τελικά πιστεύει στη συνέχεια μετά από μια διαδικασία αυτοκριτικής; Εμείς είμαστε σαφώς με το δεύτερο.

Επίσης στο τρίτο κεφάλαιο υποστήριξε ότι «Ο Freire αν και έκανε κριτική στο πρώιμο έργο του και μίλησε για αφέλειες (σύνδεση πλέον πολιτικής και εκπαίδευσης στο ύστερο έργο) ποτέ δεν εγκατέλειψε την απελευθερωτική μεταρρύθμιση και μάλιστα μέσω αυτής οδηγήθηκε στην μαρξιστική ανάλυση της κοινωνίας. Ο Φρέιρε χρησιμοποίησε τη μέθοδό του συνεργαζόμενος με κυβερνητικές δυνάμεις σε μη επαναστατικές περιόδους. Δεν τον ενδιάφερε η εφαρμογή της μεθόδου του αποσκοπώντας στην επανάσταση αλλά να είναι μία επαναστατική μέθοδος, που μπορεί να αλλάξει δημοκρατικά την κοινωνία..»39

Στην αρχή του βιβλίου και στο πρώτο κεφάλαιο είχε υποστηρίξει ότι: «Χρονικά ακριβώς εδώ ξεπερνάει την γραμμή του μεταρρυθμιστή εκπαιδευτικού και γίνεται ριζοσπάστης ή επαναστάτης, σκεπτόμενος ότι δεν είναι αρκετές οι μεταρρυθμιστικές του δράσεις για τον αγώνα ενάντια των καταπιεστικών καταστάσεων.»40

Γ. Περιορισμούς αποκρύψειςΟ Ελίας εντάσσει τον όρο της συνειδητοποίησης (conscientization) μόνο στη

θεωρία του Freire για τη μάθηση, ενώ αντίθετα ο όρος αυτός χρησιμοποιείται και είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε ολόκληρη τη θεωρία του Freire για την απελευθέρωση.

Στο κεφάλαιο 4 κριτικάρει τον Freire για το ότι ο τελευταίος αγνοεί επιδεικτικά τους Μπιχεβιοριστές-Ψυχολόγους που μιλούν για ρυθμιστικούς, ασυνείδητους παράγοντες. Έτσι αποσιωπά παλιότερες αναφορές του Freire, στην Αγωγή του καταπιεζόμενου, όπου τουλάχιστον δεν περιθωριοποιείται ο ρυθμιστικός ρόλος αυτών των ασυνείδητων παραγόντων. Ήδη από το Πρώτο κεφάλαιο στην Αγωγή, o Freire, αποδέχεται κι αναγνωρίζει ότι ο καταπιεζόμενος «…σε μια ορισμένη στιγμή, αισθάνεται μια (ασυνείδητη) ακατανίκητη έλξη προς το δυνάστη του και τον τρόπο ζωής του, που φτάνει να γίνει μέχρι και πανίσχυρος πόθος.»41

35 Pedagogue of liberation, 1136 Pedagogue of liberation, 9637 Pedagogue of liberation, 5338 Pedagogue of liberation, 7339 Pedagogue of liberation, 3540 Pedagogue of liberation, 741 Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα, σελ. 64

45

Συνολική αποτίμησηΟ Elias κινείται σε άλλο χωροχρονικό πλαίσιο από αυτό της επαναστατημένης

Λατινικής Αμερικής του Freire και προφανώς οι επιρροές και οι επιδιώξεις του είναι διαφορετικές. Όπως διαβάσαμε στο βιογραφικό του, χρησιμοποίησε κάποιες μορφές απελευθερωτικής εκπαίδευσης στην εκπαιδευτική του πράξη, όπου συνάντησε τον Freire, και τον εφάρμοσε στην πράξη και όπως είδαμε στο βιβλίο που παρουσιάσαμε επιχείρησε να πλησιάσει αναλυτικο-κριτικά στο σύνολο του έργο του. Παραθέτοντας την κριτική που έγινε στο Freire από τη μια θέλει να παρουσιάσει μια επιστημονική αντικειμενικότητα και από την άλλη ότι αυτός λαμβάνει υπόψη του τις αντιφάσεις και τα αδύνατα σημεία της θεωρίας του Freire, που εφαρμόζει με κάποιον τρόπο και αυτός στην εκπαιδευτική του πράξη. Βλέποντάς τον να συγκλίνει περισσότερο προς τον Καθολικό Freire, σύμφωνα με τη δεύτερη θέση του, δεν αποφεύγει να γίνει και αυτός επιλεκτικός και ολοφάνερα θέλει να αποδυναμώσει αρκετά το στοιχείο της επανάστασης.

Εξετάζοντας συνολικά το βιβλίο του διαπιστώσαμε ότι ο Ελίας είναι αναλυτικός στην κριτική που αναφέρεται σε όλα τα επιμέρους ζητήματα εκτός από αυτά που έχουν σχέση με τη θεολογική του θεώρηση (τα περνάει πιο light). Τα κίνητρά του σαφή και αναμενόμενα, μια και ο Εlias, επιλέγει να δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στο Freire-Θεολόγο παρά σε οποιαδήποτε άλλη του ιδιότητα.

O Freire κατά τη γνώμη μας δεν αποδυναμώνεται από αυτήν την προσέγγιση, ίσα ίσα το αντίθετο γιατί ουδέποτε ο αρνήθηκε τη χριστιανικη του ταυτότητα. Βέβαια το επιχείρημα του Elias να του προσδώσει περισσότερη αυθεντικότητα ως θεολόγου κρίνεται, αλλά αυτή μπορεί να είναι μια επιθυμία του Εlias, γιατί έτσι θέλει να το βλέπει αυτός, χωρίς να δεσμεύει τα υπόλοιπα διαφορετικά διαβάσματα του Freire. Διαβάζοντας ο καθένας το Freire ανάλογα με την προσωπική ιδεολογικο-πολιτική του θέση και στάση, μπορεί να τον ερμηνεύσει, να τον κατανοήσει και να του ασκήσει κριτική με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο και σκοπό. Με μια όμως προϋπόθεση, να μην αλλάξει τα βασικά στοιχεία και τις επιδιώξεις της. Είναι στη μοίρα των μεγάλων θεωριών, ή καλύτερα των θεωριών που έχουν να πουν κάτι στον κόσμο, την κριτική αμφισβήτηση ή αποδοχή, τη διαστρέβλωση, την εξιδανίκευση, τον περιορισμό ή την επέκταση.

Άποψή μας είναι ότι το έργο του Freire έχει να δώσει πολλά ακόμα στην αναζήτηση λύσεων στα εκπαιδευτικά ζητήματα, και είναι μια θεωρία επίκαιρη και παραγωγική, γιατί απευθύνεται σε βασικά κοινωνικά ζητήματα όπου η εκπαίδευση εμπλέκεται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.

Ένα τελευταίο σημείο στο οποίο θέλουμε να αναφέρουμε είναι το γεγονός ότι οι βιβλιογραφικές αναφορές στο βιβλίο του Elias για το έργο του Freire φτάνουν μέχρι το 1989 ενώ το βιβλίο του Elias εκδίδεται το 1994. Παρόλα αυτά στη διάρκεια αυτών των ετών ο Freire συνεχίζει να γράφει βιβλία, είτε μόνος του είτε σε συνεργασία με άλλους, δίνοντας σ΄ αυτά αρκετές διευκρινίσεις για το έργο του. Ο Elias αποφεύγει αυτό το σημείο με το να γράψει στην εισαγωγή του ότι: «…Το μεγαλύτερο έργο του (Freire) που αφορά την εκπαιδευτική του θεωρία φαίνεται να έχει ολοκληρωθεί. Τα πιο πρόσφατά του βιβλία είναι τα “spoken books” όπου αναφέρονται σε συζητήσεις με διανοητές στα οποία ο Freire διευκρινίζει κεντρικές θέσεις της σκέψης του, απαντά στην κριτική και αποκαλύπτει περισσότερα από την γοητευτική του προσωπικότητα απ’ όσα αναδεικνύονται από την περισσότερο ακαδημαϊκή του δουλειά» (σελ. vii ).

46

Είναι κοινά παραδεκτή όμως η μεταμοντέρνα στροφή42 του Freire μετά το 1991 πράγμα που ο Εlias είτε δεν το λαμβάνει υπόψη του είτε εσκεμμένα το αποκρύπτει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Elias, J., (1994), Pedagogue of liberation, Krieger Publishing Company

42 Στο βιβλίο του, Pedagogy of hope, ο Freire αναγγέλει τη στροφή του στο μεταμοντερνισμό.«…in his latest work, Pedagogy of Hope, Freire inverts himself and declares his own postmodernist position, at once a position which elevates gender/sex and race, yet a position which retains a strong sense of class struggle and the need for organization, a position which distinguishes him from most of post-modernism, particularly from Aronowitz.», στο ? Gibson, R., (1994), The Promethean Literacy:Paulo Freire's Pedagogy of Reading, Praxis and Liberation, Copyrighted Dissertation The Pennsylvania State University, σελ 4, (http://www-rohan.sdsu.edu/~rgibson/freirall.htm#N_18_)

47

Φρέιρε, Π., (1970), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Ράππα

Φρέιρε, Π., (1970), Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Καστανιώτης

Άρθρα από δικτυακούς τόπους

Bruns, A., (1999), Die Gegenüberstellung zweier pädagogischer Konzepte:Zum Demokratie-Aspekt in den Ansätzen von Célestin Freinet und Paulo Freire, (http://www.tu-berlin.de/fb2/as3/as3w/mag_bruns/3_2_2.html)

Gadotti, Μ., Paulo Freire: A Homage(http://nlu.nl.edu/ace/Homage.html)

Gibson, R., (1994), The Promethean Literacy:Paulo Freire's Pedagogy of Reading, Praxis and Liberation, Copyrighted Dissertation The Pennsylvania State University ( http://www-rohan.sdsu.edu/~rgibson/freirall.htm#N_18_ )

Heaney, Τ., Issues in Freirean Pedagogy (http://nlu.nl.edu/ace/Resources/Documents/FreireIssues.html#conscientization)

McLaren, P., (1999) A Pedagogy of Possibility: Reflecting upon Paulo Freire's Politics of Education, Educational Researcher; v28 n2 p49-54,56 Mar 1999, ERIC_NO: EJ587007

Wagner, C., Paulo Freire (1921 - 1997)-Alphabetisierung als Erziehung zur Befreiung, E+Z - Entwicklung und Zusammenarbeit (Nr. 1, Januar 2001, S. 17-19) http://www.dse.de/zeitschr/ez101-7.htm

48