1

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΔΙΚΑΙΟ

Εισαγωγή

2

ΓΕΝΗΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Δίκαιο:

Δεν είναι έννοια στατικήΣύνολο κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς

που ισχύει σε συγκεκριμένο τόπο σε δεδομένη ιστορική στιγμή

Βυζαντινό δίκαιο:Δυσκολία οριοθέτησης«Ύστερη ρωμαϊκή περίοδος» ή «πρώιμη

βυζαντινή»;

3

Ρωμαϊκό χρονολόγιο: έως 500 μ.Χ., αυτ. Ζήνων

Βυζαντινό χρονολόγιο: από 400 μ.Χ., αυτ. Θεοδόσιος ΙΙ

4

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ Χωρισμός κράτους επί Διοκλητιανού

5

ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΡΩΜΑΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Οικονομική κρίση & βαρβαρικές επιδρομές

293 μ.Χ.: διαίρεση σε ανατολική και δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία

ΤΕΤΡΑΡΧΕΣ2 Αύγουστοι (συναυτοκράτορες)

Διοκλητιανός: Ανατολή, Μαξιμιανός: Δύση

2 Καίσαρες Γαλέριος: Ανατολή, Κωνστάντιος

Χλωρός: ΔύσηΝαός Αγ. Μάρκου

Βενετία

6

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Διοκλητιανός: μεγαλύτερος

διώκτης του Χριστιανισμού Μ. Κωνσταντίνος: ο

Χριστιανισμός εξελίσσεται σε επίσημη θρησκεία του κράτους.

Χριστιανισμός: στοιχείο συνοχής του κράτους

Προϋπόθεση: δογματική ενότητα Προσπάθειες αυτοκρατόρων για

καταπολέμηση αιρέσεων Εκκλησία = θεσμός «κρατικός»

7

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ & ΔΙΚΑΙΟ Εσωτερική επιρροή

Ενδιαφέρον αυτοκρατόρων για οργανωτικά θέματα Εκκλησίας (από 320 μ.Χ.)

Εκδίδονται πολλοί σχετικοί νόμοι

Εξωτερική επιρροήΕπηρεάζεται το

περιεχόμενο των νόμων

Ουσιαστικό δίκαιοΔικονομικό δίκαιο

8

ΘΕΟΣ & ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ Θεός = πηγή του δικαίου Αυτοκράτορας = δημιουργός του δικαίου Αυτοκρατορική ιδεολογία = σχέση

ηγεμόνα με το θείον Ηθική αξιολόγηση νόμων = αν

συμπορεύονται με το θείο δίκαιο Εσχατολογική θεώρηση: παγκόσμια

επικράτηση Χριστιανισμού Αυτοκράτορας = «δίκαιος» Επικαλείται εκκλησιαστικούς κανόνες για

να θεμελιώσει τους νόμους του

9

ΕΚΚΛΗΣΙΑ & ΔΙΚΑΙΟ Ουσιαστικό δίκαιο: επιρροή στο

οικογενειακό δίκαιο Δικονομία: τα όργανα διοίκησης της

Εκκλησίας αναλαμβάνουν την επίλυση ορισμένων διαφορών αστικών & ποινικών

Επισκοπικά δικαστήρια (audientia episcopalis), επιλύουν και ιδιωτικές διαφορές

Privilegium fori κληρικών: κρίνονται από εκκλησιαστικές δικαστικές αρχές

10

ΑΠΟ ΤΗΝ «ΗΓΕΜΟΝΙΑ» ΣΤΗ «ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ» Τέλη 3ου αι. μ.Χ. = πολιτική αστάθεια,

βαρβαρικές επιδρομές, οικονομική κρίση

Ανάγκη διοικητικών μεταβολών = διαίρεση του κράτους σε ανατολικό – δυτικό

Ενισχύονται οι πολιτισμικές, δημογραφικές, κοινωνικές διαφορές των δύο περιοχών

Ενισχύεται η εξουσία του ηγεμόνα Από Principatus – σε Dominatus Dominatus: o αυτοκράτορας καθίσταται

ανεξέλεγκτος νομοθέτης.

11

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΥΦΟΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ Γλωσσικές – ουσιαστικές Κρίση = ανάγκη λήψης

δραστικών μέτρων = ανάγκη «νομιμοποίησης» της εξουσίας του αυτοκράτορα

Αναδιάρθρωση της αυτοκρατορικής γραμματείας, 4ος αι. μ.Χ.

Scrinium libellorum = αρμόδια για επεξεργασία των νόμων

Έχουν ρητορικές, όχι νομικές γνώσεις

12

ΥΦΟΣ ΝΟΜΩΝ Άφθονα ρητορικά σχήματα Εξαίρεται ο αυτοκράτορας ως

«γενικός νομοθέτης» Σκοπός του = το δημόσιο συμφέρον

του λαού «Εκρητορίκευση» πρώιμων

βυζαντινών νομοθετικών κειμένων, ήδη από Ιουστινιανό, παρά κλασικιστικές τάσεις

Καθιερώνεται η προπαγάνδα ως στοιχείο των νομοθετικών κειμένων

«Κοινοί τόποι»

13

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

Πριν: Constitutiones PrincipisEdicta (γενικοί νόμοι)Decreta (επιλύσεις διαφορών)Mandata (υπηρεσιακές οδηγίες προς

υπαλλήλους για την εφαρμογή των νόμων)Rescipta (γνωμοδοτήσεις)

Επί ΔεσποτείαςΕνοποίηση των κατηγοριώνLeges generales, ή sacrae, ή constitutiones,

ή novellae constitutiones = Νεαρές (διατάξεις)

Rescripta (ειδικοί νόμοι, προνομιακό περιεχόμενο)

14

ΠΡΩΤΕΣ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΕΙΣ Έκδοση μεγάλου αριθμού νόμων για

την αντιμετώπιση της κρίσης & για εκκλησιαστικά θέματα

Πρακτικώς αδύνατη η εποπτεία του δικαίου

Codex = «βιβλίο» (με ράχη) Ιδιωτικοί κώδικες

Γρηγοριανός Κώδικας: αυτοκρατορικές διατάξεις 130-290 μ.Χ.

Ερμογενειανός Κώδικας: διατάξεις των τετραρχών (293-294 μ.Χ.)

15

ΘΕΟΔΟΣΙΑΝΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Πρώτη επίσημη προσπάθεια

κωδικοποίησης του δικαίου (438-439 μ.Χ.) Αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’ Κωδικοποίηση 2.500 νόμων Χριστιανών

Αυτοκρατόρων, από 312 μ.Χ. (στα λατινικά) Έγιναν αλλαγές μεγάλης έκτασης στα αρχικά

κείμενα Αιτίες: περιπτωσιολογικός χαρακτήρας των

κωδικοποιούμενων decreta, mandata, rescripta – αμφιβολία για τη γενική ισχύ τους

Ανάγκη ενοποίησης αντιφάσεων Ανάγκη απλοποίησης, ώστε τα κείμενα να είναι

κατανοητά από μη νομικούς

16

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΕΙΑ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗCORPUS IURIS CIVILIS

Επί Ιουστινιανού (νομομαθής Τριβωνιανός)

1. Πανδέκτης (Digesta)= συλλογή έργων Ρωμαίων Νομικών

2. Κώδικας (Codex)= διατάξεις αυτοκρατόρων από Αδριανό έως Ιουστινιανό

3. Εισηγήσεις (Institutiones) = επιτομή του δικαίου για τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης

4. Νεαρές (Novellae)= νέες διατάξεις Ιουστινιανού, μετά το 534 μ.Χ.

Littera Florentina

17

ΑΛΛΑΓΕΣ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ «Παρεμβλήματα» = Interpolationes Aλλαγές στο αυθεντικό κείμενο, προσθήκη ή

παράλειψη λέξεων Εκσυγχρονισμός της νομοθεσίας Διατηρούνται όμως και κάποιοι αναχρονισμοί Συγκερασμός: «κλασικισμός» (πατροπαράδοτο

δίκαιο του imperium romanum) & νέα μέτρα για το συμφέρον των υπηκόων

Ο αυτοκράτορας νομιμοποιείται να νομοθετεί λόγω της σχέσης του με το θείο

Για την ανασύσταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δεν αρκούν οι πόλεμοι, χρειάζεται και το δίκαιο.

18

ΡΩΜΑΪΚΟ Ή ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΔΙΚΑΙΟ; Το δίκαιο του Ιουστινιανού είναι

ρωμαϊκό ή ελληνορωμαϊκό ή βυζαντινό; Ιστορική «συνέχεια»; Συνέχεια ιδεολογίας

Κων/νος Μονομάχος, «πιστός βασιλεύς Ρωμαίων», & Ζωή

1.000 μ.Χ., Αγ. Σοφία

19

ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ Η ρωμαϊκής προέλευσης νομοθεσία είναι

γραμμένη στα λατινικά Οι κάτοικοι της Ανατολικής

Αυτοκρατορίας είναι κυρίως ελληνόφωνοι Δεν κατανοούν τους νόμους! Αρχές του 5ου αι. μ.Χ., οι πρώτες

αυτοκρατορικές διατάξεις στα ελληνικά (Θεοδόσιος Β’ & Ουαλεντινιανός Γ’)

Από Ιουστινιανό: όλοι οι νέοι νόμοι, στα ελληνικά (534 μ.Χ.)

Η Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση: στα λατινικά

20

ΛΥΣΗ Constitutio Omnem, 533 μ.Χ., Ιουστινιανός:

aναμορφώνονται οι νομικές σπουδές Ανατίθενται στους αντικήνσορες (antecessores) =

νομοδιδάσκαλοι Antecessor (ετυμ.) = «ανιχνευτής» στο στρατό Προλειαίνουν το έδαφος για τους φοιτητές Μεταφράζουν τα λατινικά κείμενα της νομοθεσίας,

προβαίνοντας σε ερμηνεία τους Σχολαστικοί: κάνουν περιλήψεις Νεαρών του

Ιουστινιανού Παύει η αντιγραφή των λατινικών πρωτοτύπων Από 7ο αι., χρησιμοποιείται σε μεταγενέστερες

κωδικοποιήσεις η διατύπωση των διατάξεων από τους αντικήνσορες

21

ΕΠΙΡΟΗ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΣΤΑ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΝΟΜΙΚΑ ΕΡΓΑ Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού

επηρεάζει και μεθοδολογικά την επιστήμη του δικαίου

Έντονη συλλεκτική/κωδικοποιητική δραστηριότητα μέσων βυζαντινών χρόνων

Ίδια πρώτη ύλη (Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση), νέες μορφές

Λόγοι: πρακτικές-επαγγελματικές ανάγκες, διδασκαλίας & εφαρμογής δικαίου, προσωπική φιλοδοξία

Τα έργα αυτά, αν και όχι πρωτότυπα, συχνά είναι τα μόνα στα οποία έχουν πρόσβαση οι δικαστές

Καπιτώλιο, ΗΠΑ

22

ΠΑΛΑΙΑ & ΝΕΑ ΡΩΜΗ Ιουστινιανός: πατροπαράδοτο δίκαιο =

ανασύσταση του Imperium Romanum Πλέον, Imperium Christianum Κωνσταντινούπολη = νέα πρωτεύουσα, όχι νέο

κράτος Κωνσταντινούπολη = Νέα Ρώμη Βασικό στοιχείο πολιτικής θεωρίας Βυζαντινών =

η ενότητα δικαίου μεταξύ Παλαιάς & Νέας Ρώμης Όχι συνέχεια θεσμών, αλλά το ίδιο σύστημα

ρύθμισης νομικών σχέσεων, ως πολιτισμικό αγαθό Κοινός τόπος βυζαντινών νομικών κειμένων: το

ανέκαθεν ισχύον «ρωμαϊκό δίκαιο» διατηρείται ανέπαφο