ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΝΤΑΒΑΡΙΝΟΣΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Σημειώσεις Διδακτικών Παραδειγμάτων

για το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας

όλων των Τάξεων

του Γυμνασίου και του Λυκείου

ΑΘΗΝΑ 2006

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ.................................................................................................................4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Κείμενο και επικοινωνία στην εκπαίδευση................................................5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Τα είδη των επικοινωνιακών κειμένων..........................................6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Η Επιστολή και η Ομιλία / Εισήγηση..............................................7Α΄. Επιστολή.............................................................................................................7

Β΄. Ομιλία / Εισήγηση...............................................................................................9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο: Το Δοκίμιο, το Άρθρο και η Επιφυλλίδα......................................12Α΄. Δοκίμιο..............................................................................................................12

Β΄. Άρθρο...............................................................................................................14

Γ΄. Επιφυλλίδα........................................................................................................17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο: Η αξιολόγηση του επικοινωνιακού κειμένου...............................20ΕΠΙΛΟΓΟΣ.................................................................................................................21

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ.............................................................22

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ........................................................................................................23

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Κανένα κείμενο δεν μπορεί να κριθεί ανεξάρτητα από τις συνθήκες

παραγωγής του. Συνήθως, η παραγωγή γραπτού λόγου από το μαθητή στην πράξη

είναι μάλλον αποκομμένη από το πλαίσιο της επικοινωνιακής περίστασης, πράγμα

αρνητικό από διδακτικής και παιδαγωγικής απόψεως.

Ο μαθητής δεν μπορεί να συγκεντρώσει όλη τη θεωρητική σκέψη του,

προκειμένου να συνθέσει ένα επιχειρηματολογικό κείμενο εκτός συγκεκριμένης

περίστασης επικοινωνίας. Στο περιεχόμενό τους τα μαθητικά κείμενα παρουσιάζουν

μεγάλες ελλείψεις και στη γλωσσική έκφραση εμφανίζουν ποικίλα λάθη ορθογραφίας,

σύνταξης και στίξης.

Τα διδακτικά παραδείγματα των επικοινωνιακών κειμένων, τα οποία

περιλαμβάνουν οι Σημειώσεις μας, στοχεύουν στην παρουσίαση της δομής και της

ανάλυσης των κυριότερων ειδών αυτών των κειμένων.

Οι Σημειώσεις αυτές δεν είναι αντικείμενο εμπορίου. Θύουμε στο λόγιο και όχι

στον κερδώο Ερμή. Άλλωστε «έτερος εξ ετέρου σοφός» και «δωρεάν ελάβομεν,

δωρεάν δίδομεν».

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κείμενο και επικοινωνία στην εκπαίδευση

Η λέξη κείμενο πρέπει να εννοηθεί με την ευρύτερη τεχνική και αναλυτική

σημασία της, η οποία αναφέρεται σε κάθε αυτόνομη μονάδα προφορικού ή γραπτού

λόγου, και όχι με την καθημερινή, θεωρητική έννοια, σύμφωνα με την οποία

περιορίζεται στο γραπτό έργο. Παρόλο που το κείμενο χρησιμοποιείται κυρίως για το

γραπτό λόγο, μπορεί να επεκταθεί ευρύτερα ως έννοια χρήσιμη για την ανάλυση

τόσο του γραπτού όσο και του προφορικού λόγου, γιατί δίνει έμφαση στη σύλληψη

της γλωσσικής επικοινωνίας.

Η έννοια του κειμένου είναι αλληλένδετη με την υλική πλευρά της γλωσσικής

επικοινωνίας, τις ιδιαίτερες γλωσσικές επιλογές και τις γλωσσικές πράξεις, καθώς και

με την οργάνωση όλων αυτών των δεδομένων σε νοηματικούς συνδυασμούς.

Μπορούμε λοιπόν να διατυπώσουμε έναν ορισμό για την έννοια του λόγου,

σύμφωνα με τον οποίο ο λόγος αποτελεί την ενεργό χρήση κειμένων στα

επικοινωνιακά τους περιβάλλοντα.

Τα πεδία εφαρμογών της ανάλυσης του λόγου περιλαμβάνουν: α) την

ανάπτυξη των επικοινωνιακών δεξιοτήτων του μαθητή, β) τη διδασκαλία της

γλώσσας, γ) τη γλωσσική έκφραση (παραγωγή λόγου) και δ) τη διδασκαλία της

λογοτεχνίας και της μετάφρασης. Σε όλα αυτά τα πεδία εφαρμογών, η ανάλυση του

λόγου μεταβάλλει ριζικά τις κρατούσες αντιλήψεις και διαμορφώνει νέες αρχές, τις

οποίες μπορούμε να συνοψίσουμε ως εξής:

Βασική μονάδα ανάλυσης του λόγου είναι το κείμενο.

Κύριο πεδίο μελέτης του λόγου είναι η γλώσσα του κειμένου.

Το κείμενο είναι δομημένο, δηλαδή συστηματικά οργανωμένο.

Τα κείμενα αποτελούν γλωσσικές μονάδες με νόημα, το οποίο προκύπτει από

τη χρήση τους σε συγκεκριμένες επικοινωνιακές περιστάσεις. Το κείμενο αποτελεί

συστατικό στοιχείο του κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Το επικοινωνιακό

κείμενο, τα είδη του και η δομή του αποτελούν τους κυριότερους διδακτικούς στόχους

του γλωσσικού μαθήματος.

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Τα είδη των επικοινωνιακών κειμένων

Παρακάτω αναφέρονται τα είδη των επικοινωνιακών κειμένων, τα οποία ο

μαθητής πρέπει να διδαχθεί στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος της Έκφρασης –

Έκθεσης, ώστε να μπορεί να τα αναγνωρίζει αλλά και να τα παράγει.

Τα διακρίνουμε σε συνήθη και σε σπανιότερα επικοινωνιακά κείμενα. Για τα

συνήθη κείμενα παραθέτουμε στα επόμενα κεφάλαια ενδεικτικά διδακτικά

παραδείγματα.

Είδη επικοινωνιακών κειμένων:

Α. Συνήθη κείμενα:

Επιστολή

Ομιλία / Εισήγηση

Δοκίμιο

Άρθρο

Επιφυλλίδα.

Β. Σπανιότερα κείμενα:

Ημερολόγιο

Συνέντευξη

Κριτική

Αίτηση

Βιογραφικό Σημείωμα

Συστατική Επιστολή

Ανακοίνωση

Διαμαρτυρία.

5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Η Επιστολή και η Ομιλία / Εισήγηση

Α΄. Επιστολή

Θέμα: Αξιοποιώντας τις εμπειρίες της σχολικής σας ζωής, να γράψετε μία

επιστολή προς τον Υπουργό Παιδείας, στην οποία να διατυπώνετε τεκμηριωμένα τις

απόψεις σας για τις αλλαγές που θα θέλατε να γίνουν στο σχολείο, προκειμένου αυτό

να ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας

(500-600 λέξεις).

(Πανελλήνιες Εξετάσεις 2000)

(Προσφώνηση) Αξιότιμε κ. Υπουργέ,

(Πρόλογος) Με την επιστολή μου αυτή θα ήθελα να εκθέσω τον προβληματισμό

μου για τα θέματα της εκπαίδευσης, όπως τουλάχιστον εγώ τα έζησα κατά τη

διάρκεια της σχολικής μου ζωής. Ο θεσμός της εκπαίδευσης είναι από τους πιο

σημαντικούς, ειδικά σε μια κοινωνία πληροφοριών και γνώσεων. Όμως, εκπαίδευση

σημαίνει σχολείο, άρα η αναβάθμιση του σχολείου πιστεύω ότι είναι μία από τις

αμεσότερες προτεραιότητες της ελληνικής κοινωνίας.

(Κύριο Μέρος) Ωστόσο, η εκπαίδευση είναι από τη φύση της μία διαδικασία

σύνθετη και πολύπλοκη, «ένα ρολόι που δε διορθώνεται με κλοτσιές αλλά με

προσεκτικούς χειρισμούς και υπομονή» (J. Delors). Αφού οι κοινωνίες μας

υφίστανται τόσες πολλές αλλαγές, το σχολείο θα πρέπει να προσαρμοστεί στην

καινούρια αυτή κατάσταση και να υποστηρίξει τη διαμόρφωση της προσωπικότητας

του νέου ανθρώπου, που θα είναι περισσότερο εύπλαστος, ευέλικτος και

προσαρμοστικός.

Αρχίζοντας από τη διδακτέα ύλη, πιστεύω ότι οι γνώσεις θα πρέπει να είναι

εκσυγχρονισμένες και δημοκρατικές. Η κυριαρχία του ενός και μοναδικού βιβλίου δεν

έχει θέση στο σύγχρονο διαλεκτικό σχολείο. Το γνωστό φαινόμενο της

απομνημόνευσης, της «παπαγαλίας», είναι αιτία της ημιμάθειας που χαρακτηρίζει

πολλούς σημερινούς νέους. Αν το σχολείο προσφέρει γνώσεις θεωρητικές και

αποκομμένες από την πραγματικότητα, τότε καταδικάζει τον εαυτό του στο περιθώριο

των εξελίξεων, μακριά από τα ενδιαφέροντα του μαθητή. Ο μαθητής επιζητεί το

βιωματικό σχολείο, που θα τον βοηθήσει να ερμηνεύσει και να κατανοήσει τον κόσμο,

6

ώστε να μπορεί να κινείται σ’ αυτόν άνετα και αποτελεσματικά. Ακόμη, αυτό που

χρειάζεται σήμερα ο μαθητής είναι το πνεύμα της συνεργασίας και της ομαδικότητας.

Αφού θα ζήσουμε σε έναν κόσμο πολυπολιτισμικό, πρέπει να μάθουμε να

συνεργαζόμαστε με τόσους πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους.

Από τα σχολικά προγράμματα λείπει και η βαθύτερη γνωριμία με το

περιεχόμενο της ελληνικής παράδοσης και ιστορίας, ώστε να κατανοήσουμε την αξία

της εθνικής μας ταυτότητας, για να την υπερασπιζόμαστε ενάντια στις απειλές της

ξενομανίας ή της επιβολής εισαγόμενων πολιτιστικών στοιχείων. Λείπει επίσης και η

αισθητική αγωγή, που θα εξοικειώσει το μαθητή με την ισορροπία του Ωραίου και θα

του προσφέρει διεξόδους δημιουργικότητας και αυτοέκφρασης.

Όμως, η ποιότητα των γνώσεων είναι ανάγκη να συνοδεύεται από την

απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή. Το αίτημα για σχολικές βιβλιοθήκες, εργαστήρια

και ηλεκτρονικούς υπολογιστές δεν είναι καινούριο, αλλά παραμένει ακόμη

ανεκπλήρωτο. Όλοι οι ειδικοί συμφωνούν για τη μορφή που θα πρέπει να έχει μια

σχολική τάξη στην αυγή του αιώνα μας. Κάθε μαθητής, δηλαδή, θα έχει άμεση

πρόσβαση σε οπτικοακουστικά μέσα, που θα του προσφέρουν κάθε είδους

πληροφορία και υλικό. Έτσι, οι παιδευτικές ανισότητες, που προκύπτουν από τα

διαφορετικά οικογενειακά περιβάλλοντα, θα περιοριστούν. Η εξοικείωση με τις νέες

τεχνολογίες προετοιμάζει το νέο άνθρωπο για έναν κόσμο, που θα αλλάζει συνεχώς

απαιτώντας διαρκή προσαρμογή στα δεδομένα του.

Η σύνδεση του σχολείου με την ευρύτερη κοινωνία γίνεται περισσότερο

φανερή στη δομή της εκπαίδευσης, που αυτή τη στιγμή στρέφεται σχεδόν

αποκλειστικά γύρω από την επιτυχία του μαθητή στα ΑΕΙ και ΤΕΙ. Το σχολείο θα

μπορούσε να προσφέρει πολλαπλές διεξόδους στο θέμα της εκπαιδευτικής και

επαγγελματικής κατάρτισης του νέου, παρέχοντας αξιόπιστες εναλλακτικές λύσεις.

Κλειδί για την προοπτική αυτή είναι η αναβάθμιση των μεθόδων αξιολόγησης των

μαθητών, οι οποίες θα πρέπει να στηρίζονται σε διευρυμένα κριτήρια, που θα

λαμβάνουν υπόψη τη συνολική παρουσία και προσωπικότητα του παιδιού.

Τέλος, ποιοτική εκπαίδευση δεν μπορούμε να έχουμε χωρίς την κινητήρια

δύναμή της, τον εκπαιδευτικό. Ο εκπαιδευτικός – παιδαγωγός είναι εκείνος που δε

διδάσκει απλά τους μαθητές, αλλά «τους μαθαίνει να μαθαίνουν». Ο ίδιος διαθέτει

σύγχρονες γνώσεις και κατάρτιση, ώστε να διευκολύνει τον προβληματισμό των

παιδιών, δίχως να τα χειραγωγεί. Η πολιτεία έχει την ευθύνη της συνεχούς

επιμόρφωσης και της ενεργοποίησης του πολύτιμου δυναμικού των εκπαιδευτικών.7

(Επίλογος) Ολοκληρώνοντας την επιστολή αυτή, θα ήθελα να εκφράσω την

επιθυμία το σχολείο να μετατραπεί σε χώρο οικείο και άνετο για το μαθητή, ώστε

αυτός να αισθάνεται φιλόξενα στο περιβάλλον του και να εκδηλώνεται χωρίς φόβο ή

εχθρότητα απέναντί του. Ελπίζω να ήμουν περισσότερο σαφής, παρά κουραστικός.

(Αποφώνηση) Με εκτίμηση

Β΄. Ομιλία / Εισήγηση

Θέμα: Ως μέλος του δεκαπενταμελούς συμβουλίου του Σχολείου σου

εκπροσωπείς τους συμμαθητές σου σε μία εκδήλωση της περιοχής σου, που έχει ως

θέμα το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής. Να διαμορφώσεις μία ομιλία / εισήγηση, με την οποία θα παρουσιάσεις τις επιπτώσεις της υπερκατανάλωσης

στον άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον προτείνοντας και τρόπους αντιμετώπισής

τους (500-600 λέξεις). (Πανελλήνιες Εξετάσεις 2003)

(Προσφώνηση) Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συμμαθητές,

(Πρόλογος) Η ποιότητα της ζωής εξαρτάται από το σεβασμό και την αγάπη μας

προς τη φύση. Το φυσικό περιβάλλον μάς δίνει τους απαραίτητους πόρους για να

ζήσουμε. Ωστόσο οι δυνατότητες της γης δεν είναι ανεξάντλητες. Και όμως ο

σύγχρονος άνθρωπος έφτασε, για να ικανοποιήσει τις πολλαπλές ανάγκες του, να

εκμεταλλεύεται αλόγιστα τη φύση.

(Κύριο Μέρος) Η κατανάλωση έχει γίνει στις μέρες μας αυτοσκοπός. Άσχετα

από τη χρησιμότητα ή την ευχαρίστηση, που αντλούμε από τα πράγματα που

αγοράζουμε, διψάμε να καταναλώσουμε, γιατί μ’ αυτό τον τρόπο νιώθουμε

ευτυχισμένοι ή ξεχνάμε τα προβλήματά μας. Όμως η χαρά αυτή είναι τόσο εφήμερη,

ώστε σύντομα επιθυμούμε να αντικαταστήσουμε τις αγορές μας με τα νέα μοντέλα

της αγοράς. Έτσι, ακολουθώντας το υλιστικό πρότυπο ζωής, δημιουργούμε ανάγκες

που τελικά μάς υποδουλώνουν.

Συγκεκριμένα, οι επιπτώσεις είναι οι ακόλουθες:

Για τον άνθρωπο:

Ο άνθρωπος δε ζει μία καλύτερη ζωή, όπως προσδοκά αγοράζοντας

καλύτερα και περισσότερα πράγματα, αλλά γίνεται δέσμιος των υλικών αγαθών.

Ο ελεύθερος χρόνος του περιορίζεται, αφού για να αντεπεξέλθει στις νέες

ανάγκες, εργάζεται περισσότερο.

Η εργασία αντιμετωπίζεται χρησιμοθηρικά. Έτσι το άτομο χάνει τη

δημιουργικότητά του, τις αξίες του, τη χαρά και το νόημα της ζωής.8

Η σωματική και ψυχική υγεία, όσων ζουν στο ρυθμό της υπερκατανάλωσης,

απειλείται λόγω της κακής διατροφής και του άγχους για απόκτηση αγαθών.

Οι αξίες μετατοπίζονται από το πνεύμα στην ύλη και οι πνευματικές

ενασχολήσεις παραμερίζονται.

Οι άνθρωποι γίνονται έντονα ανταγωνιστικοί και φτάνουν στο σημείο να

φθονούν τους άλλους, όταν εκείνοι μπορούν να αγοράζουν ακριβότερα πράγματα.

Ο άνθρωπος αποπροσανατολίζεται και δε στοχεύει πια στη βελτίωση και

ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του.

Για το περιβάλλον:

Εξαντλούνται οι φυσικοί πόροι από την υπερεκμετάλλευση.

Διαταράσσεται η οικολογική ισορροπία.

Το περιβάλλον μολύνεται και καταστρέφεται.

Με την αύξηση των ζωνών καλλιέργειας και τη μόλυνση εξαφανίζονται τα

δάση καθώς και εκατομμύρια είδη φυτών και ζώων.

Το κλίμα αλλάζει από τις υπερβολικές εκπομπές ρύπων.

Η ενέργεια σπαταλιέται αλόγιστα.

Έχει δημιουργηθεί τρύπα στο στρώμα του όζοντος.

Τρόποι αντιμετώπισης

Ο άνθρωπος πρέπει να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με τη φύση: να

αλλάξει καθημερινές συνήθειες και καταναλωτικά πρότυπα, να ενημερώνεται για τα

κύρια περιβαλλοντικά ζητήματα.

Το σχολείο μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση οικολογικής συνείδησης

μέσω της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και γενικότερα να αντισταθεί στο υλιστικό

πρότυπο ζωής, δίνοντας έμφαση στις ηθικοπνευματικές αξίες.

Τα ΜΜΕ θα πρέπει, αντί να ωθούν στην αλόγιστη κατανάλωση, να

προσπαθούν να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες σχετικά με την προστασία του

περιβάλλοντος.

Το κράτος οφείλει να περιορίσει την ασυδοσία των επιχειρήσεων, ελέγχοντας

τα πλαίσια λειτουργίας τους και να εξετάζει σοβαρά τις εναλλακτικές προτάσεις που

προβάλλουν οι διάφορες περιβαλλοντικές οργανώσεις.

Να υπάρξει μέριμνα για δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου,

ουσιαστική επαφή με τη φύση και το συνάνθρωπο, βελτίωση του πνευματικού

επιπέδου.

9

(Επίλογος) Κράτος και πολίτες θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουν τις

δραστηριότητές τους με γνώμονα την προστασία του πλανήτη. Η μέριμνα για το

περιβάλλον ισοδυναμεί με μέριμνα για την προσωπική μας ευημερία. Η κατανάλωση

πρέπει να ξαναγίνει ένα βίωμα ανθρώπινο, που να έχει νόημα, ώστε ο άνθρωπος να

μην αλλοτριώνεται από τα υλικά αγαθά. Και ας μην ξεχνάμε: Η κατάκτηση της

ευτυχίας δε στηρίζεται τόσο στα υλικά, όσο στα ηθικά κα πνευματικά αγαθά.

(Αποφώνηση) Σας ευχαριστώ

10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Το Δοκίμιο, το Άρθρο και η Επιφυλλίδα

Α΄. Δοκίμιο

Το δοκίμιο είναι μια λογοτεχνική εργασία, που αναφέρεται σε φιλολογικά,

φιλοσοφικά, επιστημονικά, ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά κ.ά. θέματα.

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του δοκιμίου είναι ότι προσφέρει στον

αναγνώστη γνώσεις και προβληματισμούς με λογοτεχνικό τρόπο και του δημιουργεί

ερωτήματα και απορίες.

Ως λογοτεχνικό είδος, το δοκίμιο εμφανίστηκε το 16ο αιώνα και πρώτος

δοκιμιογράφος θεωρείται ο Γάλλος Montaigne (Μονταίν).

Τα δοκίμια διακρίνονται σε: δοκίμια ορισμού, δοκίμια διαίρεσης, δοκίμια

σύγκρισης και αντίθεσης, δοκίμια απόδειξης, δοκίμια επεξήγησης κ.λπ. Πολλοί

δοκιμιογράφοι χρησιμοποιούν συνδυαστικά τα παραπάνω είδη του δοκιμίου. Μερικοί

διακρίνουν επιπλέον τα δοκίμια σε: αφηγηματικά, κριτικά, πνευματικά και ατομικά.

Οι αρετές του δοκιμίου είναι: η πληρότητα (επαρκής ανάπτυξη), η ενότητα (άμεση σχέση με την κύρια ιδέα), η αλληλουχία (στενή σύνδεση των μερών μεταξύ

τους και με την κύρια ιδέα), η συνοχή (ομαλή σύνδεση των παραγράφων) και η

έμφαση.

Η συστηματική μελέτη πολλών και εκλεκτών δοκιμίων (όπως των: Δ. Γληνού,

Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, Ε. Παπανούτσου, Γ. Σεφέρη, Β. Τατάκη κ.ά.) προάγει και την

ικανότητα συγγραφής άλλων δοκιμίων.

Θέμα: Σάς δίνεται η ευκαιρία, με αφορμή μία πολιτιστική εκδήλωση του

σχολείου σας, να συναντήσετε έναν διανοούμενο. Ποιες σκέψεις σας θα τού εκθέτατε

σχετικά με το πώς πρέπει να συμβάλλει και αυτός στην αντιμετώπιση των

προβλημάτων, που απασχολούν σήμερα τη νεολαία; Να καταγράψετε τις σκέψεις

σας αυτές σ’ ένα αποδεικτικό δοκίμιο 500-600 λέξεων, το οποίο θα του επιδώσετε

κατά τη συνάντησή σας.

(Πανελλήνιες Εξετάσεις 2001)

(Πρόλογος) Ένας άνθρωπος που ανήκει στην πνευματική ηγεσία του τόπου,

χάρη στην ευρυμάθειά του και στην κοινωνική του ευαισθησία, μπορεί να

καθοδηγήσει σωστά την κοινωνία και να βοηθήσει στην οικοδόμηση ενός καλύτερου 11

μέλλοντος. Μπορεί να προβάλλει τα κοινωνικά προβλήματα και να κινητοποιήσει

τους αρμόδιους για την επίλυσή τους.

(Κύριο Μέρος) Στη σημερινή εποχή που οι νέοι αντιμετωπίζουν ποικίλα

προβλήματα, ο διανοούμενος με την ενεργό δράση του οφείλει να δείχνει ενδιαφέρον

και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες.

Πρόβλημα 1: Επιθετικότητα, βία, εγκληματικότητα

Η ηθική κρίση, η ανεργία, η φτώχεια, ο φανατισμός, οι κοινωνικές ανισότητες

κάνουν τον άνθρωπο επιθετικό, σκληρό και βίαιο. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα

αυτό, χρειάζεται σωστή αγωγή από την οικογένεια αλλά και από την κοινωνία,

έμφαση στην παιδεία με ανθρωπιστικό περιεχόμενο και παροχή ευκαιριών για

δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Ο διανοούμενος μπορεί να βοηθήσει

με το λόγο του και τις προτάσεις του να αμβλυνθούν οι ανισότητες, να βελτιωθεί η

παιδεία και επίσης, θα πρέπει να ενδιαφέρεται για τα πρότυπα που προβάλλονται

στα ΜΜΕ.

Πρόβλημα 2: Διάσταση γενεών

Η διαφορετική ψυχοσύνθεση και η νεανική τάση τους για αμφισβήτηση

οδηγούν τους νέους σε αντιπαλότητα με τους μεγαλυτέρους τους. Δημιουργούνται,

έτσι, οικογενειακά και κοινωνικά προβλήματα και οι νέοι νιώθουν ότι δεν μπορούν να

συνεννοηθούν με τους εκπροσώπους της παλαιότερης γενιάς, απογοητεύονται και

έρχονται σε αδιέξοδο. Η ανεκτικότητα, ο διάλογος, η υπομονή, η αγάπη και η

εμπιστοσύνη είναι αξίες που μπορεί να προβάλλει ο διανοούμενος με το λόγο αλλά

και τις πράξεις του, ώστε να συμβάλλει στην αντιμετώπιση του φαινομένου του

«χάσματος των γενεών».

Πρόβλημα 3: Κοινωνική αστάθεια και έλλειψη προτύπων

Σε μία εποχή που τα πρότυπα κατασκευάζονται από τα ΜΜΕ και ξεχωρίζει

όποιος έχει οικονομική δύναμη ή επιφανειακή γνώση, η πνευματική καλλιέργεια και η

υπεράσπιση των διαχρονικών αξιών είναι απαραίτητες για τον εξανθρωπισμό της

κοινωνίας. Καθώς λείπουν τα σημεία αναφοράς και ένας σαφής προσανατολισμός, ο

διανοούμενος θα πρέπει υπεύθυνα να αναλάβει ρόλο καθοδηγητή: να προβάλλει την

αξία της πίστης στον άνθρωπο και να επισημάνει τα αρνητικά δεδομένα του

ατομικιστικού ευδαιμονισμού. Να τονίσει την υπεροχή των πνευματικών αξιών, ώστε

να αποτρέψει τον άνθρωπο από την επιδίωξη του ατομικού υλικού συμφέροντος. Να

12

διδάξει τους νέους πώς να αντεπεξέρχονται στις κοινωνικές αναγκαιότητες χωρίς να

υποτάσσονται και χωρίς να χάνουν την ατομικότητά τους.

Πρόβλημα 4: Έλλειψη ποιότητας ζωής

Η ατομική καταξίωση μέσω της άσκησης του κατάλληλου επαγγέλματος, η

αυτογνωσία και η σωστή αγωγή ως προϋπόθεση για την προσωπική ευτυχία και για

αρμονικές κοινωνικές σχέσεις, η δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου

μπορούν να εξασφαλίσουν καλύτερη ποιότητα ζωής. Ως απάντηση στο γρήγορο

ρυθμό ζωής, στο άγχος και στην αποξένωση των ανθρώπων σήμερα, ο

διανοούμενος μπορεί να κινητοποιήσει τις κοινωνικές δυνάμεις, ώστε να μειωθεί ο

χρόνος εργασίας, να προβάλλονται οι πνευματικές και πολιτιστικές δραστηριότητες,

να αναζητείται η επαφή με τη φύση και με το συνάνθρωπο.

Πρόβλημα 5: Αποπολιτικοποίηση

Σήμερα, επειδή πολλοί κίνδυνοι απειλούν τη δημοκρατία, όπως η καλλιέργεια

του λαϊκισμού και η επικράτηση μικροκομματικών συμφερόντων, η πολιτική

αδιαφορία των πολιτών, αλλά και η παραπληροφόρηση, ο διανοούμενος καλείται να

αφυπνίσει τους πολίτες, ώστε αυτοί να αναπτύξουν δράση και να ενδιαφερθούν για

κάθε πρόβλημα που απασχολεί την κοινωνία. Με προσωπικές παρεμβάσεις στα

ΜΜΕ θα πρέπει ο διανοούμενος να τονίζει τη σημασία της λαϊκής συμμετοχής και να

μην αφήνει να αναπτύσσονται άγονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των διάφορων

κομμάτων. Να θυμίζει διαρκώς τη σημασία της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της

ελευθερίας και να προβάλλει κοινωνικά οράματα που να εμπνέουν το λαό. Να

προστατεύει τα δικαιώματα των πολιτών και να καταγγέλλει τις αυθαιρεσίες της

κρατικής εξουσίας.

(Επίλογος) Ο διανοούμενος άνθρωπος είναι ο κήρυκας της αλήθειας και το

παράδειγμα του καλού πολίτη. Είναι ο υπέρμαχος όλων των ανθρωπιστικών αξιών.

Οι νέοι, ειδικά, πρέπει να τον εμπιστεύονται και να τον ακολουθούν.

Β΄. Άρθρο

Το άρθρο είναι σύντομο κείμενο επικαιρικού χαρακτήρα, το οποίο σχολιάζει ή

και ερμηνεύει ένα σπουδαίο επίκαιρο γεγονός και δημοσιεύεται στον τύπο. Το άρθρο

απέχει σαφώς από τη λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής

δημοσιογραφίας ή της επιστήμης. Για το λόγο αυτό στο άρθρο επικρατεί η αναφορική

λειτουργία της γλώσσας.

13

Θέμα: Ως τελειόφοιτος να γράψεις ένα άρθρο 500-600 λέξεων για την τοπική

εφημερίδα. Στο άρθρο αυτό, με βάση τη σχολική σου εμπειρία, να αναφέρεις τι

προσφέρει το σχολείο για την αντιμετώπιση του καθημερινού καταιγισμού των

πληροφοριών και την ένταξη των απόφοιτων στην κοινωνία. Ποιες αλλαγές θα

πρότεινες για τη βελτίωση αυτών των προσφορών του σχολείου;

(Πανελλήνιες Εξετάσεις 2004)

(Τίτλος) Ο γνωστικός στόχος του Σχολείου

(Πρόλογος) Καθώς βρίσκομαι στο τέλος της διαδρομής μου στη μέση

εκπαίδευση, θα ήθελα να αξιοποιήσω το βήμα, που μου προσφέρει η τοπική μας

εφημερίδα, για να εκφράσω τις απόψεις μου σχετικά με τη συμβολή του σχολείου

στην προετοιμασία των νέων, ώστε να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της

σύγχρονης κοινωνίας. Επίσης, θα ήθελα να προτείνω ορισμένες αλλαγές, που

θεωρώ αναγκαίο να γίνουν σε αυτό.

(Κύριο Μέρος) Ως διαχρονικός στόχος της παιδείας αναγνωρίζεται η πνευματική

καλλιέργεια, η διαμόρφωση ανθρώπων με ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ικανών

να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις και στις προκλήσεις της ζωής. Το σχολείο, ως η

θεσμοθετημένη από την πολιτεία μορφή παιδείας, αποβλέπει, μέσα από τη

συστηματική διδασκαλία, στην παροχή θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων στους

νέους, στην εμφύτευση σε αυτούς των ηθικών αξιών και στην καλλιέργεια της κριτικής

τους ικανότητας.

Στην προσπάθεια αυτή πρέπει να συνυπολογιστεί το γεγονός ότι η

εκπαίδευση δεν πρέπει να μένει στατική, αλλά να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται

στα δεδομένα και τις απαιτήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας. Ο

πολλαπλασιασμός των πηγών πληροφοριών, που έχουν στη διάθεσή τους οι νέοι,

τούς ανοίγει νέους ορίζοντες, αλλά και κρύβει μεγάλους κινδύνους. Σε σύγκριση με το

παρελθόν, που το σχολείο είχε το μονοπώλιο στην παροχή των γνώσεων και ο

δάσκαλος αναγνωριζόταν ως αυθεντία, η κατάσταση έχει ανατραπεί θεαματικά.

Πολλαπλά μέσα ενημέρωσης μάς προσφέρουν ποικίλες και συχνά αμφίβολης

εγκυρότητας πληροφορίες. Το σημερινό σχολείο είναι ο μόνος επίσημος θεσμός που

μπορεί να θωρακίσει τους νέους προσφέροντας όχι μόνο στερεότυπες γνώσεις, που

αφορούν τα παραδοσιακά σχολικά μαθήματα, αλλά και τον κατάλληλο γνωστικό

εξοπλισμό, που θα δίνει τη δυνατότητα στους νέους να αποκωδικοποιούν και να

αξιολογούν τις πολυσχιδείς πληροφορίες, που δέχονται καθημερινά.

14

Επιπλέον, συμβάλλει στην καλλιέργεια του αισθητικού κριτηρίου του, στην

ικανότητά του δηλαδή να εκτιμά το ωραίο και να διαχωρίζει το ποιοτικό από το μη

ποιοτικό, δίνοντάς του την ευκαιρία να γνωρίσει και να ασχοληθεί με τα Γράμματα και

τις Καλές Τέχνες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πολλαπλασιάζονται και να αποκτούν

ποιότητα τα ενδιαφέροντά του, να διευρύνονται οι πνευματικοί του ορίζοντες.

Είναι γεγονός ότι σημαντική πρόκληση για το σημερινό σχολείο είναι και ο

επαγγελματικός προσανατολισμός των νέων, που καλούνται να ενταχθούν σε μία

κατεξοχήν ανταγωνιστική και ραγδαία μεταβαλλόμενη αγορά εργασίας. Το σχολείο

τούς βοηθά όχι μόνο να ενημερωθούν για τις επαγγελματικές προοπτικές, που

διανοίγονται μπροστά τους, αλλά και να αποκομίσουν τις γνώσεις και τα κριτήρια που

θα τους βοηθήσουν στην εκλογή εκείνης της σύγχρονης επιστημονικής ή

επαγγελματικής κατεύθυνσης, η οποία ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα αλλά και

στις δυνατότητές τους. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι το σχολείο είναι αυτό που

διδάσκει τους νέους ότι δεν πρέπει να παρασύρονται από τον πειρασμό της εύκολης

ανάδειξης και του νεοπλουτισμού, αξίες που κυρίαρχα προβάλλονται από τα

σύγχρονα μέσα ενημέρωσης, αλλά να επιδιώκουν την καταξίωσή τους μέσα από την

ποιότητα της εργασίας τους και τις ηθικές επιλογές τους.

Ωστόσο, χωρίς να θέλω να υποβαθμίσω την προσφορά του σχολείου, πολλά

πρέπει, κατά τη γνώμη μου να γίνουν. Στις προκλήσεις της νέας εποχής δε θα

μπορούσε να ανταποκριθεί ούτε ένα τεχνοφοβικό σχολείο, ούτε ένα μονόπλευρα

τεχνοκρατικό, αλλά ένα σχολείο ανοιχτό στις εξελίξεις και στα δεδομένα της

πληροφορικής επανάστασης, το οποίο θα αξιοποιεί τις νέες τεχνολογίες στη

διδασκαλία, τόσο των θετικών όσο και των ανθρωπιστικών επιστημών. Οι

υπολογιστές, τα πολυμέσα, το διαδίκτυο είναι τεχνολογίες, στις οποίες πρέπει να

καταρτιστούν οι νέοι και οι οποίες μπορούν να ανανεώσουν ριζοσπαστικά τον τρόπο,

με τον οποίο ο νέος μαθαίνει σήμερα να αναζητά και να αποκτά τη γνώση.

Είναι προφανές ότι αυτοί που θα κληθούν να κάνουν πράξη όλες αυτές τις

μεγάλες αλλαγές στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι οι δάσκαλοι και οι καθηγητές.

Κανένας εκπαιδευτικός σχεδιασμός δεν μπορεί να καρποφορήσει, αν οι εκπαιδευτικοί

δεν επιμορφωθούν κατάλληλα και δεν εφοδιαστούν με τον απαραίτητο γνωστικό και

παιδαγωγικό εξοπλισμό, προκειμένου να ανταποκριθούν στο ρόλο που καλούνται

σήμερα να διαδραματίσουν.

(Επίλογος) Γενικά, όλοι οι φορείς της εκπαίδευσης οφείλουν να έχουν

συνείδηση του γεγονότος ότι το σύγχρονο σχολείο οφείλει να δείχνει στους νέους τον 15

τρόπο να αναζητούν τις γνώσεις και τις πληροφορίες που χρειάζονται και να τους

εφοδιάζει με τα κριτήρια εκείνα, που θα τους βοηθούν να τις αξιολογούν. Έτσι θα

επιτευχθεί και ο σημαντικότερος στόχος που οφείλει σήμερα να θέσει το σχολείο: η

θωράκιση των νέων απέναντι στην πρόκληση όλων εκείνων των μηχανισμών, που

επιχειρούν να επηρεάσουν και να κατευθύνουν τη σκέψη και τη συνείδησή τους.

(Ψευδώνυμο αρθρογράφου) _________________________

Γ΄. Επιφυλλίδα

Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα

φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κ.λπ. και γράφεται από

πρόσωπο ειδικό στο θέμα. Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και

χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο

παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην

εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλλει από εφημερίδα σε εφημερίδα.

Ο όρος επιφυλλίδα είχε εξάλλου, στο παρελθόν, και μία δεύτερη σημασία.

Επιφυλλίδα, ονομαζόταν και ένα λαϊκό ανάγνωσμα, συνήθως μυθιστόρημα, που

δημοσιευόταν τμηματικά σε συνέχειες της εφημερίδας.

Θέμα: Ένα από τα μεγάλα προβλήματα της εκπαίδευσής μας είναι η χαμηλή

ποιότητά της. Ως υποψήφιος φοιτητής να γράψεις μία επιφυλλίδα για την εφημερίδα

της πόλης σου. Στην επιφυλλίδα αυτή, με βάση τις γνώσεις σου και την εμπειρία σου,

ως ενημερωμένος και σκεπτόμενος νέος, να εκθέσεις τις απόψεις σου για την

αξιολόγηση της ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρα μας.

(Τίτλος) Ανώτατη εκπαίδευση και αξιολόγηση

(Ονοματεπώνυμο επιφυλλιδογράφου) Του [Γ.Μ.Σηφάκη]

(Πρόλογος) Η παρατεταμένη αναστάτωση που παρατηρείται τελευταία στα

εκπαιδευτικά πράγματα του τόπου μας, μού δίνει αφορμή να υποστηρίξω κάτι, κατά

την άποψή μου, αυτονόητο: ματαίως γίνονται συσκέψεις επί συσκέψεων για την

αναμόρφωση της ανώτατης εκπαίδευσης, άσκοπα γίνεται τόση συζήτηση και τόσος

θόρυβος.

(Κύριο Μέρος) Όλα τα προβλήματα της ανώτατης εκπαίδευσής μας –έλλειψη

πόρων, στενότητα χώρων, φτωχές βιβλιοθήκες, κακή οργάνωση, υποτυπώδης έως

ανύπαρκτη έρευνα κ.ο.κ.- ανάγονται και συνοψίζονται σε δύο μεγάλα και σύνθετα

προβλήματα, που είναι ο γιγαντισμός και η χαμηλή της ποιότητα. Τα δύο αυτά

μείζονα προβλήματα, τα οποία εμφανίζονται εναλλάξ άλλοτε ως αποτέλεσμα και

16

άλλοτε ως αίτιο το ένα του άλλου, είναι πράγματι αλληλένδετα σε ένα γνήσιο φαύλο

κύκλο, που δεν είναι εύκολο να δει κάποιος με ποιον τρόπο θα μπορούσε να

σταματήσει, καθώς συνεχίζει όλο και πιο συσσωρευτικά και επικίνδυνα την ατέλειωτη

κίνησή του. Η ιστορία και ανάπτυξη της ανώτατης εκπαίδευσης στην Ελλάδα

ακολουθεί βήμα προς βήμα και αντικατοπτρίζει την ιστορία και εξέλιξη της

νεοελληνικής κοινωνίας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους ως σήμερα. Το

ιδανικό του Νεοέλληνα είναι η μεταμόρφωσή του από ανατολίτη σε Ευρωπαίο, ο

μετασχηματισμός του από χωρικό σε αστό, η «μεταφύτευσή» του από το χωριό στην

πόλη, η ανέλιξη και ένταξή του στην αρχικά ολιγάριθμη τάξη των μη χειρωνακτών

αστών, η οποία συνέπιπτε σε μεγάλο βαθμό με την άρχουσα τάξη του νεοσύστατου

κράτους.

Μάλλον αργά, βέβαια, και όχι γρήγορα, αλλά είναι αποδεδειγμένο ότι, ενώ οι

πτυχιούχοι παρουσιάζουν μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας από τους απόφοιτους της

δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ως την ηλικία των τριάντα ετών, μετά την ηλικία αυτή τα

πράγματα αλλάζουν και οι πτυχιούχοι των ανωτάτων σχολών φαίνονται να τα

καταφέρνουν πολύ καλύτερα από τους άλλους σε μίαν αγορά εργασίας που

κυριαρχείται από το κράτος ως μεγαλοεργοδότη. Το μήνυμα, λοιπόν, που δέχεται η

αστική ή αγροτική οικογένεια είναι ότι οι πτυχιούχοι μπορεί να αργούν αλλά τελικά

βρίσκουν δουλειά. Γι’ αυτό προθυμοποιούνται οι οικογένειες να χρηματοδοτήσουν

την εκπαίδευση των παιδιών τους, όχι μόνο κατά την περίοδο της εντατικής τους

προετοιμασίας για τις εισαγωγικές εξετάσεις, αλλά και κατά την περίοδο των

σπουδών τους και για αρκετά χρόνια μετά την αποφοίτησή τους από το

πανεπιστήμιο.

Εν τω μεταξύ, τα πανεπιστήμιά μας εξακολουθούν να χορηγούν τα διπλώματα

με τις χιλιάδες κάθε χρόνο, τα οποία μπορεί να έχουν πολύ μικρή σχέση με το

πραγματικό περιεχόμενο των σπουδών, που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύουν. Τρεις,

κατά την άποψή μου, είναι οι τομείς, στους οποίους θα πρέπει να εστιάζονται τα

κριτήρια αξιολόγησης της ανώτατης εκπαίδευσης. Πρώτος τομέας, αν οι καθηγητές

κάνουν τα μαθήματά τους, μετέχουν στα πανεπιστημιακά όργανα και συνεργάζονται

με τους φοιτητές, δεύτερος τομέας, η ποιότητα των μεταπτυχιακών και διδακτορικών

τίτλων, τους οποίους χορηγούν τα πανεπιστήμια και, τέλος, τρίτος τομέας, η

απήχηση που έχει το ερευνητικό έργο των πανεπιστημίων στην εγχώρια και κυρίως

στη διεθνή επιστημονική κοινότητα.

17

(Επίλογος) Αν τα παραπάνω κριτήρια δεν αποτελέσουν τον βασικό πυρήνα του

συστήματος αξιολόγησης της ανώτατης εκπαίδευσης, τότε θα πρόκειται για παρωδία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Η αξιολόγηση του επικοινωνιακού κειμένου

Η Παραγωγή Λόγου (Έκφραση-Έκθεση) ως επικοινωνιακό κείμενο

αξιολογείται επί τη βάσει των τριών βασικών στοιχείων του, τα οποία, κατόπιν

τροποποιήσεως της ισχύουσας νομοθεσίας με το άρθρο 1, παράγρ. 4 του

Π.Δ.12/2009(ΦΕΚ 22 Α΄/13.2.2009) βαθμολογούνται με 40/100 μονάδες και ως εξής:

Περιεχόμενο μονάδες 20 18

Έκφραση – μορφή μονάδες 12

Διάρθρωση – δομή μονάδες 8.

Η Περίληψη βαθμολογείται με 25 μονάδες και οι Γλωσσικές Ασκήσεις με 35

μονάδες.

Ενδεικτικός είναι ο παρακάτω αξιολογικός πίνακας του κειμένου:

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι κοινωνικό και πολιτικό ον. Η επικοινωνία,

συνεπώς, με τους συνανθρώπους του στο κοινωνικό περιβάλλον είναι μία από τις

πρωταρχικές ιδιότητές του.

Ένας από τους κυριότερους στόχους του μαθήματος της Γλώσσας στο

σχολείο είναι να διδαχθεί ο μαθητής τον επικοινωνιακό λόγο, να αναγνωρίζει τα είδη

των επικοινωνιακών κειμένων, αλλά και να τα παράγει. Είναι δύσκολο να γράφει ο

19

μαθητής θεωρητικά κείμενα εκτός επικοινωνιακού πλαισίου.

Οι Σημειώσεις μας παρέχουν βοήθεια για τη διδασκαλία του επικοινωνιακού

λόγου.

20

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Γεωργακοπούλου Αλ., Γούτσος Δ. (1999): Κείμενο και επικοινωνία.

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Μπαμπινιώτης, Γ. (1986): «Από τη λέξη στο κείμενο». Διαβάζω 144, σς

13-17

Του ιδίου (1992), Έκθεση Ιδεών – Λόγος δημιουργικός Γ’ Λυκείου,.

ΟΕΔΒ, Αθήνα

Νταβαρίνος, Π. (2003): Μικρή Γραμματική της Νεοελληνικής Γλώσσας,

Αθήνα.

ΥΠΕΠΘ/Π.Ι. (20077): Έκφραση – Έκθεση, τ. Α’, Β’, Γ’, ΟΕΔΒ, Αθήνα

ΥΠΕΠΘ/Π.Ι. (20072): Νεοελληνική Γλώσσα, τ. Α’, Β’, Γ’, ΟΕΔΒ, Αθήνα

Σετάτος, Μ. (1987: «Η λειτουργική διαμόρφωση του λόγου και η

διδασκαλία της». Φιλόλογος 47, σς 16-23.

21

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Α΄: Η μεθοδολογία της περίληψης κειμένου

Στάδιο 1 ο

Στο κείμενο που προορίζεται για περίληψη είναι χρήσιμο να υπάρχει η

παραγραφοποίηση ή να διακρίνονται εύκολα οι ενότητές του.

Στάδιο 2 ο

Αρχίζουμε με τη γλωσσική εξομάλυνση του κειμένου και με την πλήρη

αποσαφήνιση του κειμένου.

Στάδιο 3 ο

Σε κάθε παράγραφο ή ενότητα του κειμένου εντοπίζουμε και διατυπώνουμε

πλαγιότιτλους (θεματικά κέντρα).

Στάδιο 4 ο

Χωρίζουμε το κείμενο σε υποενότητες:

α) Η περίοδος με την κύρια πρόταση και τις δευτερεύουσες προτάσεις

μετασχηματίζεται σε μία νέα μικρότερη και σαφέστερη περίοδο, χωρίς την πρότερή

της έκταση και τις δευτερεύουσες προτάσεις.

Συντάσσουμε μία μικρή περίοδο με μόνη την κύρια πρόταση.

β) Η περίοδος με την κύρια πρόταση και τις δευτερεύουσες ονοματικές

προτάσεις μετασχηματίζεται σε κύρια πρόταση με ονοματικούς και επιρρηματικούς

προσδιορισμούς (παράθεση, επεξήγηση).

Στάδιο 5 ο

Σ’ αυτό το στάδιο μεταβαίνουμε από την κύρια πρόταση στη φράση. Η

πρόταση αποτελεί τη μικρότερη σημασιολογική μονάδα του κειμένου.

α) Αλλαγές στη θέση του ονοματικού και του ρηματικού συνόλου. Η

μετασχηματισμένη πρόταση έχει την εξής μορφή: π.χ. Όλοι οι κάτοικοι είναι

ικανοποιημένοι με την εργασία τους και με τη ζωή τους και αυτό το δείχνουν στην

καθημερινή τους δραστηριότητα.

β) Αλλαγές στη θέση του κατηγορούμενου, π.χ. το κείμενο είναι απλό, βατό,

κατανοητό. Ο μετασχηματισμός των πολλών κατηγορουμένων δίνει την εξής

πρόταση: Το κείμενο είναι σαφές.

Στάδιο 6 ο 22

Η περίληψη είναι η σταδιακή συνεκτικότητα ενός κειμένου από την

αναλυτικότερη στη συνθετικότερη γραμματική μονάδα. Το σύνολο που θα προκύψει

θα είναι ασύνδετες νέες γραμματικές μονάδες. Χρειάζεται λοιπόν, σ’ αυτό το τελικό

στάδιο η εύρεση των λογικών σχέσεων, οι οποίες συνέχουν αυτές τις μονάδες και η

δημιουργία ενός συνεκτικού κειμένου. Οι σχέσεις μπορεί να δηλώνονται με

συγκεκριμένους λεκτικούς δείκτες (συγκεκριμένες λέξεις), ενδέχεται όμως να

υποδηλώνονται νοηματικά.

Στο παρακάτω π.χ. μικρό κείμενο έχουμε νοηματική σύνδεση: Οι αρχαίοι

Αθηναίοι είχαν φτάσει από πλευράς μόρφωσης στο ανώτατο πνευματικό επίπεδο.

Μπορούσαν να κατανοούν τα λεπτά φιλοσοφικά νοήματα της αρχαίας τραγωδίας.

Ήταν επίσης σε θέση να παρακολουθούν και τα πλέον περίπλοκα επιχειρήματα ενός

πολιτικού ρήτορα.

Στη σύνδεση των νοημάτων με συγκεκριμένες λέξεις έχουμε το ίδιο ως

ανωτέρω κείμενο αλλά με κατάλληλες λέξεις διάρθρωσης των νοημάτων: Οι αρχαίοι

Αθηναίοι είχαν ανώτατο πνευματικό επίπεδο, διότι μπορούσαν να κατανοούν τα λεπτά

φιλοσοφικά νοήματα της τραγωδίας και να παρακολουθούν και τα πλέον περίπλοκα

επιχειρήματα ενός πολιτικού ρήτορα.

Β΄: Η αξιολόγηση της περίληψης κειμένου

Ο αριθμός των λέξεων της περίληψης δεν πρέπει να υπερβαίνει το

προσδιορισμένο ανώτατο όριο των λέξεων ως λέξεις μετρώνται και τα άρθρα,

προθέσεις, σύνδεσμοι, μόρια κ.λπ. Για κάθε λέξη που υπερβαίνει το προσδιορισμένο

ανώτατο όριο των λέξεων, θα αφαιρείται μισή (1/2) μονάδα της 100βαθμης κλίμακας.

Ο εξεταζόμενος πρέπει να παρουσιάζει στην περίληψη τα θετικά στοιχεία του

περιεχομένου, της έκφρασης – μορφής και της διάρθρωσης των σκέψεών του με

βάση το αρχικό κείμενο.

Για κάθε πέντε (5) ορθογραφικά λάθη στην περίληψη θα αφαιρείται μία (1)

μονάδα.

Θετικά και αρνητικά στοιχεία της περίληψηςΑ. Περιεχόμενο

Θετικά στοιχεία ως προς το περιεχόμενο θεωρούνται:

Η σύλληψη της ουσίας του αρχικού κειμένου.

Η διάκριση των πρωτευόντων στοιχείων από τα δευτερεύοντα.

23

Η δυνατότητα διάκρισης και καταγραφής των επιμέρους θεματικών

ενοτήτων του κειμένου.

Η κάλυψη όλου του περιεχομένου του κειμένου (χωρίς παραλείψεις

ουσιωδών θεματικών ενοτήτων).

Η ικανότητα συμπύκνωσης των νοημάτων του κειμένου.

Αρνητικά στοιχεία θεωρούνται:

Τα παρείσακτα στοιχεία που δεν περιέχονται στο αρχικό κείμενο, π.χ. Ο

συγγραφέας τονίζει…

Η ανάπτυξη δευτερευόντων σε βάρος πρωτευόντων στοιχείων.

Η αδυναμία κάλυψης όλων των ουσιωδών θεματικών ενοτήτων.

Η κίνηση της σκέψης στην περιφέρεια του αρχικού κειμένου.

Τα στοιχεία του περιεχομένου συνεκτιμώνται και βαθμολογούνται με το ½ του

συνολικού βαθμού.

Β. Έκφραση – Μορφή

Θετικά στοιχεία για την έκφραση – μορφή θεωρούνται:

Η ακρίβεια διατύπωσης, η ευστοχία, η σαφήνεια.

Ο λεκτικός πλούτος.

Η ορθογραφία, η σωστή στίξη και σύνταξη.

Αρνητικά στοιχεία θεωρούνται:

Η ασάφεια, η αοριστία, ο ρητορισμός.

Η επανάληψη λέξεων ή φράσεων του αρχικού κειμένου.

Τα ορθογραφικά και συντακτικά λάθη και ειδικά τα λάθη στίξης.

Τα στοιχεία της έκφρασης – μορφής συνεκτιμώνται και βαθμολογούνται με τα

3/10 του συνολικού βαθμού.

Γ. Διάρθρωση

Θετικά στοιχεία για τη διάρθρωση των σκέψεων που καθορίζουν το σχέδιο

και την οικονομία της περίληψης θεωρούνται:

Η αλληλουχία των νοημάτων, η λογική ακολουθία και η αρμονική διάταξη

των σκέψεων.

Η ικανότητα ένταξης των επιμέρους ενοτήτων στο σύνολο.

Η ικανότητα σύνδεσης των επιμέρους ενοτήτων.

Αρνητικά στοιχεία θεωρούνται:

24

Η έλλειψη καθορισμένης πορείας και η άτακτη παράθεση σκέψεων.

Η επανάληψη των γραφόμενων στην περίληψη.

Η αδυναμία σύνδεσης των νοημάτων.

Τα στοιχεία της διάρθρωσης συνεκτιμώνται και βαθμολογούνται με το 1/5 του

συνολικού βαθμού.

Γ΄: Οι κειμενικές λειτουργίες της Έκφρασης – Έκθεσης Ιδεών

Το γλωσσικό μάθημα της έκφρασης – έκθεσης (ιδεών) ως επικοινωνιακό

κείμενο διέπεται από τις αρχές της κειμενολογίας (κλάδου της γλωσσολογίας). Η

παραγωγή κειμένου (textproduction) λοιπόν υπόκειται στην αναγκαιότητα των

επόμενων κειμενικών λειτουργιών:

Η προθετικότητα (intentionality): Ο γενικός στόχος του μαθητή είναι να

παρουσιάσει ένα κείμενο που ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές (του μαθήματος),

που είναι ενδιαφέρον και αποκαλυπτικό της κατάρτισής του. Υπάρχουν βέβαια και

ειδικότεροι στόχοι, όπως η αποκάλυψη της προσωπικής θέσης, η σειρά των ιδεών, ο

σχολιασμός και η αποστασιοποιημένη παρουσίαση θέσεων και απόψεων, η

εμφάνιση του γραπτού (η παραγραφοποίηση, η καθαρογραφία) κ.ά.

Η καταστασιακότητα (situationality): Η έκθεση ιδεών πρέπει να σχετίζεται

με τις συνθήκες της επικοινωνιακές, τις σχολικές, τις κοινωνικές: να αποτελεί ένα

αποδεικτικό δοκίμιο, που αξιοποιεί τις γνώσεις και εμπειρίες ενός σύγχρονου νέου,

προσαρμοσμένου ενεργητικά στον κόσμο μας.

Η πληροφορητικότητα (informatirity): Η αξία της έκθεσης ιδεών εξαρτάται

κατά πολύ από την ποσότητα και την ποιότητα του υλικού, των ιδεών, των

επιχειρημάτων της, καθώς και από τη σχέση όλων αυτών με τα ζητούμενα του

θέματος και τις απαιτήσεις του μαθήματος. Η χαμηλή πληροφορητικότητα μπορεί να

προκαλέσει ανία ή και απόρριψη του κειμένου. Αλλά και τα στρυφνά νοήματα, οι

εξεζητημένες ιδέες, οι αναφομοίωτες γνώσεις, η ακατάλληλη (και όχι δοκιμιακού

επιπέδου) γλώσσα δείχνουν μη πληροφορητικό ή «περιθωριακό» κείμενο.

Η διακειμενικότητα (intertextionality): Μία έκθεση ιδεών, στην οποία ο

αναγνώστης διακρίνει ιδέες, επιχειρήματα, φράσεις και εκφράσεις, συντακτικές ή

ρητορικές δομές (απομνημονευμένες ή παραφρασμένες) από άλλα κείμενα κατά

τρόπο δημιουργικό, παρουσιάζει υψηλή διακειμενικότητα.

25

Η συνοχή (cohesion): Το περιεχόμενο μίας έκθεσης ιδεών, όπως και κάθε

κειμένου, μορφοποιείται και πραγματώνεται με γλωσσικά υλικά και μέσα, δηλαδή με

τις λέξεις, τις φράσεις, τις προτάσεις και τους τρόπους με τους οποίους αυτές συν-

έχονται / συσχετίζονται. Την έννοια λοιπόν της συνοχής συγκροτούν όλα αυτά τα

επιφανειακά στοιχεία του κειμένου.

Η συνεκτικότητα (coherence): Η συλλειτουργία όλων των στοιχείων

συνοχής, έτσι ώστε να προκύπτει ενιαίο νόημα, ονομάζεται συνεκτικότητα. Στην

έκθεση ιδεών η λειτουργία αυτή υπηρετεί την αποδεικτέα θέση ή την «κεντρική ιδέα»

επί του θέματος, προς την οποία συγκλίνουν όλες οι επιμέρους (υπο-θεματικές)

ιδέες. Η συνεκτικότητα επιτυγχάνεται με την κατανόηση των σημασιών και των

(εσωτερικών) σχέσεων των λέξεων, των φράσεων, των προτάσεων και παραγράφων

και από τους αποδέκτες των κειμένων.

Η αποδεκτότητα (acceptability): Οι δέκτες «κειμένων» συνήθως παίρνουν

(θετική ή αρνητική) θέση απέναντι σ’ αυτά. Μία έκθεση ιδεών είναι τόσο πιο

αποδεκτή, όσο περισσότερο ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές του κειμένου αυτού

του είδους.

Δ΄: Τα Μέρη της Ε – Ε

Πρόλογος. Συνήθως εισάγει στο θέμα, παρουσιάζει (άμεσα ή έμμεσα) την

αποδεικτέα θέση, δίνει τον τόνο καταγραφής.

Κύριος λόγος / κύριο μέρος. Είναι ένα σύνολο παραγράφων που καθεμία

χωριστά και όλες μαζί (πρέπει να) υπηρετούν τους όρους της κειμενικότητας.

Συστατικά στοιχεία κάθε παραγράφου είναι η θεματική περίοδος, οι σχολαστικές

λεπτομέρειες και η κατακλείδα.

Επίλογος. Συνήθως συμπυκνώνει τον κύριο λόγο ή εξάγει συμπεράσματα ή

προτείνει κάτι (πάντοτε επιγραμματικά).

Ε΄: Οι κειμενικές λειτουργίες των Μερών της Ε – Ε

1. Το περιεχόμενο της έκθεσης, δηλαδή το οργανωμένο σύνολο των ιδεών

επί του θέματος, το οποίο συγκροτούν κυρίως η πληροφορητικότητα και η

συνεκτικότητα. Με το περιεχόμενο, επίσης, σχετίζονται και οι λειτουργίες της

καταστασιακότητας, της διακειμενικότητας και της αποδεκτότητας.

2. Η μορφή της έκθεσης, δηλαδή η γλωσσική (γραμματικο-συντακτική)

κωδικοποίηση του περιεχομένου της, μας ανάγει στην κειμενολογική έννοια της

26

συνοχής, εφόσον οι συνδετικές και μεταβατικές λέξεις και φράσεις σηματοδοτούν τη

νοηματική αλληλουχία και τα όρια των νοηματικών ενοτήτων.

3. Η δομή της έκθεσης, δηλαδή η διάταξη των συστατικών του περιεχομένου

(των ιδεών / νοημάτων) της, επικαλύπτεται με τη λειτουργία της συνοχής αλλά και της

προθετικότητας, εφόσον η νοηματική οργάνωση του κειμένου εξαρτάται και από τις

συναφείς επιλογές του μαθητή.

ΣΤ΄: Η Γραφική παράσταση Έκφρασης – Έκθεσης Ιδεών

27

Ζ΄: Ατελείς Ορισμοί

Με το όνομα αυτό χαρακτηρίζονται εκείνοι οι ορισμοί, που δεν πληρούν τους

όρους του κανονικού ορισμού, αλλά μάς δίνουν μία στοιχειώδη ιδέα για το οριζόμενο.

Ατελείς ορισμοί είναι:

1. Η κατάταξη. Με αυτήν αποδίδουμε στην οριζόμενη έννοια ένα ή

περισσότερα γένη της και την κατατάσσουμε απλώς σε αυτά.

Πλανήτης είναι ένα ουράνιο σώμα.

Λύκος είναι ένα είδος θηλαστικού, σαρκοφάγου ζώου.

2. Η διευκρίνιση. Με αυτήν, αντίθετα, αποδίδουμε στην έννοια όλα τα είδη ή

μερικά από αυτά.

Οργανισμοί είναι τα ζώα και τα φυτά.

3. Η διάκριση. Με τη διάκριση διαστέλλουμε την οριζόμενη έννοια από άλλες

συγγενείς, αναφέροντας την ειδοποιό διαφορά της ή άλλα ουσιώδη γνωρίσματά της.

Η τέχνη είναι προϊόν φαντασίας και συναισθημάτων και όχι θεωρητικού

στοχασμού (όπως η φιλοσοφία, η ιστορία κ.ά.).

4. Η σύγκριση. Παραβάλλοντας αόριστα την έννοια με μία άλλη περισσότερο

γνωστή, με την οποία έχει ομοιότητα, αποκτούμε και γι’ αυτή μία γενική ιδέα.

Ο Ρωμανός είναι ο Πίνδαρος του Βυζαντίου.

5. Η διασάφηση. Με τον ατελή αυτό ορισμό, για να κάνουμε νοητή μία έννοια,

χρησιμοποιούμε παραδείγματα:

Ήρωας είναι π.χ. ο Λεωνίδας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Διάκος κ.λπ.

6. Η περιγραφή είναι ο ατελής ορισμός, στον οποίο αντικαθιστούμε την

ειδοποιό διαφορά με χαρακτηριστικές ιδιότητες του πράγματος. Αυτό, όπως

διαπιστώνουμε, γίνεται αναγκαστικά, όταν πρόκειται για ατομικές έννοιες:

Ο Παρθενώνας είναι δωρικός ναός του 5ου αιώνα π.Χ., περίπτερος, με κίονες

8Χ17, που διαιρείται σε πρόναο, σηκό και οπισθόδομο κ.λπ.

7. Η απαρίθμηση, με την οποία ερμηνεύουμε κάποια έννοια, δείχνοντας ένα

μέρος των υπαγόμενων σ’ αυτήν εννοιών.

Π.χ. Λυρικοί της Ελλάδας είναι: ο Αλκμάν, η Σαπφώ, ο Πίνδαρος κ.ά.

Η΄: Κανόνες μεθοδικής σκέψης.28

α. Να μην αποδέχομαι ποτέ μία ιδέα ως αληθινή, αν δεν την αποδεικνύω.

(Κανόνας απόδειξης)

β. Να διαιρώ κάθε σύνθετο πρόβλημα σε άλλα απλά. (Κανόνας ανάλυσης)

γ. Να κατευθύνω τη σκέψη μου από τα απλούστερα στα συνθετότερα.

(Κανόνας επαγωγικής σύνθεσης)

δ. Να αναθεωρώ τη σειρά των συλλογισμών μου για λογική επιβεβαίωση.

(Κανόνας επιβεβαίωσης)

Ρ. Ντεκάρτ, Λόγος περί της Μεθόδου.

Θ΄: Η δομή του επιχειρήματος

Επιχείρημα είναι ο βραχυλογικός σύνθετος συλλογισμός με τον οποίο

ελέγχουμε τη λογική ορθότητα μίας κρίσης.

Τύπος επιχειρήματος

Μ είναι Κ, γιατί Μ είναι Ν

Υ είναι Μ, γιατί Υ είναι Ο

Άρα Υ είναι Κ

Αναλυτική διατύπωση επιχειρήματος

Το ψεύδος είναι απόβλητο ως ανήθικο.

Η υποκρισία είναι ψεύδος ως σκόπιμη διαστροφή της αλήθειας.

Άρα η υποκρισία είναι απόβλητη.

Αρετές επιχειρήματος

Λογικά Θυμοσοφικά

Τεχνικές αρετές

α) Γερή συναρμολόγηση α) Λόγος καίριος

β) Λογική αλληλουχία μερών β) Αποτελεσματικότητα

γ) Αποδεικτέα θέση

Ηθικές αρετές

Πρέπει να παρουσιάζουν την αλήθεια, χωρίς να παραποιούν τα πράγματα (και

για τα δύο είδη)

29

Διαφορές

α) Λογικός ειρμός α) Ψυχολογικός ειρμός

β) Φανερώνει την αλήθεια β) Φανερώνει το ψεύδος

Ι΄: Λογικά επιχειρήματα

1. Η μηχανή είναι ευλογία ή κατάρα;

α) Η μηχανή συντελεί στην εξέλιξη της ζωής, παρά τις τυχόν αρνητικές

συνέπειές της

β) Η μηχανή ως τεχνικό μέσο είναι ουδέτερη ηθικά και ανεύθυνη.

Υπεύθυνος είναι μόνο ο άνθρωπος που την κατευθύνει.

γ) Άρα η μηχανή ως συντελεστής προόδου είναι ευλογία και όχι κατάρα.

2. Τεχνολογική Επανάσταση.

α) Είναι αδύνατο να επιβιώσουμε χωρίς γνώση και επιστήμη.

β) Η γνώση και η επιστήμη όμως αναπτύσσονται, σήμερα ιδιαίτερα, με τα

μέσα της τεχνικής και κυρίως με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

γ) Άρα είναι απαραίτητη η τεχνολογική επανάσταση και οι ηλεκτρονικοί

υπολογιστές που υπηρετούν τις γνωστικές και επιστημονικές ανάγκες

μας.

3. Ισότητα δύο φύλων.

α) Η ισότητα των ανθρώπων, άσχετα από φύλο, είναι φυσικό δεδομένο.

β) Η αναγνώριση αυτής της ισότητας ήταν ιστορική και κοινωνική

αναγκαιότητα.

γ) Άρα η απόφαση της Πολιτείας για τη θέσπιση της ισότητας των δύο

φύλων υπήρξε απόλυτα σωστή.

4. Κατάργηση εξοπλισμών.

α) Οι εξοπλισμοί σήμερα μάς οδηγούν σε ένα ολέθριο πυρηνικό πόλεμο.

β) Οι φρόνιμοι αποφεύγουν τον πόλεμο και προτιμούν την ειρήνη.

γ) Άρα είναι αναγκαία η κατάργηση των εξοπλισμών για το καλό της

ειρήνης και της προόδου. Αντί του πολέμου είναι προτιμότερος ο

διάλογος για τη διευθέτηση των διαφορών μας.

30

ΙΑ΄: Το ύφος του Πεζού Λόγου και οι Κανόνες του

«Τόν δέ ἐπιστάμενον τοῦ ἐρωτᾶν τε καί ἀποκρίνεσθαι ἂλλο τί σύ καλεῖς ἢ διαλεκτικόν;»

(Πλάτωνος Κρατύλος 390 C, 9)

Ύφος είναι ο προσωπικός τρόπος, με τον οποίο εκφράζουμε σε λόγο τις

σκέψεις μας. «Το ύφος είναι ο (δημιουργικός) άνθρωπος» κατά τον Buffon.

Οι Κανόνες του Ύφους

1ος Κανόνας: Να μη συγχέεται ο ποιητικός με τον πεζό λόγο.

2ος Κανόνας: Πρέπει ο λόγος μας να έχει ήθος και ευπρέπεια.

3ος Κανόνας: Να αποφεύγουμε τις ξενίζουσες λέξεις και τους

νεολογισμούς.

4ος Κανόνας: Δεν πρέπει να γίνεται συχνή χρήση επιθέτων.

Ο Βολταίρος είπε ότι το επίθετο είναι «εχθρός του ουσιαστικού».

5ος Κανόνας: Ο λόγος μας πρέπει να έχει καθαρότητα νοήματος.

6ος Κανόνας: Να γίνεται ορθή χρήση της Γραμματικής και του

Συντακτικού.

7ος Κανόνας: Να χρησιμοποιούμε κυριολεκτικές εκφράσεις.

8ος Κανόνας: Να τηρούμε το μέτρο στο λόγο μας.

9ος Κανόνας: Η αφήγησή μας να έχει πειστικότητα.

10ος Κανόνας: Να χρησιμοποιούμε τους Κανόνες της μεθοδικής σκέψης.

31

ΙΒ΄: Ορισμοί Προλόγου και Επιλόγου κατά τη διδασκαλία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων

Πρόλογος

Κείμενο

«Προοίμιον δ’ ἐστί, καθ’ ὃλου μεν εἰπείν, ἀκροατῶν παρασκευή καί τοῦ πράγματος δήλωσις ἐν κεφαλαίῳ τοῖς μη εἰδόσι. ἳνα γινώσκωσι περί ὧν ὁ λόγος,

παρακολουθῶσι τε τῆ ὑποθέσει. καί ἐπί τῷ προσέχειν παρακαλέσαι καί, καθ’ ὃσον

τῷ λόγῳ δυνατόν, εὒνους ἡμίν αὐτούς ποιῆσαι»

(Αναξιμένης ο Λαμψακηνός 29, 1, 436α, 33)

Μετάφραση

Πρόλογος είναι, μιλώντας γενικά, η προπαρασκευή των ακροατών (ή

αναγνωστών) και η ανακοίνωση του θέματος γενικά σ’ αυτούς, που δεν το γνωρίζουν.

για να πληροφορηθούν περί τίνος πρόκειται ο λόγος και να παρακολουθούν

την υπόθεση. να προκαλέσουμε την προσοχή τους και όσο είναι δυνατό με το λόγο

(μας) να τους καταστήσουμε ευνοϊκούς [έναντι του κειμένου].

Επίλογος

Κείμενο

«Ὁ δ’ ἐπίλογος σύγκειται ἐκ τεττ(σσ)άρων, ἐκ τέ τοῦ πρός ἑαυτόν

κατασκευάσαι εὖ τόν ἀκροατήν [καί τόν ἐναντίον φαύλως], καί ἐκ τοῦ αὐξῆσαι και

ταπεινῶσαι, καί ἐκ τοῦ εἰς τά πάθη τόν ἀκροατήν καταστῆσαι, καί ἐξ ἀναμνήσεως».

(Αριστοτέλης, Ρητορική Γ’, 19, 1419b, 11)

Μετάφραση

Ο δε επίλογος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία:

Πρώτον, ευνοϊκή διάθεση ακροατή (ή αναγνώστη) υπέρ του συγγραφέα [του

κειμένου], δεύτερον, έξαρση ή μείωση της σημασίας ορισμένων πραγμάτων, τρίτον,

επίδραση [του συγγραφέα] στην ψυχή του ακροατή (ή του αναγνώστη), τέταρτον,

υπενθύμιση των γεγονότων, τα οποία εξετέθησαν.

ΙΓ΄: Η δομή της παραγράφου στην Έκφραση – Έκθεση Ιδεών

Η αξία των παραγράφων

Η απλή παράγραφος, καθώς αναπτύσσει μία πλευρά του όλου θέματος,

αποτελεί μικρογραφία της Έκφρασης – Έκθεσης ως σχολικού δοκιμίου. Όπως η

32

Έκφραση – Έκθεση έτσι και η παράγραφος πρέπει να θέτει καθαρά ένα σκοπό . να

έχει επαρκή ανάπτυξη και να είναι καλά οργανωμένη σύμφωνα με ένα σχέδιο.

Γενικά, η καθαρότητα των νοημάτων στην Έκφραση – Έκθεση εξαρτάται, σε

μεγάλο βαθμό, από τη σωστά οργανωμένη και αναπτυγμένη παράγραφο. Ο

χωρισμός της Έκφρασης – Έκθεσης σε παραγράφους δείχνει ότι αρχίζει μία νέα

νοηματική ενότητα. Οι συγγραφείς συντάσσουν τα κείμενά τους με παραγράφους, για

να μεταβιβάσουν ευκολότερα και καθαρότερα τις ιδέες τους.

Στοιχεία της Παραγράφου

Σε κάθε σχεδόν παράγραφο συναντούμε αυτά τα στοιχεία:

Τη θεματική περίοδο (θ.π.), δηλαδή μία περίοδο που εκφράζει την κύρια

ιδέα, το θέμα της παραγράφου.

Τις σχολιαστικές περιόδους (σ.π.), δηλαδή άλλες μερικότερες ιδέες που

διασαφηνίζουν και αναπτύσσουν την κύρια ιδέα της παραγράφου, τη

θεματική περίοδο.

Την καταληκτική περίοδο (κ.π.), που ολοκληρώνει τη μορφή της

παραγράφου. Ο ρόλος της περιόδου αυτής είναι να συνοψίσει όσα έχουν

γραφεί για την κύρια ιδέα της παραγράφου και συγχρόνως να δώσει μία

ολοκληρωμένη μορφή στην παράγραφο.

Αρετές μίας καλής παραγράφου

Για να είναι καλή μία παράγραφος, πρέπει να έχει:

Σαφή σκοπό,

Επαρκή ανάπτυξη με τρεις ή και περισσότερες σχολιαστικές περιόδους,

Ενότητα,

Αλληλουχία νοημάτων,

Συνοχή και

Έμφαση.

Οδηγίες οργάνωσης μίας καλής παραγράφου

Σκέψου τι πρόκειται να γράψεις και φρόντισε να κινήσεις το ενδιαφέρον

του αναγνώστη από την πρώτη περίοδο.

Δήλωσε, αν μπορείς στην πρώτη περίοδο το θέμα σου.

33

Προσπάθησε να διατηρήσεις αμείωτη την προσοχή του αναγνώστη. Γι’

αυτό χρησιμοποίησε στο τέλος της παραγράφου το πιο ενδιαφέρον

μέρος της.

Μην παρεκκλίνεις από το θέμα.

Οι περίοδοί σου να είναι σύντομες και περιεκτικές.

Σύνδεσε έτσι τις προτάσεις σου, ώστε ο λόγος σου να ρέει. Θα σε

βοηθήσουν πολύ οι σύνδεσμοι και τα επιρρήματα. Λέξεις σαν και αυτές

αλλά, από τότε που, αν και, μετά, στο μεταξύ κ.λπ. βοηθούν

αποτελεσματικά στη σύνδεση του λόγου.

Απόφευγε στον πεζό λόγο τα πάθη των φθόγγων. Γράφε ολόκληρες τις

λέξεις: από το, του ουρανού, θα ήθελα και όχι: απ’ το, τ’ ουρανού, θα

‘θελα.

Όταν τελειώσεις, διάβασε ολόκληρο το κείμενο και φρόντισε τα κάθε

είδους λάθη.

Το κείμενό σου να είναι καθαρό, η ορθογραφία και η στίξη σωστές.

Άφηνε περιθώρια και άρχιζε από πιο μέσα στην πρώτη περίοδο της

παραγράφου.

Παράδειγμα παραγράφου

Η λαχτάρα μου να δω τους γονείς μου και τα αδέλφια μου ήταν

μεγάλη. Γι’ αυτό και μόλις μπήκαμε στο σταθμό πήδησα από το τρένο

πριν αυτό σταματήσει καλά καλά. Πρώτη ήρθε κοντά μου και με αγκάλιασε

η μικρότερη αδελφή μου. Το διαβολάκι αυτό είχε μεγαλώσει τώρα.

κόντεψα να μην τη γνωρίσω. Ήρθαν, ύστερα και οι άλλοι. Η μητέρα μου

στεκόταν παράμερα και μας κοίταζε γεμάτη ευτυχία. Με πλησίασε

τελευταία με μάτια βουρκωμένα, με έσφιξε με όλη της τη δύναμη στην

αγκαλιά της και με φιλούσε, ενώ κάποια λόγια της πνίγονταν στα

αναφιλητά της. Ήμαστε όλοι βαθιά ευτυχισμένοι που ανταμώναμε ύστερα

από τόσον καιρό. Σαν πέρασαν όμως οι πρώτες στιγμές και ξεκινήσαμε

για το σπίτι, ήρθε στο κεφάλι μου ο πρώτος κεραυνός: πάνω στη βιασύνη

μου είχα λησμονήσει στο τρένο το χαρτοφύλακά μου. μέσα του βρισκόταν

ό,τι πιο πολύτιμο έφερνα από την Ευρώπη, το πτυχίο μου. Είχα

σπουδάσει γιατρός στη Γαλλία. Έκαμα να γυρίσω πίσω, αλλά ήταν αργά.

Θ.Π.

Σ.Π.1

Σ.Π.2

Σ.Π.3,

Σ.Π.4

Σ.Π.5

Σ.Π.6

Σ.Π.7

Σ.Π.8

34

Το τρένο είχε φύγει πια από το σταθμό. Σ.Π.9

Κ.Π.

Ερωτήσεις εμπέδωσης

Ποια είναι η θεματική περίοδος; (θ.π.)

Με ποιες λέξεις και φράσεις συνδέονται μεταξύ τους οι περίοδοι;

Παράδειγμα: Η θεματική περίοδος (θ.π.) συνδέεται με την επόμενη με τη

φράση: «Γι’ αυτό».

Ακολουθούν τα γεγονότα στην παράγραφο τη φυσική τους σειρά;

Η καταληκτική περίοδος (κ.π.) της παραγράφου: «Έκαμα να γυρίσω

πίσω, αλλά ήταν αργά. Το τρένο είχε φύγει πια από το σταθμό» δε

συνοψίζει, αλλά κλείνει την παράγραφο δημιουργώντας αδιέξοδο.

Μπορείς να βγάλεις τον πρωταγωνιστή της διήγησης από το αδιέξοδο,

γράφοντας μία άλλη παράγραφο;

ΙΔ΄: Ορισμοί Βασικών ΕννοιώνΑγαθό: Κάθε υλικό ή άυλο μέσο που ικανοποιεί μία υλική ή πνευματική ή

ηθική ανάγκη του ανθρώπου και συμβάλλει στην ευτυχία του.

Άγχος: Η αδυναμία προσαρμογής του ανθρώπου στον τρόπο ζωής που

δημιούργησε. Ο σημερινός τρόπος ζωής είναι εκτεχνικευμένος και εμποδίζει τον

άνθρωπο να απολαύσει τη χαρά των δημιουργικών έργων του.

35

Αισιοδοξία: Η τάση να βρίσκει κανείς τα πάντα ευνοϊκά και να ελπίζει πάντοτε

σε ένα ευτυχισμένο μέλλον.

Απαισιοδοξία είναι η θεωρία ότι ο κόσμος που υπάρχει, είναι ο χειρότερος από

τους δυνατούς κόσμους. Είναι η τάση των ανθρώπων να προσέχουν και να

μεγαλοποιούν μόνο τις κακές πλευρές της ατομικής, κοινωνικής και παγκόσμιας ζωής

και να απελπίζονται για το μέλλον.

Αλήθεια: Η συμφωνία μίας ιδέας με την αντικειμενική πραγματικότητα.

Αλληλεγγύη: Η συναίσθηση των δεσμών και των υποχρεώσεων, τις οποίες

έχει κάθε άνθρωπος προς τους άλλους, η αμοιβαιότητα της βοήθειας στις ανάγκες

της ζωής.

Αλλοτρίωση: Η υποτίμηση και υποβάθμιση της κοινωνικής αξίας του

ανθρώπου με την αποκοπή του από την πραγματικότητα και τον

αποπροσανατολισμό του από τους αληθινούς σκοπούς της ζωής.

Άμιλλα: Ο ευγενής συναγωνισμός με άλλους που υπερέχουν για το ηθικό

τους μεγαλείο, το πνευματικό τους ύφος και τη υλική τους θέση.

Αμφιβολία: Ο δισταγμός προκειμένου να εκλέξουμε μία από δύο υπάρχουσες

αντιφατικές καταστάσεις ίσης δυνατότητας.

Ανθρωπισμός: Κάθε τάση και ενέργεια με την οποία εκφράζεται αγάπη και

σεβασμός στην αξία άνθρωπος, που είναι το τελειότερο πλάσμα της φυσικής

δημιουργίας.

Ανθρωπιστικές αξίες: Οι ανώτερες αρχές που θεμελιώνουν την οντότητα του

ανθρώπου σε αμετακίνητες βάσεις, που τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο της

ζωής και τον θεωρούν ως σκοπό και κυρίαρχο της δημιουργίας.

Αντικειμενισμός: Η άποψη ότι υπάρχουν αλήθειες ανεξάρτητες από κάθε

υποκείμενο με ισχυρό χαρακτήρα και ισχύουν γενικά σε κάθε εποχή.

Ο υποκειμενισμός αντίθετα πρεσβεύει ότι δεν υπάρχει αλήθεια που να έχει

καθολική ισχύ. Κριτήριο της αλήθειας είναι ο άνθρωπος. «Πάντων χρημάτων μέτρον

άνθρωπος εστί», όπως δίδασκαν οι σοφιστές. Ο αντικειμενισμός στηρίζει τη

συλλογικότητα των ανθρώπων, ενώ ο υποκειμενισμός είναι η βάση της

ατομοκρατίας.

Αξία: Μία ανώτερη αρχή με την οποία κρίνονται οι πράξεις και τα

δημιουργήματα του ανθρώπου.

36

Αξιοπρέπεια: Η σωστή θέση, που πρέπει να τηρεί το άτομο μέσα στη ζωή και

η οποία υπαγορεύεται από τις ηθικές αξίες και τον ηθικό νόμο.

Αρετή: Η συνεχής και σταθερή θέλησή μας για το ηθικό καλό.

Αριβισμός: Είναι η μέθοδος να ανεβεί κάποιος χωρίς την αξία του σε υψηλές

θέσεις και να αποκτήσει πλούτο και δόξα.

Αυτογνωσία: Η ικανότητα να γνωρίζουμε ορθά και να εκτιμούμε αντικειμενικά

και ανεπηρέαστα τις πνευματικές και σωματικές ιδιότητές μας, ώστε να ρυθμίζουμε

επακριβώς τις πράξεις μας.

Αυτοκυριαρχία: Η αρετή με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να υποτάσσει τις

εσωτερικές παρορμήσεις και να τις καθοδηγεί με τη λογική του.

Βία: Η επιβαλλόμενη έξωθεν επίδραση για τον επηρεασμό της θέλησης του

ανθρώπου.

Γνώση: Η αντίληψη για την πραγματικότητα που ανταποκρίνεται στην

αλήθεια, η κατάκτηση της αλήθειας των πραγμάτων. Η μετάβασή μας στο

αντικείμενο, η γνωριμία μας με αυτό, η κατάκτησή του και η ανακάλυψη των

μυστικών του. Η γνώση εκδηλώνεται ως πρόοδος και ως πολιτισμός.

Διάλογος: Η ανταλλαγή απόψεων και γνωμών πάνω σε ένα ζήτημα με στόχο

να βρεθεί η αλήθεια.

Διαφήμιση: Το σύνολο των διαδικασιών για την προβολή της χρησιμότητας,

της ποιότητας και γενικά της αξίας ενός προϊόντος ή μίας κατάστασης. Η διαφήμιση

ως μέσο πληροφόρησης και όχι ως μέθοδος εξαπάτησης.

Δράση: Κάθε προσπάθεια του ανθρώπου για την καλυτέρευση των συνθηκών

διαβίωσής του ως μέλους της κοινωνίας.

Έθιμο: Η συνήθεια που κληροδοτήθηκε με μακρόχρονη και ομοιόμορφη

παράδοση και που ισχύει ως κανόνας δικαίου.

Ειδίκευση: Είναι ο εντοπισμός του ενδιαφέροντος του επιστήμονα σε ένα

μόνο τομέα της επιστήμης.

Ειρήνη: Η κατάσταση ηρεμίας και τάξης, η φιλία και η αμοιβαία εμπιστοσύνη

μεταξύ των ανθρώπων.

Ελευθερία: Είναι η δυνατότητα να εκδηλώνει ο άνθρωπος τη θέλησή του με

σκέψεις, λόγους και ενέργειες.

Ελπίδα: Η προσδοκία ευχάριστου και ευτυχούς γεγονότος και το συναίσθημα

για την πιθανότητα κάποιας επιτυχίας.

37

Επάγγελμα: Η ειδική εργασία με την οποία απασχολείται ο καθένας, για να

κερδίζει τα αναγκαία υλικά και πνευματικά αγαθά για τη ζωή του.

Επιστήμη: Η ολοκληρωμένη γνώση και η μεθοδική έρευνα για την απόκτηση

της αλήθειας της ζωής. Η συστηματική κατάταξη της ανθρώπινης πείρας.

Επιστήμονας: Είναι ο αναπτυγμένος διανοητικά και διαμορφωμένος ηθικά. Ο

γνώστης των βαθύτερων λόγων των φαινομένων της φύσης και των γεγονότων της

κοινωνικής ζωής, ο πλήρως καταρτισμένος σε ένα κλάδο της επιστήμης.

Εργασία: Κάθε σωματική ή πνευματική ενέργεια του ανθρώπου για

παραγωγικό σκοπό.

Ευθύνη: Είναι η θέση που παίρνει ο άνθρωπος σε κάθε εκδήλωση είτε αυτή

είναι θετική είτε αρνητική. Κοινωνική ευθύνη είναι το σύνολο των κοινωνικών

υποχρεώσεων που επιβάλλονται από την ηθική και το δίκαιο.

Ζωή: Το σύνολο των πραγματικών περιστατικών, που εννοούνται και

συμβαίνουν στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου (νομικός ορισμός). Η συνεχής

προσαρμογή των όντων μέσα σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον

(φιλοσοφικός ορισμός). «Η συνεχής προσαρμογή μίας διαρκώς διαταραγμένης

ισορροπίας των όντων μέσα σ’ ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον», Ed.

Claparède.

Ήθος: Όλες οι ενέργειες και οι διαθέσεις του ανθρώπου, που φανερώνουν

αυτό που είναι στο βάθος της ύπαρξής του.

Θάρρος: Η σταθερότητα απέναντι στους κινδύνους και τις δοκιμασίες της

ζωής.

Ιδανικό: Ο ύψιστος σκοπός της θέλησης του ανθρώπου που ρυθμίζει το βίο

του κάθε ανθρώπου, αλλά και του κοινωνικού συνόλου. Ο μόνος τρόπος για να ζήσει

και να πεθάνει κανείς ως άνθρωπος, είναι να ζήσει και να πεθάνει για ένα ιδανικό.

Αυτοί που δεν έχουν ιδανικά χαρακτηρίζονται από τον Μπέρτολτ Μπρεχτ «φτηνοί και

σβηστά λυχνάρια».

Ιδέα: Η έννοια του νου, που προσπαθεί να συλλάβει όλες τις αρχές της

πραγματικότητας. Στη φιλοσοφία του Hegel η ιδέα είναι η απόλυτη αρχή του παντός,

από την οποία προέρχεται ο φυσικός και ο πνευματικός κόσμος.

Καθήκον: Ηθική επιταγή, που ορίζει συγκεκριμένα τί πρέπει να πράξουμε και

τί πρέπει να αποφύγουμε. Κάθε υποχρέωση που επιβάλλεται στον άνθρωπο από

την ηθική και τους νόμους.

38

Κοινωνία: Το σύνολο των ανθρώπων που ζουν στον ίδιο τόπο, με κοινούς

θεσμούς και συνδέονται μεταξύ τους με κοινά συμφέροντα και κοινές επιδιώξεις.

Κόσμος: Το σύνολο των ενόργανων και ανόργανων, ορατών και αόρατων

όντων, το οποίο συνήθως ονομάζεται Σύμπαν. Κόσμος επίσης σημαίνει ομορφιά και

αρμονία.

Κράτος: Η αρχή ή η δύναμη, που οργανώνει και κυβερνά μία κοινωνία με

βάση ορισμένους θεσμούς. Η δημοκρατική άποψη για την ουσία του κράτους

διδάσκει ότι το Κράτος είναι η έκφραση της λαϊκής βούλησης.

Μηχανή: Ένα τεχνητό μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος εκτεχνικεύει και

κατευθύνει τις φυσικές δυνάμεις για την παραγωγή έργου.

Μηχανοκρατία: Η φιλοσοφική θεωρία, κατά την οποία ο κόσμος κινείται με

μηχανικούς νόμους, χωρίς κανένα σκοπό.

Μόρφωση: Σύνολο γνώσεων που απομένουν στον άνθρωπο από όλα όσα

διδάχθηκε. Η ισόρροπη καλλιέργεια και ανάπτυξη όλων των γνώσεων σε όσο το

δυνατό υψηλότερο βαθμό.

Οικονομία: Η επεμβατική δραστηριότητα του ανθρώπου στο περιβάλλον του

με αντικειμενικό σκοπό τη σταθεροποίηση και τη βελτίωση της θέσης του μέσα σ’

αυτό. Η λογική και σκόπιμη διάθεση των χρημάτων και γενικά των υλικών αγαθών.

Ομόνοια: Η ταυτότητα αντιλήψεων, σκέψεων και ιδεών δύο ή περισσότερων

ανθρώπων για το ίδιο θέμα.

Παιδεία: Η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου από τη μικρή ηλικία του προς την

αρετή, που κάνει τον πολίτη να επιθυμεί και με πάθος να επιδιώκει να γίνει τέλειος,

γνωρίζοντας καλά και να άρχει και να άρχεται με δικαιοσύνη.

Παράδοση: Ένα σύνολο πολιτιστικών γενικά αγαθών που παραδίδει μία

ομάδα προγόνων στους απογόνους της.

Πειθαρχία: Η υπακοή των μελών μίας ομάδας στον αρχηγό της ή η υπακοή

στους κανόνες, με τους οποίους ρυθμίζεται η ζωή της ομάδας και γενικά η υπακοή

στις αρχές.

Πείρα: Η γνώση που προέρχεται από τη συνεχή άσκηση του ανθρώπου στα

ποικίλα θέματα της ζωής.

Περιβάλλον: Το σύνολο των αντικειμένων που γίνονται αντιληπτά με τις

αισθήσεις μας. Είναι το καθετί που μας περιβάλλει και δίνει νόημα στη ζωή μας με τη

παρουσία του.

39

Πολιτισμός: Το σύνολο των υλικών και πνευματικών κατακτήσεων του

ανθρώπου από τα παλαιά χρόνια ως τη σύγχρονη εποχή.

Πνευματικός πολιτισμός είναι η ενασχόληση του ανθρώπου με τη φιλοσοφία,

την επιστήμη και την τέχνη, την τριλογία του πνεύματος κατά τον Hegel.

Υλικός πολιτισμός είναι το σύστημα που εξυπηρετεί τις υλικές ανάγκες του

ανθρώπου και του παρέχει ανέσεις στη ζωή του.

Προσωπικότητα: Το πρόσωπο που συγκεντρώνει σε υψηλό βαθμό τις

πνευματικές, ψυχικές και ηθικές αρετές, σε τρόπο ώστε να διακρίνεται από το

βιολογικό άτομο. Είναι επίσης η ολοκλήρωση και το υψηλό ήθος ενός ατόμου.

Ολοκληρωμένη προσωπικότητα είναι ο άνθρωπος που ενεργεί σύμφωνα με

τους κανόνες της ηθικότητας και έρχεται σε επαφή με τις ιδεώδεις αξίες και συντελεί

με τη δράση του στην πραγματοποίησή τους.

Συνείδηση: Η ικανότητα για την εκτίμηση της ηθικής αξίας ή απαξίας κάποιας

πράξης.

Συνεργασία: Η συμμετοχή σε μία κοινή προσπάθεια για την επιτυχία ενός

έργου.

Σύνεση: Η αρετή που υπαγορεύει λογικό έλεγχο πριν από τη λήψη κάποιας

απόφασης.

Τέχνη: Η έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου να εκφράζει με τα ποικίλα

δημιουργήματά του το ιδεώδες του ωραίου και του καλού.

Τεχνική: Είναι η εφαρμογή των πορισμάτων των φυσικών επιστημών.

Υλοποίηση της τεχνικής είναι κυρίως η μηχανή.

Τεχνοκρατία: Η κυριαρχία της τεχνικής στη ζωή του ανθρώπου.

Τουρισμός: Η περιήγηση από τόπο σε τόπο για αναψυχή.

Υγεία: Η άρτια φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπινου οργανισμού. Η

σωματική και ψυχική ευεξία.

Φιλία: Ο σταθερός και ανυστερόβουλος δεσμός δύο ή περισσότερων

ανθρώπων της ίδιας ηλικίας και συνήθως του ίδιου φύλου. Η ενότητα της ψυχής που

κατοικεί σε δύο σώματα.

Φιλοδοξία: Η τάση για την απόκτηση φήμης και καλού ονόματος. Η συνειδητή

προσπάθεια για την κατάκτηση υψηλών θέσεων και αξιωμάτων με σκοπό τους

επαίνους και τη δόξα.

40

Φύση: Το σύνολο των όντων και των φαινομένων που αποτελούν το άπειρο

περιβάλλον μας. Φύση ειδικότερα είναι οι φυσικές ικανότητες και το ταλέντο του

ανθρώπου.

Χαρακτήρας: Το σύνολο των σταθερών ψυχικών γνωρισμάτων που

αποτελούν την ιδιοτυπία του ανθρώπου.

Χρόνος: Η έννοια που εκφράζει τη διαδοχή και τη διάρκεια των γεγονότων και

των φαινομένων της ζωής.

Χώρος: Η έκταση κατά μήκος, πλάτος και ύψος που κατέχουν τα σώματα. Ο

χώρος εκτείνεται στο άπειρο.

Ψυχή: Το σύνολο των αισθητικών αντιλήψεων του ανθρώπου και η βάση των

φυσικών λειτουργιών του.

Ωφελιμισμός: Η τάση να αναζητούμε παντού το ωφέλιμο και το συμφέρον

ακόμη και στα πιο θεωρητικά πράγματα, όπως η γνώση, η επιστήμη κ.ά. Ο

ωφελιμισμός ως ηθική θεωρία διακρίνεται σε ατομικό και κοινωνικό ωφελιμισμό.

ΙΕ΄: Μικρή Γραμματική ΝΕ Γλώσσας

«Μελέτα τη Γραμματική και την Ορθογραφία, γιατί είναι θεμέλιο και βάση

μαθημάτων.» Μιχαήλ Ψελλός (1018 – 1081)

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

•

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 41

Ι. Ο ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ...............................................................................................42

ΙΙ. ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΩΝ ΦΘΟΓΓΩΝ - ΤΕΛΙΚΟ Ν............................................................43

41

ΙΙΙ. Η ΚΛΙΣΗ ΑΝΩΜΑΛΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ...................................................................44

IV. Η ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ...........................................................45

V. Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ.............................................................................45

VΙ. Η ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ...................................................................45

VΙΙ. ΤΑ ΜΟΡΙΑ ΣΑΝ ΚΑΙ ΩΣ...................................................................................45

ΙΧ. Η ΜΙΚΡΟΠΕΡΙΟΔΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ...................46

Χ. ΟΙ ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ.............................46

XI. ΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ..........................................47

ΧΙΙ. ΝΕΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΛΕΞΕΩΝ – ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΟΡΙΣΤΟΣ..................47

ΧΙΙΙ. Ο ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΠΑΡΟΞΥΤΟΝΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ..............................48

XIV. Ο ΙΩΤΑΚΙΣΜΟΣ ............................................................................................47

• ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΓΡΑΦΗΣ 48

• ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ 49

• ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΙΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 50

• ΑΣΚΗΣΕΙΣ 54

• ΕΠΙΛΟΓΟΣ 59

• ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 60

42

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η γλωσσική διδασκαλία και κατάρτιση είναι αναγκαία εξαιτίας της πρακτικής

χρησιμότητας της Νεοελληνικής Γλώσσας. Για το σκοπό αυτό είναι απαραίτητη μια

περιληπτική Γραμματική. Ελπίζουμε ότι η παρούσα Μικρή Γραμματική θα

ικανοποιήσει πολλές από τις υπάρχουσες ανάγκες της γλωσσικής διδασκαλίας,

χωρίς να υποκαθιστά το επίσημο βιβλίο, το οποίο είναι απαραίτητο για τη βαθύτερη

καλλιέργεια της Νεοελληνικής Γλώσσας.

Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου προς τους μαθητές μου, οι οποίοι με τις

απορίες τους και τις ερωτήσεις τους με παρακίνησαν να συντάξω αυτή τη Μικρή

Γραμματική της Γλώσσας μας.

Η συνοπτική αυτή Γραμματική είναι και μία προσπάθεια διάσωσης και

διατήρησης της Νεοελληνικής Γλώσσας εν μέσω της ιμπεριαλιστικής και πιεστικής

επίδρασης των μεγάλων ξένων γλωσσών.

43

ΜΙΚΡΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΝΕ ΓΛΩΣΣΑΣ

Ι. Ο ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ

Οι σύνθετες λέξεις χωρίζονται σαν απλές, π.χ. εί-σοδος, δι-ατάζω, προ-

σφώνηση κ.ά.

Τα συμφωνικά συμπλέγματα μπ, γκ, ντ δε χωρίζονται στις λέξεις, π.χ. α-νά-

γκη, α-μπέ-λι, πέ-ντε.

Γράφονται με μία λέξη:

α) Τα αριθμητικά από το 13 ως το 19:

δεκατρία, δεκατέσσερα, δεκαπέντε, δεκαέξι, δεκαεπτά, δεκαοκτώ, δεκαεννέα.

β) Οι αντωνυμίες:

καθένας – καθεμιά – καθένα, οποιοσδήποτε, οσοδήποτε, οτιδήποτε (χωρίς

υποδιαστολή), καθώς και το ουσιαστικό τα καθέκαστα.

γ) Τα άκλιτα:

απαρχής ενόσω καθεαυτό παρακάτω

απεναντίας ενόψει καθεμία παραπάνω

απέξω εντάξει καθεξής παρόλο

απευθείας εντούτοις καταγής προπαντός

αφενός ενώ καταρχήν προπάντων

αφετέρου εξαιτίας κατεξοχήν υπόψη

αφότου εξάλλου κατευθείαν ωσότου

αφού εξαρχής μολονότι ώσπου

δηλαδή εξίσου ολοένα ωστόσο

διαμιάς επικεφαλής ολωσδιόλου κ.τ.ό.

ειδάλλως επιτέλους οπουδήποτε

ειδεμή εφόσον

οπωσδήποτε

44

ΙΙ. ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΩΝ ΦΘΟΓΓΩΝ

α) Πάθη φωνηέντων

Στον πεζό λόγο πρέπει να αποφεύγονται τα πάθη των φωνηέντων και να

γράφουμε ολόκληρες τις λέξεις: π.χ. από το, του ουρανού, θα ήθελα, που είχε κ.ά. και

όχι απ’ το, τ' ουρανού, θα ’θελα, πού ’χε κ.ά. Στην λογοτεχνική γλώσσα και ιδιαίτερα

στην ποίηση συνηθίζονται τα πάθη των φωνηέντων.

β) Πάθη συμφώνων

Το τελικό –ν

Οι λέξεις που άλλοτε διατηρούν και άλλοτε χάνουν το τελικό –ν είναι οι εξής:

Οριστικά άρθρα τον, την

Αόριστο άρθρο ή αριθμητικό έναν

Τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμία τον

Αρνητικά μόρια δεν, μην

Τροπικό επίρρημα σαν

Διατηρούν το τελικό –ν

Η αντωνυμία τον και το επίρρημα σαν πάντοτε χωρίς καμία εξαίρεση.

Οι υπόλοιπες από τις παραπάνω έξι λέξεις όταν ακολουθεί άλλη λέξη που

αρχίζει με φωνήεν ή με στιγμιαίο σύμφωνο (κ, π, τ,) ή με διπλό (ψ, ξ) ή με συμφωνικό

σύμπλεγμα (μπ, γκ, ντ), π.χ. τον άνθρωπο, την τέχνη, δεν μπορεί κ.ά.

Χάνουν το τελικό –ν

Όλες αυτές οι λέξεις (τον, την, έναν, την, δεν, μην) όταν ακολουθεί άλλη λέξη,

που αρχίζει με εξακολουθητικό σύμφωνο (β, γ, δ, ζ, θ, λ, μ, ν, ρ, σ, φ, χ), π.χ. τη

βοήθεια, το δρόμο, τη στάση, τη χαρά κ.ά.

ΣΧΟΛΙΑ για το τελικό –ν των προσωπικών αντωνυμιών

Η διατήρηση ή η αποβολή του τελικού ν στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι

αποκλειστικά και μόνο γραφική αλλά αποδίδει στη γραφή την προφορική κοινή

χρήση. Έτσι όπου προφέρουμε το τελικό ν, εκεί και το γράφουμε. Όπου δεν το

προφέρουμε, δεν το γράφουμε, π.χ. τον εγωιστή, τον Πέτρο, την Ελένη αλλά το

δρόμο, τη βροχή.

Το αρσενικό γένος της προσωπικής αντωνυμίας του γ΄ προσώπου (τον) διατηρεί στην προφορά το τελικό ν πάντοτε, δηλαδή άσχετα από το φθόγγο που

ακολουθεί, π.χ. τον βλέπω, τον θέλω (όπως τον έβλεπα, τον ήθελα), ενώ λέμε και

γράφουμε τη βλέπω, τη θέλω αλλά την έβλεπα, την ήθελα. Ο λόγος που η γλώσσα

45

μας διατηρεί το ν στη προσωπική αντωνυμία τον είναι καθαρά λειτουργικός, δηλαδή

έτσι επιτυγχάνεται η διάκριση του αρσενικού από το ουδέτερο γένος (τον βλέπω – το

βλέπω), ενώ στο θηλυκό γένος ο λόγος αυτός δεν υπάρχει, δηλαδή δεν υπάρχει

περίπτωση σύγχυσης (τη βλέπω – την έχω).

ΙΙΙ. Η ΚΛΙΣΗ ΑΝΩΜΑΛΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ

α) Το επίθετο ο πολύς, η πολλή, το πολύ κλίνεται κατά τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός

Ονομ. ο πολύς η πολλή το πολύ

Γεν. του πολλού της πολλής του πολλού

Αιτ. τον πολύ την πολλή το πολύ

Κλητ. - (πολύ) - (πολλή) - (πολύ)

Πληθυντικός αριθμός

Ονομ. οι πολλοί οι πολλές τα πολλά

Γεν. των πολλών των πολλών των πολλών

Αιτ. τους πολλούς τις πολλές τα πολλά

Κλητ. - (πολλοί) - (πολλές) - (πολλά)

Το Επίρρημα πολύ

Θετικός Συγκριτικός Υπερθετικός

πολύ πιο πολύ πάρα πολύ

β) Τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα σε –ης, -ης, -ες (π.χ. επιμελής, επιεικής,

ακριβής, διεθνής, συνεχής κ.ά.) κλίνονται κατά τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός

Ονομ. ο επιμελής η επιμελής το επιμελές

Γεν. του επιμελούς της επιμελούς του επιμελούς

Αιτ. τον επιμελή την επιμελή το επιμελές

Κλητ. - επιμελή(ς) -επιμελής -επιμελές

Πληθυντικός αριθμός

Ονομ. οι επιμελείς οι επιμελείς τα επιμελή

Γεν. των επιμελών των επιμελών των επιμελών

Αιτ. τους επιμελείς τις επιμελείς τα επιμελή

Κλητ. - επιμελείς - επιμελείς - επιμελή

46

IV. Η ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ

Όλα τα παραθετικά γράφονται με ο-μικρό, π.χ. νεότερος, αντιξοότερος,

σοφότερος, κυριότερος, γενικότερος κ.ά.

Εξαιρούνται και γράφονται με ω-μέγα εκείνα που παράγονται από τα τοπικά

επιρρήματα άνω, κάτω, άπω: ανώτερος, κατώτερος, απώτερος.

V. Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ

Η συλλαβική αύξηση των ρημάτων διατηρείται όταν τονίζεται, π.χ. εκφράζω

– εξέφραζα, εγκρίνω – ενέκρινα, εμπνέω – ενέπνεα, υπογράφω – υπέγραφα,

συμβαίνει – συνέβη κ.ά.

Η συλλαβική αύξηση, όταν δεν τονίζεται, αποβάλλεται, π.χ. δημιουργώ –

δημιούργησα, ρυθμίζω – ρύθμισα, σημειώνω – σημείωσα κ.ά.

Η χρονική αύξηση καταργήθηκε, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις: ήθελε,

υπήρχε, ήρθε κ.ά.

VΙ. Η ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ

Οι μετοχές, που τονίζονται στο ο, γράφονται με ω-μέγα, π.χ. εκτιμώντας,

μελετώντας, προχωρώντας κ.ά.

Οι μετοχές, που δεν τονίζονται στο ο αλλά σε άλλη συλλαβή, γράφονται με ο-

μικρό, π.χ. γράφοντας, υπολογίζοντας, εξετάζοντας κ.ά.

VΙΙ. ΤΑ ΜΟΡΙΑ ΣΑΝ ΚΑΙ ΩΣ

Το σαν χρησιμοποιείται:

α) για τη δήλωση παρομοίωσης, π.χ. έτρεξε σαν αστραπή, αγωνίσθηκε σαν

ήρωας, και

β) για τη δήλωση αιτιολογίας, π.χ. σαν νέος που είσαι = επειδή είσαι νέος.

Το ως χρησιμοποιείται για να εισάγει κατηγορούμενα π.χ. Η Ελλάδα

αναγνωρίσθηκε ως ανεξάρτητο Κράτος, υπηρετεί ως καθηγητής.

VΙΙΙ. ΤΟ ΚΟΜΜΑ ( , )Με το κόμμα ( , ) χωρίζουμε:

1. Τις δευτερεύουσες προτάσεις από τις κύριες.

2. Τις όμοιες προτάσεις μεταξύ τους.

3. Τους ασύνδετους όμοιους όρους μεταξύ τους.

4. Τις παραθέσεις και τις επεξηγήσεις κ.ά.

5. Δε θέτουμε κόμμα στις ονοματικές προτάσεις (ειδικές, βουλητικές, πλάγιες,

47

ερωτηματικές και ενδοιαστικές) π.χ. έλεγε ότι θα γράψει, πηγαίνω να γράψω

κ.ά.

6. Το κόμμα προ του και:α) Όταν το και είναι συμπερασματικό.

β) Όταν παρεμβάλλεται δευτερεύουσα πρόταση.

γ) Όταν το και δε σχετίζεται με την προηγούμενη πρόταση.

ΙΧ. Η ΜΙΚΡΟΠΕΡΙΟΔΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Περίοδος είναι ο λόγος από τελεία σε τελεία.

Η αρετή της Νεοελληνικής Γλώσσας είναι η σύντομη περίοδος στη σύνταξη

του λόγου με μία κύρια και μία ή δύο δευτερεύουσες προτάσεις.

Η σύνταξη αυτή είναι και η διακριτική διαφορά της Δημοτικής από την

Καθαρεύουσα.

Η Καθαρεύουσα είχε μεγάλες και δυσκολονόητες περιόδους. Η Δημοτική

αντίθετα διακρίνεται για τη συντομία και την απλότητά της και είναι σύμφωνη με το

πρακτικό πνεύμα της εποχής μας, που απαιτεί να είναι ο λόγος αναλυτικός.

Χ. ΟΙ ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

1. Πρώτο Είδος: το πραγματικό

α. Αν ετοιμάσθηκες, έλα να φύγουμε.

β. Αν θέλει, μπορεί να το πετύχει.

2. Δεύτερο Είδος: αντίθετο του πραγματικού

α. Αν είχα χρόνο και χρήματα, θα ταξίδευα σε πολλές χώρες.

β. Αν διάβαζε συστηματικά, θα πετύχαινε.

3. Τρίτο Είδος: απλή σκέψη του λέγοντος

α. Αν πήγαινες εκδρομή σε αυτήν την πόλη, θα επισκεπτόσουν και τα μουσεία

της.

β. Αν κάποιος μάθαινε την απόλυτη αλήθεια, θα γινόταν πάνσοφος.

4. Τέταρτο Είδος: το προσδοκώμενο

α. Αν ερευνήσεις σωστά, θα βρεις αυτό που θέλεις.

β. Αν δεν κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι, δεν είναι δυνατό να λυθούν τα

προβλήματα.

48

5. Πέμπτο Είδος: αόριστη επανάληψη στο μέλλον

α. Αν δεν εργασθούμε, δεν ζούμε.

β. Αν κάποιος επιχειρήσει να καταδολιεύσει την εξέταση, τιμωρείται.

6. Έκτο Είδος: αόριστη επανάληψη στο παρελθόν

α. Ο Σωκράτης δεν έπινε, αν δεν διψούσε.

β. Αν διαπίστωνε κάποιο λάθος, το διόρθωνε.

XI. ΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Παρατακτική σύνδεση

Συμπλεκτικοί: και, μηδέ, μήτε, ουδέ, ούτε,

Αντιθετικοί: αλλά, αν και, ενώ, μολονότι, μόνο, όμως,παρά, ωστόσο,

Διαχωριστικοί ή Διαζευκτικοί: ή, είτε

Συμπερασματικοί: άρα, επομένως, λοιπόν, που, ώστε

Υποτακτική σύνδεση

Ειδικοί: ότι, που, πως

Χρονικοί: αφότου, αφού, καθώς, μόλις, οπότε, όταν, πριν, προτού, σαν,

ωσότου, ώσπου

Αιτιολογικοί: αφού, γιατί, διότι, επειδή

Υποθετικοί: αν, εάν, σαν

Τελικοί: για να, να.

ΧΙΙ. ΝΕΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΛΕΞΕΩΝ – ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΟΡΙΣΤΟΣ

Μερικές λέξεις, οι οποίες με την παλαιά ορθογραφία γράφονταν με δύο

σύμφωνα, τώρα γράφονται με ένα σύμφωνο. Αυτές οι λέξεις είναι οι εξής: αλίμονο,

έραψα, έριξα, καλύτερος, καμιά, κλασικός.

Ο Παρατατικός της μέσης φωνής κλίνεται στο τρίτο ενικό πρόσωπο ως εξής:

γραφόταν, υπολογιζόταν κ.ά. και στο τρίτο πληθυντικό πρόσωπο: γράφονταν,

υπολογίζονταν κ.ά. Οι τύποι γραφόντουσαν, υπολογιζόντουσαν κ.ά. είναι ασύστατοι

γραμματικά και μας οδηγούν, δυστυχώς, στη γλωσσική Βαβυλώνα. Ορισμένα ρήματα

δε σχηματίζουν κανονικό νεοελληνικό τύπο τρίτου ενικού προσώπου στον

Παρατατικό και διατηρούν το λόγιο τύπο: θεωρείτο, καλείτο, τελείτο κ.ά.

Το ίδιο συμβαίνει και στον Παθητικό Αόριστο: αντί του βαρβαρικού τύπου

εισήχθηκε (!) είναι προτιμητέος ο λόγιος τύπος εισήχθη. Στον Αόριστο της

Ενεργητικής φωνής οι τύποι λέγανε, γράφανε, κ.λ.π. είναι επίσης εκτός Γραμματικής.

49

Η ορθή γραφή είναι: έλεγαν, έγραφαν κ.λ.π. με τη διατηρούμενη, ως τονιζόμενη,

συλλαβική αύξηση.

ΧΙΙΙ. Ο ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΠΑΡΟΞΥΤΟΝΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Τα αρχαιόκλιτα προπαροξύτονα ουσιαστικά που λήγουν σε –ος και –ο στη

γενική του ενικού και στη γενική και αιτιατική του πληθυντικού τονίζονται στην

παραλήγουσα, π.χ. ο άνθρωπος του ανθρώπου, η πρόοδος της προόδου, το

άτομο του ατόμου.

Τα προπαροξύτονα επίθετα (ή οι επιθετικοποιημένες μετοχές) σε -ος και

-ο, όταν συνοδεύουν ουσιαστικό, τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην

προπαραλήγουσα˙ όταν δε συνοδεύουν ουσιαστικό, τονίζονται στην παραλήγουσα,

π.χ. ο φιλόδοξος άνθρωπος του φιλόδοξου ανθρώπου,

ο φιλόδοξος του φιλοδόξου,

ο σκεπτόμενος πολίτης του σκεπτόμενου πολίτη,

ο σκεπτόμενος του σκεπτομένου κ.ά.

Διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα σε όλες τις πτώσεις τα κύρια

ονόματα, τα οικογενειακά, τα πολυσύλλαβα λαϊκά και τα σύνθετα ονόματα, π.χ. του

Ασπροπόταμου, του Ξενόπουλου, του ανήφορου, του αντίλαλου.

XIV. Ο ΙΩΤΑΚΙΣΜΟΣ

Ιωτακισμός ονομάζεται η τάση της δημοτικής γλώσσας να περιορίσει τη χρήση

των δίψηφων φωνηέντων (διφθόγγων): αι, ει, οι, υι και να τα αντικαταστήσει με το

ιώτα (ι). Η τάση αυτή παρατηρείται στη λογοτεχνία και ιδιαίτερα στην ποίηση.

Στον επιστημονικό λόγο όμως γράφουμε το συμπλεκτικό σύνδεσμο και και όχι

κι. Αποφεύγουμε τον ιωτακισμό σε επιστημονικά έργα και δημοσιεύματα.

XV. ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΓΡΑΦΗΣ

Ο γραπτός νεοελληνικός λόγος ακολουθεί τους παρακάτω κανόνες τονισμού:

Πνεύματα δε σημειώνονται στις λέξεις.

Ως τονικό σημείο χρησιμοποιείται η οξεία.

Τονίζονται οι δισύλλαβες και υπερδισύλλαβες λέξεις. Αυτό ισχύει και στην

έκθλιψη ή την αποκοπή, όχι όμως και στην αφαίρεση (πάθη φωνηέντων),

π.χ. έκθλιψη: απ’ όλους, αποκοπή: φερ’ το, αφαίρεση: θα ’θελα.

50

Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται. Εξαιρούνται όμως και τονίζονται οι

εξής λέξεις:

α) Ο διαζευκτικός σύνδεσμος ή για να διακρίνεται από το θηλυκό άρθρο

η.

β) Το προτρεπτικό και διαχωριστικό γιά διακρίνεται από την πρόθεση για:

γιά κοίτα αν υπάρχει κάποιο γράμμα για μένα;

γ) Τα ερωτηματικά πού, πώς, γιατί, τί για να διακρίνονται από τα

αντίστοιχα: αναφορικό που, ειδικό πως, αιτιολογικό γιατί, τι.

δ) Το ορκωτικό μά για να διακρίνεται από τον αντιθετικό σύνδεσμο μα; μά

το Δία – μα τι μπορούσα να κάνω;

ε) Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μού, σού, τού, τής,

τόν, τήν, τό, μάς, σάς, τούς, τά), για να μη θεωρούνται εγκλιτικές λέξεις

ή κτητικές αντωνυμίες: το βιβλίο μου μού το έφερε ο συμμαθητής μου.

στ) Οι λέξεις νά, θά, όταν συμπροφέρονται με τους ρηματικούς τύπους:

βγω, βρω, μπω, ρθω σε όλα τα πρόσωπα και τους αριθμούς.

ζ) Το τοπικό και χρονικό ώς για να διακρίνεται από το τροπικό ως: ώς

εδώ, ώς αύριο – ως δήμαρχος.

Δεν τονίζονται επίσης και όσες δισύλλαβες λέξεις προφέρονται ως

μονοσύλλαβες με συνίζηση (μια, δυο, για, πια, ποιος – ποια – ποιο κ.λ.π.).

Ο τόνος της εγκλινόμενης λέξης σημειώνεται: το άτομό μου, ο άνθρωπός

μας.

XVI. ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

Αντωνυμία: Είναι η σχέση αντίθεσης δύο λέξεων˙ οι λέξεις λέγονται αντώνυμα,

π.χ. νέος – γέρος, πουλώ – αγοράζω.

Γλώσσα: Κώδικας σημείων ορισμένης (γλωσσικής) μορφής, με τον οποίο

επιτυγχάνεται η επικοινωνία μεταξύ των μελών μίας κοινότητας και γενικά ο φορέας

της ανθρώπινης σκέψης. Γλώσσα και νόηση είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένες.

Δομή: Η οργάνωση του γλωσσικού υλικού σε συγκεκριμένο σύστημα

σχέσεων.

Λέξεις: Συνδυασμοί ορισμένης σημασίας με ορισμένη μορφή (φθογγική

δήλωση).

Μονοσημία: Το σημείο που έχει μόνο μία σημασία.

51

Μορφήματα: Οι ελάχιστες σημασιολογικές μονάδες˙ π.χ. εάν, που, τρέχ-ω,

σχολ-είο, έ-λυ-σα.

Πολυσημία: Η ιδιότητα ενός σημείου που έχει με την ίδια μορφή πολλές

σημασίες˙ π.χ. μύτη, γλώσσα.

Πρόταση: Το δομικό σχήμα του λόγου που απαρτίζεται απαραίτητα από δύο

συστατικά: από μία Οφ (ονοματική φράση) και από μία Ρφ (ρηματική φράση)˙ π.χ. Ο

αδελφός μου έφυγε για τη Γερμανία.

Σύστημα: Οι σχέσεις με τις οποίες συνδέονται μεταξύ τους τα γλωσσικά

στοιχεία και οι λειτουργίες που επιτελούν. Γενικά η διάρθρωση του γλωσσικού υλικού

κατά συγκεκριμένο τρόπο.

Υπωνυμία: Είναι η σχέση υπαγωγής μίας λέξης σε μία άλλη, π.χ. σκύλος –

γάτα = υπώνυμα της λέξης ζώο.

Φθόγγοι: Τα ηχητικά στοιχεία που συνθέτουν την υπόσταση της γλώσσας.

Φράσεις: Σύνολα από δύο ή περισσότερες λέξεις που λειτουργούν ως τμήματα

μίας απλής πρότασης.

Φωνήματα: Οι φθόγγοι που έχουν διαφοροποιητική αξία σε μία συγκεκριμένη

γλώσσα˙ π.χ. p-onos, t-onos, m-onos.

XVII. ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΙΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Στη γλώσσα μας υπάρχουν και λέξεις, που είχαν χαθεί από την ομιλία για

πολλούς αιώνες και τις χρησιμοποίησαν πάλι οι λόγιοι του έθνους κατά τους δύο

τελευταίους αιώνες, καθώς και άλλες, που τις έπλασαν από αρχαίες λέξεις.

Τέτοιες λέξεις είναι:

Άβατος = απάτητος, απρόσιτος

αβελτερία = ανοησία, μωρία

αβροφροσύνη = λεπτότητα, ευγένεια

αγελαίος = κοινός, χυδαίος

αγλαός = λαμπρός

άγος = μίασμα, κατάρα

άγρα = κυνήγι, ψάρεμα

αγχίνοια = οξύνοια

αδιαχώρητο = αδυναμία συνύπαρξης

αδολεσχία = φλυαρία

52

αέναος = ασταμάτητος, συνεχής

αιδώς = συναίσθημα εντροπής

ακήρατος = αμόλυντος, καθαρός

αλλοτρίωση = απώλεια προσωπικότητας

αλτρουισμός = αγάπη προς τον πλησίον

αναπόδραστος = αναπόφευκτος

απείκασμα = ομοίωμα, συμπέρασμα

απηνής = σκληρός

αποδιοπομπαίος = διωγμένος

απομυζώ = εκμεταλλεύομαι, εξαντλώ

αρωγή = βοήθεια

άμιλλα = ευγενής συναγωνισμός

απεμπόληση = άρνηση

αποσοβώ = αποτρέπω

αυθαιρεσία = παραβίαση του ορθού μέτρου

αυτεξούσιος = κύριος του εαυτού του

αυτεπίγνωση = αυτογνωσία

αυτοενεχυρίαση = εκούσια στέρηση της ελευθερίας

άωτο = αποκορύφωμα

βδελυρός = απεχθής, σιχαμερός

βλοσυρός = αγριωπός, συνοφρυωμένος

βραδυπορία = αργή πορεία

γειτνίαση = ομοιότητα, πλησίασμα

δεινός = φοβερός

ειδολογικός = ο αναφερόμενος στο είδος

ειμαρμένη = μοίρα, τύχη

ειρκτή = φυλακή

εκμαυλίζω = διαφθείρω

εκφαυλίζω = εξευτελίζω

εμβρίθεια = βαθειά γνώση

εμπέδωση = στερέωση

έμπληστος = πλήρης

ενάργεια = καθαρότητα, σαφήνεια

έναυσμα = μέσο μετάδοσης πυρός

53

ενδοτικός = υποχωρητικός

ενεργούμενος = αντικείμενο εκμετάλλευσης

εντελέχεια = πραγματικός σκοπός

εξανδραποδισμός = υποδούλωση

επαχθής = ανυπόφορος, δυσβάσταχτος

επικαρπωτής = αυτός που παίρνει το κέρδος

εποικοδόμημα = πολιτισμός

έρεισμα = στήριγμα

ετυμηγορία = απόφαση

εύδιος = γαλήνιος, ήρεμος

ευδοκίμηση = πρόοδος, προκοπή

ευμάρεια = ευχέρεια, ευκολία

εφεκτικός = επιφυλακτικός, διστακτικός

εφικτός = προσιτός

θαλπωρή = ζεστασιά, παρηγοριά

θεμιτό = νόμιμο

θυμηδία = παροδική χαρά

ιδαλγία = ευγένεια

ιερεμιάδα = θρηνολογία

ιλαρός = γελαστός, αναίσχυντος

ιταμός = θρασύς, φαιδρός

καλειδοσκόπιο = όργανο φυσικής για πολλαπλή ανάκλαση του φωτός

καλλιέπεια = κομψή ομιλία ή γραφή

κατατρύχω = βασανίζω

κειμήλιο = ακίνητο πράγμα, θησαυρός

κίβδηλο = νοθευμένο

κλαυθμός = κλάψιμο, θρήνος

κληροδοσία = κληρονομιά

κοινοτοπία = συνηθισμένος λόγος

κώδικας = βιβλίο δημόσιων αναγραφών

λίβελλος = υβριστικό δημοσίευμα

λύθρος = λεκές από αίμα

μεγαλαυχώ = υπερηφανεύομαι

μετάπτωση = μεταβολή μίας κατάστασης54

μεταρσίωση = ανύψωση στον αέρα

μειλίχιος = ήπιος, πράος

μετουσίωση = μεταβολή της ουσίας, αφομοίωση

μορφοπλασία = δημιουργία νέας μορφής

μονήρης = απομονωμένος, μοναχικός

μυκτηρίζω = χλευάζω, περιπαίζω

μύχια = βάθη, εσωτερικό ψυχής

ναύλα = εισιτήρια

νηφάλιος = ήρεμος

νυγμός = πόνος

νύξις = αρχή λόγου

ξενία = υποδοχή, φιλοξενία

οδυρμός = γοερό κλάμα

οίησις = υπερβολική υπερηφάνεια, αλαζονεία

οικόσιτος = συντηρούμενος από την οικογένεια

οικοσκευή = οικιακός εξοπλισμός

οικουρώ = αναπαύομαι στο σπίτι

παλιν(ν)όστησις = επιστροφή στην πατρίδα

πελιδνός = μαυροκίτρινος

περίπυστος = περίφημος, (ε)ξακουστός

πόνημα = μικρό έργο, βιβλίο

προσηνής = καταδεχτικός

προσωπείο = προσωπίδα

ροπή = κλίση, τάση

σθεναρός = δυνατός, εμψυχωμένος

σκαρίφημα = πρόχειρο σχέδιο, σκίτσο

σκίρτημα = μικρό τίναγμα, λαχτάρα καρδιάς (μτφ.)

σοβώ = βρίσκομαι σε λανθάνουσα κατάσταση

σύμφυτος = ταυτόχρονος, αυτός που συνυπάρχει

σπερμολογία = κουτσομπολιό

σχετλιασμός = μεμψιμοιρία

τέλμα = στάσιμο νερό, βούρκος

τέρπω = χαροποιώ, ενθουσιάζω

τοπωνύμιο = όνομα τόπου

55

τυμβωρυχία = λεηλασία τάφου

τυχάρπαστος = αναδειγμένος κατά τύχη

υπεραίρομαι = υπερηφανεύομαι

υπεροψία = υπερηφάνεια

υπομνηματίζω = σχολιάζω κείμενα

υποφώσκω = υποδηλώνω / φαίνομαι

φαεινός = φωτεινός

φασματικός = φανταστικός

φειδωλός = αυτός που δίνει με δυσκολία

φενάκη = απάτη

φερέοικος = περιπλανώμενος

φιλαυτία = αγάπη εαυτού, εγωισμός

φιλέκδικος = αυτός που αγαπά την εκδίκηση

φιλολάκων = ολιγόλογος (μτφ.)

χαμερπής = ευτελής, κατώτερος

χασμωδία = διακοπή συνέχειας

χειραγώγηση = καθοδήγηση, εξάρτηση

χειραφέτηση = απαλλαγή, απελευθέρωση

ωτακουστής = αυτός που κρυφακούει

Αυτές είναι οι συνηθέστερες λόγιες λέξεις, που χρησιμοποιούν οι

σπουδαιότεροι νεοέλληνες δοκιμιογράφοι.

XVIII. ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Α) Να γράψετε το τελικό ν σε όποια λέξη πρέπει να υπάρχει:

Κάθε άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει καλά τη γλώσσα του.

Σαν βγεις στο πηγαιμό για την Ιθάκη.

Προσέξτε μη χαθείτε στο δρόμο.

Χθες συναντήσαμε έναν άνθρωπο με παράξενο ντύσιμο.

Αυτόν δεν τον πιστεύω αλλά και τον άλλο δεν τον είδα.

Πήγαινε στον ταμία και μετά στο διευθυντή.

Η Παναγία στο πέλαγος κρατούσε στην ποδιά της τη Σίκινο, την

Αμοργό και τ' άλλα τα παιδιά της.

Τον έχω έναν και μονάκριβο το γιο μου.

56

Μία φορά και έναν καιρό, έναν αιώνα π.Χ.

Δε σε φοβάμαι, όσο και να με απειλείς.

Μη σταματάς˙ τρέξε όσο πιο γρήγορα μπορείς.

Να μη γράψεις το τελικό ν όπου δεν πρέπει.

Μην τρέχεις με υπερβολική ταχύτητα.

Ο Ορφέας πήρε τον άγνωστο δρόμο για τον επάνω κόσμο. Η Ευρυδίκη

δεν τόλμησε να τον ακολουθήσει.

Θα πάμε περίπατο στην εξοχή, θα την απολαύσουμε και μετά θα σάς

την περιγράψουμε.

Πρέπει να προφυλαγόμαστε από τον παγωμένο αέρα.

Αυτοί δεν πρέπει να ταξιδέψουν αύριο.

Β) Να βάλετε τα επίθετα στο σωστό τύπο:

α. Άρχισαν οι διαπραγματεύσεις για το διμερή αφοπλισμό (διμερής).

β. Συναντήθηκαν στη διεθνή οδό (διεθνής).

γ. Δε θέλουν τη διαφανή διαδικασία (διαφανής).

δ. Βραβεύει τον επιμελή μαθητή (επιμελής).

ε. Κατηγορήθηκε για ψευδή δήλωση (ψευδής).

στ. Τα όρια της αχανούς αυτοκρατορίας (αχανής).

ζ. Άφησε το έργο του ημιτελές (ημιτελής).

η. Η εκμετάλλευση των δασωδών περιοχών είναι συστηματική (δασώδης).

θ. Η έλλειψη και των στοιχειωδών γνώσεων είναι απαράδεκτη (στοιχειώδης).

ι. Έχει ανάγκη επαρκούς στήριξης (επαρκής).

Γ) Να βάλετε τα ρήματα στο σωστό τύπο (χρήση β΄ Αορίστου ή Ενεστώτα):

α. Η μελέτη της ιστορίας προάγει την κρίση (προάγω).

β. Θα προσαγάγω τους μάρτυρες (προσάγω).

γ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο καθένας ας συναγάγει μόνος του τα

συμπεράσματά του (συνάγω).

δ. Ζητούν να διεξαχθούν σύντομα εκλογές (διεξάγω).

ε. Οι φραγκισκανοί μοναχοί ήταν αυτοί που εισήγαγαν το νόημα της

κάθαρσης (εισάγω).

στ. Ο υπουργός κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου θα εισαγάγει τροπολογία

(εισάγω).

57

ζ. Το εργοστάσιο παράγει πολλούς τόνους τροφίμων κάθε ημέρα (παράγω).

η. Η κυβέρνηση υπήγαγε πολλές υπηρεσίες σε άλλες και μείωσε τον αριθμό

των διευθυντών (υπάγω).

θ. Θα καλλιεργεί και θα προάγει το πνεύμα του (προάγω).

ι. Αναζητούμε ανθρώπους που θα μας σώσουν, που θα επιβάλουν την τάξη

(επιβάλλω).

Δ) Να γράψετε το γ΄ ενικό και το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο του παρατατικού:

εργάζομαι, εργαζόταν, εργάζονταν

αντιλαμβάνομαι, αντιλαμβανόταν, αντιλαμβάνονταν

εμπνέω, εμπνεόταν, εμπνέονταν

φοβούμαι, φοβόταν, φοβόνταν

αντικαθιστώ, αντικαθιστούσε, αντικαθιστούσαν

θεωρούμαι, θεωρείτο, θεωρούνταν

στερούμαι, στερείτο, στερούνταν

αποτελούμαι, αποτελείτο, αποτελούνταν

είμαι, ήταν, ήσαν

πρόκειται, πρόκειτο, ―

εξυφαίνω, εξυφαινόταν, εξυφαίνονταν

παράγω, παραγόταν, παράγονταν

αμφιβάλλω, αμφέβαλε, αμφέβαλαν

αναρωτιέμαι, αναρωτιόταν, αναρωτιόνταν

εξαρτιέμαι, εξαρτιόταν, εξαρτιόνταν

διατίθεμαι, διατίθετο, διατίθεντο.

Ε) Να σχηματίσετε το γ΄ ενικό της οριστικής του αορίστου:

λείπω έλιπε

εφαρμόζω εφάρμοσε

πίνω ήπιε

καταλαμβάνω κατέλαβε

απαλλάσσω απάλλαξε

διαβλέπω διείδε

εκλέγω εξέλεξε

συγγράφω συνέγραψε58

αυξάνω αύξησε

αντικαθιστώ αντικατέστησε

εμπνέω ενέπνευσε

εξυγιαίνω εξυγίανε

ακριβαίνω ακρίβηνε

συλλέγω συνέλεξε

αφαιρώ αφαίρεσε

καλύπτω κάλυψε

διαφθείρω διέφθειρε

απορρίπτω απέρριψε.

Ζ) Να σχηματίσετε τη μετοχή του παθητικού παρακειμένου:

αποθαρρύνομαι αποθαρρημένος

αφαιρούμαι αφηρημένος

διαιρούμαι διηρημένος

απομονώνομαι απομονωμένος

γίνομαι γινωμένος

ευτυχώ ευτυχισμένος

προάγομαι προηγμένος

εγκαθίσταμαι εγκαταστημένος

επιβαρύνομαι επιβαρημένος

προκαταλαμβάνομαι προκατειλημμένος

μολύνομαι μολυσμένος

καταστρέφομαι καταστραμμένος

πετυχαίνω πετυχημένος

πίνω πιωμένος

εμπνέομαι εμπνευσμένος

στενοχωρούμαι στενοχωρημένος

διαστρέφομαι διεστραμμένος

σφάλλω εσφαλμένος

επιτρέπω επιτετραμμένος

ανατρέφομαι αναθρεμμένος

υπόσχομαι υποσχεμένος

μιαίνω μιασμένος

59

σημαίνω σεσημασμένος

απολυμαίνω απολυμασμένος

εκλεπτύνομαι εκλεπτυσμένος.

Το λεξιλόγιο της Νεοελληνικής Γλώσσας έχει δύο πηγές: τη λαϊκή και τη

λόγια παράδοση, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται. Όταν η λαϊκή παράδοση δεν

έχει κάποιο τύπο, τότε η Γλώσσα μας διατηρεί τον αντίστοιχο τύπο της λόγιας

παράδοσης, π.χ. επιτετραμμένος, εσφαλμένος, σεσημασμένος κ.ά.

Στη Νεοελληνική Σύνταξη εξάλλου η πρώτη αναφορική πρόταση μίας

περιόδου εισάγεται συνήθως με την άκλιτη αναφορική αντωνυμία που. Η δεύτερη και

η πιθανή τρίτη κ.λ.π. αναφορική πρόταση της ίδιας περιόδου, που συντάσσονται

παρατακτικά, εισάγονται με την αναφορική αντωνυμία οποίος – α – ο, για να είναι

σαφέστεροι οι όροι των προτάσεων και να μην καταλήξουμε σε έναν ασύστατο

γλωσσικό πουπουισμό.

60

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο λόγος του βυζαντινού φιλοσόφου Μιχαήλ Ψελλού (11ος αι.) «μελέτω σοι

Γραμματικής και της Ορθογραφίας αύτή εστι θεμέλιον και βάσις μαθημάτων» είναι

πάντοτε επίκαιρος. Όλες οι γλώσσες διέπονται από γραμματικούς και συντακτικούς

κανόνες.

Η μελέτη και η χρήση της Γραμματικής συντελεί στην ορθή εκφορά του

ανθρώπινου λόγου και τη συστηματική έκφραση της σκέψης και των ιδεών μας. Η

Γραμματική και το Συντακτικό της γλώσσας είναι τα απαραίτητα μέσα της

εκπολιτισμένης ανθρώπινης επικοινωνίας.

Η μελέτη και η εκμάθηση των κανόνων τους αποτελεί επιτακτική ανάγκη για

την εποχή μας.

61

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΟΝΤΟΣ, Π. :Συγχρονική Γραμματική της Κοινής Νέας Ελληνικής,

Αθήνα 1967

ΟΕΔΒ (Εκδ.) : Νεοελληνική Γραμματική, Αθήνα 1998

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Μ.: Νεοελληνική Γραμματική, Αθήνα 1933

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, Μ.: Νεοελληνική Γραμματική, Αθήνα 1941

Του ιδίου : Μικρή Νεοελληνική Γραμματική, Αθήνα 1949

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΡΟΕΔΡΙΑΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ (Εκδ.).: Η Νεοελληνική

Γλώσσα στη Διοίκηση, Αθήνα 1977

ΦΟΡΗΣ, Β., Νομική Επιστήμη και Δημοτική [Γλώσσα], Αθήνα 1978

ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ, Γ., Σύντομος Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσης, Αθήναι

1915

KARATZAS, S., Die Entstehung der neugriechischen Literatursprache,

Muenchen 1958

WARING, H. : The Intonation of Modern Greek, (Diss.), London 1976.

62