Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι...

48
2 ο Λύκειο Λευκάδας Τμήμα Α3 Τα σημαντικότερα φιλοσοφικά ρεύματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Επιβλέπουσα καθηγήτρια : Δαβράδου Κρυσταλλία 2017 -2018 Ατετράμηνο

Transcript of Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι...

Page 1: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

2ο Λύκειο Λευκάδας Τµήµα Α3

Τα σηµαντικότερα φιλοσοφικά ρεύµατα από την αρχαιότητα µέχρι

σήµερα

Επιβλέπουσακαθηγήτρια:ΔαβράδουΚρυσταλλία

2017 -2018 Α’ τετράµηνο

Page 2: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

1

Μαθητικέςερευνητικέςομάδες

ΟμάδαΑ ΟμάδαΒ

ΝτραγούςΝτεμάι ΤζίλνταΧότζα

ΝτόριανΧότζα ΑνθήΤζέμου

ΝίκοςΣαρανταένας ΧριστίναΠεταλά

ΣτάθηςΠαπαγγελής-Κατηφόρης ΦουρνιώτηΙωάννα

ΟμάδαΓ ΟμάδαΔ

ΤσάκοςΜάριος ΗρώΤρανού

ΔιονύσηςΦραγκούλης ΧριστίναΠολίτη

ΔημήτρηςΤετράδης ΖωήΦραγκούλη

ΝεκτάριοςΤσιλιμπώκος ΒικτωρίαΦιλίποβα

ΔημήτρηΦίλιππα

ΟμάδαΕ ΟμάδαΣΤ

ΓιάννηςΧαμοσφακίδης ΦουντόγλουΑλέξανδρος

ΓεράσιμοςΣολδάτος ΦουντόγλουΝικόλαος

ΚωνσταντίνοςΧαλκιάς ΦυτοπούλουΕλευθερία

ΤασούληςΠαναγιώτης ΦυτοπούλουΙωάννα

ΡοντογιάννηςΓεώργιος

Page 3: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

2

ΠεριεχόμεναΠρόλογος...............................................................................................................................4

Εισαγωγή...............................................................................................................................5

Ενότητα1:Αρχήτηςφιλοσοφίας..........................................................................................6

1.1Οορισμόςτηςφιλοσοφίας..............................................................................................7

1.2Ηανάγκητηςφιλοσοφίας...............................................................................................8

1.3Ησημασίατηςφιλοσοφικήςδραστηριότηταςστηζωήτουανθρώπου.........................9

1.4Παγκόσμιαημέραφιλοσοφίας.......................................................................................9

Ενότητα2:Φιλοσοφία:ΑνατολήκαιΔύση.........................................................................9

Ενότητα3:ΟΑΡΧΑΙΟΣΚΟΣΜΟΣ..........................................................................................10

3.1Προσωκρατικήφιλοσοφία:Τοπρώτοστάδιοτηςελληνικήςφιλοσοφίας...................10

3.2Ησημασίατηςπροσωκρατικήςσκέψηςσήμερα..........................................................10

3.3Απότημυθο-λογικήστηνορθο-λογικήεξήγησητουκόσμου......................................10

3.4ΗφιλοσοφικήδραστηριότητααπότονΣωκράτηέωςταελληνιστικάκαιρωμαϊκάχρόνια..................................................................................................................................11

3.4.1ΟΣωκράτηςκαιηδιαλεκτικήμέθοδος......................................................................11

3.5Κυνισμόςκαιημετάβασηστηνελληνιστικήφιλοσοφία(3ος-6οςαι.μ.Χ).......................12

3.6Στωικισμός.....................................................................................................................12

3.7Σκεπτικισμός..................................................................................................................12

3.8Σχετικισμός..................................................................................................................12

Ενότητα4:Αρχαίεςανατολικέςφιλοσοφίες.......................................................................13

4.1ΛάοΤσε:ΤοαιώνιοΤάοδενεκφράζεταιμελόγια........................................................13

4.2ΣιντάρταΓκαουτάμα:Ευτυχισμένοςείναιεκείνοςπουέχειξεπεράσειτοεγώτου.....15

4.2.1Νιρβάνα......................................................................................................................15

4.3Κομφούκιος:Ηαφοσίωσηκαιηειλικρίνειαείναιύψιστεςαξίες.................................16

Ενότητα5:ΟΜεσαιωνικόςκόσμος....................................................................................17

5.1ΘωμάςοΑκινάτης:ΤοΣύμπανδενυπήρχεπάντοτε...................................................17

5.2ΝτιζεντέριουςΕρασμους:Ηάγνοιαεξασφαλίζειευτυχισμένηζωή.............................17

Ενότητα6:Ορθολογισμόςήρασιοναλισμός.....................................................................18

6.1Ντεκάρτ:Πρώτοςμεγάλοςορθολογιστήςτωννεότερωνχρόνων................................18

6.1.1ΣπινόζακαιΛάιμπνιτς:Μετακαρτεσιανοίορθολογιστέςφιλόσοφοι........................19

6.1.2ΗσκέψητουΣπινόζασπινοζισμόςή"υλιστικόςμονισμός".......................................20

6.1.3Εμπειρισμός:ηαντίθεσημετονορθολογισμό.........................................................21

6.1.4Λάιμπνιτς:Υπάρχουνδυοείδηαλήθειας:οιλογικέςκαιοιεμπειρικές....................21

Page 4: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

3

6.1.5ΦράνσιςΜπέικον:Οπρώτοςστοχαστήςτουβρετανικούεμπειρισμού...................22

Ενότητα7:Ηθικέςκαιπολιτικέςπροεκτάσειςτωνφιλοσοφικώνδρόμωνκατάτον17ο-18οαιώνα..................................................................................................................................23

7.1ΤόμαςΧομπς:Ιδρυτήςτηςπολιτικήςφιλοσοφίας........................................................23

7.2ΟΡουσσώκαιτοκοινωνικόσυμβόλαιο.......................................................................24

Ενότητα8:ΗκριτικήφιλοσοφίατουΚαντ,ηοποίαανοίγειτονδρόμογιατονγερμανικόιδεαλισμό............................................................................................................................25

8.1Η«ΚριτικήτουΚαθαρούΛόγου»θεωρείταιτοσημαντικότεροκείμενοτηςνεότερηςφιλοσοφίας.Τιπρέσβευεοδημιουργόςτης;.....................................................................25

8.2Τοηθικόχρέοςστηνκαντιανήθεωρία..........................................................................27

Ενότητα9:ΆρθουρΣοπενχάουερ:Κάθεάνθρωποςθεωρείότιταόριατηςαντίληψηςτουείναιταόριατουκόσμου....................................................................................................29

9.1Οκόσμοςωςβούληση:επιδράσειςαπόανατολικέςφιλοσοφίες................................29

Ενότητα10:Οιφιλοσοφικέςσχολές-ρεύματατουΣύγχρονουΚόσμου(τέλη19ου-αρχες20ουαιώνα)1900-1950......................................................................................................30

10.1Πόλεμοικαιεπαναστάσεις.........................................................................................30

10.2Νίτσε:Οθεμελιωτήςτουρεύματοςτουυπαρξισμού.................................................30

10.2.1ΗιδέατουΥπεράνθρωπου......................................................................................31

10.2.3ΤάδεέφηΖαρατούστρα..........................................................................................32

Ενότητα11:ΖανΠωλΣαρτρ:ΗΎπαρξηπροηγείταιτηςουσίας.........................................33

11.1Γιατίουπαρξισμόςείναιέναςανθρωπισμός;.............................................................35

Ενότητα12:ΜπέρτραντΡάσελ:ΗΕυτυχίαέρχεταιμετησυστηματικήμείωσητηςεργασίας..............................................................................................................................37

12.1Ησπουδαιότητατηςψυχαγωγίας...............................................................................38

Ενότητα13:ΤεοντόρΑντόρνο:Ηδιάνοιαείναιηθικήκατηγορία......................................38

Ενότητα14:Ησύγχρονηφιλοσοφία1950-ΣΗΜΕΡΑ..........................................................40

Ενότητα15:ΝόαμΤσόμσκι(1928-):Μπορούμεναεπιλέξουμεένανκόσμοπαρήγορηςψευδαίσθησης....................................................................................................................40

15.1Ηθικήκαικαθολικότητα..............................................................................................41

Ενότητα16ΜισέλΦουκώ(1926-1984)..............................................................................41

16.1ΤοζήτηματηςεξουσίαςστονΦουκώ.........................................................................43

16.2Εξουσίακαισχολείο....................................................................................................44

Ενότητα17:ΓιούργκενΧάμπερμας:Ηκοινωνίαστηρίζεταιστηνκριτικήθεώρησητωνπαραδόσεωντης.................................................................................................................44

Συμπεράσματα....................................................................................................................46

Επίλογος..............................................................................................................................47

Page 5: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

4

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.....................................................................................................................47

ΠρόλογοςΗ εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε από τους μαθητές του Α3 με την επίβλεψη τηςκαθηγήτριας Δαβράδου Κρυσταλλίας κατά τη διάρκεια του α' τετραμήνου του σχολικούέτους2017-18.Τοθέματηςεργασίαςεμπίπτειστονκύκλο"ΑνθρωπιστικέςκαιΚοινωνικέςΕπιστήμες".Ωστόσοπροσεγγίζειδιδακτικούςστόχουςαρκετώνμαθημάτωντουωρολογίουπρογράμματος τηςΠρώτηςΛυκείουόπωςτωνΘρησκευτικών, τηςΠολιτικήςΠαιδείας, τηςΑρχαίαςΕλληνικήςΓραμματείαςπροετοιμάζονταςτουςμάλισταγιατομάθηματων"ΑρχώνΦιλοσοφίας" το οποίο εντάσσεται στα υποχρεωτικά μαθήματα της Δεύτερης Τάξης τουΛυκείου.Με την παρούσα εργασία επιζητούμε οι μαθητές να αντιληφθούν την σημασία τηςφιλοσοφίαςστηζωήτουανθρώπου.Εάνκαιυπάρχουναρκετοίπολέμιοι τηςφιλοσοφικήςδραστηριότηταςωστόσο τογεγονόςότι απασχόλησε τον άνθρωπο από την Αρχαιότητα και συνεχίζει να τον απασχολεί μέχρισήμεραμαρτυράτηνσπουδαιότητάτης.Προσπαθήσαμεμετηνμέθοδοτουκαταιγισμούτωνιδεώννααποδώσουμετηνέννοιατηςφιλοσοφίας, να δοθεί ένας ορισμός που να τονίζει τη σημασία της για τη ζωή τουανθρώπου.Έπειταακλουθήσαμετηνιστορικήεξέλιξητηςκαιτηδιαίρεσητηςσερεύματα.Η διαδρομή αυτή ανέδειξε τον ηθικό πολίτικο και κοινωνικό στοχασμό των φιλοσόφωνδιαχρονικά.Οσκοπόςτηςερευνητικήςεργασίαςείναιδιπλός:αφενόςναπαρακολουθήσειτηνεξέλιξητης φιλοσοφικής σκέψης, αφετέρου να αναδείξει μερικά σημαντικά προβλήματα τηςφιλοσοφίαςσεσχέσημετοκοινωνικό,πολιτικόκαι ιστορικόπλαίσιοτηςεποχήςκατάτηνοποίασυζητήθηκαν. Τέλος, οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα νααντιπαραβάλλουν και νασυγκρίνουν τις ανατολικές και δυτικές φιλοσοφίες καταλήγοντας στα δικά τουςσυμπεράσματα.

Page 6: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

5

ΕισαγωγήΜε την παρούσα εργασία ψάξαμε απαντήσεις σε ερωτήματα που έχει διατυπώσει οάνθρωποςανάτουςαιώνεςκαιγιατηδιερεύνησητωνοποίωνκαταφύγαμεστηφιλοσοφικήσκέψη.Ποιοςδενέχεικάνειεξάλλουστονεαυτότουερωτήσειςστηνπαιδικήηλικία,στηνεφηβεία,στη νιότη ακόμα και στην ωριμότητα, μερικές φορές κρυμμένες καλά για να μην δείξειαδυναμία ή άγνοια; Πόσες φορές αυτές οι ερωτήσεις δεν έμειναν αιωρούμενες στηνδιάστασητουαδύνατουκαιαπρόσιτου;Πόσεςφορέςδενέχουμεβασανιστείσκεπτόμενοιτηγέννησηκαιτοθάνατο,τηναρρώστιακαιταγηρατειά;Πόσεςφορέςδενέχουμεψάξειμία απάντηση για τον κόσμο και την παρουσία μας σ' αυτόν; Πόσες φορές δεν έχουμεπεριφερθείγύρωαπότηνιδέατουΘεού,μερικέςφορέςγιανατηναρνηθούμεεξαιτίαςτηςπεριπλοκότητάςτης,μερικέςάλλεςφορέςγιανατηναφήσουμεναζεισανένααδύνατογιαμετάφραση συναίσθημα; Πόσες φορές δεν έχουμε χρειαστεί τη Φιλοσοφία για ναβοηθηθούμεμέσαστιςαμφιβολίες,τηναγωνίακαιτηναπελπισία;Ηφιλοσοφίαμάςβοηθάνααναζητήσουμεμιαβαθύτερηκαιπειστικότερηαιτιολόγησητωνθέσεών μας σχετικά με αυτά τα ζητήματα.Ηφιλοσοφία, λοιπόν, αφορά τη διαδικασίααναζήτησηςτωναπαντήσεων·διαδικασίαηοποίαπεριλαμβάνειτηχρήσησυλλογισμώνκαι όχι την άκριτη αποδοχή συμβατικών απόψεων ή πεποιθήσεων καθιερωμένωναυθεντιών.Οιμέθοδοιπουηφιλοσοφικήσκέψηχρησιμοποιείγιαναπροσεγγίσεικαιναεξηγήσει κριτικάερωτήματα,προβλήματακαιαπορίεςσχετικάμε τηνύπαρξη, τηνγνώσητην αξία και τον νου δημιουργούν και το ανάλογο φιλοσοφικό ρεύμα. Οι διάφορεςπροτάσεις ως απαντήσεις στα ανωτέρω ερωτήματα ανάλογα με το εννοιολογικό τουςπεριεχόμενο συγκροτούν και ένα διαφορετικόφιλοσοφικό ρεύμα, τα σημαντικότερααπόταοποίαεξετάσαμεκριτικάκατάτηδιάρκειατηςεργασίαςμας.Πιοσυγκεκριμένα,ταερευνητικάερωτήματασταοποίακλήθηκενααπαντήσειηεργασίααποτελώνταςτουςκύριουςστόχουςτηςείναιταεξής:

• Να κατανοήσουν οι μαθητές και οι μαθήτριες, τη μέθοδο, την ιδιοτυπία και τη

σπουδαιότητατηςφιλοσοφίαςωςπνευματικήςεπίδοσης.• Να εξοικειωθούν οι μαθητές και οι μαθήτριες με τις έννοιες τηςφιλοσοφίας, της

επιστήμηςκαιτηςτέχνηςκαθώςκαιμετηδιεπιστημονικήδιαπλοκήτους.• Να γνωρίσουν όρους και έννοιες, που αποτελούν «κλειδιά» για την κατανόηση

ιδεών,οιοποίεςαναφέρονταιστονσύγχρονοκοινωνικό,οικονομικό,επιστημονικόκαι πνευματικό βίο, να «γνωρίσουν» τις βασικές ιδέες μέσα από την εξέλιξη τουφιλοσοφικού προβληματισμού και να συγκρίνουν θέσεις και ιδέες, έτσι ώστε νακατανοήσουν τη δομή και το ύφος του φιλοσοφικού λόγου, τους τρόπους τηςλογικήςκαιαποδεικτικήςστήριξήςτου.

• Να προσεγγίσουν στοχαστικά τα μεγάλα ερωτήματα που διατυπώνει ανέκαθεν οάνθρωποςγιατηνύπαρξήτουκαιτονόημάτηςκαι,προπάντων,ναπροσεγγίσουνκριτικάτιςαπαντήσειςπουδόθηκανκατάκαιρούςσ’αυτά.

• Νασυνειδητοποιήσουνότιηφιλοσοφίαείναιταυτόχροναγνώση,μέθοδοςέρευναςκαιστάσηζωής.

• Να διαμορφώσουν σταδιακά προσωπική, αλλά κριτικά θεμελιωμένη, άποψη γιατον κόσμο και τη ζωή, με αφετηρία τη σύνθεση των σχολικών γνώσεων, τωνπροσωπικώντουςαπόψεωνκαιτηςκοινωνικήςεμπειρίαςτους.

Page 7: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

6

• Να ασκήσουν την επιχειρηματολογία τους ικανότητα με την πεποίθηση ότι ηεπιχειρηματολογία και ο διάλογος αποτελούν τα κυριότερα όπλα ενάντια στηναυθαιρεσία,τοναυταρχισμόκαιτηβία.

• Ναπεισθούνότιυπάρχουνθέματα,προβλήματακαιδιλήμματαταοποίατίθενται,αλλάδενεπιλύονται,απότηνεπιστήμηκαιτηντεχνολογίακαιταοποίαμπορείναπροσεγγίσειηφιλοσοφίαμετρόποπιοσυνθετικόκαιδιαλεκτικό.

Ενότητα1:ΑρχήτηςφιλοσοφίαςΟιπρώτοιφιλόσοφοιστηνΑρχαίαΕλλάδακαιστηνΚίναήτανστοχαστέςοιοποίοιδενήτανικανοποιημένοι από τις καθιερωμένες θρησκευτικές και παραδοσιακές απόψεις καιαναζητούσαν απαντήσεις που προέκυπταν μέσω λογικών συλλογισμών. Συζητούσαν τιςιδέες που είχαν μεταξύ τους ή ίδρυαν "σχολές" όπου δεν δίδασκαν απλώς τασυμπεράσματασταοποίαείχανκαταλήξειαλλάκαιτοντρόπομετονοποίοείχανφτάσεισεαυτά.Ενθάρρυναν τουςμαθητές τους ναδιαφωνούνκαι ναασκούνκριτικήστις ιδέεςωςέναν τρόπο γα να τις τελειοποιούν και να επινοούν νέες. Είναι λανθασμένηηδημοφιλήςάποψη ότι οι φιλόσοφοι είναι μοναχικοί άνθρωποι που καταλήγουν στα συμπεράσματατουςμέσααπότηναπομόνωση·αυτόσυμβαίνεισπανίως.Οινέες ιδέεςαναδύονταιμέσααπότονδιάλογοκαιτηνεξέταση,τηνανάλυσηκαιτηνκριτικήτωνιδεώνάλλωνανθρώπων.

Υπόαυτήτηνέννοια,οΣωκράτηςήτανοαρχετυπικόςφιλόσοφος.Δενάφησεγραπτάέργααλλάοιιδέεςτουήταντόσοσημαντικέςώστεκαθόρισετομέλλοντηςφιλοσοφίαςκαιόλοιοι προγενέστεροι φιλόσοφοι ονομάστηκαν προσωκρατικοί. Το κληροδότημα του είναι ηπαράδοσηπουκαθιέρωσεγιαεπιχειρηματολογίακαιδιάλογο,γιατηναμφισβήτησητωνυποθέσεωνάλλωνανθρώπωνμεστόχο τηβαθύτερηκατανόησηκαι τηνεκμαίευσητηςθεμελιώδουςαλήθειας.

Κατά τον Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη και του Αριστοτέλη, μαθητή του Πλάτωνα, ηφιλοσοφίαείναιστάσηαπορίαςκαιθαυμασμούαπέναντιστονκόσμοκαισταφαινόμενατου. Ταυτίζεται με τη θεωρία, δηλαδή τη δίχως ιδιοτέλεια μελέτη του είδους τωνπραγμάτωνκαιδενέχεισχέσημετηνπρακτικήγνώση.Ηφιλοσοφία,ωςτεχνικόςόρος,γιαμιαορισμένηπνευματικήδραστηριότηταδηλώνειτημεθοδικήεργασίατουπνεύματοςγιαθεωρητική γνώση αλλά και τη διδαχή για τον σωστό τρόπο ζωής. Ο φιλόσοφος είναι οάνθρωπος που αναζητεί την ουσία των πραγμάτων αλλά και αυτός που θεμελιώνει μιατέχνητουβίου,δηλαδήέναντρόποζωής.

Page 8: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

7

1.1ΟορισμόςτηςφιλοσοφίαςΈχουμε διαβάσει τόσους ορισμούς διαφόρων προελεύσεων, που δεν είναι απλό ναμείνουμε με έναν άλλο ακόμα. Ούτε θέλουμε να μπλεχτούμε στην πολεμική που έχουνκατάκαιρούςαναπτύξειοιδιάφοροιστοχαστέςμεταξύτους.Είτεθεωρηθείμίαξεχωριστήεπιστήμη,είτεμίαεπιστήμηόλωντωνεπιστημών,ήμίαμη-επιστήμη,οισημερινέςέννοιεςείναι τόσο μπλεγμένες που δυστυχώς δίνουν το δίκιο σ' όσους είναι της γνώμης ότι ηΦιλοσοφία δεν έχει σχέση με την ίδια τη ζωή και, επομένως, δεν προσφέρει άλληχρησιμότητααπόμίασκέτηδιανοητικήάσκηση.ΚαιούτεμαςενδιαφέρεινααναπτύσσουμετοσύνολοτωνπεριστάσεωνπουμετάλλαξαντηνέννοιακαιτοσκοπότηςΦιλοσοφίας.Αςαρκεστούμε στο να επισημάνουμε ότι αν σήμερα μπορεί να φανεί κάτι το απρόσιτο καιάγονο, όμως στις κλασικές εποχές Ανατολής και Δύσης, η Φιλοσοφία προσπάθησε ναξεδιαλύνειτιςμεγάλεςερωτήσειςγιατοΣύμπανκαιτονΆνθρωπο,καικυρίωςπροσπάθησενα εδραιώσει έναν τρόπο ζωής, μία σημαντική βοήθεια για τον Άνθρωπο ως μέρος τουΣύμπαντος.

Η φιλοσοφία ήταν ανέκαθεν μια πνευματική διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας, μιαδιαδικασίαεμβάθυνσηςστηγνώσηγιατηφύση,γιατονάνθρωποκαιγιατονκόσμο.Κάθεπράξη αναζήτησης είναι ταυτόχρονα μια πράξη ελευθερίας και επιλογής τηςσυνείδησης.Έτσι η φιλοσοφία είναι μια έμφυτη στάση του ανθρώπινου γένους.Χρειαζόμαστεαυτή τηνέμφυτηστάση του«φιλοσοφείν»ως τρόπο ζωήςενεργοποιώνταςτον εαυτό μας σε όλες του τις διαστάσεις, σε όλο του το δυναμικό. Αυτό δεν τοκαταφέρνουμεμόνοδιαβάζονταςκαιμελετώντας,γιατίκάτιτέτοιοθαήτανμιαθεωρητικήγνώση,αλλάμαθαίνοντας να ζούμεσωστά, έντονα, γόνιμα καιαποτελεσματικά την κάθεστιγμήτηςζωής.Προσπαθώνταςνααξιοποιήσουμεκαθετίστηζωήαποκομίζονταςέστωμιασταγόναθετικήςδιδαχήςαπόκάθεαντιξοότητα.

Page 9: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

8

1.2ΗανάγκητηςφιλοσοφίαςΣτιςμέρεςμαςηολιγωρίαγιατηφιλοσοφίαγίνεταιευρέωςαισθητήκαιδημιουργείταιέναθλιβερόνοητικό χάοςπουκαταλήγειστους γνωστούς τρόπουςπου χρησιμοποιούνται γιανα χαρακτηριστεί η Φιλοσοφία: ασυναρτησίες περίεργων λέξεων και ανυπόφορων καιάχρηστων εννοιών. Ωστόσο η φιλοσοφική δραστηριότητα καθίσταται αναγκαία σε ένανκόσμοπου καταδυναστεύεται από τοπνεύμα τουυλισμού και τηναπουσία διερεύνησηςκαιβαθιάςσκέψης.Ηφιλοσοφίαοφείλειναδιεισδύσεισταενδιαφέροντατουσύγχρονουανθρώπουκαιτηςκοινωνίαςναοδηγήσειτονάνθρωποστηνμελέτητωναιτιώνγιαόσατονπεριβάλλουνκαιέχειδημιουργήσειπροκειμένουνασυμβάλειστημεταμόρφωσητηςζωήςμέσααπότοδρόμοτηςπνευματικήςαφύπνισηςκαιτηςάσκησηςεποικοδομητικήςκριτικής.Ηφιλοσοφίασήμεραεπιβάλλεταιναεμπλακείιδιαίτεραστοζήτηματουτρόπουχρήσηςτηςεπιστήμης και της τεχνικής από τον άνθρωπο, πεδία όπου αναδύονται προβληματισμοίηθικού,πολιτικούκαικοινωνικούπεριεχομένουκαιναπρωτοστατήσειστηδιασφάλισητηςειρήνης και της παγκόσμιας συνεργασίας. Επομένως στην εποχή μας η φιλοσοφία δενμπορείναλειτουργήσειπλέονστοπλαίσιοτηςαπομόνωσηςενόςστοχαστήπουυψώνεταιπάνω από την καθημερινότητα στην επιδίωξη της καθολικότητας. Καλείται ναδιαδραματίσει τον ηγετικό της ρόλο πολυεπίπεδα και να στηρίξει έναν πολυδιάστατοανθρωπισμόχωρίςσυμβιβασμούς.Εντούτοις, αξίζει να σημειωθεί ότι η φιλοσοφία στην πράξη βιώνεται. Μας βοηθά ναμπούμεσεδιαδικασίααυτογνωσίαςκαιαυτοβελτίωσης.Τοναείναικανείςφιλόσοφοςείναιτρόπος ζωής και σύμπνοιας με τις ουσιαστικές αξίες για τονάνθρωπο, την κοινωνία, τονκόσμο.Η φιλοσοφία επιστρέφει ως ένας τρόπος ζωής που συνίσταται στο να γίνονται πράξη οιδιδασκαλίεςτωνσοφώνόλωντωνεποχών.Ανηφιλοσοφία,ωςαναζήτησητηςαλήθειας,καταφέρνειναμαςφέρειπιοκοντάστηρίζατωνπραγμάτων,στηβαθύτερηαιτία τους, τότε το καθετίαποκτάκαινούριο νόημα. Είναισημαντικόναγνωρίζουμεγιατίδρούμεκαιποιονωφελούμεμετιςπράξειςμας,καθώςκαιτίθέλουμεναεπιτύχουμε.Μια πρακτική φιλοσοφία βοηθά τους ανθρώπους να ζήσουν, να εναρμονιστούν με τουςσυνανθρώπουςτουςκαιτονκόσμο,νααποδεχθείοκαθέναςποιοςείναικαινααγωνιστείγιατοποιοςθέλειναείναι.Οάνθρωποςναζειωςσυνάνθρωπος,σύμφωναμετιςαξίεςτηςσυλλογικότητας,τηςανιδιοτέλειαςκαιτηςενεργούςδράσηςγιατοομαδικόκαλό.ΞέρουμεότιηΦιλοσοφίαδενχρησιμεύειγιαναμαςκάνεισοφούςούτεγιαναβρούμετοκλειδί όλων των μυστηρίων του Σύμπαντος. Αλλά ξέρουμε ότι μαςχρησιμεύει για ναξεκαθαρίσουν κάποιες αβεβαιότητες, για να χρησιμοποιήσουμε το δικό μας νου, για ναθέσουμεστονεαυτόμαςόχιμόνοερωτήσεις,αλλάκαινατολμήσουμενασκιαγραφήσουμεαπαντήσεις. Ξέρουμε ότι δεν ξέρουμε, όπως καλά έλεγε ο Σωκράτης, αλλά γι' αυτό ηΦιλοσοφία μας βάζει στο δρόμο της γνώσης. Σιγά σιγά, χωρίς βιασύνη, χωρίς άγχος,αποδεχόμενοι την άπειρη ποικιλία βεβαιοτήτων που αποκτούμε.

Page 10: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

9

1.3ΗσημασίατηςφιλοσοφικήςδραστηριότηταςστηζωήτουανθρώπουΣτην καθημερινή γλώσσα φιλοσοφία σημαίνει την προσωπική στάση των ανθρώπωναπέναντιστακαθημερινάπροβλήματααλλάκαιστιςδυσκολίεςτηςζωής.Ερωτήματαόπως"Απόπούερχόμαστε;",Τιείμαστε;Πουπηγαίνουμε;Απασχολούνσυνεχώςτουςανθρώπουςαπότηναρχαιότηταμέχρισήμερακαισεαυτάεπιχειρούννααπαντήσουνοιφιλόσοφοι.Ηφιλοσοφίαασχολείται επίσης με ερωτήματαόπως "Τι μπορώ να ξέρω;", "Τι μπορώ ναελπίζω ;"Τι οφείλω να κάνω;". Σε αυτά τα ερωτήματα οι φιλόσοφοι προσπαθούν νααπαντήσουνμε τονααναχθούναπό τοσυγκεκριμένοκαι τοεπιμέρουςστογενικόκαι τοαφηρημένο,σεμιαπροσπάθειανασυλλάβουντονόηματουκόσμουστοσύνολότουκαιναδιατυπώσουνμιαθεωρίαγιατονάνθρωποκαιτηζωή.

1.4Παγκόσμιαημέραφιλοσοφίας

ΗΠαγκόσμιαΗμέραΦιλοσοφίαςγιορτάζεταικάθεχρόνο,τηντρίτηΠέμπτητουΝοεμβρίου.ΗΠαγκόσμιαΗμέραΦιλοσοφίαςκαθιερώθηκεεπίσημααπότηνUNESCOτο2002.Η Γενική Συνέλευση της UNESCO τόνισε τη σημασία της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα για τουςνέουςανθρώπους,ωςένανδρόμο«γιατηνανάπτυξητηςκριτικήςκαιανεξάρτητηςσκέψηςμεγνώμονατηνκαλύτερηκατανόησητουκόσμουκαιτηνπροώθησητηςανεκτικότηταςκαιτηςειρήνης».Με την καθιέρωση αυτής της Ημέρας, η UNESCO υπογραμμίζει τη διαχρονική αξία τηςφιλοσοφίαςγιατηνανάπτυξητηςανθρώπινηςσκέψηςκάθεατόμου,σεκάθεπολιτισμό.ΗUNESCOείναιπάνταστενάσυνδεδεμένημετηφιλοσοφία,όχιτηθεωρητικήήκανονιστικήφιλοσοφία,αλλά τηνκριτικήδιερεύνηση,πουδίνει νόημαστη ζωήκαιδράσησεδιεθνέςεπίπεδο.

Ενότητα2:Φιλοσοφία:ΑνατολήκαιΔύσηΗφιλοσοφίαέχονταςτιςρίζεςτηςστηναμφισβήτησητωνθρησκευτικώνδογμάτωνκαιτωνδεισιδαιμονιών, εξετάζει επίσης την ίδια την θρησκεία και διατυπώνει ερωτήματα όπως"Υπάρχει θεός;" "Έχουμε άφθαρτη ψυχή;" Αυτά τα ερωτήματα έχουν τις ρίζες τους στημεταφυσική αλλά επηρεάζουν και την ηθική. Για παράδειγμα κάποιοι φιλόσοφοι έχουναναρωτηθείεάνηηθικήμαςέχειθεϊκήπροέλευσηηεάνείναιανθρώπινοδημιούργημακαιαυτό με τη σειρά του έχει προκαλέσει τη συζήτηση σχετικά με το εάν ο άνθρωπος έχειελεύθερηβούληση.

Στις ανατολικές φιλοσοφίες οι οποίες αναπτύχθηκαν στην Κίνα και την Ινδία (ιδίως στονταοϊσμό και τον βουδισμό), οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ φιλοσοφίας και θρησκείας

Page 11: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

10

είναιλιγότεροσαφείςτουλάχιστονσύμφωναμετονδυτικότρόποσκέψης.Αυτόείναιμίααπότιςβασικέςδιαφορέςμεταξύτηςδυτικήςκαιτηςανατολικήςφιλοσοφίας.Παρόλοπουοι ανατολικές φιλοσοφίες δεν είναι γενικά αποτέλεσμα θεϊκής αποκάλυψης ήθρησκευτικούδόγματοςσυχνάσχετίζονταιστενάμεαυτόπουθεωρούμεθέματαπίστης.

Ανκαιστονεβραϊκό-χριστιανικόκόσμοηφιλοσοφικήσκέψηχρησιμοποιείταιπολλέςφορέςγια να δικαιώσει τηνπιστή, η πίστη και η δοξασίααποτελούναναπόσπαστο κομμάτι τηςανατολικήςφιλοσοφίας,χωρίςναυπάρχεικάτιανάλογοστηΔύση.Επίσηςηανατολικήκαιη δυτική φιλοσοφία έχουν διαφορετικές αφετηρίες. Ενώ οι αρχαίοι Έλληνες έθετανμεταφυσικάερωτήματα,οιπρώτοιΚινέζοιφιλόσοφοιθεωρούσανότιηθρησκεία έδινεεπαρκείς απαντήσεις σε αυτά και ανέπτυξαν περισσότερο την ηθική και πολιτικήφιλοσοφία.

Ενότητα3:ΟΑΡΧΑΙΟΣΚΟΣΜΟΣΣτηνενότητααυτήθαασχοληθούμεενδεικτικάμεκάποιαφιλοσοφικάερωτήματαταοποίααναλύθηκαν από την αρχαία δυτική αλλά και ανατολική φιλοσοφία δημιουργώντας ταλεγόμενα ρεύματα – σχολές, τα οποία επηρέασαν τους νεότερους αλλά και τουςσύγχρονους φιλοσόφους. Θα αναφερθούμε ακροθιγώς στην προσωκρατική φιλοσοφίααναλύονταςπερισσότερορεύματαμεταγενέστερατωνπροσωκρατικών.

3.1Προσωκρατικήφιλοσοφία:ΤοπρώτοστάδιοτηςελληνικήςφιλοσοφίαςΗπροσωκρατικήφιλοσοφίαείναιτοπρώτοστάδιοστηνεξέλιξητηςελληνικήςφιλοσοφίαςεπειδήοιπρώτοιφιλόσοφοιέδρασανκαιέζησανπριναπότονΣωκράτη(470-399π.Χ.).οιπροσωκρατικοί ασχολήθηκαν με ερωτήματα κοσμολογικά αναζητώντας στη φύση τιςδυνάμειςπουτηναπαρτίζουνκαιεπιδίωκανναβρουντηνπρωταρχικήαίτια,ουσίαήαρχήτουκόσμουαλλάκαιτηδομήήμορφήτουκόσμου,μεβάσητηλογικήκαιόχιτηθρησκεία,τηναυθεντίακαιτηνπροκατάληψη.

3.2ΗσημασίατηςπροσωκρατικήςσκέψηςσήμεραΗ προσωκρατική φιλοσοφία θεωρείται πηγή και τροφός του φιλοσοφικού καιεπιστημονικού πνεύματος πουαναπτύχθηκε αργότερα.Η θέση των προσωκρατικών στηνιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης και φιλοσοφίας είναι ξεχωριστή και η ερμηνεία τωνκείμενωντουςαπασχολείμέχρισήμερατουςφιλοσόφουςκαιτουςεπιστήμονες.

3.3Απότημυθο-λογικήστηνορθο-λογικήεξήγησητουκόσμουΕίναι αξιοθαύμαστο πως αυτοί οι άνθρωποι χωρίς τα εργαλεία που διαθέτουμε εμείςσήμεραέφτασανπολύ κοντάστο νααπαντήσουν ερωτήματαπουμαςαπασχολούνμέχρισήμερα: ερμήνευσαν λογικά τα φυσικάφαινόμενα και οδήγησαν τον άνθρωπο "από τονμύθο στον λόγο", από τις παλαιότερες μυθολογικές αφηγήσεις στη λογική εξήγηση τουκόσμου.Συγκεκριμένα:

Page 12: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

11

ΟΑναξίμανδροςείπεότιπρωταρχικόστοιχείοτουκόσμουείναιτοάπειρο,πουείναιαιώνιοκαιάχρονοκαιπεριέχειτααντίθετα.Ενμέρειείναισωστόςεάναναλογιστούμετομέγεθοςκαιτηνηλικίατουσύμπαντοςέτσιόπωςτουπολογίζουνοιεπιστήμονεςστιςμέρεςμας.

ΟΘαλήςθεώρησεότιαρχήτουκόσμουείναιτονερόεπειδήείναιτοκυρίαρχοστοιχείοστηφύση.Μάλισταέκανεπρώτοςχρήσητηςαναλογίας.Παρατήρησεότιταπλοίαστηθάλασσαδεν βουλιάζουν αλλά επιπλέουν στο νερό. Κατά τρόπο ανάλογο υπέθεσε ότι η γη δενπέφτει,επειδήπλέειστονερό.

3.4ΗφιλοσοφικήδραστηριότητααπότονΣωκράτηέωςταελληνιστικάκαιρωμαϊκάχρόνιαΣε αντίθεση με τους προσωκρατικούς, ο Σωκράτης και οι φιλόσοφοι μετά από αυτόνασχολήθηκανμετονάνθρωπο,τηνκοινωνίακαιτηνπολιτική.

3.4.1ΟΣωκράτηςκαιηδιαλεκτικήμέθοδοςΟΣωκράτηςυπήρξεκορυφαίαμορφήστηνιστορίατηςδυτικήςφιλοσοφίας.Είναιοπρώτοςφιλόσοφος που ασχολήθηκε συστηματικά με την ηθική προσπαθώντας να εξετάσει μεποιοντρόποπρέπειναζούμε.Μεαυτόνηφιλοσοφίαστρέφεταιστημελέτητουανθρώπουκαιγίνεταιανθρωποκεντρική.ΗαυτοσυνειδησίαείναισκοπόςτηςζωήςκαιτηςηθικήςτουΣωκράτη.Σεκάθεευκαιρίατόνιζετηναξίατωνηθικώναρατώνκαιπροσπαθούσεναορίσειτηναρετή.

ΟΣωκράτηςεξέταζεσεβάθοςτιςηθικέςέννοιεςπουαποδίδουμεστουςανθρώπους,όπωςκαλός, κακός δίκαιος καθώς πίστευε ότι πρωταρχικός σκοπός της φιλοσοφίας είναι ηκατανόηση του εαυτού μας. Είναι ο πρώτος στοχαστής στην ιστορία της δυτικήςφιλοσοφίαςπουσυνδέειτηνψυχήμετονουκαιθεωρείπωςαυτήαποτελείτηνέδρατηνγνωστικώνλειτουργιώνκαιτηςηθικήςδράσηςτουανθρώπου.

ΟΣωκράτηςδίδασκεμετονδιάλογο.Ηφιλοσοφικήμέθοδοςπουχρησιμοποιούσεήτανηδιαλεκτική. Προσποιούταν ότι δεν γνώριζε τίποτα και απλώς διατύπωνε ερωτήσειςαποκαλύπτοντας αντιφάσεις σε συλλογισμούς και κενά στις γνώσεις για να καταλήξεισταδιακά στην αλήθεια. Παρομοίαζε αυτή τη διαδικασία γέννησης των ιδεών με τοεπάγγελματηςμητέραςτου,τημαιευτική.

"Ενοίδαότιουδένοίδα"

Page 13: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

12

3.5Κυνισμόςκαιημετάβασηστηνελληνιστικήφιλοσοφία(3ος-6οςαι.μ.Χ)Οι Κυνικοί παρεμβάλλονται μεταξύ του Σωκράτη και της στωικής φιλοσοφίας. Είναιπεριπλανωμένου σοφοί που απορρίπτουν τις παραδοσιακές συμβάσεις και ανατρέπουνκάθε είδους βεβαιότητες τόσο τις κοινές όσο και τις εθιμικές. Έχουν αντικοινωνικήσυμπεριφοράκαιζουνμετρόπολιτόκαιαντισυμβατικό.Αυτόπουτουςαπασχολείείναιηεξάλειψη της επιθυμίας και η εξασφάλιση μέσω της αυτάρκειας, της απάθειας και τηςεσωτερικήςελευθερίας,κυρίωςόμωςτουαπλούτρόπουζωήςπουοδηγείστηνευδαιμονία.

Οι σημαντικότεροι από τους κυνικούς φιλοσόφους είναι ο Αντισθένης από την Αθήνα, οΔιογένηςαπότηΣινώπη,οΚράτηςοΘηβαίοςκαιτααδέλφιαΜητροκλήςκαιΙππαρχία.

3.6ΣτωικισμόςΑπό τα σημαντικότερα φιλοσοφικά ρεύματα των ελληνιστικών χρόνων, ο Στωικισμόςγεννιέται μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και τη μακεδονική μοναρχία. Ιδρυτής τουΣτωικισμού είναι ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου. Σημαντικοί στωικοί είναι επίσης: οΧρύσιππος,οΚλεάνθης,οΣενέκας,οΕπίκτητοςκαιοΜάρκοςΑυρήλιος.

Οι Στωικοί ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ηθική και την πολιτική. Διδάσκουν ότι ηπραγματικήφύσις του ανθρώπου συνίσταται στην εναρμόνιση της με την "κατά φύσιν"ζωή,στηλογικότητατου.Γιαταλογικάόνταέχειαξίαμονάχαό,τισυμφωνείμετολογικό.ΗαρετήείναιΑγάθοκαιμεαυτήνεπιτυγχάνεταιηευδαιμονίατουανθρώπου.Επειδήόμωςμέσαμαςέχουμε,εκτόςαπότιςλογικέςορμές,καιάλογεςόπωςταπάθη(ηδονή,επιθυμία,λύπη,φόβος)χρειαζόμαστετηναπάθειαγιαναελευθερωθούμεαπόαυτά.

3.7ΣκεπτικισμόςΟι Σκεπτικοί υποστηρίζουν ότι οι αισθήσεις και η νόηση παριστάνουν τα πράγματα όχιόπωςείναιπραγματικάαλλάόπωςφαίνονται.Ηγνώσηδενείναιβέβαιηκαιισχύειτοίδιοκαιστηνπεριοχήτηςηθικήςόπουτο"καλό"καιτο"κακό"είναι"θέσει"καιόχι"φύσει".Οισκεπτικοί φιλόσοφοι αμφισβητούν τη δυνατότητα βέβαιης γνώσης και ορθής πράξης.Πολέμησαν τον δογματισμό, την τάση δηλαδή να δέχονται χωρίς συζήτηση ιδέες καιθεωρίες,προωθώνταςτηνκριτικήσκέψη.

3.8ΣχετικισμόςΥποστηρίζειότιδενυπάρχουνκαθολικέςήαντικειμενικάσωστέςαπόψεις.Αντιθέτως,τοανμιαάποψηείναικαλήήορθήείναιπάντοτεσχετικόμετοκάθεάτομοήτηνκάθεκοινωνίαπουτηνεκφράζει.Επομένωςοσχετικισμόςδενδέχεταιτηνύπαρξητηςαπόλυτηςαλήθειαςδίνονταςίσηισχύσταλεγόμεναόλων.

Έναςαπότουςπρώτουςσχετικιστέςήτανκαιοκορυφαίοςτωνσοφιστών,Πρωταγόρας.Στην περίφημη φράση του ‘’Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος’’ προβάλλεται ησχετικότητατηςγνώσηςκαιαμφισβητείταιηύπαρξημιαςαλήθειαςκοινήςγιαόλους.

"Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος": Η φράση αυτή του αρχηγέτη τηςσοφιστικήςυπογραμμίζειτονσχετικόχαρακτήρατηςγνώσηςκαιεκφράζειτηθέσηότικάθεγνώμηλογίζεταιεξίσουαληθινήμεοποιαδήποτεάλλη.ΟΠρωταγόραθεωρούσε

Page 14: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

13

ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογαμετοπώς"φαίνεται"σεμέναήσεσένα.

Οσχετικισμόςαυτός όμως, αν μεταφερθεί καιστις ανθρώπινες αξίες,μπορεί ναγίνειεπικίνδυνος,αφούθαπρέπεινασυμπεράνουμεότιούτεκαλόούτεκακό,ούτεδίκαιοούτεάδικουπάρχει,αλλάόλαεξαρτώνταιαπότοντρόποπουταβλέπεικάθεάνθρωποςξεχωριστά. Οι περισσότεροι όμως σοφιστές – ανάμεσά τους και ο Πρωταγόρας -δεδιδάσκανεούτετηνπαρανομίαούτετηνπεριφρόνησητωνηθικώναξιών.Οσχετικισμόςτουςστοεπίπεδοτηςπράξηςείχεκάποιαόρια.Ανπ.χ.μιαπράξηωφελεί,μπορείνακριθείσωστή·έτσιοάρρωστοςμπορείνανομίζεικακόέναφάρμακο,γιατίέχειδυσάρεστηγεύση,ογιατρόςόμως,πουγνωρίζειτηνωφέλειαπουθαπροξενήσειτοφάρμακοαυτό,πιστεύειότιείναικαλό·ποιοςέχειδίκιο;Ογιατρόςφυσικά,γιατί,ανοάρρωστοςπάρειτοφάρμακο,θα ωφεληθεί. Αλλά και στις πολιτείες υπάρχουν πράγματα που είναι καλά ή κακά: όσαπροάγουν την πολιτεία και συντελούν στην ευημερία της είναι δίκαια· όσα αντιθέτωςβλάπτουνείναιάδικα.

Ενότητα4:ΑρχαίεςανατολικέςφιλοσοφίεςΣτηνενότητααυτήθααπασχοληθούμεμετιςπιοεπιδραστικέςανατολικέςφιλοσοφίες:τονταοϊσμό,τονβουδισμόκαιτονκομφουκιανισμό.Είναισημαντικόνατονίσουμεότιοιανατολικέςφιλοσοφίεςσυνυπήρχαναρμονικάμετιςθρησκείεςτους.

4.1ΛάοΤσε:ΤοαιώνιοΤάοδενεκφράζεταιμελόγια

6οςαιώναςπ.Χ

Τον6οαιώναπχ,ηφιλοσοφίαπουαναπτύχθηκεστηνΚίνασυνέπεσεμετηνεμφάνισητης φιλοσοφίας στην Αρχαία Ελλάδα με την οποία είχε κάποιους κοινούςπροβληματισμούς, όπως την αναζήτηση σταθερότητας σε έναν διαρκώςμεταβαλλόμενο κόσμο και εναλλακτικών επιλογώνσεαυτάπου έως τότε επέβαλλεηθρησκεία.ΩστόσοτηνκινέζικηφιλοσοφίααπασχολούσεπερισσότεροηηθικήκαιοικανόνεςτηςκαιλιγότεροηφύσητουΣύμπαντος.Τηβάσητηςφιλοσοφίαςτουταοϊσμούαποτελείτοέργο"ΟΔρόμοςκαιηδύναμητου",τοοποίοαποδίδεταιστονΛάοΤσε.Ήτανμιααπότιςπρώτεςαπόπειρεςναδιατυπωθείμια θεωρία δίκαιης διακυβέρνησης βάση του τε (της αρετής) που μπορεί να βρεθείακλουθώνταςτοΤάο(τονΔρόμο)Οταοϊσμόςδίνειέμφασησεδιάφορεςέννοιεςόπωςη"μηδράση"(γουγουέι),τοκενό,ηαπόσπαση, η δύναμη της απαλότητας (ή ευλυγισία) αλλά και στην δεκτικότητα, τοναυθορμητισμό, τονσχετικισμότων ανθρώπινων δρόμων στη ζωή, στους τρόπους ομιλίαςκαισυμπεριφοράς.Όπωςείναιφυσικότοενδιαφέρονσυγκεντρώνεταιγύρωαπότοντάο-ποιονδρόμοθαέπρεπεναακολουθούμεκαικυρίωςτιείναιτοντάο,πώςμπορούμενατογνωρίσουμε. Ωστόσο, ο Λάο Τσε δεν εννοεί να μην κάνουμε τίποτα αλλά να ζούμε σεαρμονίαμετηφύση,αυθόρμητακαιδιαισθητικά.Η προσωπικότητα του Λάο Τσε, αυτού του μεγάλου σοφού, υπήρξε πολύ σκοτεινή καιακόμα και σήμεραδεν είναι ξεκάθαρες οι αντιλήψεις των ερευνητών γι'αυτόν. Το όνομαΛάοΤσεσημαίνειο"ΜεγάλοςΔάσκαλος"καιπρόκειταιμάλλονγιαμυθικόπρόσωποπαράτις μεταγενέστερες αναφορές που τον θεωρούν υπαρκτό πρόσωπο. Η σημερινή έρευνα

Page 15: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

14

κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο συγγραφέας του Τάο Τε Τσινγκ ήταν κάποιος Ταοϊστήςφιλόσοφος,με τοόνομαΛι Ερ,πουθέλοντας ν'αποκρύψει τοόνομά του χρησιμοποίησεενόςμυθικούσοφού,τουΛάοΤαν,γνωστούαργότεραωςΛάοΤσε(Τσεσημαίνειδάσκαλος-σοφός).ΠέραόμωςαπότηνιστορικότητατουΛάοΤσεήαπότοανείναιοπραγματικόςσυγγραφέαςτου θαυμάσιουΤάο Τε Τσιγκ, αυτό που έχει σημασία είναι το υψηλά μεταφυσικό καιεσωτερικόπεριεχόμενοαυτού τουβιβλίου,πουπαρόλο τομικρό τουμέγεθος, επηρέασεβαθειά τηνμετέπειταφιλοσοφικήσκέψη,ακόμακαιστονδυτικόκόσμο,πουοι εκδόσειςτουξεπερνούνκατάπολύκάθεάλληέκδοσηοποιουδήποτεφιλοσοφικούκινέζικουέργου.

"Τοναγνωρίζειςτουςάλλουςδείχνειευφυία·τοναγνωρίζειςτονεαυτόσουδειχνειαληθινήσοφία."

Page 16: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

15

4.2ΣιντάρταΓκαουτάμα:Ευτυχισμένοςείναιεκείνοςπουέχειξεπεράσειτοεγώτου563-483π.Χ.ΟΓκαουτάμαοοποίοςέγινεαργότεραγνωστόςωςΒούδας,δηλαδή"φωτισμένος",έζησεστην Ινδία σε μια περίοδο όπου αμφισβητούνταν οι μυθολογικές και θρησκευτικέςερμηνείες του κόσμου. Ο Γκαουτάμα δεν ήταν ούτε μεσσίας ούτε προφήτης και δενυποδυόταν τον μεσολαβητή μεταξύ Θεού και Ανθρώπου. Η αναζήτηση του ήτανφιλοσοφική-ηανακάλυψη τηςαλήθειας- και υποστήριζε ότι οι αλήθειες πουδιακήρυσσεείναιδιαθέσιμεςσεόλουςμέσωτηςδύναμηςτηςλογικής.Όπωςοιπερισσότεροιφιλόσοφοιτης Ανατολής δεν ενδιαφερόταν για τα αναπάντητα μεταφυσικά ερωτήματα πουαπασχολούσαν τουςΈλληνες.Αντιθέτως τοναπασχολούσεποιος είναιοσκοπός της ζωήςκαιοιέννοιεςτηςευτυχίας,τηςαρετήςκαιτηςκαλήςζωής.ΟΚουταμάραισχυριζότανότιπρέπειναυπάρχειμιαμέσηοδόςανάμεσαστηφιλήδονηζωήκαιτηναυτοτιμωρία(τονακραίοασκητισμό).Αυτήθαοδηγήσειστηνπραγματικήευτυχία,τηφώτιση.Επικεντρώθηκεστονεγωισμό,διδάσκοντοςότιηπροσκόλλησηστο"εγώ"προκαλείπόνο.Οκόσμοςτουεγώείναιαπατηλόςδιότιτίποταστοσύμπανδενείναιαυθύπαρκτο,ταπάνταείναι αποτέλεσμα μιας προηγούμενης ενέργειας και καθένας από εμάς αποτελεί έναμεταβατικόκομμάτι,εφήμεροκαιχωρίςουσία.ΗσυλλογιστικήτουΓκαουτάμασυνοψίζεταιστιςτέσσεριςΕυγενείςΑλήθειες:ηοδύνηείναιοικουμενική,ηεπιθυμίαείναιηαιτία τηςοδύνης,ηοδύνημπορείνααποφευχθείμε τηνεξάλειψητηςεπιθυμίας,ηΟκταπλήΑτραπόςοδηγείστηνεξάλειψητηςοδύνης.ΗΟκταπλήΑτραπός είναι μια συνταγή για την καλή ζωή και την ευτυχία που πρώτος οΓκαουτάμα αναζήτησε: ορθή συμπεριφορά, ορθή πρόθεση, ορθή εργασία, ορθήπροσπάθεια,ορθήθέαση,ορθόςλόγος,ορθήεπίγνωση,ορθόςδιαλογισμός.

4.2.1Νιρβάνα

Ο Γκαουτάμα θεωρεί ότι ο απώτερος σκοπός της επίγειας ζωής είναι η έξοδος από τονκύκλοτηςοδύνης(γέννηση,θάνατος,αναγέννηση)στονοποίογεννιόμαστε.ΑκλουθώνταςτηνΟκταπλήΑτραπό,οάνθρωποςμπορείναυπερβείτοεγώτουκαιναζήσειχωρίςοδύνη,ενώμέσω τηςφώτισηςμπορεί νααποφύγει τηναναγέννησησεμια νέα ζωήοδύνης.ΘαφτάσειστηνκατάστασητηςΝιρβάνας,ηοποίαμεταφράζεταιως"εξάλειψη"κάθεδεσμού,ως "ανυπαρξία", ή κυριολεκτικά ως το "σβήσιμο του εγώ". Ο Γκαουτάμα περιγράφει τηΝιρβάνα ως μια κατάσταση της ύπαρξης χωρίς γέννηση, χωρίς αρχή, χωρίς δημιουργία,χωρίς μορφή, η οποία υπερβαίνει κάθε εμπειρία των αισθήσεων. Είναι μια αιώνια καιαμετάβλητη κατάσταση ανυπαρξίας και άρα απόλυτης ελευθερίας από την οδύνη τηςύπαρξης.

"Ονουςείναιτοπαν.Γίνεσαιαυτόπουσκέφτεσαι."

Page 17: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

16

4.3Κομφούκιος:Ηαφοσίωσηκαιηειλικρίνειαείναιύψιστεςαξίες

551-479π.Χ

Απότο770έωςτο220π.Χ,ηΚίνααπόλαυσεμιαπερίοδομεγάληςπολιτισμικήςανάπτυξης.Αυτή την περίοδο γεννήθηκε και ο Δάσκαλος Κονγκ ή Κομφούκιος. Όπως και άλλοιφιλόσοφοι αυτής της εποχής, για παράδειγμα οι προσωκρατικού στους οποίουςαναφερθήκαμε παραπάνω, έτσι και ο Κομφούκιος αναζητούσε σταθερότητα σε ένανμεταβαλλόμενο κόσμο κάτι που γι αυτόν σήμαινε αναζήτηση ηθικών αξιών που θαεπέτρεπανστουςκυβερνήτεςναδιοικούνδίκαια.

ΣύμφωναμετονΚομφούκιοοάνθρωποςείναιτομέσονπουέχειεπιλέξειοουρανόςγιαναπραγματοποιήσειτοθέληματουκαιμέσωτηςηθικήςτάξηςναενώσειτονκόσμο.Τοντε,ηαρετή,δενείναικάτιθεόσταλτοπουπροορίζεταιγιατιςκυβερνώσεςτάξειςαλλάκάτιπουμπορεί νακαλλιεργηθείαπό τονκαθένα.Πίστευεότι καθήκον τηςμεσαίας τάξηςκαι τωνκυβερνητών ήταν να φέρουν δικαιοσύνη και σταθερότητα στην κοινωνία ενεργώντας μεαρετήκαικαλοσύνη(ρεν).

Περισσότερο ένα ηθικοκοινωνικό σύστημα παρά μια θρησκεία ο Κομφουκιανισμός έχειδιαπλάσει τη μορφή της κινεζικής, της ιαπωνικής της κορεατικής και γενικά τηςαπωανατολικής κοινωνίας. Η αυστηρή ιεράρχηση, η πειθαρχία, η υποτακτικότητα, οσεβασμόςπροςτουςγονείς,οτονισμόςτηςοικογένειας,ηκαλλιέργειατηςπροσωπικότηταςμέσα από την επίδοση σε διάφορες αρετές, όπως ηφιλαλληλία, η δικαιοσύνη, η πιστήαφοσίωση κτλ., δηλαδή όλα τα ιδανικά που τουλάχιστον δεοντολογικά επιδιώκονται σ'αυτές τις κοινωνίες είναι η κληρονομιά του Κομφουκιανισμού.ΟΚομφούκιος(551-479π.Χ.)υπήρξεοάνθρωποςπουμέσωτουπαιδαγωγικούέργουαλλάκαι τηςσυλλογήςκαιέκδοσηςαρχαίωνκειμένων,συνέβαλεστηδιαφύλαξηκαιμετάδοσητηςσοφίαςτηςκλασικήςεποχήςτουκινέζικουπολιτισμού.Τακείμενααυτάαποτελούντολεγόμενο «κομφουκιανό κανόνα» και αποτέλεσαν για αιώνες έναν από τους κύριουςπαράγοντες διαμόρφωσης της κινέζικης σκέψης.Μαθητές του Κομφούκιου διέσωσαν κυρίως στο έργο «Ανάλεκτα» αρκετά από τα λόγιατου, από τα οποία μαθαίνουμε τη διδασκαλία του. Όμως ο Κομφουκιανισμός είναι κάτιπερισσότερο από τη διδασκαλία του Κομφούκιου. Ξεκινώντας από αυτή, αποτελεί έναμεγάλο διανοητικό ρεύμα με πολλές διακλαδώσεις που τις διαμόρφωσαν μεγάλεςπροσωπικότητες, όπως ο Μένκιος κ.ά. Για αιώνες υπήρξε στην Κίνα η επίσημη κρατικήδιδασκαλία για την οργάνωση της ζωής, την οποία έτσι επηρέασε βαθύτατα.ΣτοκέντροτουΚομφουκιανισμούβρίσκεταιηιδέατηςτάξης.Ηπρότυπηκοινωνία,απότημικρότερη μονάδα της, την οικογένεια, ως εκείνη μιας ολόκληρης χώρας, είναι μιαιεραρχημένη πυραμίδα, της οποίας τα κατώτερα μέλη σέβονται και υπακούουν ταανώτερα. Οι λεπτομέρειες αυτού του γενικού κανόνα, όπως και οι λεπτομέρειες τηςλειτουργίας των διαφόρων ρόλων μέσα στο σύνολο είναι καθορισμένες με βάση τουςλεγόμενους «κανόνες ευπρέπειας».Αυτοί, με τη σειρά τους, βασίζονται στηφυσική τάξηπουδιέπειτονκόσμο.Καθορισμένοιείναι,επίσης,οιτρόποιμετουςοποίουςεκφράζονταιαυτές οι σχέσεις, πράγμα που δημιουργεί σ' αυτές τις κοινωνίες ένα τεράστιο σύστημασυμπεριφορικήςδεοντολογίας

Page 18: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

17

Ενότητα5:ΟΜεσαιωνικόςκόσμοςΜετησταδιακήσυρρίκνωσηκαιτελικάμετηνπτώσητηςΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίας,ηΕυρώπηβυθίστηκεστονΜεσαίωνακαιτομεγαλύτερομέροςτουπολιτισμούπουείχεκληρονομήσειαπότηνΕλλάδακαιτηΡώμηχάθηκε.ΗΕκκλησίαμονοπωλούσεπλέοντηγνώση και οι φιλοσοφίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου αντιμετωπίστηκαν μεκαχυποψία. Ωστόσο φιλόσοφοι όπως ο Θωμάς ο Ακινάτης και Νταν Σκότοςαποδέχτηκαντοναριστοτελισμόκαι τελικάέπεισαν τηνΕκκλησίαγια τησυμβατότητάτουμετηχριστιανικήπίστη.

5.1ΘωμάςοΑκινάτης:ΤοΣύμπανδενυπήρχεπάντοτε1225-1274μ.Χ

Ήταν καθολικός ιερέας και ο γνωστότερος χριστιανός φιλόσοφος του Μεσαίωνα. ΟΑκινάτης δεν δέχεται ότι το σύμπαν είναι αιώνιο επειδή έρχεται σε αντίθεση με τοχριστιανικό δόγμα. Ισχυρίζεται ότι παρόλο που το σύμπαν είχε αρχή, όπως αναφέρει ηΒίβλος,αυτόδενείναιαπαραίτηταμιααναντίρρητηαλήθειαπουαπορρέειαπότηλογική.Όλοισυμφωνούνότιοθεόςδημιούργησετοσύμπανέτσιώστεκάποτεναείχεαρχήαλλάθαμπορούσενατοείχεδημιουργήσειώστεναείναιαιώνιο.ΕάνκάτιείναιδημιούργηματουΘεού,τότεοφείλειτηνύπαρξητουαποκλειστικάστονΘεό,αλλάαυτόδενσημαίνειότιπρέπεικάποτεναμηνυπήρχε.Άρα,μπορούμεναπιστεύουμεσεένααιώνιοσύμπανπουέχειδημιουργηθείαπότοΘεό.

ΟΑριστοτέληςπίστευεότι τοσύμπανείναιάπειρο,καθώςκάθεημέραακολουθείταιαπόμιανέα.ΟΑκινάτηςδιαφωνούσεκαιπίστευεότι τοσύμπανείχεαρχή,αλλάοσεβασμόςπου έτρεφε για τηναριστοτέλειαφιλοσοφία τον έκανε ναυποστηρίζει ότι οΑριστοτέληςδενμπορούσε να γνωρίζει ότι το Σύμπανδενυπήρχεπάντοτε επειδήδεν είχεπρόσβασηστηνχριστιανικήαποκάλυψη.

ΚατάτονΑκινάτηότανοάνθρωποςσυλλογίζεταιορθάδενείναιδυνατόννακαταλήξεισεσυμπεράσματαπουέρχονταισεαντίθεσημετοχριστιανικόδόγμα.ΑυτόσυμβαίνειεπειδήτόσοηανθρώπινηλογικήόσοκαιηχριστιανικήδιδασκαλίαεκπορεύονταιαπότονΘεόκαιεπομένωςείναιαδύνατονναείναιασύμφωνες.

Παρόλοπουσήμεραοιπερισσότεροιαπόεμάςαναζητούμεεπιστημονικέςεξηγήσειςγιατηδημιουργίατουσύμπαντος,ταεπιχειρήματατουΑκινάτηδείχνουνότιηφιλοσοφίαακόμαεπηρεάζειτοντρόπομετονοποίοαντιμετωπίζουμεαυτότοζήτημα.ΟΑκινάτηςδείχνειότιη φιλοσοφία παρέχει τα νοητικά ερευνητικά εργαλεία που μας επιτρέπουν ναπροσδιορίσουμεόχι τισυνέβηαλλάποιαείναι ταπιθανάενδεχόμενακαιποιαόχι,και τιλογικάερωτήματαπρέπειναθέσουμε.

5.2ΝτιζεντέριουςΕρασμους:ΗάγνοιαεξασφαλίζειευτυχισμένηζωήΗ πραγματεία Μωρίας εγκώμιων, την οποία έγραψε ο Έρασμος το 1509, ήταν μιαπνευματικήσάτιρατηςδιαφθοράςκαιτωναντιπαραθέσεωνγιαδογματικάζητήματαστους

Page 19: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

18

κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας. Κατά τον Έρασμο, η μωρία, στην οποία αποδίδει τησημασία της αφελούς άγνοιας, αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ιδιότηταςκαιείναιαυτόπουεντέλειμαςδίνειχαράκαιικανοποίηση.Ηγνώσηαπότηνάλλημπορείνααποτελείβαρύφορτίοκαιναοδηγήσεισεπεριπλοκέςπουδυσχεραίνουντηζωή.

Απορρίπτει τον συνδυασμό του αρχαιοελληνικού ορθολογισμού και της χριστιανικήςθεολογίαςπουεπιχείρησεοΑκινάτηςως"θεολογικόδιανοουμενισμό",υποστηρίζονταςότιαποτέλεσετηναιτίααλλοίωσηςτηςθρησκευτικήςπίστης.ΑνταυτούοΈρασμοςυποστηρίζειτην επιστροφή στις ειλικρινείς πεποιθήσεις με τις οποίες ο άνθρωπος δημιουργεί μιαπροσωπικήσχέσημετονΘεόκαιόχιαυτήνπουυποδεικνύειτοκαθολικόδόγμα.

ΟΈρασμοςμαςσυμβουλεύεινααγκαλιάσουμεαυτόπουπιστεύειωςπραγματικόπνεύματης Αγίας Γραφής, την απλότητα, την αγαθότητα και την ταπεινότητα. Κατά τον Ακινάτηαυτά είναι τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ανθρώπου που εξασφαλίζουν ευτυχισμένηζωή.

1466-1536

Η αναγέννηση και η εποχή της λογικής

Ενότητα6:ΟρθολογισμόςήρασιοναλισμόςΟορθολογισμός(ήρασιοναλισμός) είναι η συνολική φιλοσοφική κατεύθυνση πουαποδέχεται ως γνώμονα και αφετηρία τηςγνώσεωςτηλογικήσκέψη. Σύμφωνα με τουςορθολογιστέςφιλοσόφους,ηγνώσημαςγιατονκόσμοπροέρχεταικυρίωςαπότονίδιοτονορθόλόγοκαιταβασικάτουστοιχείαπουμπορούννααναζητηθούνστονουμας.Hγνώσηαυτήμπορείνααποκληθείaprioriήπρο-εμπειρική,αφούφαίνεταιναείναιδυνατήπρινήανεξάρτητααπόοποιαδήποτεεμπειρία.Στοιχείαορθολογισμούεντοπίζονταισεπολλέςφιλοσοφίες από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. Παρ’ όλο που το πρόβλημα τηςπροέλευσης της γνώσης και οι βασικές αντίθετες τοποθετήσεις δεν αναλύθηκαν εκτενώςπριναπότηνεότερηεποχή,στηναρχαιότητασημαντικόςεκπρόσωποςτηςορθολογιστικήςπροσέγγισης μπορεί να θεωρηθεί ο Πλάτων. Προτείνοντας ότι ο μόνος δρόμος για τηνκατάκτηση της γνώσης είναι η χρήση της λογικής και όχι της παρατήρησης, ο Πλάτωναςέθεσεταθεμέλιετουορθολογισμούτου17ουαιώνα.

Ωστόσο ο ορθολογισμός ως σταθμός που ορίζει και θέτει τους κανόνες της νεότερηςορθολογικότηταςγεννιέταιμετοέργοτριώνσπουδαίωνστοχαστών:Ντεκάρτ(Καρτέσιος),Σπινόζα,Λάιμπνιτς.

6.1Ντεκάρτ:ΠρώτοςμεγάλοςορθολογιστήςτωννεότερωνχρόνωνΓιατονΝτεκάρτηκατάκτησητηςαλήθειαςπροέρχεταιμέσααπότηνολικήανατροπήτωνδεδομένων,δηλαδήοδρόμοςτηςαμφιβολίαςείναιομοναδικόςδρόμοςπουοδηγείστηνβεβαιότητα.ΟιθεωρίεςτουΝτεκάρτέρχονταιωςαπελευθέρωσητουανθρώπουτηςεποχήςαπότηνκαταπίεσητωνδεδομένωνπουόριζετοπαρελθόν.

Page 20: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

19

«Σκέφτομαιάραυπάρχω»cogitoergosumΟΝτεκάρτπροσεγγίζει τα ζητήματατηςμεθόδουτηςγνώσης, τηςσχέσηςσώματος-ψυχήςκαι ύλης-πνεύματος, αλλά και το θέμα της ύπαρξης θεού, τον οποίο αποδέχεται ως το«τέλειοον»καιυποστηρίζειμέσωενός«αφαιρετικούσυλλογισμού»τοαυταπόδεικτοτηςύπαρξήςτου.Ο ίδιος στο έργο του «Λόγος περί της μεθόδου» διατυπώνει το απόφθεγμα«σκέφτομαιάραυπάρχω»καιαναγνωρίζειτηναξίατηςαμφιβολίαςγιατηναποκάλυψητηςμοναδικήςαλήθειας:«Μπορώ να αμφιβάλλω για όλα τα πράγματα που με περιβάλλουν και για όλα όσασκέφτομαι. Οι άνθρωποι συχνά σφάλλουν στους συλλογισμούς τους ακόμα και σε απλάθέματακαιδενυπάρχει λόγος ναπιστεύωότιοιαισθήσειςμουδενμε ξεγελούνήότιοισκέψεις μου δεν είναι παρά σαν τα όνειρά μου όταν κοιμάμαι. Μπορώ να αμφιβάλλωλοιπόνγιαόλαόσασκέφτομαικαιπιστεύω,αλλάγιαέναπράγμασεκαμίαπερίπτωσηδενμπορώνααμφιβάλλω,δηλαδήγιατοότιαμφιβάλλω.».Στόχος του Ντεκαρτ είναι να δείξει ότι μπορούμε να φτάσουμε στη γνώση ακόμα κι ανξεκινήσουμεαπότηνπλέονσκεπτικιστικήθέση,αμφισβητώνταςταπάντα.ΜπορείοιθεωρίεςτουΝτεκάρτναεπικρίθηκανενμέρειαπότουςμεταγενέστερούςτου-εμπειριστές-καινααξιοποιήθηκανμεένα ιδιαίτεροτρόπο,ωςκρηπίδωματουρεύματοςτου υλισμού, ωστόσο ήταν αυτές που «λύτρωσαν» τη φιλοσοφία από τις μεσαιωνικέςπροκαταλήψειςκαιάνοιξαντοδρόμογιατηνεποχήτουΔιαφωτισμού.Κατά συνέπεια ακολουθώντας τους κανόνες του ορθού λόγου η σκέψη μας μπορεί ναγνωρίσει το πραγματικό. Σε τι συνίσταται όμως η πραγματικότητα; Σε δύο υποστάσεις ήουσίες: την έκταση (χώρος, υλικάσώματα) και τη νόηση (ψυχή, νους, ιδέες). Αυτός είναιεπιγραμματικά ο περίφημος καρτεσιανός δυϊσμός. Με την έννοια αυτή ο άνθρωποςορίζεταιωςένωσηδύουποστάσεων,σώμα-ψυχή,οιοποίεςβρίσκονταισεαλληλεπίδρασημεταξύτους,μετοψυχικονοητικόστοιχείονακατέχειπάντωςπρονομιακήθέση.Σ'αυτήτηθέσηεξάλλουοΚαρτέσιοςαποδίδειτηνελεύθερηβούλησητουανθρώπου,τοαυτεξούσιο:ωςπροςτηνελευθερίατουοάνθρωποςαποτελείτρόποντινάμικρογραφίατουΘεού.Ωστόσουπάρχεικάτιπουδενμπορείναγνωρίσειοάνθρωποςμετονλόγο,καιτούτοείναιη ουσία της θεϊκής φύσης: ο Θεός παραμένει κατά βάθος ακατανόητος, εφόσον είναιάπειρος,ενώαντίθεταοανθρώπινοςνουςείναιπεπερασμένος

6.1.1ΣπινόζακαιΛάιμπνιτς:Μετακαρτεσιανοίορθολογιστέςφιλόσοφοι

Άλλοι ορθολογιστές, που προσπάθησαν να βελτιώσουν τη θεώρηση του Ντεκάρτ καιοπωσδήποτε να αποφύγουν τις παγίδες στις οποίες τον οδήγησε η υπερβολικήμεθοδολογική του αμφιβολία, είναι ο ΟλλανδόςΜπαρούχ Σπινόζα (17ος αιώνας) και οΓερμανόςΓκότφριντΛάιμπνιτς(17ος-18οςαιώνας).

Page 21: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

20

Υποστηρίζουν ότι νους μας μπορεί να κατανοήσει τα βασικά στοιχεία της δομής τηςπραγματικότηταςστηριζόμενοςστηχρησιμοποίησηέμφυτωνιδεώνκαιλογικώναρχών.Θεωρούν ότι ξεκινώντας από βασικές θεμελιώδεις αρχές, όπως τα αξιώματα τηςγεωμετρίας, θα μπορούσε κανείς να αντλήσει απαγωγικά το σύνολο ολόκληρης τηςδυνατής γνώσης. Έτσι, προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τα επιστημολογικά καιμεταφυσικά προβλήματα που έθεσε ο Ντεκάρτ και που οδήγησαν στην ανάπτυξη μιαςκάπωςθεμελιοκρατικήςπροσέγγισηςτουορθολογισμού.Τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Λάιμπνιτς υποστήριζαν ότικατ’ αρχήν τουλάχιστονόλες οιγνώσεις,συμπεριλαμβανομένωντωνεπιστημονικώνγνώσεων,μπορούννααποκτηθούνμετηχρήσητουορθούλόγουκαιμόνο.Ανκαιοιδύοπαραδέχοντανότιαυτόδενείναιδυνατόστηνπράξηγια τονάνθρωπο,παράμόνοσεσυγκεκριμένεςπεριοχές τηςεπιστήμηςόπωςείναιταμαθηματικά.

6.1.2ΗσκέψητουΣπινόζασπινοζισμόςή"υλιστικόςμονισμός"ΗσκέψητουΣπινόζα(1632-1677)διαφέρειαπότηνκαρτεσιανήσεορισμένακαίριασημεία,έτσιώστεέχουμενακάνουμεμεδιαφορετικήφιλοσοφία,παράτηθεματικήσυνάφειακαιτο παρεμφερές εννοιολογικό πλαίσιο των δύο συστημάτων. Κατ' αρχάς ο σπινοζισμόςυποστηρίζει ότι τα πάντα είναι εκφάνσεις ενός μόνο πράγματος, αντιθέτως ο "υλιστικόςδυισμός"τουΚαρτέσιουυποστήριζεότιστοσύμπανυπάρχουνδυοείδηουσιών,ηύληκαιτο πνεύμα. Επιπρόσθετα ο σπινοζισμός είναι και μια εντυπωσιακή προσπάθεια για ναβρεθείκαινακαταδειχθείέναςμηθρησκευτικόςδρόμοςγιατησωτηρίατωνανθρώπων.Οδηλωμένος αυτός στόχος του φιλοσόφου οδηγεί τον Σπινόζα στην παραγωγή μιαςπρωτότυπηςθεωρίαςτωνπαθών,μιαςπολιτικήςφιλοσοφίας,καθώςκαιμιαςθεωρίαςτηςιστορίας,σεαντίθεσημετονΚαρτέσιο,οοποίοςδηλώνειαδιάφοροςγιατηνπολιτικήκαιαπορρίπτειωςπερίπουάχρηστητηνιστορικήγνώση.ΑλλάηβασικήδιαφωνίατουΣπινόζαως προς τον καρτεσιανισμό σχετίζεται με την καθολική εμβέλεια του ορθολογισμού. Ηπραγματικότηταήείναιαπολύτωςκατανοήσιμηήείναιεντελώςακατανόητη,θαισχυριστείοΣπινόζα,σύμφωναμετηντολμηρήπρότασητουοποίουηανθρώπινησκέψημπορείναγνωρίσει στην εντέλεια τον Θεό, πράγμα που η σπινοζική φιλοσοφία δηλώνει με τρόπολιτό: «Έχουμε την ιδέα του Θεού». Το γεγονός ότι ο σπινοζικός ορθολογισμός είναιαπόλυτος,δενσημαίνειότιείναικαιτυφλόςήαφελής:αναγνωρίζειπράγματιτηνισχύτωνπαθών, των αισθήσεων, της φαντασίας και της εμπειρίας· στον βαθμό αυτό εξάλλου οορθολογισμός του Σπινόζα είναι απόλυτος: ενσωματώνει πράγματι τις ανορθόλογεςπλευρέςτόσοτηςσκέψηςόσοκαιτηςσυμπεριφοράςμας.

Σε ό,τι αφορά την περιγραφή της πραγματικότητας ο Σπινόζα απορρίπτει τον δυϊσμό,δεχόμενος μία και μοναδική υπόσταση την οποία ονομάζει Θεό ή Φύση. Συνέπεια τουγεγονότοςαυτούαποτελείηισοτιμίαήοπαραλληλισμόςμεταξύσώματοςκαιψυχής,όπουψυχή είναι η ιδέα του σώματος, δηλαδή το ίδιο πράγμα θεωρημένο από διαφορετικήσκοπιά: τοσώμαείναιμια τροπή της έκτασης,ηψυχήμια τροπή της νόησης. Ενακαίριοεπακόλουθο της ταύτισης του Θεού με τη Φύση είναι και η σπινοζική αντίληψη περίελευθερίας.Όλαταπράγματαστηφύσηείναικαθορισμέναναυπάρχουνκαιναενεργούνμε συγκεκριμένους τρόπους. Οι άνθρωποι καθορίζονται από δεδομένες αιτίες, ώστε ναενεργούν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Συνήθως όμως αγνοούν παντελώς αυτές τιςαιτίες, ενώ ταυτοχρόνως έχουν συνείδηση των επιθυμιών και των επιδιώξεών τους.Εξαιτίαςτηςπλήρουςαυτήςάγνοιαςωςπροςτιςαιτίες,θεωρούνότιείναιελεύθεροιτόσο

Page 22: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

21

στις αποφάσεις όσο και στις πράξεις τους: σε τούτο συνίσταται η ψευδαίσθηση τηςελεύθερηςβούλησης.Η ελευθερίαστον Σπινόζα είναι τοάλλοόνομα τηςαναγκαιότητας.Στηνπροοπτικήαυτή,απόλυτηελευθερίαθαήτανητέλειαγνώσητηςαναγκαιότητας,κάτιεξαιρετικά δύσκολο για τους ανθρώπους, εφόσον αγνοούν την άπειρη αλυσίδα τωνεξωτερικών,αλλά και των εσωτερικών,αιτίωνπου τους καθορίζουνανάπάσαστιγμή.Οιεξωτερικές αιτίες όμως, και τούτο πρέπει να τονιστεί, δεν προκύπτουν βάσει ενόςορισμένου προϋπάρχοντος σχεδίου, δεν επιτελούν δηλαδή κάποιον σκοπό ή, με άλλαλόγια,ηοντολογίαδενυποτάσσεταιστηντελεολογία.ΣτονΣπινόζαηπραγματικότηταείναικατανοητήστοσύνολότης,χωρίςόμωςνατηβαραίνεικανέναυπερβατικόνόημα,κανενόςείδουςέξωθενσκοπός.Κατάσυνέπειαστοοντολογικόεπίπεδοείναιάτοποναμιλούμεγιασκοπόή,τέλος,τομόνοπουθαμπορούσαμεναπούμεείναιότιηαναγκαιότητασυνιστάαυτοσκοπό,δηλαδήδενέχειάλλοτέλοςεκτόςτουεαυτούτης.

Οσπινοζικός ντετερμινισμός είναι λοιπόν απόλυτος από μεταφυσική και από οντολογικήάποψη. Εν τούτοις επειδή ακριβώς πρόκειται για ντετερμινισμό που δεν εμπεριέχει τοπαραμικρόίχνοςτελεολογίας,ησπινοζικήσύλληψηπερίαναγκαιότηταςδενκαταλήγειναείναι για τους ανθρώπους ένα πεπρωμένο, δεν οδηγεί στο κισμέτ ή σε οποιασδήποτεμορφήςμοιρολατρία.Αντίθεταηκατανόησητουκαθορισμένουκαιαναγκαίουχαρακτήρατων όσων συμβαίνουν στη φύση και στη ζωή τους βοηθάει και διευκολύνει τελικά τουςανθρώπους,στομέτροπουσυλλαμβάνουνταγεγονόταωςαναγκαίακαι,άρα,ταράζονταιλιγότεροεξαιτίας τους.Έτσιμπορούννααντιδρούνκαλύτερα,δηλαδήπιοενεργητικάκαιπιο αυτόνομα, στα εξωτερικά ερεθίσματα, στους εξωτερικούς καθορισμούς. Ακριβώς στομέτρο που οι άνθρωποι είναι ενεργητικοί και αυτόνομοι, είναι επίσης χαρούμενοι,παραγωγικοίκαι,εντέλει,ελεύθεροικαιευτυχισμένοι.

6.1.3Εμπειρισμός:ηαντίθεσημετονορθολογισμόΗπρώιμησύγχρονηφιλοσοφίαδιαιρείταισεδυορεύματα–σχολές:τουςορθολογιστέςκαιτους εμπειριστές. Η βασική διαφορά των δυο σχολών είναι επιστημολογική- δηλαδήδιαφέρουνωςπροςτηναντίληψητουτιμπορούμεναμάθουμεκαιπώς.Μεαπλάλόγιαοιεμπειριστές, επηρεασμένοι από τον Αριστοτέλη, υποστήριζαν ότι η γνώση αποκομίζεταιμέσωτηςεμπειρίαςπουβιώνουμεμετιςαισθήσειςενώοιορθολογιστέςισχυρίζοντανότιηγνώσημπορείνααποκτηθείμόνομέσωλογικούστοχασμού.

Εντούτοιςοιρίζεςτουεμπειρισμούβρίσκονταιστηναριστοτελικήθεωρία.Τον4οαιώναπ.Χ.ο Αριστοτέλης θέτει την παρατήρηση και την επαγωγική συλλογιστική στο επίκεντρο τηςεπιστημονικήςσκέψης.

6.1.4Λάιμπνιτς:Υπάρχουνδυοείδηαλήθειας:οιλογικέςκαιοιεμπειρικέςΟΛάιμπνιτς(1646-1716)ήτανορθολογιστήςκαιηδιάκρισηπουέκανεμεταξύτηςλογικήςκαι της εμπειρικής αλήθειας αποτελεί μια ενδιαφέρουσα καμπή στη διαμάχη του

Page 23: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

22

ορθολογισμούκαιτουεμπειρισμού.ΣτογνωστότεροέργοτουτηΜοναδολογίαισχυριζεταιότι θεωρητικά όλη η διαθέσιμη γνώση είναι προσπελάσιμη μέσω λογικών στοχασμών.Ωστόσολόγωαδυναμιώνστηλογικήσκέψημας,είμαστεαναγκασμένοιναβασιζόμαστεκαιστηνεμπειρικήγνώση.

ΟΛάιμπνιτςυποστηρίζειότιοιλογικέςαλήθειεςείναι"αναγκαίες"δηλαδήείναιαδύνατοννα διαψευστούν ενώ οι εμπειρικές είναι "πιθανές", δηλαδή μπορούν να αμφισβητηθούνχωρίςαυτόναπεριλαμβάνειλογικήαντίφαση.ΕπιπλέονυποστηρίζειότιοΘεόςμπορείνααντιληφθειτοσύμπανστηνολότητατουμέσωτηςαιώνιαςαλήθειαςκαθώςδενχρειάζεταιτην εμπειρία. Δομώντας ένα σύστημα που περιλαμβάνει έναν παντοδύναμο κιπαντογνώστη Θεό που είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία του σύμπαντος, ο Λάιμπνιτςέρχεταιαντιμέτωποςμετοζήτηματηςελευθερίαςτηςβούλησης.Πώςέχωτηδυνατότητανα επιλέξω να ενεργήσω με έναν συγκεκριμένο τρόπο εφόσον ο Θεός γνωρίζει ήδη τιπρόκειταινακάνω;ΓνωρίζουμεανδειχτούμετηθεωρίατουΛάιμπνιτςότιοπαντογνώστεςκαιπανάγαθοςΘεόςέχειδημιουργήσειτοκαλύτεροδυνατόσύμπανκαιέχεικαθορίσειτομέλλον του. Ωστόσο χαρακτηρίζουμε το μέλλον πιθανό η απροσδιόριστο επειδή ωςανθρώπιναόνταδενμπορούμεναδιακρίνουμεόλαόσαπεριλαμβάνει.

6.1.5ΦράνσιςΜπέικον:Οπρώτοςστοχαστήςτουβρετανικούεμπειρισμού

"Ηγνώσηείναιδύναμη""Ηκαλύτερηαπόδειξηείναιηεμπειρία"

Ο Μπέικον (1561-1626) γεννημένος σε μια εποχή μετάβασης, από την αναγεννησιακήέμμονη με την επανεξέταση των επιτευγμάτων της αρχαιότητας προς μια επιστημονικήπροσέγγιση της γνώσης, ο Μπέικον ισχυρίζεται ότι αποδέχεται τη διδασκαλία τηςΧριστιανικής Εκκλησίας. Ταυτοχρόνως όμως υποστηρίζει ότι η επιστήμη πρέπει ναανεξαρτητοποιηθεί από τη θρησκεία προκειμένου να διευκολυνθεί και να επιταχύνει ηαπόκτηση της γνώσης ώστε να αξιοποιείται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τωνανθρώπων.Τονίζειτονμεταρρυθμιστικόρόλοτηςεπιστήμης.Διαμαρτύρεταιότιμέχριτότεοι επιστήμονες έδινανβαρύτηταστηνακαδημαϊκήκαιπροσωπικήφήμηπαραβλέπονταςτηδυνατότηταβελτίωσηςτηςανθρώπινηςζωήςπουπροσφέρειηεπιστήμη.

Η επιρροήπουάσκησεοΜπέικονστην επιστήμη είχεωςσυνέπεια ναδεθεί μεγαλύτερηέμφαση στον πειραματισμό. Ωστόσο επικρίθηκε για παράβλεψη της σπουδαιότητας των

Page 24: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

23

νοητικώναλμάτωντηςφαντασίαςπουαποτελούντηνκινητήριαδύναμητηςεπιστημονικήςπροόδου.

Ενότητα 7: Ηθικές και πολιτικές προεκτάσεις των φιλοσοφικώνδρόμωνκατάτον17ο-18οαιώνα.

ΟπόςηαυθεντίατηςΕκκλησίαςείχεαμφισβητηθείαπότιςιδέεςτηςΑναγέννησης,έτσικαιοιαριστοκρατίεςκαιοιμοναρχίεςάρχισαννααπειλούνταιαπότιςιδέεςτουΔιαφωτισμού.Ανοιηγεμόνεςαπομακρύνονταναπότηνεξουσία,τιμορφήθαείχεηνέακοινωνίαπουθαδημιουργούνταν; Στη Βρετάνια οι Χομπς και Λοκ έβαλαν τα θεμέλια της δημοκρατικήςσκέψηςκατάτηδιάρκειατου17ουαιώνα.

Ο Τόμας Χομπς και ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ με τους οποίους θα ασχοληθούμε, θεωρούνταικλασικοί πολιτικοί θεωρητικοί και θεμελιωτές της Πολιτικής Επιστήμης, εκφράζοντας οκαθένας με πρωτοποριακό τρόπο την εποχή του και τα προβλήματά της. Έθεσαν ωςκατεξοχήνπρόβληματηςπολιτικήςθεωρίαςτονπροσδιορισμότωνπροϋποθέσεωνκαιτηςμορφήςτηςκρατικήςεξουσίας.

Οι θεωρητικοί αυτοί εκπονούν το πολιτικό τους έργο στις απαρχές της αστικής εποχής(17ος-18οςαιώνας)καιπροβληματίζονταιγιατιςπροϋποθέσειςμιαςαποτελεσματικήςόσοκαιδίκαιηςπολιτικήςεξουσίας.

7.1ΤόμαςΧομπς:ΙδρυτήςτηςπολιτικήςφιλοσοφίαςΕάνκαιέχειασχοληθείμεέναευρύφάσμαθεμάτων,όπωςηγεωμετρίαηβαλλιστικήκαιηοπτική,είναιπερισσότερογνωστόςγιατοέργοτουωςπολιτικόςστοχαστής.ΗσκέψητουεκτίθεταιεναργώςστοαριστούργηματουΛεβιάθαν.Στοσημαντικόαυτόπολιτικότουέργοπαρουσιάζεται για πρώτη φορά μια πλήρης θεωρία του κράτους, με την οποίααιτιολογείταιηαναγκαιότητάτου.

Σε αντίθεση προς τον Αριστοτέλη, ο οποίος υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι εκφύσεωςκοινωνικός, οΧομπς τοποθετεί στηθεωρία του τουςανθρώπουςωςάτομα,μοναχικά καιεχθρικάμεταξύτους.Ταάτομαενεργούνκατάέναν«χρησιμοθηρικόεγωισμό»αυξανόμενοαπότοένστικτοτηςαυτοσυντήρησης(conatus)καιτηςθέλησηςγιακυριαρχία.

Ο Χομπς είναι υπέρ μιαςαπόλυτης εξουσίας, γιατί διαφορετικά δε θεωρεί ότι υπάρχειεγγύησηγιαμιασταθερήκαιειρηνικήζωή.Δενπρόκειταιόμωςγιαμιααυθαίρετηεξουσία,που κάνει «ό,τι θέλει». Πρέπει να εγγυάται την αμερόληπτη απονομή δικαιοσύνης, τηνεπιβολή δίκαιης φορολογίας, την κατοχύρωση της ατομικής ιδιοκτησίας, την εκπαίδευσητωνπολιτώνκαιτηνεξασφάλισηόχιμόνοτηςζωής,αλλάκαιμιαςάνετηςζωής.Τοκράτος

Page 25: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

24

Λεβιάθαν έχει μεν απόλυτη εξουσία, αλλά με σκοπό τη ρύθμιση των αναγκών και τηνιδιωτική φιλανθρωπία. Σε γενικές γραμμές, με αυτό τον ιδεατό τύπο κράτους ο Χομπςπροσπαθείναπείσειότιταεγωιστικάπάθητουανθρώπουμπορούνναεκλογικευτούν,ναμετατραπούνσεδικαιώματακαιυποχρεώσειςχάρηστηρύθμισητωνθεσμώντουκράτους.Η λογική, εφόσον συνεργαστεί με το πάθος, μπορεί να γίνει πανίσχυρη. Όπως είπε οΚαντ.«Τοπρόβληματηςεγκαθίδρυσηςτουκράτουςμπορείναεπιλυθείακόμηκαιγιαέναέθνοςδιαβόλων,αρκείναδιαθέτουνλογικό».

Ο Χομπς διατυπώνει πρώτος την ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου, μέσα από το οποίοεπιδιώκεταινατεθούνοιαρχέςπάνωστιςοποίεςβασίζεταιηπολιτικήκοινωνία,ώστεναείναι δυνατή η ειρήνη και η συνεργασία των πολιτών. Οι συγκρούσεις των ατόμων,σύμφωνα με τον Χομπς είναι αναπόφευκτες, όπου δεν υπάρχουν κοινοί και δεσμευτικοίκανόνες.Ανεξέλεγκτοιοιάνθρωποι,καικαθοδηγούμενοιαπότηνεσωτερικήδυναμική,τοπιθανότατο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί συνεπώς η κοινωνικήειρήνη,οΧομπςθεωρείαπαραίτητητηνκρατικήεξουσία,είτεμετημορφήτηςαπόλυτηςμοναρχίαςείτετηςκοινοβουλευτικήςδημοκρατίας.

7.2ΟΡουσσώκαιτοκοινωνικόσυμβόλαιο

Η κριτικήστηναθεράπευτη τάση της κάθε εξουσίαςπρος τηδιαφθοράείναιηανθεκτικήπαρακαταθήκητουμεγάλουστοχαστήτηςεποχήςτουΔιαφωτισμού

"Οάνθρωποςγεννήθηκεελεύθεροςκαιβρίσκεταιπαντούσιδηροδέσμιος"Ο Ρουσσώ, προαναγγέλλοντας τη Γαλλική Επανάσταση και τη δημοκρατία, δίνει έμφασηστην ισότητα και στην ελευθερία των πολιτών ως βασικό όρο για την ενότητα κράτους-κοινωνίας.Οιθεωρητικοίαυτοίεκπονούντοπολιτικότουςέργοστιςαπαρχέςτηςαστικήςεποχής (17ος-18ος αιώνας) και προβληματίζονται για τις προϋποθέσεις μιαςαποτελεσματικήςόσοκαιδίκαιηςπολιτικήςεξουσίας.Στηνπραγματικότηταηπατρότητατουόρου«κοινωνικόσυμβόλαιο»δενείναιδικήτου.Οόρος απαντάται για πρώτη φορά όπως προαναφέραμε στην πολιτική σκέψη του ΤόμαςΧομπς τον17οαιώνα,οοποίος προσπάθησεναθεμελιώσει τηνέννοια τηςνομιμότηταςτηςπολιτικήςεξουσίαςσυνδέοντάςτηναναγκαστικάμετησυναίνεσητωνκυβερνωμένων.

Page 26: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

25

Ο Ρουσσώ, αν και γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, χρησιμοποίησε την θεωρία τουκοινωνικούσυμβολαίου,ηοποίααποκρυσταλλώθηκεκατά τηδιάρκεια τουΔιαφωτισμούγιανααντιδιαστείλειτηδικήτουτοποθέτησησταπολιτικά,κοινωνικάκαιηθικάζητήματα.Ο Ρουσσώ θεωρούσε τη σύγχρονη κοινωνία ως έναν χώρο μεγάλης ανισότητας καιαδικίας. Τη λύση προτείνει το 1762 στο έργο του «Περί του Κοινωνικού Συμβολαίου»,όπουεπιχειρείναδιατυπώσειμιαεναλλακτικήαντίληψητουκοινωνικούσυμβολαίου,πουθασυνιστάτογνήσιοκοινωνικόσυμβόλαιοαντίτουσυμβολαίουτουδόλουκαιτηςαπάτης,πουσυνιστάτηβάσητωνυπαρκτώνπολιτικώνσυστημάτων.Ο Ρουσσώ παρουσιάζει το όραμα του για μια εναλλακτική αστική κοινωνία που δενκυβερνάταιαπότηναριστοκρατία,τημοναρχία,καιτηνΕκκλησία,αλλάαπότουςπολίτεςπουσυμμετέχουνστη νομοθεσία.Αντλώντας έμπνευσηαπό τηναρχαιοελληνική ιδέα τηςδημοκρατίας,οΡουσσώοραματίζεταιτοσύνολοτωνπολιτώνναδρουνωςμιαμονάδακαιναθεσπίζουννόμουςσύμφωναμετη"volontégénérale",δηλ,τηγενικήβούληση.Οινόμοιθα εμπορεύονται από όλους και θα ισχύουν για όλους. Ο Ρουσσώ υποστηρίζει τηνεκχώρησηνομοθετικήςεξουσίεςστονλαό,προςόφελοςόλων,ηοποίαθαασκείταιμέσωτηςγενικέςβούλησης.οΡουσσώπιστεύειότιηελευθερίασυμμετοχήςστηνομοθεσίαθαοδηγήσει στην εξάλειψη της ανισότητας και της αδικίας και θα προάγει το αίσθημακοινωνικότητας κάτι που τελικά θα οδηγήσει σε liberté égalité fraternité (ελευθερία,ισότητα,αδελφοσύνη)τοσύνθηματηςνέαςΓαλλικήςΔημοκρατίας.Τογνήσιοκοινωνικόσυμβόλαιολοιπόνείναιησυμφωνίαπουσυνάπτουνμεταξύτουςίσακαι ελεύθερα άτομα που με πλήρη επίγνωση των πράξεών τους δημιουργούν θεσμούςδιακυβέρνησης και νομοθεσίας που θα ρυθμίζουν τη συμβίωσή τους σε μια πολιτικήκοινωνία δικαίου και ελευθερίας. Τα εγωιστικά και αρπακτικά άτομα του «κτητικούατομικισμού»μεταμορφώνονταισεπολίτεςμιαςσυμμετοχικήςδημοκρατίας,όπουκίνητροτωνπράξεώντουςείναιηπροσήλωσηστοκοινόκαλόκαιστοδημόσιοσυμφέρον.Στηθέσητων ενστίκτων της πλεονεξίας και της επιθετικότητας υποκαθίσταται το αίσθημα τηςδικαιοσύνης και η φυσική ελευθερία αντικαθίσταται με την ηθική ελευθερία του πολίτηπουυπακούειτοννόμοστηθέσπισητουοποίουέχεισυμμετάσχειενεργά.Ησύναψητουκοινωνικού συμβολαίου και η λειτουργία της νέας Πολιτείας του δικαίου και τηςελευθερίαςκαθίστανταιδυνατέςχάρηστηνεπιβολήτηςγενικήςβούλησης,πουεκφράζειτοσυλλογικόσώματωνπολιτώνκαιδιατυπώνεταιδιάτωνθεμελιωδώννόμωντηςΠολιτείας.

Ενότητα8:ΗκριτικήφιλοσοφίατουΚαντ,ηοποίαανοίγειτονδρόμογιατονγερμανικόιδεαλισμό.Ηγερμανική Φιλοσοφία, στην καμπή του 18ου προς τον 19ο αιώνα γνώρισε μοναδικήάνθηση: Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε την καντιανή θεωρία και εκείνη τουΣοπενχάουερωςτηνεξέλιξητουιδεαλισμού.Το φιλοσοφικό κίνηµα που ονοµάστηκε γερµανικός ιδεαλισµός έχει ακριβή ηµεροµηνία γέννησης το 1781, το έτος που δηµοσιεύθηκε η Κριτική του καθαρού λόγου του Καντ, ενώ φαίνεται ότι λήγει, τουλάχιστον µε την κλασική του µορφή, το 1821, µε την έκδοση της Φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ

8.1Η«ΚριτικήτουΚαθαρούΛόγου»θεωρείταιτοσημαντικότεροκείμενοτηςνεότερηςφιλοσοφίας.Τιπρέσβευεοδημιουργόςτης;ΤοβιβλίοτουΚαντΚριτικήτουΚαθαρούΛόγουείναιαναμφίβολατοσημαντικότεροέργοστηνιστορίατηςσύγχρονηςφιλοσοφίας,στοοποίοπεριγράφειταόριατηςανθρώπινης

Page 27: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

26

γνώσης.ΠράγματιπολλοίσύγχρονοιστοχαστέςσυχνάμιλούνγιατηφιλοσοφίαπριναπότονΚαντκαιγιατηφιλοσοφίαμετάτονΚαντ.

Η εργασία του Καντ αποσκοπούσε να αποτελέσει τη γέφυρα μεταξύ των δυο κυρίαρχωνφιλοσοφικών σχολών του 18ου αιώνα: τουΡασιοναλισμού(Ορθολογισμός) καιτουΕμπειρισμού. Ο ρασιοναλισμός πρέσβευε την απόκτηση της γνώσης μόνο μέσω τηςλογικής, ενώο εμπειρισμόςθεωρούσεότι η γνώσηαποκτάτομόνομέσω τωναισθήσεων(των προσλαμβανουσών τους με την εμπειρία δηλαδή, όπως ένας καθρέφτης αντανακλάέναορισμένοείδωλοτοοποίομέσωτηςσυνέχειάςτου -συνέχειαμετηνυλιστικήέννοια-γίνεται νοητό ως αντικειμενική οντότητα). Η λύση που πρότεινε ο Καντ εστίαζε στηνυπόθεσηότιχωρίςτηνσυνδρομήτωναισθήσεώνμαςηγνώσηείναιαδύνατη.Δενυπάρχειγνώσηανεξάρτητααπότηνεμπειρία.Ταόριατηςγνώσηςμαςείναιταόριατηςεμπειρίαςμας.

Πράγματι,κατάτονΚαντ,ηγνώσηαρχίζειμετηνεμπειρία,αφούοιαισθήσειςείναιεκείνεςοιοποίες τροφοδοτούν τον εαυτόμαςμε τοακατέργαστοσυνονθύλευμα των χρωμάτων,τωνσχημάτων,τωνήχων,τωνοσμών,τωνγεύσεωνπουαποτελείτουλικόαπότοοποίοοεαυτός μας σχηματίζει τα πράγματα που συγκροτούν τον κόσμο τον οποίο μπορούμε ναγνωρίσουμε.

Τοερώτημα,γιαπαράδειγμα,ανοκόσμοςάρχισεναυπάρχειαπόκάποιαστιγμήκαιμετάή,αντίθετα,υπήρχεανέκαθενείναιαδύνατοννααπαντηθείκαθ’οιονδήποτετρόπο,επειδήακριβώςουδείςμπορείναεπικαλεστείτηνεμπειρία.

Κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είδε ή άκουσε τι συνέβη στον κόσμο στοαπώτατοπαρελθόν,ανάρχισεήόχιδηλαδήναυπάρχειοκόσμοςαπόκάποιαστιγμήκαιμετά.Έτσι,μπορώ να πω εκ του ασφαλούς ότι ο κόσμος άρχισε να υπάρχει από κάποια στιγμή καιμετά, αφού κανένας δεν μπορεί να πει ότι είδε ή άκουσε ότι συνέβη το αντίθετο για ναδιαψεύσει τον ισχυρισμό μου, όπως επίσης μπορώ να πω εκ του ασφαλούς πάλι ότι οκόσμοςυπήρχεανέκαθεν,αφούδενμπορείναπεικανείςότισυνέβητοαντίθετογιαναμεδιαψεύσει.

Η εμπειρία, λοιπόν, αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση της γνώσης –όχι, όμως, και τηνεπαρκήπροϋπόθεσήτης,αφού,κατάτονΚαντ,γιατηνδυνατότητατηςγνώσηςχρειάζεται,πέρααπότηνεμπειρία,καιολόγος.Ηεμπειρίαμπορείμόνοναμαςπροσφέρειμέσωτωναισθήσεωνταχρώματα,τασχήματα,τιςοσμές,τιςγεύσειςκ.ά,τ.πουόλαμαζίαποτελούνένα ακατάστατο και αποσπασματικό υλικό. Για να μπορέσει, όμως, το υλικό αυτό τηςεμπειρίας να οργανωθεί και σχηματιστούν από αυτά α πράγματα που μπορούμε ναγνωρίσομε χρειάζεται η συνδρομή του λόγου με τις κατηγορίες του. Έτσι, ο λόγος,χρησιμοποιώντας την κατηγορία της ενότητας, μπορεί να ενώσει το κίτρινο χρώμα, τοωοειδέςσχήμα,τηνόξινηγεύση,πουμαςέχειπροσφέρειηεμπειρία,καινασχηματίσειτηνεικόνατουλεμονιού.Χωρίςτηνπαρέμβασητουλόγουτοκίτρινοχρώμα,τοωοειδέςσχήμακαι όξινη γεύση θα παρέμεναν τρεις άσχετες μεταξύ τους παραστάσεις, και εμείς θααγνοούσαμε την ύπαρξη του λεμονιού, δεν θα ξέραμε τι είναι λεμόνι. Γενικεύοντας,μπορούμε να φανταστούμε ότι, αν δεν υπήρχε ο λόγος με τις κατηγορίες του, για ναοργανώσει το ακατάστατο υλικό τη εμπειρίας, θα αγνοούσαμε οποιοδήποτε πράγμα, θαήμασταν χαμένοι μέσα στο ακατάστατο συνονθύλευμα των άσχετων και ετερόκλητωνπαραστάσεωνμετιςοποίεςμαςτροφοδοτούνοιαισθήσεις.

Page 28: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

27

ΣυνεπώςοΚαντθεωρείωςαποκλειστικόρυθμιστήγιατηναπόκτησητηςγνώσηςτονεαυτόμας.Όπωςθεώρησε, επίσης, τονεαυτόμαςαποκλειστικάυπεύθυνογια το τιπρέπειαπόηθικήάποψηνακάνομε.

"Ηανθρώπινηλογικήταλανίζεταιαπόερωτήματαπουδενμπορείνααπορρίψειαλλάαδυνατείκαινααπαντήσει"

8.2ΤοηθικόχρέοςστηνκαντιανήθεωρίαΠριν από τον Καντ στόχος των εισηγητών των διαφόρων ηθικών θεωριών ήταν να μαςυποδείξουν τι πρέπει να κάνομε,ώστε, κάνοντάς το, να μπορούμε νααξιολογηθούμεωςηθικά ανεπίληπτοι. Έτσι, οι εισηγητές της θεωρίας του ενστίκτου της αυτοσυντήρησηςλέγανεότι,αν κάνει κανείςό,τι ικανοποιεί το ένστικτο τηςαυτοσυντήρησης, κάνει εκείνοπουπρέπεινακάνει,οιεισηγητέςτουωφελιμισμούυποστήριζανότι,ανμετιςπράξειςμαςσυμβάλλομε στην κοινωνική ευτυχία, βρισκόμαστε στον σωστό δρόμο, οι πατέρες τηςεκκλησίαςδίδασκανότι,γιαναμπορείναθεωρηθείοάνθρωποςότικάνειτοκαλό,οφείλεινα κάνει ό,τι είναι θέλημα Θεού, κ.λπ. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, αίρεται η βασικήπροϋπόθεση για να μπορεί να αξιολογηθεί η ηθικά η συμπεριφορά του ανθρώπου, πουείναι,βέβαια,ηελευθερία[23].

Ηελευθερία,κατάτονΚαντ,ταυτίζεταιπροςτηναυτονομία,ηοποίααντιδιαστέλλεταιπροςτην ετερονομία[24]. Ελεύθερος, δηλαδή, σύμφωνα με την έννοια της αυτονομίας, είμαι,όταν αποφασίζω μόνος μου τι πρέπει να κάνω και, στην συνέχεια, δεσμεύομαι νασυμπεριφέρομαι σύμφωνα με ό,τι επέλεξα να κάνω. Αντίθετα, αν, όπως υπαγορεύει ηέννοια της ετερονομίας, κάνω κάτι που δεν το αποφάσισα μόνος μου αλλά μουυποδείχθηκε ή μου συστήθηκε από κάποιαν άλλο, όσος σεβαστός κι αν είναι αυτός οάλλος,δενμπορώναθεωρηθώελεύθερος.Όταν,λοιπόν,οιεισηγητέςτωνηθικώνθεωριώνπριναπότονΚαντμαςλένετιπρέπεινακάνομεκιεμείςρυθμίζομετηνσυμπεριφοράμαςσύμφωναμεό,τιμαςλένενακάνομε,προφανώςδενείμαστεελεύθεροι,όπωςαπαιτείταιναείμαστε,ανθέλομενακριθούμεηθικάγιατιςπράξειςμας.

ΟΚαντδιέγνωσεότιη«ρίζα τουκακού»ενπροκειμένωβρίσκεταιστο ερώτημαπουμαςμαθαίνουν να θέτομε στον εαυτό μας, προκειμένου να κάνομε εκείνο που πρέπει να

Page 29: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

28

κάνομε. Τι πρέπει να κάνω; Αυτό είναι το ερώτημα που μας μαθαίνουν να θέτομε στονεαυτόμας.Κι έτσι,θέτονταςστονεαυτόμας τοερώτημααυτό,βρίσκουν τηνευκαιρίαοιεισηγητέςτωνδιαφόρωνθεωριώνναμαςυποδείξουντιπρέπεινακάνομεαλλοτριώνοντάςμας,εντωμεταξύ,απότηνελευθερίανααποφασίζομεμόνοιμαςγιαεκείνοπουπρέπεινακάνομε.

Ο Καντ, λοιπόν, προκειμένου να διαφυλάξει το αγαθό της ελευθερίας, αντικατέστησε τοερώτημα«τιπρέπεινακάνω;»,πουαφήνειανοικτήτηνπόρταγιαναβγειέξωηελευθερίακαι να την απολέσω, με το ερώτημα «πώς πρέπει να πράττω;». Μάλιστα ο Καντ,προκειμένουνααποκλείσειτηνπαρέμβασηοποιουδήποτεάλλουκαλοθελητήέξωαπόμαςπουθαεπιχειρούσεναμαςυποδείξειπώςπρέπει ναπράττομε,θεωρείότιο τρόποςπουπρέπει να συμπεριφερόμαστε καθορίζεται αντικειμενικά, από την ίδια την φύση μας ωςέλλογωνπλασμάτων.

Οκαθέναςμας,ορισμένως,μπορείνασκεφτείάπειραπράγματα,μεταξύτωνοποίωνκαιταπλέονεξωφρενικά–ότιμπορείναυπάρξουνάνθρωποιμεμιαπιθαμήύψος,ότικάπουσεκάποιαγωνιά τηςθάλασσαςδιαβιούνγοργόνες,ότι κάποτε ταλυθρίνιαείναιδυνατόνναεξελιχθούνσεθηλαστικά,ότιμπορείστομέλλονοήλιοςναανατέλλεικάθε30ώρες,κ.λπ.,κ.λπ.Έναπράγμαμόνοδενμπορείναανεχθείονουςμας:τηναντίφαση.Είναιαδύνατονναυπάρξειποτέκαιπουθενά. έναάσπρο τριαντάφυλλοπουδενείναιάσπροήένα τρίγωνοπουδενέχειτρειςγωνίες,επειδή,προφανώς,πρόκειταιγιααντιφάσεις.

Επομένως,ησυμπεριφοράμουπρέπειναείναιτέτοιαπουναμηνείναιαντιφατική.Ναμηνλέω,αςπούμε,ότιπρέπεινατηρούμετιςυποσχέσειςμαςκιεγώ,όταν,κάτωαπότιςίδιεςσυνθήκες,πρέπεινατηρήσωτηνυπόσχεσήμου,νασκεφτώότιδενπρέπεινατηντηρήσω.Μεάλλαλόγια,θαπρέπειναείμαστεσυνεπείςπροςτιςεπιλογέςμας.

Πέρα, όμως από την συμμόρφωσή μας προς την συνέπεια, υπάρχουν ορισμένοι άλλοιβασικοί άξονες τους οποίους ως έλλογα όντα οφείλομε να σεβόμαστε. Για παράδειγμα,είναιγεγονόςότιαντοανθρώπινογένοςμπόρεσεωςτώραναεπιβιώσει,επειδήζειστουςκόλπουςτηςκοινωνίας.Οιάνθρωποιδενέχουντηνανθεκτικότηταπουέχουνταζώαγιαναμπορέσουνναζουνμόνοςτουοκαθέναςστηνφύση.Συνεπώςδενείναιλογικόναεπιλέγεικανείςαρχέςπουυπονομεύουντηνκοινωνίακαι,κατ’επέκταση,τομέλλονολόκληρηςτηςανθρωπότητας. Δεν μπορεί, ας πούμε, να υποστηρίζει ότι πρέπει να λέμε ψέματα, γιατίτότε,ανόλοιοιάνθρωποιεξαπατούσανοέναςτονάλλο,ηκοινωνίαμαςθαδιαλυότανκαιτο ανθρώπινο γένος θα εξαφανιζόταν. Οφείλει, δηλαδή, κάθε φορά που πρόκειται νααποφασίσεικανείςτιπρέπεινακάνει,ναθέτειστονεαυτότουτοερώτημα:τιθαγινότανανόλοιοιάνθρωποιέκανατοίδιοπράγμα;Θαπρέπει,μεάλλαλόγια,κάθεφοράπουπάεινα κάνει κάτι να σκέφτεται αν αυτό που θέλει να κάνει θα μπορούσε να είναι έναςκαθολικόςνόμος,μιααρχήπουθαέπρεπενατηνυιοθετήσεικάθεέλλογοον.

Πράττε»,λοιπόν,λέειοΚαντ«μόνοβάσειμιαςτέτοιαςαρχήςπουναμπορείςταυτόχρονανα θέλεις η αρχή αυτή να γίνει ένας καθολικός νόμος», ένας κανόνας που να ισχύει γιαολόκληρη την ανθρωπότητα.[25] Αυτή είναι η γνωστή κατηγορική προσταγή του Καντ, οηθικός νόμος[26], όπως αποκαλείται αλλιώς, που, μεταθέτοντας το κέντρο βάρους τηςηθικήςσυμπεριφοράςαπό το τι πρέπει να κάνομεστοπώςπρέπει ναπράττομε, καθιστάτον εαυτόμαςαπόλυτορυθμιστή τηςηθικήςμοίραςμας–νααποφασίζομεμόνοιμαςωςμέλη μιας κοινότητας έλλογων όντων πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε, και να μην

Page 30: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

29

εξαρτώμεθααπότοτιμαςορίζεικάποιοςάλλος,ακόμηκιαναυτόςοάλλοςείναιοίδιοςοΘεός,χωρίςαυτόνασημαίνειότιοΚαντήτανεναντίοντηςθρησκείας.

Ενότητα9:ΆρθουρΣοπενχάουερ:ΚάθεάνθρωποςθεωρείότιταόριατηςαντίληψηςτουείναιταόριατουκόσμουΟΙμάνουελΚαντστηνκριτικήτουκαθαρούλόγουπαρουσιάζειτηνέννοιατουπράγματοςαυτούκαθεαυτό τηνοποίαο Σοπενχάουερ χρησιμοποιείωςαφετηρία για ναδιατυπώσειτις ιδέεςτου.ΥιοθέτησετηνάποψητουΚαντότι τοσύμπανχωρίζεταισταπράγματαπουαντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας φαινόμενα και στα πράγματα αυτά καθεαυτάνοούμενααλλάήθελεναεξηγήσειτηφύσηαυτώντωνδυοκόσμων.

Η σκέψη των δυο φιλοσόφων έχει μια σημαντική διαφορά: Σε αντίθεση με τον Καντ, οΣοπενχάουερ πιστεύει ότι ο φαινομενικός κόσμος και ο νοητός κόσμος δεν είναι δυοδιαφορετικοίκόσμοι,αλλάοίδιοςκόσμοςτονοποίοβιώνουμεδιαφορετικά.Πρόκειταιγιαένανκόσμομεδυοπλευρές:βούλησηκαιπαράσταση.Αυτόγίνεταιεύκολααντιληπτόμέσωτου σώματος μας, το οποίο βιώνουμε με δυο τρόπους: το αντιλαμβανόμαστε τόσοεξωτερικά(ωςπαράσταση)όσοκαιεσωτερικά(ωςβούληση)

9.1Οκόσμοςωςβούληση:επιδράσειςαπόανατολικέςφιλοσοφίεςΣτοβιβλίοτου"Οκόσμοςωςβούληση",οΓερμανόςφιλόσοφος ισχυρίστηκεότιοκόσμοςμας οδηγείται από μία συνεχώς ανικανοποίητηβούλησηκαθώς αναζητά συνεχώς τηνικανοποίηση.ΣύμφωναμετονΣοπενχάουερτοκύριοκίνητροδράσηςτωνανθρώπωνείναιηβούλησηηοποίαευθύνεταιγιατηδιαρκήδυσαρέσκειακαιαπογοήτευσηπουβιώνουμεστην προσπάθεια μας να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες μας. Κατά τον Σοπενχάουερ οκόσμοςδενείναιούτεκαλόςούτεκακός,αλλάάσκοποςκαιοιάνθρωποιπουπροσπαθούννα εξασφαλίσουν την ευτυχίαστην καλύτερηπερίπτωσηαπολαμβάνουν ικανοποίηση καιστηχειρότερηεισπράττουνπόνοκαιδυστυχία.

ΗμόνηδιαφυγήαπόαυτήτηνθλιβερήκατάστασησύμφωναμετονΣοπενχάουερείναιηανυπαρξία ή τουλάχιστον η απώλεια της επιθυμίας για ικανοποίηση, δηλαδή να μηνπαραδινόμαστε στις ηδονές. Ο Σοπενχάουερ υποστηρίζει ότι μπορούμε να αναζητούμεπαρηγοριάστηναισθητικήενατένιση, ιδίωςστημουσική,ηοποίαείναιημόνητέχνηπουδεν επιχειρεί να αναπαραστήσει τον φαινομενικό κόσμο. Απολαμβάνοντας, λοιπόν, έναέργο τέχνης, ξεχνάμε την πεπερασμένη από τα δεσμά του χρόνου και του χώρου μίζερηύπαρξήμας.

Παρατηρώντας ένα όμορφο έργο τέχνης θαμπωνόμαστε και χαιρόμαστε με τηνομορφιά του και αυτό το αίσθημα δεν συνοδεύεται από καμία παρόρμηση όσοπαρατηρούμε το έργο τέχνης. Δεν έχουμε την ορμή να το κατακτήσουμε, να τοοικειοποιηθούμε.Στηνατένισηενόςέργουτέχνηςαπελευθερωνόμαστεαπόταδεσμά

Page 31: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

30

της θέλησης και κατά συνέπεια από τον πόνο που αυτή συνεπιφέρει. Για λίγες μόνοστιγμές αγγίζουμε μια κατάσταση εσωτερικής ηρεμίας και αγαλλίασης.Ενώόμωςαυτήηαπελευθέρωσηαπόταδεσμάτηςβούλησηςδιαρκείμόνογιαλίγο–όσοβρισκόμαστεμπροστάστοέργοτέχνης–θαπρέπειναχρησιμοποιήσουμεκαιένανδεύτερο δρόμο για να απελευθερωθούμε από τα δεσμά της βούλησης: Αυτόν τηςασκητικής.Μόνοσεαυτήντηνκατάστασηδενεπιθυμούμε,άραδενυποφέρουμε.Εδώ,ηφιλοσοφίατουΣοπενχάουερ,απηχείτηβουδιστικήέννοιατηςΝιρβάνα(μιαυπερβατικήκατάστασηχωρίςεπιθυμίαήπόνο).Είχεέξαλλουεντρυφήσειστιςανατολικέςφιλοσοφίεςκαιθρησκείες.

Ενότητα10:Οιφιλοσοφικέςσχολές-ρεύματατουΣύγχρονουΚόσμου(τέλη19ου-αρχες20ουαιώνα)1900-1950Στα τέλη του 19ου αιώνα η φιλοσοφία έφτασε ακόμη μια φορά σε κρίσιμη καμπή. Ηεπιστήμηέθεσευπόαμφισβήτησητηνιδέατουσύμπαντοςωςθεϊκούδημιουργήματοςμεκορωνίδα τον άνθρωπο. Η ηθική και η πολιτική φιλοσοφία είχαν γίνει εντελώςανθρωποκεντρικές.ΑκλουθώνταςταχνάριατουΣοπενχάουερ,οΦρίντριχΝίτσεπίστευεότιη δυτικήφιλοσοφία, η οποία έχει τις ρίζες της στην ελληνική και την ιουδαιοχριστιανικήπαράδοση,δενμπορούσεναεξηγήσειτονσύγχρονοκόσμο.Πρότεινεμιανέαπροσέγγισηγιατηναναζήτησηνοήματοςστηζωή,ηοποίααπέρριπτετιςπαλιέςαξίεςκαιπαραδόσεις.ΗσκέψητουΝίτσεκαθόρισετομεγαλύτερομέροςτηςφιλοσοφίαςτου20ουαιώνα.

10.1ΠόλεμοικαιεπαναστάσειςΗ φιλοσοφία επηρεάστηκε από τις μεγάλες πολιτικές αναταραχές του 20ου αιώνα. ΗεπανάστασηπουδημιούργησετηΣοβιετικήΈνωσητηδεκαετίατου1920είχετιςρίζεςτηςστον Μαρξισμό, μια πολιτική φιλοσοφία του 19ου αιώνα. Αποτέλεσε τον πυρήνα τηςπολιτικής του Κομμουνιστικού κόμματος της Κίνας μέχρι το 1982 και εκτόπισεπαραδοσιακές φιλοσοφίες σε όλη την Ασία. Κατά τη δεκαετία του 1930, οι ευρωπαϊκέςδημοκρατίες απειλήθηκαν από τον φασισμό, με αποτέλεσμα πολλοί στοχαστές νακαταφύγουνστηΒρετανία και στιςΗΠΑ.Οιφιλόσοφοι, αντιδρώνταςστην καταπίεση τωνολοκληρωτικών καθεστώτων έστρεψαν την προσοχή τους σε αριστερές ή φιλελεύθερεςπολιτικές.ΟΒ'ΠαγκόσμιοςΠόλεμος και οΨυχρόςΠόλεμοςπουακλούθησαν επηρέασαντηνηθικήφιλοσοφίατου20ουαιώνα.

Στη Γαλλία ο υπαρξισμός έγινε μόδα από τους φιλοσόφους και μυθιστοριογράφους ΖανΠωλ Σαρτρ, Σιμόν ντε Μποβουάρ και Αλμπέρ Καμύ. Αυτή η τάση εναρμονιζόταν με τηγαλλικήθεώρησητηςφιλοσοφίαςωςσυστατικούτωνπνευματικάεξελιγμένωνπολιτισμών.Επιπλέον καθόρισε την κατεύθυνσης που θα έπαιρνε η ευρωπαϊκή φιλοσοφία στιςτελευταίεςδεκαετίεςτου20ουαιώνα.

10.2Νίτσε:ΟθεμελιωτήςτουρεύματοςτουυπαρξισμούΟΝίτσεμετιςιδέεςτουδημιούργησεμιαφιλοσοφίαηοποίαβασιζότανστηνεμπειρίατουατόμουσεένασύμπανόπουδενυπάρχειθεός.

Page 32: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

31

ΚατάτονΝίτσε,οχριστιανισμός,ηπανίσχυρηαυτήθρησκεία,υποτιμάκαιδυσφημείτηζωήκαι τον κόσμο εδώ κάτω εν ονόματι ενός «επέκεινα», ενός άλλου κόσμου τιμωρίας ήανταμοιβής (κόλαση και παράδεισος). Με τις έννοιες της αμαρτίας και της τιμωρίαςταπεινώνει και κουτσουρεύει το ανθρώπινο σώμα και πνεύμα. Με τον χριστιανισμόανεβαίνουνστην εξουσίαοιαδύναμοι, οιαρνητές της ζωής.ΟΧριστόςήτανβέβαια έναςμεγάλος δημιουργός, εξέφρασε όμως την ηθική και επέβαλε την κυριαρχία των«αδύναμων»,των«δούλων»,δηλαδήτωναρνητώντηςζωής.

Λέγοντας,λοιπόν,οΝίτσεότι«οΘεόςείναινεκρός»εννοείόχιτηνεξάλειψητουΘεούωςφυσικής οντότητας, όπως, όταν λέμε, γιαπαράδειγμα, ότι πέθανε ο τάδεή ότι ξεράθηκεέναδέντρο,αλλάότιοΘεόςδενδιαδραματίζειπλέονκανένανρόλοστηνζωήμας.Μετηναπώλεια τηςπίστηςμαςστονΘεόδιαλύεται τοπαν, δενμένει τίποτεστα χέριαμαςπια:ούτε οι ηθικές αξίες, που είναι συνυφασμένες με την ύπαρξη του Θεού, ούτε ο κόσμοςμέσαστονοποίομάθαμεναζούμεκαιναπιστεύομεότιδημιουργήθηκεαπότονΘεόκαισυνέχισεωςτώραναυπάρχειχάρηστηναδιάπτωτημέριμνατουδημιουργούτου.Έτσι,οθάνατος του Θεού είναι μια πρόκληση για τον άνθρωπο να μάθει να ζει αλλιώς, ναδιαμορφώσειμιακαινούριαμορφήζωής,πουδενθαβασίζεταιστιςηθικέςαξίεςκαιστηνιδέαενόςδεδομένου,προκατασκευασμένου,έτοιμουκόσμου,τιςοποίεςωςτώραυπότηνεπήρειατηςπίστηςτουστονΘεόείχεασπαστεί.

Το ζητούμενο, βέβαια, είναι πώς, μετά τον θάνατο του Θεού, αναμένεται να πορευτεί οάνθρωπος,ότανόχιμόνονόλεςοιαξίεςσύμφωναμετιςοποίεςέζησεκαθ’όλητηνιστορικήδιαδρομήτουθαέχουνχρεοκοπήσειαλλάκαιοκόσμοςολόκληροςμέσαστονοποίοέμαθενα ζει μοιραία θα έχει καταρρεύσει από την στιγμή που εκείνος που πιστέψαμε ότι τονέφτιαξε καιφρόντισεως τώρα να τονδιατηρεί δενθαυπάρχει.Ηαπορίααυτή,ωστόσο,όσοτραγικήκιανφαίνεται,καθώςκαλείτονάνθρωποναφανταστείτηνζωήτουανέστιος,έξω από τον κόσμο μέσα στον οποίο ως τώρα είχε μάθει να ζει, και χωρίς τα ηθικάστηρίγματα που καθ’ όλη την ιστορική διαδρομή του είχε στην διάθεσή του, στηνπραγματικότητα, κατά τον Νίτσε, δεν είναι παρά μια ευκαιρία για ένα ξεκαθάρισμαψευδαισθήσεων.

10.2.1ΗιδέατουΥπεράνθρωπουΤώρα,λοιπόν,οιάνθρωποι,μετάτονθάνατοτουΘεού,πουεξήγγειλεοΝίτσε, χωρίςτιςδεσμεύσεις του παρελθόντος, μια και οι αξίες και η αντικειμενικώς υφιστάμενηπραγματικότητασύμφωναμετιςοποίες,όσουπήρχεοΘεόςκαιπίστευανσεαυτόν,ήτανυποχρεωμένοιναρυθμίζουντηνσυμπεριφοράτους,είναιέτοιμοιπια,ακολουθώνταςτηνφωνή της θέλησής τους για δύναμη, να επιχειρήσουν το μεγάλο άλμα. Όχι ότι ως τώρακατά την ιστορική διαδρομή του ο άνθρωπος δεν έκανε άλματα αποκτώντας κάθε φοράπου τα επιχειρούσε όλο και μεγαλύτερη ισχύ ικανοποιώντας, έτσι, την θέλησή του γιαδύναμη. Όλα τα άλματα αυτά, ωστόσο, και η δύναμη που του απέφεραν περιορίζοντανστηνσφαίρατουανθρώπινου,αφούπάντοτεαπόπάνωτουυπήρχεκάποιοςΘεός,πουτονεξουσίαζεκρατώνταςτονεντόςτωνορίωντου.Τώρα,όμως,πουοΘεόςείναινεκρός,είναιο καιρόςοάνθρωπος να επιχειρήσει τοάλμαεκείνοπουθα του επιτρέψει να ξεπεράσειπλέον τα στενά, δεδομένα από κάποιον Θεό όριά του και να γίνει υπεράνθρωποςπαίρνοντας,έτσι,τηνθέσητουΘεού.Αυτό,βέβαια,δενσημαίνειότιωςυπεράνθρωποςθασυμπεριφέρεται με αυθαιρεσία, αλλοπρόσαλλα, ανεξέλεγκτα, χωρίς κανόνες. Κάθε άλλο.

Page 33: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

32

«Ησυμμόρφωσηπρος τον κανόνα», λέει οΝίτσε, «είναι αρχή τουπολιτισμού και εκείνοπουκάνειτηνζωήναέχεινόημακαινααξίζεινατηνζεικανείς».Καιτοκαλόκαιτοκακόκαι το σωστό και το απατηλό και το ωραίο και το άσχημο και το άξιο και το ανάξιο θαεξακολουθούνναυπάρχουνστηνζωήτουυπεράνθρωπου.

OΝίτσεπίστευεόμωςότιοιπερισσότεροιάνθρωποιδενθαμπορούσαννααποδεχθούντηναπώλειατούασκητικούιδεώδουςκαιτηνέλλειψηεγγενούςνοήματοςστηνύπαρξη,αλλάθαεπιδίωκαννααντικαταστήσουντιςαπόλυτεςαξίες,ώστεναπροσδώσουννόημαστηνζωή. Πίστευε ότι ο εθνικισμός, ο οποίος είχε αρχίσει να αναδύεται στην εποχή του,αποτέλεσε ένα τέτοιο επικίνδυνο υποκατάστατο τού θεού, όπου το έθνος-κράτος θαεπενδυότανμευπερβατικήαξίακαιυπερβατικόσκοπό.

Αν και ήταν σφοδρός πολέμιος του εθνικισμού, του αντισημιτισμού και της πολιτικήςισχύος,εντούτοιςοΧίτλερκαιοιεθνικοσοσιαλιστέςεπικαλέστηκαναργότερατοόνομάτουγιαναπροωθήσουνεκείναακριβώςταπράγματαπουαπεχθανόταν.ΕξάλλουκαιοίδιοςοNietzsche προέβλεψε ότι τα έργα του θα παρερμηνευτούν και ότι δύσκολα θα υπάρξεικάποιος που θα τα κατανοήσει σε βάθος. Ο ίδιος θα πει: «Αυτό που κάνουμε δεν τοκαταλαβαίνουνποτέ,μαμονάχατοεπαινούνήτοκατηγορούν».

Το πρότυπο της Αρείας φυλής βασίστηκε πάνω στον Υπεράνθρωπο (Τάδε έφηΖαρατούστρα),τοσημαντικότεροίσωςέργοτουΝίτσε.ΟΝίτσεόμως,καθώςφαίνεταικαιμέσααπόταέργατου,υπήρξεδριμύτατοςεπικριτήςτόσοτωνεθνικιστικών,όσοκαικάθεαντισημιτικών τάσεων. Ο Ζαρατούστρα είναι η υπέρβαση του ανθρώπου προς τοανθρωπινότεροκαιόχιπροςτοαπανθρωπότερο.ΣτοέργοτουαυτόοΝίτσεαποσαφηνίζειτοπώςαντιλαμβάνεταιτηνηθική.Ως προς τις ηθικές αξίες πρέπει να καταλάβοµε ότι δεν είναι απόλυτες, αλλά είναι σχετικές· σήµερα µπορεί να ισχύουν κι αύριο όχι· µπορεί να τις υιοθετούν εδώ αλλά όχι εκεί. Οι θρησκείες και οι κοινωνίες στα διάφορα πλάτη και µήκη της γης που τις πιστεύουν οι άνθρωποι έχουν η καθεµιά τους τον δικό τους ηθικό της κώδικα, που δεν συµπίπτει µε τον ηθικό κώδικά της άλλης. Το καλό, που οφείλοµε να κάνοµε σύµφωνα µε αυτήν ή εκείνη την ηθική, δεν είναι όπως η φωτιά που καίει το ίδιο κι εδώ κι αλλού, που καίει και τώρα όπως ακριβώς έκαιγε χτες ή θα καίει αύριο.

10.2.3ΤάδεέφηΖαρατούστραΖαρατούστρα, το όνομα του προφήτη στο βιβλίο τουΝίτσε, είναι ένα άλλο όνομα με τοόποιοήτανγνωστόςοαρχαίοςΠέρσηςπροφήτηςΖωροάστρης.ΟΖωροάστρης ίδρυσεμιαθρησκείαπουβασίζετε στηνπάλημεταξύ του καλού και του κακού.Ο Ζαρατούστρα τουΝίτσεθέτειεαυτόνπέρααπότοκαλόκαιτοκακό.

Ιδού, πώς ο Νίτσε περιγράφει την σχετικότητα των αξιών: «πολλές χώρες και πολλούς λαούς είδε ο Ζαρατούστρα. Έτσι ανακάλυψε το καλό και το κακό πολλών λαών. Δεν βρήκε καµιά δύναµη µεγαλύτερη πάνω στην γη ο Ζαρατούστρα από το καλό και το κακό … Εκείνο που ένας λαός υποστήριξε πως είναι καλό, άλλος το καταφρόνησε και το υποτίµησε. Εκείνο που βρήκα άλλοι να αποκαλούν κακό, άλλοι το περικόσµησαν µε βασιλική τιµή». Μοιραία, λοιπόν, λέει ο Νίτσε, τώρα, που πέθανε ο Θεός, στον οποίο πίστεψαν οι οπαδοί της ιουδαιο-χριστιανικής θρησκείας, και η ηθική του δούλου που

Page 34: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

33

κουβαλούσε αυτός µαζί του θα πεθάνει κι αυτή µαζί. Όπως, άλλωστε, και κάθε άλλη ηθική που είναι ενσωµατωµένη σε κάθε άλλη θρησκεία. Γιατί τελικά, νεκρός δεν είναι µόνο ο Θεός της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης. «Νεκροί είναι όλοι οι θεοί». Ας µη αγωνιούµε, λοιπόν, που µε τον θάνατο του Θεού θα χαθεί µαζί και η ηθική που ως τώρα πιστεύαµε. Απλώς είναι µια καλή ευκαιρία να απαλλαγούµε από την ψευδαίσθηση ότι η αξίες της ηθικής είναι απόλυτες –όπως, επίσης, βέβαια, και από την ψευδαίσθηση ότι ο κόσµος µέσα στον οποίο µάθαµε να ζούµε ως τώρα είναι πραγµατικός.

Το νιτσεϊκό έργο ήταν μια κραυγή μέσα στη βαθιά νύχτα των ανθρώπων. Ο ίδιοςπαρατηρούσε πως για να σε ακούσει κάποιος πρέπει να του σπάσεις τα αυτιά. Γι αυτόάλλωστεκαιπολλέςφορέςβρίσκουμεσταέργατουέκδηλητηνπεριφρόνησηγιαπρόσωπακαιπράγματα.Δενήτανκακίαήμικρότητα,αλλάμιαφωνήπουήθελεσφοδράναακουστείστααυτιάκαιτιςσυνειδήσειςόλων.

Περνώντας στη θεωρία τουΝίτσε, πρέπει να πούμε πως γι’ αυτόν η θέληση για δύναμηείναι η μόνη δύναμη πάνω στη γη, αυτή που κινεί όλα τα όντα και τα κάνει νααλληλοσυγκρούονται,νασυνδυάζονται,ναενώνονται,ναανακατεύονταιαέναα.Όπωςλέειο ίδιος στοΠέρα από το καλό και το κακό, «η ζωή είναι κατ’ ουσίαν ιδιοποίηση,παράβλαψη, καθυπόταξη του ξένου και του ανίσχυρου, καταπίεση, σκληρότητα,εκμετάλλευση…δηλαδήθέλησηγιαδύναμη».

Επειδή τα όντα δεν έχουν την ίδια δύναμη (δεν είναι ίσα), ο κόσμος είναι μια τάξηιεραρχίαςαπότοανώτεροστοκατώτερο,μιατάξηόμωςρευστήκαιεπιδεχόμενησυνεχείςαμφισβητήσεις καιανακατατάξεις. Στην κορυφή τηςπυραμίδαςαυτών τωνθελήσεων γιαδύναμηβρίσκεταιφυσικάοάνθρωπος,οοποίοςέχειεπιβάλλεικαιθαεπιβάλλειπάντατηνεξουσία του πάνω στη φύση και στους ομοίους του. Αυτό που διέπει τις ανθρώπινεςσχέσεις είναι οανταγωνισμός(ο αρχαίος ελληνικόςαγών, αυτό που δεν άφηνε τονΘεμιστοκλήνακοιμηθείότανσκεφτόταν«τοτουΜιλτιάδουτρόπαιον»).Αςθυμηθούμεστοσημείο αυτό ότι ενώ πολλοί θεωρούν τονοστρακισμόπου λάμβανε χώρα στην αρχαίαΑθήνα εκμηδένιση του ατόμου, αντίθετα, ο Νίτσε υποστηρίζει ότι ο θεσμός τουοστρακισμούήτανθετικός:ότανέναάτομοξεπερνάειόλαταάλλα,παραμερίζεταιαπότηνκοινότητα«προκειμένουναξαναρχίσειτοπαιχνίδιτωνανταγωνιζόμενωνδυνάμεων».

Ενότητα11:ΖανΠωλΣαρτρ:ΗΎπαρξηπροηγείταιτηςουσίας"Είμαστεελεύθεροιναδιαμορφώσουμετηζωήμας"ηφράσηαυτήτουΣαρτρεπηρέασετουςφοιτητέςπουκατέβηκανστουςδρόμουςτουΠαρισιούτονΜάιοτου1968

γιαναδιαμαρτυρηθούνγιατηναυστηρότητατωνπανεπιστημιακώναρχών.Οινέοιενθουσιαστήκαναπότηνπροτροπήτουναχρησιμοποιήσουντηνελευθερίατουςγιαναδιαμορφώσουντηνύπαρξητους.Τουςπαρότρυνενααμφισβητήσουντιςπροσηλωμένες

Page 35: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

34

στιςπαραδόσεις,αυταρχικέςσυμπεριφορέςπουεπικρατουσώνστηνΓαλλίαστιςδεκαετίεςτου1950-60.ΈπαιξεσημαντικόρόλοστιςδιαδηλώσειςτουΜάητου68πουσυνέβαλανστηνανατροπήτηςσυντηρητικήςκυβέρνησηςκαιπροήγγειλαντηνέλευση

ενόςπερισσότεροφιλελεύθερουκλίματοςσεολόκληρητηΓαλλία.

ΟΖανΠωλΣαρτρήτανβραβευθείςμετοNόμπελλογοτεχνίαςτο1964καιεκτωνεισηγητώντης διδασκαλίας του υπαρξισμού, φιλοσοφικό ρεύμα του 20ού αιώνα, σύμφωνα με τοοποίοεκείνοπουπροέχειδενείναιναμάθωποιαείναιηουσίατουανθρώπου,τιείναιοάνθρωποςγενικά,αλλάνακαταλάβωτηνίδιατηνύπαρξήμου,ποιοςείμαιεγώ.«Ηύπαρξηπροηγείταιτηςουσίας»είναιτοβασικόαξίωματουυπαρξισμού.

Στο έργο του, ο άνθρωπος εμφανίζεται ως απελευθερωμένος από την επιρροή κάποιαςανώτερηςηθικής τάξηςήδύναμης, πουθαμπορούσε ναορίσει τη ζωή του και γίνεται οίδιοςκύριοςτωνεπιλογώντου.ΚανείςδενμπορείναυποδείξειστονκαθέναντιπρέπειναπράξειλέειοΣαρτρ.Δενυπάρχεικαμιάσυνταγήγιατοπώςοφείλουμεναρυθμίσουμετηζωήμας.Καθένας από μας θα πρέπει να βασιστεί στο συναίσθημά του και στη λογική του,προκειμένουναδιακρίνειποιοείναιστηνεκάστοτεδεδομένηστιγμήτοηθικόχρέοςτου.Αποδεχόμενος νααποφασίσειμόνος του έναςάνθρωπος είναιυποχρεωμένοςσυγχρόνωςνααναλάβειολόκληρητηνευθύνηγιατιςσυνέπειεςτηςόποιαςαπόφασήςτου.Το 1943, σε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του «Το Είναι και το Μηδέν», ο Σαρτρανέπτυξετιςσκέψειςτουπάνωσεέννοιεςόπωςηανθρώπινησυνείδηση,ηελευθερίατουατόμουκαιηανθρώπινηαξιοπρέπεια. Το1946, καιαφούείχε εστιάσει τηνπροσοχή τουστονάνθρωπο,αποφάσισενααναδείξειστοεπόμενοτουέργο,«ΟΥπαρξισμόςείναιέναςανθρωπισμός»,τοθέματηςκοινωνικήςυπευθυνότητας.Έτσι,καταπιάστηκεμετηνέννοιατης ελευθερίας όχι μόνο ως αξία ή ως στόχος αλλά σαν αναπόσπαστο στοιχείο τηςανθρώπινηςύπαρξηςπουσυνεπάγεταιτηνκοινωνικήυπευθυνότητα.Η εμπειρία του τρόμου, που προκαλεί στον άνθρωπο η απόλυτη ελευθερία του στηνεπιλογήτωνπράξεώντου,τοναναγκάζειπολλέςφορέςνακαταφεύγεισ’αυτόπουοΣαρτρονομάζεικακήπίστη.Πρόκειταιγιατηλήψητωναποφάσεώντουβάσειενόςκαθιερωμένουκώδικααξιών,όπως,για παράδειγμα, η ιδεολογία, ο σεβασμός στηνανθρώπινηαξιοπρέπεια, η δικαιοσύνη, ηπίστηκλπ,σύμφωναπροςτιςοποίεςκαλούμαστεναρυθμίσουμετησυμπεριφοράμας.Αυτέςοιαρχέςαποτελούν,κατάτονΣαρτρ,έναάλλοθι,γιαναμεταθέσουμετοβάροςτηςευθύνηςπουπρέπεινααναλάβουμε,όταν,προκειμένουνααντιμετωπίσουμεκάποιοηθικόδίλημμα,είμαστευποχρεωμένοιναπάρουμεκάποιααπόφαση.Καθένας από μας, υποστηρίζει ο Σαρτρ, μοιάζει να έχει ριχτεί τυχαία μέσα σε έναναφιλόξενοκόσμο,όπουπρέπειμόνος,τουναπροσπαθήσειναδημιουργήσειτηνοντότητάτουχωρίςτησυνδρομήάλλων,πέρααπότονεαυτότουκαιτηναίσθησητηςευθύνηςπουέχει.

Page 36: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

35

Οαγώναςγια τηνελευθερίαμαςείναιέναςανελέητοςαγώνας, γιανααπαλλαγούμεαπότους άλλους που επιχειρούν να αλλοτριώσουν την ύπαρξή μας καθιστώντας τηναντικείμενοτηςσυνείδησήςτους.Μεαυτήτηνέννοια,οιάλλοιείναιηκόλαση.

11.1Γιατίουπαρξισμόςείναιέναςανθρωπισμός;Γιατί,όπωςμαςαπαντάειοΣαρτρ,δενυπάρχειάλλοςκόσμοςαπόαυτόντηςανθρώπινηςυποκειμενικότητας. Ο άνθρωπος δεν είναι κλεισμένος στον εαυτό του αλλά είναι παρώνπάντασεένανανθρώπινοκόσμο.Δενυπάρχειένααυστηρό,άκαμπτοπλαίσιοόπουπρέπεινα λειτουργεί μέσα σ’ αυτό το άτομο αφού το ίδιο το άτομο πρέπει να παίρνει τιςαποφάσειςτουμεκαλήπίστηδηλαδήωςπροςτοκαλύτερογιαυτόκαιτηνκοινωνία.Ο Σαρτρ διαχωρίζει τη συνείδησηαπό ταπράγματα. Ταπράγματαυπάρχουνανεξάρτητακαι πριν την συνείδηση. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι τα πράγματα υπάρχουν χωρίς τησυνείδηση και ότι η συνείδηση υπάρχει χωρίς τα πράγματα. Τα πράγματα χωρίς τησυνείδηση έχουν υλικότητα ενώ η συνείδηση χωρίς τα πράγματα είναι τόπος κενός. Ησυνείδησηείναιανθρώπινηύπαρξη,τομηδέν.Ταπράγματαείναιβίαια,σκληρέςδυνάμειςπουορμούνπάνωστουποκείμενο.Αλλά,σύμφωναμετονΣαρτρανέναονείναιελεύθεροείναι ελεύθεροπάντοτε σε όλες τις συνθήκες. Ανάνθρωπος είναι ελεύθερος είναι πάνταελεύθερος. Είμαστε ελεύθεροι και όταν εκδηλώνουμε τη δειλία μας και αν φαινόμαστεθαρραλέοι.Βιώνονταςτηνελευθερίαμαςεπιλέγουμετημορφήκαιταχαρακτηριστικάτηςσυμπεριφοράς μας. Κατά τον Σαρτρ ελευθερία είναι η δυνατότητα να είμαστε πράγμαδιαφορετικόαπόαυτόπουείμαστε.ΟΧάιντεγκερ,άλλωστε,πίστευεότιοάνθρωποςγνωρίζειπραγματικάτονεαυτότουμόνοόταν αντιμετωπίζει το θάνατο ή μια μεγάλη συμφορά. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει τηνπιθανότητατηςλανθασμένηςεπιλογής.Ηεπιλογήσυνοδεύεταιαπό«άγχος».Οάνθρωποςπου εκλέγει και δεσμεύεται και που έχει τη συναίσθηση πως δεν είναι μόνο αυτό πουδιάλεξεναείναι,αλλάκαιέναςνομοθέτηςπουεκλέγειταυτόχροναγιατονεαυτότουκαιτηνανθρωπότηταολόκληρη,δενείναιδυνατόνναξεφύγειαπότοσυναίσθηματηςπλήρουςκαιβαθειάς ευθύνης.Πάντως τουπαρξιακόάγχος τηςηθικής της ευθύνης τουΣάρτρδεναποτελεί«έναπαραπέτασμαπουμαςχωρίζειαπό τηδράση,αλλάαποτελείμέροςαυτήςτηςίδιαςτηςδράσης.Υπάρχειπάνταμιαδυνατότηταγιατονδειλόναπάψειναείναιδειλόςκαι για τον ήρωα, να πάψει να είναι ήρωας. Ο άνθρωπος προσδιορίζεται από τη δράσητου».Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος στον βαθμό που κατανοεί την αναγκαιότητα και η ιστορίααπόμόνητηςδενέχεικανένανσκοπόκαικανένανόημαπαράαπόαυτόπουεπιβάλλουνοιεκάστοτε συνθήκες. Η αναζήτηση της αλήθειας προσαρμόζεται κάθε φορά στιςκαταστάσεις.Οεύκολοςδρόμοςείναιναακολουθείςθεϊκέςεντολέςήκοινωνικέςεπιταγέςερήμηντηςπραγματικότητας.Ο Σαρτρ προσφέρει μια θεωρία για την ανθρωπινή φύση καθώς ισχυρίζεται ότι είμαστεόνταπουεπιβάλλουμεσκοπόστηζωήμας.Εφόσονδενυπάρχεικάποιαθεϊκήδύναμηγιαναπροδιαγράψειαυτότονσκοπόείμαστευποχρεωμένοιναορίσουμεμόνοιμαςτονεαυτόμας. Ο ορισμός του εαυτού μας δεν συνίσταται απλώς στο να καταφέρουμε ναδιατυπώσουμετιείμαστεωςανθρώπιναόντα.Αντιθέτως,είναιηδιαμόρφωσητουεαυτούμαςστοονπουέχουμεεπιλέξειναγίνουμε.Αυτόακριβώςείναιτοχαρακτηριστικόεκείνοπου μας διαφοροποιεί από όλα τα υπόλοιπα είδη όντων στον κόσμο -μπορούμε ναγίνουμεοτιδήποτεεπιλέξουμε.Έναςβράχοςείναιαπλάέναςβράχος·ένακουνουπίδιείναιαπλάένακουνουπίδι.Αλλάοάνθρωποςέχειτηδυνατότηταναδιαμορφώσειενεργάτονεαυτότου.

Page 37: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

36

Η φιλοσοφία του Σαρτρ μας απελευθερώνει από τα δεσμά μιας προκαθορισμένηςανθρώπινης φύσης και γι αυτόν τον λόγο είναι μια φιλοσοφία ελευθερίας. Ήμαστεελεύθεροι να επιλέξουμε τον τρόπο με τον οποίο επιθυμούμε να διαμορφώσουμε τονεαυτόμας,μολονότιπρέπεινααποδεχτούμεορισμένουςπεριορισμούς.Γιαπαράδειγμαόσοκιανθέλωνααποκτήσωφτεράαυτόδενπρόκειταινασυμβεί.Αλλάακόμακαιστοπλαίσιο τωνρεαλιστικώνεπιλογώνπουέχουμεστηδιάθεσημαςσυχνέδιαπιστώνουμεότιπεριοριζόμαστεκαιαπλάπαίρνουμεαποφάσειςπουβασίζονταστησυνήθειαήστοντρόπομετονοποίοέχουμεσυνηθίσειναβλέπουμετονεαυτόμας.

ΣΙΜΟΝΝΤΕΜΠΟΒΟΥΑΡ:Υπαρξίστριακαι"μητέρατουφεμινισμού"

ΟΣαρτρθαγνωρίσειτηΣιμόνντεΜποβουάρ,τηνγυναίκαπουθατονσυντροφέψεισεόλη

τουτηζωή.

Σταμέσα του 1949, η Σιμόν ντεΜποβουάρδημοσιεύει ‘ΤοΔεύτεροΦύλο’ (LeDeuxième

Sexe),έναέργοπουσήμεραείναιγνωστόως«ηβίβλοςτουφεμινισμού»καιπου,σεκάθε

περίπτωση, δίνει μια ριζοσπαστική ερμηνεία στο τι είναι γυναίκα. Για πρώτη φορά, η

ταυτότητα της γυναίκας παρουσιάζεται ως κάτι μη φυσικό και μη δεδομένο, ως ένα

κοινωνικό κατασκεύασμα που συντηρεί συγκεκριμένες σεξουαλικές σχέσεις εξουσίας:

«Γυναίκαδε γεννιέσαι, γίνεσαι». Στην εισαγωγή τουβιβλίου γράφει:Μαςπροτρέξουν να

είμαστε γυναίκες, να παραμένουμε γυναίκες, να γίνουμε γυναίκες. Απ ότι φαίνεται κάθε

θηλυκόανθρώπινοονδενείναιαπαραίτηταγυναίκα.Παρακάτωαποσαφηνίζειπλήρωςτη

θέσητης:"Γυναίκαδενγεννιέσαι,αλλάγίνεσαι."

Υπό το πρίσμα του υπαρξισμού, η Μποβουάρ πίστευε ότι γεννιόμαστε χωρίς κάποιο

συγκεκριμένο σκοπό και ότι πρέπει να χαράξουμε μια αυθεντική υπαρξιακή πορεία

επιλέγοντας τι θέλουμε να γίνουμε. Εφαρμόζοντας αυτή την ιδέα στην έννοια της

"γυναίκας"μαςζητάναδιαχωρίσουμετηβιολογικήοντότητα(τηνεγγενήσωματικήμορφή

της γυναίκας) από τη θηλυκότητα, η οποία είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Εφόσον

κάθε κατασκεύασμα είναι μεταλλάξαμε και ερμηνεύσιμο, αυτό σημαίνει ότι υπάρχου

πολλοίτρόποι"ναυφίστασαιωςγυναίκα"

βλέπει τη Γυναίκα ως το σημαντικότερο παράδειγμα του κοινωνικού «Άλλου», ως μία

ύπαρξηπουιστορικάορίζεταισαντοαδύναμο,αφύσικοκαιμηομαλόαντίθετοτουΆντρα

καιτογεγονόςαποτελείτηρίζατηςκαταπίεσηςτωνγυναικών.ΠιοαναλυτικάηΜποβουαρ

υποστηρίζει ότι ο εαυτός ή το εγώ είναι εξ ορισμού αρσενικό και ότι το ταίρι του – το

θηλυκό–είναικάτιδιαφορετικότοοποίοτοονομάζει "άλλο".Ηθεώρησηαυτήείναι τα

θεμέλια πάνω στα οποία θα στηριχθεί η μετέπειτα φεμινιστική λογοτεχνία, που

περιστρέφεται γύρω από το κοινωνικό κατασκεύασμα της θηλυκής ταυτότητας και την

έννοιατουσεξουαλικού«Άλλου».Επιπλέον,ηΜποβουάρπροβληματίζεταιμετογεγονόςότιηισότητατωνγυναικώνκρίνεταιαπότονβαθμόστονοποίομοιάζουνμετουςάντρες.Ακόμακαιόσοιέχουνγράψειυπέρτης

Page 38: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

37

ισότητας των γυναικών το έκαναν υποστηρίζοντας ότι ισότητα σημαίνει οι γυναίκες ναείναι και να φέρονται όπως οι άντρες. Η Μποβουαρ πίστευε ότι καθένας από εμάςκατασκευάζει τον κόσμο εντος του δικού του πλαισίου συνείδησης, δηλ. συγκροτούμεπράγματακαισημασίεςμέσααπότηροητωνεμπειριώνμας.Ησχέσηλοιπόνπουεχουμεμε το σώμα μας, τους άλλους, τον κόσμο επηρεάζεται σημαντικά από το εάν είμαστεάνδρεςήγυναίκες.

Ηαναπαράστασητουκόσμουείναιέργοτωναντρών·τονπεριγράφουναπότηδικήτουςσκοπιά

Ενότητα12:ΜπέρτραντΡάσελ:ΗΕυτυχίαέρχεταιμετησυστηματικήμείωσητηςεργασίας«Τρίαπάθη,απλάαλλάεξαιρετικάδυνατά, έχουνεξουσιάσει τη ζωήμου:η λαχτάραγιαέρωτα,ηαναζήτησηγιαγνώσηκαιηαβάσταχτηλύπηγιαταδεινάτουκόσμου».ΑυτάήταντακινητήριαπάθητουΆγγλουφιλοσόφου,μαθηματικούκαιειρηνιστήακτιβιστήBertrandRussell.

Πρόκειται για έναναπό τουςμεγαλύτερουςδιανοητές καιακούραστουςακτιβιστές του20ούαιώναοοποίοςείχεεπίσηςλάβειτοβραβείοΝόμπελΛογοτεχνίαςτο1950.

Ο Βρετανός φιλόσοφος ήξερε τι σημαίνει σκληρή δουλειά. Το συνολικό έργο του γεμίζειαναρίθμητους τόμους· Σε αυτόν οφείλεται και η καθιέρωση της σχολής-ρεύματος τηςαναλυτικήςφιλοσοφίας,ηοποίαασχολείταιμετηναποσαφήνισηεννοιών,προτάσεων,μεθόδων,επιχειρημάτωνκαιθεωριώνμέσωτηςπροσεκτικήςανάλυσήςτους.

Γιατίλοιπόναυτόςοτόσοδραστήριοςστοχαστήςυποστηρίζειότιπρέπειναδουλεύουμελιγότερο;

Το δοκίμιο του Ράσελ In Praise of Idleness εκδόθηκε το 1932, στο μέσον της ΜεγάληςΎφεσης μιας περιόδου παγκόσμιας οικονομικής κρίσης η οποία ξεκίνησε με τηνκατάρρευση του Χρηματιστήριου της Γουόλ Στριτ το 1929. Σύμφωνα με τον Ράσελ , τοοικονομικό χάος εκείνης της περιόδου ήταν το αποτέλεσμα μιας σειράς από βαθιάριζωμένες και λανθασμένες αντιλήψεις για την εργασία.Μάλιστα ισχυρίζεται ότι πολλέςαπότιςιδέεςμαςγιατηνεργασίαείναικάτιπερισσότεροαπόπρολήψειςτιςοποίεςπρέπεινααπορρίψουμεμεαυστηρήσυλλογιστική.

Σύμφωνα με τον Ράσελ η ιστορία βρίθει από παραδείγματα ανθρώπων που εργάζοντανσκληράσεόλητουςτηζωήκαικέρδιζαντόσαμόνοόσαχρειάζοντανγιανασυντηρούντονεαυτό τους και την οικογένεια τους ενώ το πλεόνασμα που παρήγαγαν καρπώνοντανπολεμιστές, ιερείς, και η άεργη κυρίαρχη τάξη. Επιπλέον μόνο αυτοί οι δικαιούχοι τουσυστήματος, λέειοΡάσελ, εγκωμιάζουν τιααρετές του τίμιουμόχθου,προσδίδονταςμιαηθικηεπίφασησεένασύστημαπουείναιπροφανώςάδικο.Αυτότογεγονός,ισχυρίζεταιοΡάσελ θα επρεπε να αρκεί για να μας κανει να επανεκτιμήσουμε την εργασιακη ηθικηεπειδη υιοθετώντας την αρχή του έντιμου μόχθου αποδεχόμαστε ή και ενισχύουμε την

Page 39: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

38

καταπίεση μας. Ο Ράσελ προτείνει να εξετάσουμε την εργασία σε σχέση με αυτά πουσυνιστούν μια ολοκληρωμένη και ευχάριστη ζωή. Πιστεύει ότι εάν το κάνουμε αυτό θαείναι δυσκολο ναπροσπεράσουμε τοσυμπέρασμαότιαπλάπρέπειόλοι να εργαζομαστελιγοτερο.Σκεφτείτε,λέειοΡάσελεάνηεργάσιμηημέραδιαρκούσεμόνοτέσσεριςώρες.

Το σύγχρονο συστημα είναι τετοιο ώστε ένα μερος του πληθυσμου είναι καταπονημενοαπό την εργασια και άρα δυστυχισμένο ενώ το άλλο μέρος είναι άνεργο και άρα επίσηςδυστυχισμένο.Αυτόδενφαίνεταιναωφελείκανέναν.

"Ηπεποίθησηότιηεργασίαείναιενάρετηδραστηριότηταμαςέχειβλάψειαπεριόριστα"

12.1ΗσπουδαιότητατηςψυχαγωγίαςΣύμφωναμε τηνάποψητουΡάσελ ,ημείωση τωνωρών εργασίαςθαμαςεπιτρέψει ναασχολούμαστε με πιο δημιουργικά ενδιαφέροντα. Η "μετάθεση υλικών πέρα δώθε"σίγουραδενείναιέναςαπότουςσκοπούςτηςανθρώπινηςζωής.

Ο Ράσελ διακρίνει την εργασία σε δυο είδη: Την εργασία "μετάθεσης υλικών, πουβρίσκονταιστηνεπιφάνειατηςγηςήκοντάσεαυτήν,ωςπροςάλλαπαρόμοιαυλικά".Αυτόείναι το βασικότερο είδος εργασίας-η χειρωνακτική εργασία. Δεύτερον, την εργασία"διοίκησης άλλων ατόμων που μεταθέτουν υλικά ως προς άλλα παρόμοια υλικά". Αν ηεργασία καταλάβει κάθεώρα της ημέρας μας, τότε δεν θα ζούμε ολοκληρωμένη ζωή. Οελεύθεροςχρόνος,αποτελείαπαραίτητηπροϋπόθεσηγιαμιαικανοποιητικήζωήμενόημα.

Ίσωςκάποιοςαντιτάξειτοεπιχείρημαότιεάνδουλεύαμελίγεςμόνοώρεςτηνημέραδενθαξέραμε τι να κάνουμε στον ελεύθερο χρόνο μας. Ο Ράσελ θλίβεται μπροστα σε αυτό τοενδεχόμενοσυμβείκατήτέτοιοθαείναιηκαταδίκητουπολιτισμούμας.

Ο Ράσελ πιστεύει ότι η κοινωνά που θεωρεί σημαντικό τον ελεύθερο χρόνο είναι ηκοινωνία που θεωρεί σημαντική την παιδεία επειδή σίγουρα παιδεία δεν είναι απλώς ηεκπαίδευσηγια τηνπραγματοποίησημιαςσυγκεκριμένηςεργασίας.Είναιηκοινωνιαπουθεωρεί σημαντικές τις τέχνες επειδή σε μια τέτοια κοινωνία οι καλλιτέχνες θα εχουν τονχρονοναδημιουργούνποιοτικάέργατέχνηςχωρίςναείναιυποχρεωμένοινααγωνίζονταιγιατηνοικονομικήανεξαρτησίατους.ΜάλισταοΡάσελπιστευειότιμιατετοιακοινωνιαθααπεχθανεται τον πολεμο επειδη, αν μη τι άλλο, ο πόλεμος συνεπάγεται μακρόχρονη καισκληρηδουλειαγιαολους.

Ενότητα13:ΤεοντόρΑντόρνο:ΗδιάνοιαείναιηθικήκατηγορίαΜέλοςτηςΣχολήςτηςΦρανκφούρτης

Ο Αντόρνο ισχυρίζεται ότι η κρίση του ανθρώπου εκτιμάται από τον βαθμό στον οποίοκαταφέρνει να συνδυάζει το συναίσθημα και την γνώση. Ο Αντόρνο υποδηλώνει ότι οικακόβουλες πράξεις δεν δείχνου απλώς συναισθηματική ανεπάρκεια αλλά και νοητικήαδυναμία. Ως μέλος της Σχολής της Φρανκφούρτης καταδίκαζε τις μορφές μαζικήςεπικοινωνίαςόπως την τηλεόρασηκαι τοραδιόφωνουποστηρίζοντανότι έχουνοδηγήσειστηδιάβρωσητόσοτηςευφυΐαςόσοκαιτουσυναισθήματοςαλλάκαιστηνεξασθένισητης

Page 40: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

39

ικανότητας πραγματοποίησης ηθικών επιλόγων και κρίσεων. Η επιλογή νααπενεργοποιήσουμε τον εγκέφαλο μας παρακολουθώντας τις εμπορικές ταινίες ( ανυποθέσουμεότιέχουμεαυτήτηνεπιλογήκάτωαπόσυγκεκριμένεςπολιτισμικέςσυνθήκες)είναι ηθικής φύσης. Ο Αντόρνο πιστεύει ότι η λαϊκή κουλτούρα δεν μας καθιστά απλώςανόητουςαλλάμαςαφαιρεικαιτηνικανότητατηςηθικήςσυμπεριφοράς.

Ο Αντόρνο θεωρεί μεγάλο σφάλμα να κρίνουμε βάσει της διάνοιας χωρίς συναίσθημα.Αυτόίσωςσυμβαίνεισταδικαστήρια,αλλάκατάτονΑντορνοησωφρωνκρισηπρουποθετειτόσοτοσυναίσθημαόσοκαιτηδιάνοια.Εάναπογυμνώσουμετησκέψημαςαπόκάθειχνοςσυναισθήματοςτότεδενθαέχουμετίποτενασκεφτουμε.Η ιδέαότιηδιάνοιαμπορείναωφελήσει από την εξασθενιση των συναισθηματων είναι απλά λανθασμενη. Γι'αυτόν τονλογο,οΑντορνοπιστευειότιοιεπιστήμες,οιοποιεςαντιπροσωπεύουνμιαμορφηγνωσηςπου δεν σχετιζεται με τα συναισθηματα μας, μας στερούν τον ανθρωπισμο όπως και ηλαικηκουλτουρα.

Πολιτισμόςκαι«λαϊκήκουλτούρα»

Αυτήηστενήεπαφήτουμετηνπραγματικότητα,πουοφειλότανκαιστηνιδιότητάτουωςκοινωνιολόγου, ήταν μια από τις βασικές προϋποθέσεις για να γίνει ο Αντόρνο οσπουδαιότεροςκριτικόςτηςπολιτιστικήςβιομηχανίαςτουκαπιταλισμούτονεικοστόαιώνα.Απόδειξη τα μοναδικά στην πρωτοτυπία τους έργα όπως ηΔιαλεκτική τουδιαφωτισμού(που συνέγραψε με τον διευθυντή του Κέντρου Κοινωνικής ΈρευναςΜαξΧορκχάιμερ) και τοMinimaMoralia. Σεαυτάασκεί,μεταξύάλλων,αδυσώπητηκριτικήσεμία, όπως έλεγε, από τις πλέον αρνητικές τάσεις της εποχής μας: τη συγχώνευση της«υψηλής»κουλτούραςμετη«φτηνή»τυποποιημένηδιασκέδαση.Παράδειγμα,τοσινεμάπου παράγει το Χόλυγουντ:«Ορισμένα φιλμ,ιδίως κωμωδίες,αρχίζουν με έξυπναευρήματα,που διεγείρουν θετικά τη φαντασία και τη διάθεση των θεατών»γράφειστηΔιαλεκτική του διαφωτισμού.Όμως καλή αρχή, άσχημο τέλος. Οι ιθύνοντες τηςπολιτιστικήςβιομηχανίας,προσθέτει,παρεμβαίνουναπόένασημείοκαιμετάστηροήτωνέργωνγιανατα«καπελώσουν»ιδεολογικά-«στοόνομαενόςδήθενσυνεκτικούνοήματοςπου είναι ταυτόχρονα και το πρόσχημα για την εμφάνιση ενός σταρ». Πρόκειται,συμπεραίνει,γιατηνεπιβολήκαιστονπολιτισμότουσυστήματοςτων«readymade»,των«έτοιμων» προϊόντων με ημερομηνία λήξης, στα οποία μετατρέπονται, μέσω«εκλαΐκευσης», και τα έργα της γνήσιας κουλτούρας, εκείνα δηλαδή που στην κανονικήτουςμορφήμπορούννααντισταθούν,λόγωποιότητας,σεκάθεφθοράτουχρόνου.

"Ηάσκοπηπαρακολούθησητηλεόρασηςενέχεικινδύνουςεπειδήπαρουσιάζειμιαστρεβλήεικόνατουκόσμουκαιενσταλάζειστερεότυπακαιπροκαταλήψειςπουαρχίζουμενα

εκλαμβάνουμεσανδικάμας."

Page 41: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

40

Ενότητα14:Ησύγχρονηφιλοσοφία1950-ΣΗΜΕΡΑΜετάτηδεκαετίατου1960,τοχάσμαμεταξύ"λαϊκής"και"υψηλής"κουλτούραςάρχισεναμεγαλώνει καθώς η πνευματική ελίτ συχνά περιφρονούσε τις προτιμήσεις του κοινού. Ηφιλοσοφίαακλούθησεένανπαρόμοιοαπρόσιτοδρόμο, ιδίωςμετάτονθάνατοτουΣαρτρότανομαρξιστικόςυπαρξισμόςτουάρχισεναχάνειοπαδούς.

Στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία των δεκαετιών 1970 και 1980 κυριάρχησε ο δομισμός ήστρουκτουραλισμόςο οποίος αναπτύχθηκε από τη γαλλικήφιλοσοφία που είχε τις ρίζεςτης στη λογοτεχνία. Το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα περιστρεφόταν γύρω από την ιδέα της"αποδόμησης" των κειμένων με σκοπό να αποκαλυφθεί ότι είναι εγγενώς ασταθή καιπεριλαμβάνουνπολλέςαντιφατικέςσημασίες.Οιβασικοίυποστηρικτέςαυτήςτηςθεωρίας– Λουί Αλτουσέρ, Ζακ Ντεριντά καιΜισέλ Φουκό – συνέδεσαν τις κειμενικές αναλύσειςτους με την αριστερή πολιτική ενώ ο αναλυτής Ζακ Λακάν έδωσε στον δομισμό μιαψυχαναλυτικήδιάσταση.

Η συμβολή του δομισμού στη φιλοσοφία δεν έγινε δέκτη με ενθουσιασμό από τουςφιλοσόφους του αγγλόφωνου κόσμοι καθώς την αντιμετώπιζαν με καχυποψία καιχλευασμό.Οιδιαφωνίεςτωνφιλοσόφωνδενενέπνευσαντηνλαϊκήκουλτούραεκείνηςτηςεποχής.Αυτόμπορείναοφείλεταιστοότιομεταμοντερνισμόςδενείχεγένεικατανοητόςαπό το ευρύ Κοίνο. Η Επαφή του κοινού με τον μεταμοντερνισμό ήταν κύριος μέσω τηςμεταμοντέρναςτέχνης.Τορεύματουμεταμοντερνισμούεκλαμβανότανωςμιααφηρημένηφιλοσοφία που απολάμβαναν μονό οι επαγγελματίες ακαδημαϊκοί και καλλιτέχνης. Ηκοινωνία,οι εργαζόμενουκαιηπολιτείαήθελανμιαπιορεαλιστικοί καθοδήγησηαπό τηφιλοσοφία. Ωστόσο ορισμένοι φιλόσοφοι εκείνης της περιόδου προτίμησαν ναεπικεντρωθούνσεπιοεπείγοντακοινωνικά,πολιτικάκαιηθικάερωτήματαπουσχετίζονταιπερισσότερομε τηνκαθημερινότητατωνανθρώπων.ΦιλόσοφοιόπωςοΑμερικανόςΤζονΡόουλςκαιοΓερμένοςΓιούριεςΧάμπερμαςστάθηκανστηλεπτομερήεπανεξέτασηεννοιώνόπωςηδικαιοσύνηκαιηεπικοινωνία.

Ο πρακτικότερος τρόπος προσέγγισης της φιλοσοφίας στον 21ο αιών οδήγησε στηναναζωπύρωση του ενδιαφέροντας του κοινού. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τηνκατεύθυνσηπουθαπάρειηφιλοσοφίαστομέλλοναλλάείναιβέβαιοότιθασυνεχίσειναπροσφέρειστονκόσμοιδέεςπουπροκαλούντησκέψη.

Ενότητα15:ΝόαμΤσόμσκι(1928-):ΜπορούμεναεπιλέξουμεένανκόσμοπαρήγορηςψευδαίσθησηςΟ Αμερικανός Τσόμσκι έμεινε πιστός στο πλαίσιο της φιλοσοφικής παράδοσης τηςγλωσσολογικήςανάλυσης,έχονταςέξαλλουτηνεπαγγελματικήιδιότητατουγλωσσολόγου.Έγραψε την πανεπιστημιακή διατριβή του πάνω στη φιλοσοφική γλωσσολογία. Σήμεραεξακολουθεί ναδιδάσκει και να εκδίδει βιβλία γλωσσολογίαςαλλάάρχισε ναασχολείταιολοένακαιπερισσότερομετηνπολική,κατακρίνονταςτηνεξωτερικήπολίτικητωνΗΠΑ.

Η συμβολή του στη σύγχρονη γλωσσολογία αφορά την ανάπτυξη της θεωρίας της"γενετικής γραμματικής". Σύμφωνα με αυτήν, όλοι οι άνθρωπου γεννιούνται με μιαέμφυτη,παγκόσμιαγλωσσικήευχέρεια,μεμια"παγκόσμια"γραμματική,ηοποίακαθιστά

Page 42: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

41

τοκάθεπαιδί ικανόναμαθαίνειτημητρικήτουγλώσσασεελάχιστοχρονικόδιάστημαπαράτηναποσπασματικότητατωνδεδομένωνμεταοποία"βομβαρδίζεται".

Μολονότι ο Τσόμσκι έγινε αρχικά γνωστός με το έργο του στη γλωσσολογία, σήμεραφημίζεται κυρίως για τις αναλύσεις του για την πολιτική εξουσία. Έχει ισχυριστεί πολλέςφορές ότι υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ των ρητορικών ισχυρισμών των κυβερνήσεων καιτουτρόπουμετονοποίοασκούντηνεξουσία.

15.1ΗθικήκαικαθολικότηταΚατά τον Τσόμσκι πρέπει να αξιολογούμε τον εαυτή μας με τα ίδια ηθικά κριτήρια πουαξιολογούμετουςάλλουςανθρώπους.Ισχυρίζεταιότιαυτήηαρχήαποτελούσεπάντοτετονκεντρικόάξονακάθευπεύθυνουσυστήματοςηθικής.Ηκύριαψυχολογικήδιάστασηαυτήςτης αρχής είναι ότι μας αρέσει να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα της ηθικής για νααποδοκιμάζουμε τη συμπροφορά των άλλων ανθρώπων, αλλά δεν είμαστε το ίδιοπρόθυμοι να κρίνουμε τον εαυτό μας. Ίσον αφορά τη διακυβέρνηση αυτό σημαίνει ότιπρέπεινααναλύουμετιςπολιτικέςμαςενέργειεςσχολαστικάκαιναμηνπαρασυρόμαστεαπόρητορείες.

"Τακράτηδενείναιφορείςηθικής·οιάνθρωποιείναι."

Ενότητα16ΜισέλΦουκώ(1926-1984)ΟΜισέλΦουκώχαρακτηρίζεταιστιςμέρεςμαςκυρίωςωςμεταμοντέρνοςσκεπτικιστήςμεένα χαοτικό έργο. Οι Γάλλοι τον είχαν αποκαλέσει νέο Σαρτρ. Οι μελετητές του τονχαρακτήρισαννιτσεϊκόνέο-αναρχικό.Εκείνοςόμωςπροτιμούσεναδηλώνειφιλόσοφος-δημοσιογράφος.

Ο ίδιοςτόνιζε:Ηφιλοσοφίαγιαμέναείναιέναείδοςριζοσπαστικήςδημοσιογραφίας.Στο

μέτροπουαυτόπουμεαφοράείναιηεπικαιρότητα,τοτισυμβαίνειγύρωμας,τιείμαστε

εμείςκαιτισυμβαίνειστονκόσμο,θεωρώτονεαυτόμουδημοσιογράφο».

Page 43: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

42

Page 44: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

43

16.1 Το ζήτημα της εξουσίας στον ΦουκώΗεξουσία,κατάτονΦουκώ,δενείναικάτιπουτοκατέχεικάποιοςκαιτοστερείταικάποιοςάλλος -αντίθετααντιλαμβάνεται τηνεξουσίαωςμια«αλυσίδα»,ηοποίαδενεντοπίζεταισταχέριακάποιου,στηνοποίαοέναςκρίκοςεξαρτάταιαπότονάλλοκαιελέγχειτονάλλο(εξουσιαστικές σχέσεις). Η εξουσία, επομένως, δεν είναι ιδιοκτησία αλλά τεχνική, είναιπερισσότεροπαραγωγή-κυκλοφορίαπαράκαταπίεσηκαιλειτουργείμέσωτωνατόμωνκαιόχι επάνω τους.Και αν θεωρείται αυταπόδεικτο το γεγονός ότι οι ισχυροί κατέχουν μεγαλύτερη εξουσίααπό τους ανίσχυρους, ο Φουκώ το αμφισβητεί, εξηγώντας ότι η σχέση του ισχυρού -κυρίαρχου είναι μια συγκεκριμένη σχέση εξουσίας που δεν είναι σταθερή πάντα, αλλάεξαρτάταιαπότον τρόπομετονοποίοτηναναγνωρίζουνοι ίδιοιοιφορείς τηςεξουσίας,δηλαδήτόσοοισχυρόςόσοκαιοανίσχυρος.

ΟΦουκώυπογραμμίζειότι:«Όσοιέχουντηνελπίδαπωςθασωθούνμετηναντιπαράθεσητης πραγματικής γενειάδας του Μαρξ στην ψεύτικη μύτη του Στάλιν, χάνουν τον καιρότους»,δείχνονταςμ’αυτήτηφράσητοθεωρητικόκαιπολιτικότουστίγμα,δηλαδήτηθέσητουότιείναιμάταιηηοποιαδήποτεαναζήτησημιαςκομμουνιστικήςπολιτικήςπρότασηςπου θα μπορεί να αποκλείσει ολοκληρωτικές τάσεις. Θέτει μια ριζικά νέα καιπρωτοποριακή,ειδικάγιατηνεποχήτου,εννοιολόγησηπερίεξουσίαςπουαντιτίθεταιρητάτόσοστονμαρξισμό,όσοκαιστιςφιλελεύθερεςθεωρήσεις.

Σ’ό,τιαφοράτιςαπόψειςτουΦουκώγιατοζήτηματηςεξουσίας,ηέννοια«εξουσία»είναιαλληλένδετημετηνέννοιατης«αντίστασης».

Η φουκωική προβληματική προβάλλει ως βασικό επιχείρημα ότι η εξουσία είναι σχέση,ασκείται δε πρωτίστως στα σώματα των ανθρώπων. ΟΦουκώ ασχολείται εκτενώς με τοζήτημα τουσώματοςκαι τοπώςαυτόγίνεταιαντικείμενοεξουσίας[αλλάκαι τις τεχνικέςπου χαρακτηρίζουν τις νεοτερικές κοινωνίες, οι οποίες αφορούν τη χειραγώγηση, την

Page 45: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

44

επιτήρησηκαιτονέλεγχοτωνσωμάτων,δηλαδήτουςπειθαρχικούςμηχανισμούςοιοποίοιμετασχηματίζουντοανθρώπινοσώμακαιτο«κανονικοποιούν».

Ηεξουσίαγια τονΦουκώδεναποτελείούτεθεσμόούτεδομή.Δενείναισυγκεντρωμένηκάπου συγκεκριμένα, ούτε αποτελεί προνόμιο κάποιας οργανωμένης ομάδας ανθρώπωνπου δρουν έχοντας στόχο την κατάκτηση εξουσιαστικών θέσεων. Ο Φουκώ αντιτίθεται,όπως θα δούμε, τόσο στηφιλελεύθερη όσο και στη μαρξιστική παράδοση: για τη μεν, ηκριτικήτουεστιάζεταιστοότι ηεξουσίαδενείναιέναδικαίωματοοποίομεταβιβάζεται,ούτεκαιείναιαποτέλεσμαμιαςμορφήςκοινωνικούσυμβολαίουκαιαφετέρου,γιατηδε,στοότιηεξουσίαδενέχεινακάνειμετηδιατήρησητωνκυρίαρχωνσχέσεωνπαραγωγής.

ΩστόσοοΦουκώυποστηρίζει ότιανη εξουσίαήτανμόνοαρνητικήδύναμη, τότεδενθαμπορούσαμενακαταλάβουμεγιατίγίνεταιαποδεκτή.ΓιατονΦουκώ,ηεξουσίαενυπάρχεισεκάθεανθρώπινησχέση:υπάρχειπαντού.Δενείναιπρονόμιο τηςκυρίαρχης τάξης.Ηεξουσίαδενεξαντλείταισεμιαοποιαδήποτεαντίθεσηανάμεσασεκοινωνικάδίπολα,πουτοένακυριαρχείπάνωστοάλλο.Ηεξουσίαείναιμιαμορφήδράσηςενόςπροσώπουήμιαςομάδαςπροσώπων,μεσκοπότηδημιουργίασυγκεκριμένων«θετικών»συμπεριφορών.

16.2ΕξουσίακαισχολείοΕνδεικτικό παράδειγμα είναι το σχολείο, όπου ο τρόπος λειτουργίας του ορίζει τις«σωστές» και τις «λανθασμένες» συμπεριφορές, αξιολογεί, διδάσκει συγκεκριμένεςδεξιότητες και γενικώς κατασκευάζει «πειθαρχημένα υποκείμενα». Όπως είδαμεπαραπάνω, ο Φουκώ επιμένει να μιλά για πολλαπλές σχέσεις εξουσίας και όχι για μίαεξουσίαπουείναιμονήςκατεύθυνσης.Γι’αυτόκαιλέειότιηεξουσίαείναιένας«τρόποςδράσηςκάποιωνπάνωσεκάποιουςάλλους».Δενορίζεισυγκεκριμένεςμορφέςσχέσεων,γι’αυτό και θεωρεί ότι οι σχέσεις εξουσίας αν και λαμβάνουν θεσμική υπόσταση, δενεξαντλούνται σ’ αυτό το επίπεδο. Επίσης, εστιάζει στο ότι οι σχέσεις εξουσίας δεν είναισχέσειςβίας:ανήταν, τότεθαμιλούσαμεγιαδουλεία.Ηβίαέχεισκοπόναεκμηδενίσει-αφανίσειτοναντίπαλο.Οισχέσειςεξουσίας,προφανώς,δενέχουνστόχονααλυσοδέσουν,να ασκήσουν φυσική βία. Συμπερασματικά η άσκηση της εξουσίας έχει στόχο ναοριοθετήσειτιςενδεχόμενεςσυμπεριφορέςτωνυποκειμένων,νατους«διαπαιδαγωγήσει»τρόποντινά,νασυγκροτήσειτοεπιθυμητόγι’αυτήπεδίοδράσηςτων«άλλων».

Ενότητα17:ΓιούργκενΧάμπερμας:Ηκοινωνίαστηρίζεταιστηνκριτικήθεώρησητωνπαραδόσεωντης(1929-)

Σύμφωνα με τον Γερμανό φιλόσοφο, η σύγχρονη κοινωνία δεν βασίζεται μόνο στηντεχνολογικήπρόοδοαλλάκαιστηνικανότητατηςναασκείκριτικήστιςπαραδόσειςτηςκαινατιςαναλύεισεσυλλογικόεπίπεδο.ΟορθολογικόςσυλλογισμόςλέειοΧάμπερμαςπαίζεικεντρικό ρόλο στην καθημερινή επικοινωνία μας. Κάποιος λέει ή κάνει κάτι κι εμείς

Page 46: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

45

ρωτάμε:ΓιατίτοέκανεςαυτόήΓιατίτοείπεςαυτό .Αναζητάμεδιαρκώςτουςλόγουςτωνπράξεων,κάτιπουοΧάμπερμαςπεριγράφειως"επικοινωνιακήορθολογικότητα". Για τονΧάμπερμας ο ορθολογικός συλλογισμός δεν είναι ένα εργαλείο για να ανακαλύπτουμεαφηρημένες αλήθειες, αλλά ένα μέσον για να ικανοποιούμε την ανάγκη μας ναδικαιολογούμετιςενέργειεςμαςστουςάλλους.ΣύμφωναμετονΧάμπερμας,απότον18οαιώναεμφανίστηκανδιάφορεςδημόσιεςσφαίρεςπουδενελέγχονταναπότοκράτοςόπωςτα φιλολογικά σαλόνια και τα καφέ. Επρόκειτο για χώρους όπου οι πολίτεςσυγκεντρώνοντανγιαναανταλλάξουναπόψειςήνασυζητήσουν.Ηανάπτυξητηςδημόσιαςσφαίρας έδωσε την ευκαιρία αμφισβήτησης της εξουσίας του κρατικού πολιτισμού. Ηδημιουργία μιας δημόσιας σφαίρας, τονίζει ο Χαμπέρμας μας προσφέρει περισσότερεςευκαιρίεςνασυνειδητοποιούμεότιέχουμεκοινάσυμφέρονταμετουςάλλουςπολίτες-πουτοκράτοςμπορείναμηνικανοποιεί.

Η επέκταση της δημόσιας σφαίρας μετά τον 18ο αιώνα οδήγησε στην ανάπτυξη τωνδημοκρατικά εκλεγμένων πολιτικών οργανισμών, των ανεξάρτητων δικαστηρίων και στηδιακήρυξητωνδικαιωμάτων.ΩστόσοοΧάμπερμαςπιστεύειότιστιςμέρεςμαςπολλοίαπόαυτούς τους θεσμούς που περιορίζουν την αλόγιστη χρήση εξουσίας απειλούνται. Γιαπαράδειγμα, οι εφημερίδες προσφέρουν την ευκαιρία για διάλογο μεταξύ των πολιτών,αλλάανοτύποςελέγχεταιαπόμεγάλουςεμπορικούςοργανισμούς,τότεαυτέςοιευκαιρίεςπεριορίζονται. Οι συζητήσεις μεταξύ ενημερωμένων πολιτών για σοβαρά ζητήματααντικαθίστανται από κουτσομπολιά για τη ζωή των διασημοτήτων, με αποτέλεσμα ναμετατρεπόμαστεαπόορθολογικά,κριτικάυποκείμενασεαδιάφορουςκαταναλωτές.

Page 47: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

46

ΣυμπεράσματαΘέτοντας στο επίκεντρο της ερευνητικής μας εργασίας το ερώτημα εάν η φιλοσοφικήδραστηριότατασυνέβαλεόσοκαιηεπιστήμηστηνεξέλιξητηςανθρωπότητας,καταλήξαμεσταεξήςσυμπεράσματα:

-φιλοσοφία και επίσημη είναι έννοιες αλληλένδετες. Αρκεί να λάβουμε υπόψη μας τονπρώτομεγάλοδιανοητή,τονΘαλήαπότηνΜίλητοοοποίοςχρησιμοποίησετηλογικήγιανα διερευνά τη φύση του σύμπαντος. Δεν κληροδότησε στους μαθητές του μόνοαπαντήσεις,αλλάολόκληρητηδιαδικασίατηςλογικήςσκέψης.

-οιαπαντήσειςτωνπρώτωνφιλοσόφωνέβαλανταθεμέλιατηςεπιστημονικήςσκέψηςκαισφυρηλάτησαν τη σχέση μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας, η οποία διατηρείται μέχρισήμερα.

-κατανοήσαμεότιδενυπάρχειαπολύτωςσωστόήαπολύτωςλάθος.

-ηφιλοσοφικήδραστηριότητααρνείταιτηνύπαρξητηςαπόλυτηςαλήθειας,αποτρέπονταςτουςδογματισμούς.

-δεν χρειάζεται ναπιστεύουμεσε έναναπόλυτοηθικό νόμοπροκείμενου να ζήσουμεωςηθικάόντα.Οδιάλογος,η ελπίδακαιηαλληλεγγύημαςεπιτρέπουνναδιαμορφώνουμεένανλειτουργικάορισμότου"καλού".

-ηφιλοσοφίαστηρίζεταιστονδιάλογο,στηνκριτικήσκέψηκαιστηνπνευματικήελευθερία.

-είναιέναςαδιάκοποςπροβληματισμόςκαιδίδασκεστονάνθρωποναθέτειερωτήματα,νααγαπάειτηναλήθεια,ναπροσπαθείναδιαπλάσειτονχαρακτήρακαιτησυμπεριφοράτου.

-προσεγγίζονταςτηνεξέλιξητηςευρωπαϊκήςφιλοσοφίαςαπότηναπώτατηΑρχαιότηταέωςτησύγχρονηεποχήαντιληφθήκαμεμέσααπόποιεςδιαδικασίεςσκέψηςδιαμορφώθηκανοιθεμελιακέςαρχέςμετιςοποίεςσήμεραεννοούμεεπιστημονικάκαικρίνουμετονκόσμοκαιτηζωή.

Page 48: Τα σηµαντικότερα ρεύµατα από την µέχρι σήµερα2lyk-lefkad.lef.sch.gr/new/_files/project/2017/a3-2017.pdf · 2ο Λύκειο Λευκάδας

47

ΕπίλογοςΜέσααπότηδιερεύνησητουθέματοςτηςεργασίαςμαςσυμπεράναμεότιηφιλοσοφίαδενέχει να κάνει μόνο με ιδέες –είναι ένας τρόπος σκέψης. Πολλές φορές δεν υπάρχουνσωστές ή λανθασμένες απαντήσεις και διαφορετικοί φιλόσοφοι συχνα καταλήγουν σεεντελώςδιαφορετικάσυμπεράσματαγιαορισμέναερωτήματαπουηεπιστήμηδενμπορεί-καιηθρησκείαδενθέλει-νααπάντησει.

Αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με την φιλοσοφία, αψηφώντας τυχόν δυσνόητες καιαφηρημένεςέννοιεςπουτοευρύμαθητικόκοινόενδεχομένωςναμηναπολάμβανε,διότιστιςμέρεςμαςηανάγκηγια ιδέεςπουπροκαλούνσκέψηκαιπροβληματισμόκαθίσταταιάκρωςαναγκαία. Στη σημερινή Ευρώπη της κρίσης, όπου οι ανισότητες οξύνονται και τασυναισθήματα της αδικίας γιγαντώνονται και αναζητούν διεξόδους σε ποικίλες μορφέςκοινωνικήςδιαμαρτυρίας,ακούγεταισυχνάτοαίτημαγιαένανέοκοινωνικόσυμβόλαιο,τησύμπηξη μιας νέας βάσης για την κοινωνική συνύπαρξη, θεμελιωμένη σε κοινωνικέςσυναινέσειςπουνα ικανοποιούν τοαίτημα τηςδικαιοσύνης. Τοαίτημαείναιδιάχυτο καιαισθητόκαιπέρααπότιςχειραγωγήσειςτιςοποίεςυφίσταταιαπότηνπολιτικήδημαγωγίαπουπερισσεύειστιςμέρεςμας.Είναιδιάχυτοακριβώςεπειδήεκφράζειβαθιέςυπαρξιακέςανάγκες, που εδώ και αιώνες η φιλοσοφική σκέψη και δραστηριότητα προσέγγισεερευνητικάκαιοιοποίεςσυνιστούνπροϋποθέσειςγιατηνεπιβίωσητηςκοινωνίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑBadiou,A.,(2009),Μικρόφορητόπάνθεον,εκδ.Άγρα.

Γλυκοφρύδη,Α.,Σακελλαρίου,Χ.καιΛεοντσίνη,Ε.,(2015),ΑνθολόγιοφιλοσοφικώνκειμένωνΓ’

Γυμνασίου,ΙνστιτούτοΤεχνολογίαςΥπολογιστώνκαιεκδόσεων«Διόφαντος».

Μπάκιγκχαμ,Γ.,Μάρενμπόν,Τ.,Μπέρνχαμ,Ν.,Γουίκς,Μ.,Χίλ,Κ.καιΚίνγκ,Π.,(2014),Ηφιλοσοφία

μεαπλάλόγια,Αθήνα,εκδ.Κλειδάριθμος.

Πελεγρίνης,Θ.,(2013),Λεξικότηςφιλοσοφίας.Οιέννοιες,οιθεωρίες,οισχολές,ταρεύματακαιταπρόσωπα,Αθήνα,εκδ.Πεδίο.