01 ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΑΑΕΪΙΠ ΤΠΤ ΙΣΤ ΕΣ ΗΤΤΠΝΤΑΙ ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ01 ΑΒΗΝΑΙ Ο Ι ΚΑΤΑΚΤΟΥΝ ΤΗ Σ Ι Κ Ε Λ Ι Α ( 415-413 Π.Χ . ) · Ο Κ Α Ι Σ Α Ρ ΔΙΔΣΠΖΕΤΔΙ ΑΠΟ ΤΗ ΔΟΛΟ ΦΟ ΝΙ ΚΗ ΑΠΟΠΕ Ι ΡΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ

Ο ΤΣΑΡΟΣ ΣΑΜΟΥΗΛ ΝΙΚΑ ΚΑΤΑ ΚΡΑΤΟΣ ΤΟΝ Β Α Σ Ι ΛΕ Ι Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟ · 01 ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΕΠ Ι ΚΡΑΤΟΥΝ ΣΤΗ ΜΑΚΗ ΤΟΥ ΜΑΡΝΗ ( 1 9 1 4 ) Ο ΕΛΛΗΝΙ Κ ΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΡ ΟΕΛΑΥ ΝΕ Ι ΑΚΑΘΕΚΤΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ ( 1 9 2 1 ) · Ο ΤΙΤΟ ΣΚΟΤϋΝΕΤΑΙ ΣΤΗ ΜΑΚΗ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΝΕΡ Ε ΤΒΑ

0 1 ΤΟΥΡΚΟΑΙ ΓΥΠΤΙΟΙ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΟΥΝ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΟΥΝ ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓ Ι ( 1 8 2 6 )

WHATΤι θο ουνέβαινε ον... «.

Περιεχόμενα8 Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σικελία (415-413 π.Χ.)

24 Ο Καίσαρ διασώζεται από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του

40 Ο τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο

50 Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826)

66 Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914)

80 Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Άγκυρα (1921)

98 Ο ι Γερ μανο ί αλεξ ιπτωτ ιστές ηττώντα ι στη Μάχη της Κρήτης

114 Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα

8 What i f

Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σικελία

(415-413 π.Χ.)Μιλτιάδης Βαρβούνης

Τ ο έτος 416 π.Χ., ενώ ο Πελοποννησιακός Πόλεμος φαινόταν πως είχε τελειώ σει

οριστικά χάρη στη Νίκειο Ειρήνη (421 π.Χ.) με τις δύο αντιμαχόμενες πόλεις, την Αθήνα και τη Σπάρτη, να έχουν σταματήσει τη μεταξύ τους σύγκρουση, η Αθήνα δέχθηκε απρόσμενα μια πρεσβεία από τη σικελική πόλη Εγεστα. Οι Εγεσταίοι ζητούσαν βοήθεια από τους Αθηναίους, φοβούμενοι την επεκτατική πολιτική των Συρακουσών, της ισχυρότερης πόλης της Σικελίας. Συγκεκριμένα, η Εγεστα Βρισκόταν σε αντιπαράθεση με την πόλη του Σελινούντα, οι κάτοικοι του οποίου είχαν εξασφαλίσει την υποστήριξη των Συρακουσίων, καθώς οι τελευτα ίο ι είχαν εκδηλώσει την επιθυμία να επεκτείνουν τη ηγεμονία τους σε όλη τη Σικελία. Οι Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν στις εκκλήσεις των Εγεσταίων, καθώς επιθυμούσαν και εκείνο ι να ελέγξουν τη Σικελία, που θεω ρείτο ανέκαθεν «δωρικό» νησί (οι περισσότερες ελληνικές αποικίες σ' αυτήν, όπως οι Συρακούσες, είχαν ιδρυθεί από τους Δωριείς) εφοδιάζοντας τη Σπάρτη κυρίως με δημητριακά και σιτάρι. Αλλωστε, μετά την παταγώδη αποτυχία

Οταν οι Αθηναίοι εκστράτευσαν εναντίον της

Σικελίας, το 415 π.Χ., για να επεκτείνουν τη

κυριαρχία τους πέρα από την Ελλάδα, κανείς

δεν μπορούσε να προβλέψει πως η προσπάθειά

τους θα κατέληγε σε τραγωδία. Τι θα συνέβαινε

όμως αν η Αθήνα κατόρθωνε να εξουσιάσει τη

Σικελία; Θα άλλαζε η τροπή του

Πελοποννησιακον Πολέμου; Θα μπορούσε να

δημιουργηθεί μια αθηναϊκή (πανελλήνια)

αυτοκρατορία αντί των μετέπειτα

αυτοκρατοριών του Μεγάλου Αλεξάνδρου και

της Ρώμης, αλλάζοντας εντελώς την αρχαία

ιστορία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα;

Αρχαία ελληνική περικεφαλαία κορινθιακού τύπου (Μουσείο Ολυμπίας).

Οι Αθηναίοι, κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.) 9

της αθηναϊκής εκστρατείας στην Αίγυπτο (460-454 π.Χ.), η οποία αποτελούσε τον μεγαλύτερο σιτοβολώνα εκείνη την εποχή, η Σικελία ήταν ο επόμενος στόχος των Αθηναίων προκειμένου να εξασφαλίσουν τη μελλοντική τους τροφοδοσία με σιτηρά. Εξάλλου, οι Συρακούσες είχαν συμμαχήσει με τη Σπάρτη από την αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, χωρίς όμως να λάβουν ενεργά μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Σε γεν ικές γραμμές, ο πλούτος της Σικελίας ήταν ελκυστικός για τους φιλόδοξους Αθηναίους, οι οποίοι ήδη από τα χρόνια του Περικλή είχαν εκδηλώσει την επιθυμία να ασκήσουν επιρροή στην ευρύτερη περιοχή της Κάτω Ιταλίας και Σ ικελίας. Η ίδρυση της αποικίας των Θούριων το 443 π.Χ. στην Κάτω Ιταλία και οι δυο ανεπιτυχείς αθηναϊκές εκστρατείες (μικρής κλίμακας όμως) στη Σικελία το 427 και το 425 π.Χ., ήταν ενέργειες που αποδείκνυαν το μόνιμο ενδιαφέρον των Αθηναίων για τη Σικελία καθόλη τη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. Η έκκληση των Εγεσταίων, όπως και το θέμα του επαναπατρισμού

των δημοκρατικών πολιτικών που είχαν εξορ ισθεί από την πόλη των Λεοντίνων θεωρήθηκαν καλές ευκα ιρ ίες από τους Αθηναίους για να αναμιχθούν στα εσωτερικά των Ελλήνων της Σικελίας, καθώς ο έλεγχος της μεγαλονήσου ήταν θέμα ζωτικής σημασίας για την πόλη του Κλεισθένη και του Περικλή.

Η Εκκλησία του Δήμου στην Αθήνα αποφάσισε να σ τε ίλε ι μια αντιπροσωπεία στην Εγεστα για να ελέγξε ι την κατάσταση στη Σικελία και κατά πόσο οι Εγεσταίοι είχαν τη δυνατότητα να υποστηρίξουν μια ενδεχόμενη αθηναϊκή εκστρατευτική δύναμη. Ικανοποιημένοι από τα πλούτη της Εγεστας, οι Αθηναίοι έπρεπε να αποφασίσουν την άνοιξη του 415 π.Χ. αν θα επενέβαιναν σε μία τόσο μακρινή περιοχή τη στιγμή που η Πελοποννησιακή Συμμαχία διατηρούσε την ισχύ της, ακόμη και σε περίοδο ειρήνης. Στις συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Εκκλησία του Δήμου για το ενδεχόμενο μιας πιθανής εκστρατείας στη Σικελία, συγκρούσθηκαν δύο εξέχουσες μορφές της αθηναϊκής πολιτικής

Απεικόνιση αθηναϊκού πολεμικού πλοίου του ύστερου 6ου αι. π.Χ.(Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

10 What i f

O Ludwig Lange παρέδωσε μια ωραιότατη φανταστική απεικόνιση της Ακρόπολης με τον Παρθενώνα. Μια ενδεχόμενη νίκη των Αθηναίων στη Σικελία 9α σηματοδοτούσε πιθανότατα την έναρξη μιας διαφορετικής πορείας του αρχαίου κόσμου, με την Αθήνα να καθίσταται ισχυρή αυτοκρατορία, γεγονός που θα

επιχειρήσεων. Είχαν περάσει πέντε δεκαετίες από τό τε που η Αθήνα είχε οργανώσει ένα τόσο μεγαλοπρεπές εκστρατευτικό σώμα (εκστρατεία στην Αίγυπτο, 460 π.Χ.). Ενώ όμως όλα ήταν έτο ιμα για τον απόπλου του αθηναϊκού στόλου, βρέθηκαν ακρωτηριασμένες αρκετές ερμαϊκές στήλες που κοσμούσαν την πόλη, γεγονός που αποτελούσε πράξη ιεροσυλίας και θεω ρήθηκε κακός οιωνός για τη μελλοντική τύχη της εκστρατείας. Οι Αθηναίοι επιδόθηκαν αμέσως στην αναζήτηση ενόχων, μελετώντας μάλιστα παλαιότερες υποθέσεις ιεροσυλίας ώστε να καταλήξουν σε καλύτερα συμπεράσματα. Ορισμένοι εχθροί του Αλκιβιάδη, όπως ο Θεσσαλός, γιος του Κίμωνα και εγγονός του Μιλτιάδη, κατήγγειλαν επίσημα τον ανιψιό του Περικλή για διακωμώδηση των Ελευσινίων Μυστηρίων. Σύμφωνα με την κατηγορία, ο Αλκιβιάδης και εννέα φ ίλοι του υποδύθηκαν με προσβλητικό τρόπο τα πρόσωπα που ιερουργούσαν στα μυστήρια, ακρωτηριάζοντας παράλληλα αρκετά αγάλματα. Οι κατηγορίες φαίνονταν σοβαρές, ωστόσο ο Αλκιβιάδης δεν μπορούσε να προσαχθεί σε δική, καθώς είχε ήδη εκλεγε ί στρατηγός της εκστρατείας στη Σικελία. Ο ίδιος δεν δίστασε να ζητήσει από τους συμπολίτες του να δικασθεί πριν την αναχώρηση του στόλου, όμως οι αντίπαλοί του δεν επιθυμούσαν κάτι τέτο ιο , καθώς πίστευαν πως ο Αλκιβιάδης θα αθωωνόταν, χάρη στην

απέτρεπε στους επόμενους αιώνες την αύξηση δύναμης των Θηβών, της Μακεδονίας και της Ρώμης (Μόναχο, Κρατική Συλλογή Σχεδίων).

σκηνής εκε ίνης της περιόδου. Εκ μέρους της φιλοπόλεμης παράταξης εμφανίσθηκε ο Αλκιβιάδης, ανιψιός του Περικλή και πολιτικός με πολλά χαρίσματα, ωστόσο υπερβολικά φιλόδοξος και με αμφισβητούμενη πίστη στα δημοκρατικά ιδεώδη. Στον αντίποδα βρισκόταν ο 55άχρονος Νικίας, ο οποίος είχε στο ενεργητικό του αρκετές στρατιωτικές επ ιτυχίες και τη σύναψη της ειρήνης ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες (421 π.Χ.). Εμπειρος και υπερβολικά συντηρητικός, ο Νικίας προσπάθησε να αποτρέψει τους συμπολίτες του από το να εκστρατεύσουν σε έναν μακρινό τόπο, θεωρώντας το εγχείρημα άσκοπο και επικίνδυνο. Ωστόσο, ο Νικίας δεν δ ιέθ ετε τη ρητορική ικανότητα του Αλκιβιάδη και μοιραία επικράτησε η άποψη του τελευτα ίου.

Οι Αθηναίοι αποφάσισαν να στείλουν 134 τρ ιήρεις και ένα πλήθος μεταγωγικών πλοίων. Στα σκάφη θα επέβαιναν 5.100 οπλίτες, περισσότεροι από 25.000 τοξότες, πελταστές και 30 ιππείς. Επικεφαλής των Αθηναίων τέθηκαν ο Αλκιβιάδης, ο Νικίας και ο Λάμαχσς. Οι δύο πρώτοι ήταν πολιτικοί και απέβλεπαν στην επιβολή της αθηναϊκής πολιτικής και διπλωματίας στην περιοχή, ο Λάμαχος όμως δ ιέθ ετε τη μεγαλύτερη στρατιωτική πείρα από τους τρε ις και την ικανότητα να αναλάβει την ευθύνη των στρατιωτικών

Η ·

Οι Αθηναίοι, κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.) 11

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΩΝ ΣΥΡΑΚΟΥΣΩΝ 414-413 π.Χ.

Τα τείχη των Συρακουσών Νέα επέκταση της οχύρωσης των Συρακουσών (χειμώνας 415/4 π.Χ.)

h Οχυρά των Συρακουσίων b Οχυρά των Αθηναίων

| J Πρώτος σταθμός του αθηναϊκού στόλου μ β μ Πορεία του αθηναϊκού στόλου Η Ä Λ» Δεύτερος σταθμός του αθηναϊκού στόλου E.* λ Πορεία των αθηναϊκών στρατευμάτων U I Το “περιτείχισμα" των Αθηναίων , m m m Ημιτελές τμήμα του αθηναϊκού “περιτειχίσματος”

, ̂ Πρώτο “αντιτείχισμα" των Συρακουσίων t Δεύτερο “αντιτείχισμα” των Συρακουσίων

Τρίτο “αντιτείχισμα” των Συρακουσίων Γ ^ Το “ζεύγμα" του Μεγάλου Λιμανιού

βοοβ Στόλος των ΣυρακουσίωνΟχύρωση του ναυτικού στρατοπέδου των Αθηναίων

Λατομεία

Μ ι κ ρ όΛ ι μ ά ν ι

ευστροφία ίο υ αλλά και τη μεγάλη δημοτικότητά του ανάμεσα στους Αθηναίους πολίτες. Ετσι, ο Θεσσαλός και οι συνεργάτες του από την ολιγαρχική παράταξη θεώρησαν σωστό να επιτρέψουν στον Αλκιβιάδη να αναχωρήσει για τη Σικελία, αφήνοντας έτσ ι να αιωρείται ε ις βάρος του η κατηγορία και προσπαθώντας παράλληλα να ισχυροποιήσουν με κάθε τρόπο τις κατηγορίες εναντίον του, όσο εκείνος θα απούσιαζε στη Σικελία.

Σικελική τραγωδίαΟ αθηναϊκός στόλος αποχώρησε

από τον Πειραιά με κατεύθυνση την Κέρκυρα. Από εκε ί έπλευσε δυτικά, προς τις ακτές της ηπειρωτικής Ιταλίας, φθάνοντας στο Ρήγιο, στο νοτιότατο άκρο της Ιταλικής Χερσονήσου. Εκεί ουγκλήθηκε πολεμικό συμβούλιο με τους τρε ις στρατηγούς να προσπαθούν να καταστρώσουν ένα γενικό σχέδιο δράσης με απώτερο σκοπό την κατάληψη της Σικελίας. Ο Νικίας, ως συντηρητικός και μετριοπαθής

Χάρτης που δείχνει την πολιορκία των Συρακουσών (414-413 π.Χ.), η οποία εξελίχθηκε σε πόλεμο τειχισμάτων, καθώς οι Αθηναίοι έχασαν αρκετό χρόνο το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 415 π.Χ. Αν υιοθετείτο το σχέδιο του Λάμαχου, σίγουρα η εξέλιξη του Σικελικού Πολέμου θα ήταν διαφορετική (Σχεδίαση χάρτη Δημήτρης Χαδούλας για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

12 What i f

Ο κίνδυνος για τα αθηναϊκά

συμφέροντα δεν προερχόταν τόσο

από τις Συρακούσες, όσο από την ίδια την

Αθήνα!

δημοκράτης, πρότεινε να προβούν σε επίδειξη δύναμης καθώς θα διέσχιζαν τις σ ικελικές πόλεις ενώ ταυτόχρονα θα δινόταν έμφαση στη διπλωματία, με σκοπό τη συμφιλίωση των δύο αντίπαλων πόλεων του Σελινούντα και της Εγεστας. Τέλος, με ποικίλες διπλωματικές προσεγγίσεις, θα μπορούσαν να συνάψουν συμμαχία με ορισμένες πόλεις, ώστε η εκστρατεία να λάβει τέλος χωρίς μεγάλο κόστος, μόνο με πολιτική παρέμβαση, διασφαλίζοντας έτσ ι ορισμένα εμπορικά προνόμια της Αθήνας στη Σικελία. Ο Νικίας όμως δεν προέβλεψε τ ις πιθανές αντιδράσεις των Συρακουσίων. Επιπλέον, το σχέδιό του ήταν εξα ιρετικά άτολμο από αμιγώς στρατιωτική άποψη και δεν δικαιολογούσε την αποστολή μιας τεράστιας εκστρατευτικής δύναμης στην περιοχή. Ο Λάμαχος, αντίθετα, πρότεινε ένα εντελώς διαφορετικό σχέδιο. Ως έμπειρος στρατιωτικός, συνειδητοποίησε πως ο πολιτικός ή ο στρατιωτικός έλεγχος της Σικελίας δεν θα ήταν ποτέ δυνατός χωρίς την εξουδετέρωση των Συρακουσών. Εχοντας πληροφορηθεί από πράκτορες των Αθηναίων πως οι Συρακούσιοι ήταν ακόμη στρατιωτικά ανέτοιμοι, πρότεινε άμεση επίθεση κατά των Συρακουσών που θα πραγματοποιείτο από τα Υβλαία Μέγαρα, α ιφνιδιάζοντας έτσ ι τον εχθρό και μη αφήνοντάς του περιθώρια για αντίδραση. Το τολμηρό σχέδιο του Λάμαχου ήταν απλό, λογικό και απέβλεπε στην άμεση εξουδετέρωση της πιο ισχυρής σ ικελικής πόλης. Ωστόσο, οι δύο άλλοι στρατηγοί απέρριψαν το σχέδιό του υποστηρίζοντας πως δεν δ ιέθεταν επαρκείς πληροφορίες για το μέγεθος των αντίπαλων δυνάμεων και διστάζοντας να εγκρίνουν μια βεβιασμένη επίθεση. Ο Αλκιβιάδης πρότεινε ένα σχέδιο δράσης που θα συνδύαζε τα δυο προηγούμενα, του Λάμαχου και του Νικία: η προσπάθεια

θα έπρεπε να έχει ταυτόχρονα στρατιωτικό και διπλωματικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με τον φιλόδοξο ανιψιό του Περικλή, ο ι Αθηναίοι θα έπρεπε να προσεταιρισθούν με διπλωματικά μέσα ορισμένες ελληνικές πόλεις της Σικελίας, ώστε να δημιουργηθεί μια φιλοαθηναϊκη σικελική συμμαχία που θα συνέβαλλε στην απομόνωση των Συρακουσών και του Σελινούντα. Επόμενος στόχος των Αθηναίων θα ήταν η κατάληψη της Μεσσήνης, την οποία θα μετέτρεπαν σε στρατιωτική και ναυτική βάση. Μετά την ολοκλήρωση των διπλωματικών και στρατιωτικών προσπαθειών τους οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να στραφούν προς τις απομονωμένες πόλεις των Συρακουσών και του Σελινούντα. Τελικά επ ιλέχθηκε το σχέδιο του Αλκιβιάδη που ήταν καλά μελετημένο. Για την επιτυχή εφαρμογή του όμως απαιτείτο αρκετός χρόνος. Επιπλέον δεν ήταν βέβαιη η συνεργασία των σικελικών πόλεων με τους Αθηναίους.

Οι δυσκολίες του σχεδίου του Αλκιβιάδη φάνηκαν από την πρώτη στιγμή, όταν η Μεσσήνη απέρριψε τη συμμαχία με την Αθήνα. Το ίδιο συνέβη και με την Καμάρινα, που βρισκόταν στο νότιο άκρο της Σικελίας. Οι Αθηναίοι κατόρθωσαν όμως να προσεταιρισθούν δύο πόλεις της ανατολικής Σικελίας, την Κατάνη και τη Νάξο. Αργά αλλά σταθερά τα αθηναϊκά σχέδια άρχιζαν να υλοποιούνται, ωστόσο οι Συρακούσιοι με ηγέτη τον ικανό Ερμοκράτη προετοίμαζαν κι αυτοί τ ις δυνάμεις τους για ενδεχόμενη σύγκρουση με τους εισβολείς. Ο κίνδυνος όμως για τα αθηναϊκά συμφέροντα δεν προερχόταν τόσο από τ ις Συρακούσες, όσο από την ίδια την Αθήνα! Ενώ όλα κυλούσαν ομαλά για τους Αθηναίους, έφθασε στη Σ ικελία το πλοίο «Σαλαμινία», με εντολή ανάκλησης του Αλκιβιάδη στην Αθήνα, προκειμένου να δικασθεί για την πολύκροτη υπόθεση των ερμαϊκών

Ol Αθηναίοι, κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.) 13

στηλών. Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Αλκιβιάδη είχαν εξασφαλίσει τον χρόνο και την άνεση να διατυπώσουν επιπλέον κατηγορίες, ώστε να εξοντώσουν τον λαμπρότερο και ικανότερο πολιτικό της Αθήνας. Ο Αλκιβιάδης όμως, αν και δέχθηκε να επ ιστρέφει στην Αθήνα, κατάφερε να δραπετεύσει, καταλήγοντας στη Σπάρτη! Οι Αθηναίοι είχαν πλέον απομείνει με δύο στρατηγούς στη Σικελία οι οποίοι συνέχισαν τις επιχειρήσεις τους ώστε να προλάβουν τον ερχομό του χειμώνα. Ο Νικίας κατάφερε με τη διαρροή ψευδών πληροφοριών να παρασύρει τους Συρακουσίους στην Κατάνη, έτσ ι ώστε οι Αθηναίοι να μπορέσουν ανενόχλητοι να κατασκευάσουν ένα οχυρό στρατόπεδο στη νότια πλευρά του νησιού, σε απόσταση αναπνοής από τις Συρακούσες. Ο αντιπερισπασμός του Νικία πέτυχε καθώς οι Συρακούσιοι, επ ιστρέφοντας άπραγοι στην πόλη τους από την Κατάνη, βρήκαν τους Αθηναίους να έχουν στρατοπεδεύσει κοντά τους και να ναυλοχούν στο λιμάνι της πόλης! Σύντομα ακολούθησε η πρώτη σύγκρουση μεταξύ των δυο αντιπάλων κατά την οποία οι Συρακούσιοι απέφυγαν μια σοβαρή ήττα χάρη στους 1.200 ιππείς που δ ιέθεταν, οι οποίοι κάλυψαν την υποχώρηση στην οποία τους εξανάγκασαν οι θρ ιαμβευτές Αθηναίοι. Ωστόσο, ο Νικίας δεν εκμεταλλεύθηκε την πρώτη νίκη του και δεν έδωσε συνέχεια στην επ ιθετική πρωτοβουλία ~ου είχε αναλάβει. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 415-414 π.Χ. οι επιχειρήσεις διακόπηκαν και οι αντιμαχόμενοι αναλώθηκαν σε διπλωματικές προσπάθειες. Εν τω μεταξύ ο Αλκιβιάδης παρότρυνε τους Σπαρτιάτες αφενός να στείλουν έναν Σπαρτιάτη στρατηγό να βοηθήσει τους Συρακουσίους να οργανώσουν την άμυνα και αφετέρου να εγκαταστήσουν ένα μόνιμο οχυρό στη Δεκέλεια , ώστε

Νεκρός Αθηναίος οπλίτης από λευκή λήκυθο του ύστερου 5ου αιώνα π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

να απειλούν την Αθήνα μέσα από το έδαφος της Αττικής.

Τελικά, οι προτάσεις του Αλκιβιάδη ώθησαν τους Σπαρτιάτες να εμπλακούν στον Σ ικελικό Πόλεμο στο πλευρό των Συρακουσίων. Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Γύλιππος ανέλαβε να αναδιοργανώσει τον στρατό των Συρακουσίων, ενώ παράλληλα μια μοίρα κορινθιακών πλοίων θα ενίσχυε τ ις Συρακούσες. Στο μεταξύ, οι Αθηναίοι είχαν εδραιώσει καλά τις θέσεις τους γύρω από την πόλη και ξεκίνησαν την πολιορκία της. Το σχέδιο του Λάμαχου και του Νικία ήταν να κατασκευάσουν ένα τείχος, αποκόπτοντας τις χερσαίες επικοινωνίες των Συρακουσίων, ενώ παράλληλα ο αθηναϊκός στόλος θα απέκοπτε τις θαλάσσιες επικοινωνίες τους. Οι Συρακούσιοι κατασκεύασαν ένα δικό τους αντιτείχισμα, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν την κατασκευή του αθηναϊκού τείχους. Κατά τις συγκρούσεις που

Η υπόθεση της υιοθέτησης του σχεδίου του Λάμα/ου

Σχετικά με το αν οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να κατακτήσουν τη Σικελία, θα βασισθούμε σε ένα συγκεκριμένο εναλλακτικό σενάριο που στην ουσία έκρινε και την έκβαση του Σικελικού Πολέμου. Συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην υποθετική υιοθέτηση του σχεδίου του Λάμαχσυ, ο οποίος ήταν πιθανότατα ο καταλληλότερος στρατιωτικός ηγέτης του αθηναϊκού στρατεύματος αλλά δεν δ ιέθ ετε τη ρητορική ικανότητα και την τέχνη της διπλωματίας των δύο άλλων στρατηγών. Ας ξεκινήσουμε με τη γνώμη του Λάμαχου ο οποίος είχε τονίσει πως οι Αθηναίοι έπρεπε να πλεύσουν εναντίον των Συρακουσών όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να συγκρουσθούν με τον εχθρό κοντά στις Συρακούσες όσο ακόμη οι

ακολούθησαν ο Λάμαχος έπεσε μαχόμενος ηρωικά, αφήνοντας τον αθηναϊκό στρατό με μόνο επικεφαλής τον ηττοπαθή Νικία, ο οποίος ήταν και άρρωστος εκείνη την εποχή. Αν και υπήρχε η δυνατότητα για μια δυναμική επ ιθετική ενέργεια εκ μέρους των Αθηναίων ώστε να κυριεύσουν την πόλη, ο Νικίας αδράνησε, αμελώντας μάλιστα να ολοκληρώσει το (βόρειο) τείχισμα που θα απέκλειε οριστικά τις Συρακούσες. Το μεγαλύτερο όμως λάθος του Αθηναίου στρατηγού ήταν να αφήσει ανενόχλητο τον Σπαρτιάτη Γύλιππο και τα κορινθιακά πλοία να φθάσουν στη Σικελία, ενισχύοντας έτσι τις Συρακούσες.

Η κατάσταση έγ ινε δυσκολότερη για τους Αθηναίους καθώς αρκετές σ ικελικές πόλεις τάχθηκαν στο πλευρό των Συρακουσίων, ενώ παράλληλα κατέφθασαν νέες ενισχύσεις από τη Σπάρτη, τη Θήβα και την Κόρινθο. Η κατάσταση παρέμενε στάσιμη τον χειμώνα του 414-413 π.Χ. και ο Νικίας ζήτησε την αποστολή ενισχύσεων ε ίτε την ανάκληση του εκστρατευτικού σώματος. Η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου αποφάσισε να του σ τε ίλε ι 73 τρ ιήρεις και 5.000 οπλίτες με επικεφαλής τους Ευρυμέδοντα και Δημοσθένη. Μέχρι όμως την άφιξη των αθηναϊκών ενισχύσεων, ο Νικίας είχε χάσει τη πρωτοβουλία των κινήσεων και οι αθηναϊκός στόλος είχε αποκλεισθεί στο λιμάνι των Συρακουσών από τα εχθρικά πλοία. Αποτυγχάνοντας να διασπάσουν το φράγμα για να

Ξύλινο ομοίωμα αθηναϊκής τριήρους στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος. Η Αθήνα έγινε μεγάλη δύναμη χάρη στα ταχύτατα αυτά σκάφη, ωστόσο οι Αθηναίοι απέτυχαν να νικήσουν τους Συρακουσίους μέσα στο μεγάλο λιμάνι των Συρακουσών. Ετσι, το τελικό αποτέλεσμα ήταν το τραγικό τέλος του αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος στη Σικελία.

What i f

διαα - . ου . ο: Αθηναίοι κατάλαβαν πως ο μόνος δρόμος επιβίωσης ήταν η υποχώρηση δια ξηράς με κατεύθυνση την Κατάνη. Η πορεία των Αθηναίων κατέληξε σε καταστροφή και ελάχιστοι από τους περίπου 40.000 που υποχώρησαν δια ξηράς επέστρεψαν στην Αθήνα. Η «σικελική τραγωδία» προκάλεσε ανεπανόρθωτες ζημιές στην αθηναϊκή ηγεμονία. Μετά την καταστροφική εκστρατεία, η Αθήνα εξακολούθησε να πολεμά επί εννέα ακόμη χρόνια εναντίον της ισχυρής πλέον Σπάρτης, του περσικού χρυσού και σχεδόν όλων των ελληνικών πόλεων. Η Αθήνα έχασε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο από δικές της ενέργειες, ωστόσο αρχή του τέλους για την Αθήνα αποτέλεσε η αποτυχία της να εξουσιάσει τη Σικελία. Τι θα συνέβαινε άραγε αν τελ ικά οι Αθηναίοι κατόρθωναν να κατακτήσουν τη Σικελία; Θα είχε διαφορετική εξέλιξη ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και γεν ικότερα όλη η αρχαία Ιστορία;

Ol Αθηναίοι κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.)

Συρακούσιοι ήταν απροετοίμαστοι. Ο Λάμαχος υπολόγιζε σωστά στην κατάπληξη και στον φόθο του εχθρού, καθώς ο αιφνιδιασμός λόγω της τολμηρής και ξαφνικής παρουσίας όλης της αθηναϊκής δύναμης έξω από τα τε ίχη των Συρακουσών θα προκαλούσε αναταραχή και πτώση ηθικού στους απροετοίμαστους υπερασπιστές της πόλης. Πράγματι, οι Συρακούσιοι είχαν διατυπώσει αμφιβολίες για την πραγματοποίηση της αθηναϊκής εκστρατείας ενώ υποτιμούσαν τις πραγματικές δυνατότητες των Αθηναίων να στείλουν ένα μεγάλο στράτευμα τόσο μακριά. Οι Συρακούσιοι πληροφορήθηκαν επίσημα πως οι Αθηναίοι είχαν σ τε ίλε ι στόλο στη Σικελία, όταν οι τελευτα ίο ι βρισκόταν ήδη στο Ρήγιο, στη νότια Ιταλία. Κατάπληκτοι οι Συρακούσιοι άρχισαν να προετοιμάζονται, στέλνοντας φρουρές σε διάφορα οχυρά της χώρας τους και επιθεωρώντας τα όπλα και τους ίππους τους. Ωστόσο, οι Συρακούσιοι δεν πίστευαν πως οι Αθηναίοι θα εκστράτευαν αμέσως εναντίον τους, καθώς δεν ήταν σίγουροι για τις προθέσεις των Αθηναίων, αφού οι τελευτα ίο ι δεν είχαν σαφή στρατηγική και συγκεκριμένους στόχους. Στο Ρήγιο πραγματοποιήθηκε το πολεμικό συμβούλιο ανάμεσα στους τρεις Αθηναίους στρατηγούς και εκε ί υ ιοθετήθηκε το σχέδιο του Αλκιβιάδη. Αν όμως ο Αλκιβιάδης και ο Νικίας συμφωνούσαν με τη στρατηγική του Λάμαχου, πώς θα εξελισσόταν η κατάσταση;

Σύμφωνα με τον Λάμαχο, σκοπός των Αθηναίων θα ήταν να φθάσουν στα Υβλαία Μέγαρα, καθιστώντας την πόλη ναύσταθμό και ταυτόχρονα κύριο στρατόπεδό τους, καθώς η συγκεκριμένη τοποθεσία ήταν ακατοίκητη και δεν απείχε πολύ από τις Συρακούσες, ε ίτε από την ξηρά ε ίτε από τη θάλασσα. Επιπλέον το μέρος θεω ρείτο κατάλληλο επειδή θα

Αθηναίος πεζοναύτης (επιβάτης), 434-400π.Χ.Η τάση των αρχαίων καλλιτεχνών να απεικονίζουν συχνά γυμνούς τους οπλίτες και τους πεζοναύτες αποτέλεσε αντικείμενο συζητήσεων και πολλαπλών ερμηνειών. Η γύμνια των πεζών πολεμιστών φαίνεται να δηλώνει την εφήμερη δύναμη της σάρκας που θα αναλωθεί στον βωμό του πολέμου ή την υπερβολική αυτοπεποίθηση του αθωράκιστου «γυμνήτη»απέναντι στις κακουχίες. Δεν πρέπει να αγνοούμε, όμως, ότι υπήρχαν και ουσιαστικοί λόγοι που υπαγόρευαν τέτοιες πρακτικές: ένας βαριά θωρακισμένος πεζοναύτης θα ήταν αδύνατον να κολυμπήσει με ασφάλεια, προς τις ακτές σε περίπτωση καταστροφής του πλοίου στο οποίο επέβαινε, ενώ θα ήταν ασύμφορο να απαλλαγεί από τον θώρακα και τα ενδύματά του σε περίπτωση μαζικού πανικού στο κατάστρωμα. Για κάθε ενδεχόμενο, λοιπόν, ο πολεμιστής της εικόνας έχει ζωγραφίσει στην ασπίδα του το αρχαϊκό σύμβολο της δεξιόστροφης «τρισκελίδος» που υπονοεί τον τέλειο θεϊκό αριθμό 3 και τη «δεξιά» ευνοϊκή εξέλιξηκάθε κατάστασης (εικονογράφηση -ενδυματολογικος σχολιασμός του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

16 What i f

Ο Λάμαχοςγνώριζε πως το

μόνο μειονέκτημα των Αθηναίων

έναντι του εχθρού ήταν το ιππικό, καθώς οι

Αθηναίοι διέθεταν μόνο 30

ιππείς έναντι πολλών

εκατοντάδων ιππέων του

εχθρού.

απέτρεπε το εχθρικό ιππικό να προξενήσει μεγάλη ζημιά στους Αθηναίους. Από τα Υβλαία Μέγαρα, λοιπόν, σι Αθηναίοι θα έστελναν απεσταλμένους σε ορισμένες σ ικελικές πόλεις για να συνάψουν συμμαχία, χωρίς ωστόσο να χρονοτριβήσουν σε άσκοπες διπλωματικές προσπάθειες, καθώς ο χρόνος θα κυλούσε υπέρ των Συρακουσίων. Ο Λάμαχος γνώριζε, όπως και οι άλλοι δύο στρατηγοί, πως το μόνο μειονέκτημα των Αθηναίων έναντι του εχθρού ήταν το ιππικό, καθώς οι Αθηναίοι δ ιέθετα ν μόνο 30 ιππείς έναντι πολλών εκατοντάδων ιππέων του εχθρού. Ετσι, πέρα από τις διπλωματικές προσεγγίσεις που θα πραγματοποιούντο με ορισμένες σ ικελικές πόλεις, οι Αθηναίοι θα ήταν αναγκασμένοι να ενισχύσουν το ιππικό τους. Η μόνη βέβαιη ενίσχυση σε ιππικό θα προερχόταν από τη μακρινή Εγεστα, η οποία θα μπορούσε να στείλει ορισμένους ιππείς, ενέργεια όμως που θα απαιτούσε αρκετές ημέρες. Επιπλέον, οι τρε ις στρατηγοί θα περίμεναν τις απαντήσεις ορισμένων σικελικών πόλεων για τη σύναψη συμμαχίας, όπως η Μεσσήνη, η Κατάνη και η Νάξος. Οι δύο πρώτες μάλλον θα απέρριπταν την πρόταση συμμαχίας των Αθηναίων, ωστόσο πιθανότατα η Νάξος θα δεχόταν να τους προσφέρει βοήθεια.

Η επόμενη ενέργεια των Αθηναίων θα ήταν να στείλουν ορισμένα πλοία για να κατασκοπεύσουν το Μεγάλο Λιμάνι των Συρακουσών και να διαπιστώσουν αν υπήρχε ναυτικό έτο ιμο να αντισταθεί. Μ ερικοί Συρακούσιοι εξόριστοι που ακολουθούσαν τους Αθηναίους θα πρότειναν στους τελευτα ίους να καταλάβουν τη στρατηγική τοποθεσία ανάμεσα στο Ολυμπίειο και το Πλημμύριο, σε απόσταση αναπνοής από τα τε ίχη των Συρακουσών. Για να συμβεί αυτό οι Αθηναίοι θα έπρεπε να δράσουν γρήγορα και με άψογο συνδυασμό του

στόλου και του πεζικού τους. Οπως αναφέρθηκε, όσο και αν οι Συρακούσιοι ήταν σχετικά απροετοίμαστοι εκείνον τον καιρό (τέλος καλοκαιριού του 415 π.Χ.), είχαν το πλεονέκτημα του ισχυρού ιππικού τους. Οι Αθηναίοι θα έπρεπε πρώτα να ενισχυθούν με ιππείς από την Εγεστα και τη Νάξο και μετέπειτα να βαδίσουν προς τις Συρακούσες. Επιπλέον, ο στόλος θα έπλεε επίσης προς την αντίπαλη πόλη με σκοπό να προκαλέσει σύγχυση και φόβο στους υπερασπιστές της. Ο αθηναϊκός στόλος όμως δεν θα αρκείτο στον εκφοβισμό του εχθρού αλλά θα προέβαινε και στην αποβίβαση οπλιτών στον Δάσκωνα, τοποθεσία νότια των Συρακουσών,ανάμεσα στο Μεγάλο Λιμάνι της πόλης και στο Πλημμύριο. Σε γεν ικές γραμμές, οι Αθηναίοι θα προσπαθούσαν να παραπλανήσουν τον εχθρό με ένα ή δύο τεχνάσματα εξαπάτησης (με τον στόλο τους), ώστε να διασπάσουν τις δυνάμεις των Συρακουσίων και κυρίως να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το ιππικό τους, ώστε να ε ισ έλθει στη χώρα τους ο αθηναϊκός στρατός από τα Υβλαία Μέγαρα με τις μικρότερες δυνατές απώλειες. Εκείνη τη χρονική στιγμή ένα τέτο ιο ενδεχόμενο φάνταζε ως μια πολύ καλή ευκαιρ ία για τους Αθηναίους, καθώς, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, σι Συρακούσιοι δεν είχαν προετοιμασθεί εντελώς και σίγουρα θα τους προκαλούσε δυσάρεστη έκπληξη η εμφάνιση σε σύντομο χρονικό διάστημα ολόκληρου του αθηναϊκού στρατεύματος έξω από τα τε ίχη της πόλης τους.

Εάν πετύχαιναν τους αρχικούς σκοπούς τους, οι Αθηναίοι θα κατόρθωναν να τρομοκρατήσουν με τον ογκώδη στρατό και στόλο τους αρκετούς κάτοικους της πόλης ή ακόμη και φρουρές Συρακουσίων που θα είχαν αποκλεισθεί έξω στα χωράφια, μακριά από τα τείχη της πόλης. Οι Συρακούσιοι, έντρομοι, θα

Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.)

προσπαθούσαν να αποτρέψουν την παρουσία των Αθηναίων έξω από τα τε ίχη τους, καθώς θα ήθελαν να έχουν υπό τον έλεγχό τους τη γύρω χώρα και τ ις οδούς ανεφοδιασμού, ώστε να μην αποκλεισθούν εντελώς μέσα στην πόλη τους χωρίς να είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι και εφοδιασμένοι. Η πρώτη μάχη πιθανότατα θα κατέληγε σε μεγάλο θρίαμβο των Αθηναίων οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα θα διασφάλιζαν την πρόσβαση προς την πόλη μέσω της Ελωρίνης οδού. Ο έλεγχος της συγκεκριμένης οδού θα αποδεικνύονταν καταστροφικός για τους Συρακουσίους οι οποίοι εκείνη τη χρονική στιγμή δεν είχαν ακόμη προλάβει να ολοκληρώσουν τις οχυρώσεις της ευρύτερης περιοχής, όπως ένα μέρος του προαστίου της Αχραδινής και του συνοικισμού του Τεμενιτού. Επιπλέον, το ιππικό των Συρακουσίων, αν και υπερτερούσε αριθμητικά έναντι των εισβολέων, παρά την ενίσχυσή του από τις πόλεις της Νάξου και της Εγεστας, θα αδυνατούσε να αποτελέσει τον αποφασιστικό παράγοντα και να παρενοχλήσει τις αντίπαλες δυνάμεις που θα σταθεροποιούντο πλέον στα περίχωρα ~ων Συρακουσών. Πριν την έλευση του φθινοπώρου, οι Αθηναίοι θα συνέχιζαν αε ζήλο τις επιχειρήσεις τους, στην τροσπάθειά τους να αλώσουν την πόλη πριν την έλευση του χειμώνα. Οι Συρακούσιοι θα προσπαθούσαν να απωθήσουν τους Αθηναίους από ορισμένα υψώματα (όπως τις Επιπολές), ώστε να ανακτήσουν τον έλεγχο ενός .ιέρους της χώρας, οι προσπάθειες τους όμως θα ήταν ασυντόνιστες και χωρίς υψηλό ηθικό και θα κατέληγαν ~.ιθανότατα σε αποτυχία. Θα πρέπει να σημειωθεί πως εκείνη τη χρονική στιγμή οι Αθηναίοι και γεν ικότερα οι πολεμιστές του ελλαδικού χώρου δ ιέθεταν μεγαλύτερη εμπειρία στις συγκρούσεις από τους Ελληνες της Σχελίας. Ετσι, οι Αθηναίοι θα

αποκτούσαν ένα τεράστιο ψυχολογικό πλεονέκτημα έναντι των Συρακούσιων, οι οποίοι θα έδειχναν από την πρώτη στιγμή πως δεν είχαν τη δυνατότητα να άρουν την πολιορκία και να αποτρέψουν τους Αθηναίους από το να ισχυροποιήσουν τις θέσεις τους. Η διαφαινόμενη νίκη των Αθηναίων θα είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξουν στάση ορισμένες σ ικελικές πόλεις, προσχωρώντας στο αθηναϊκά στρατόπεδο. Μέχρι την έλευση του χειμώνα οι Αθηναίοι θα είχαν κατορθώσει να αποκλείσουν με ένα σύστημα οχυρώσεων όλη την πόλη των Συρακουσών, καθιστώντας πλέον ανέφ ικτο τον ανεφοδιασμό της από την ξηρά και τη θάλασσα. Αντίθετα, οι ίδιοι θα είχαν την ευχέρεια να ανεφοδιάζονται μέσω θαλάσσης αλλά και μέσω ξηράς (καθώς θα είχαν την υποστήριξη και άλλων σικελικών πόλεων, πλην της Νάξου ή της Εγεστας, όπως για παράδειγμα της Κατάνης και της Μεσσήνης). Αντίθετα, πόλεις νοτίως των Συρακουσών, όπως η Υβλα, η Καμάρινα και η Γέλα, θα παρέμεναν ουδέτερες και γεν ικότερα εχθρικές προς τους Αθηναίους.

Τι θα γινόταν όμως με τον Αλκιβιάδη, δεδομένου ότι ήδη από τις αρχές του φθινοπώρου του 415 π.Χ. οι πολιτικοί του αντίπαλοι συνέχιζαν να βυσσοδομούν εις βάρος του, ως προς την υποτιθέμενη συμμετοχή του στα Ελευσίνια Μυστήρια και τις ερμές; Ως γνωστόν, η Εκκλησία του Δήμου είχε δ ιατάξει την ανάκληση του Αλκιβιάδη

Το αρχαίο λατομείο των Συρακουσών στα υψώματα των Επιπολών. Οταν οι Αθηναίοιαιχμαλωτίστηκαν από τους Συρακουσίους το 413 π.Χ., αρκετοί από αυτούς κατέληξαν στα λατομεία, βρίσκοντας τραγικό θάνατο. Εάν όμως οι Αθηναίοι έβγαιναν νικητές από τον Σικελικό Πόλεμο, πιθανότατα οι Συρακούσιοι και οι σύμμαχοί τους θα κατέληγαν στις φρικτές αυτές τοποθεσίες.

18 What i f

Κατατοπιστικός χάρτης που δείχνει την πορεία του αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος στη Σικελία. Οι Αθηναίοι έχασαν πολύτιμο χρόνο στις αρχές του πολέμου, στην προσπάθειά τους ναπροσεγγίσουν με τη διπλωματία διάφορες σικελικές πόλεις, δίνοντας έτσι αρκετό χρόνο στους Συρακουσίους να προετοιμάσουν την άμυνά τους (Ιστορία του Ελληνικού Εθνους).

στην Αθήνα. Ενώ λοιπόν θα τηρείτο το σχέδιο του Λάμαχου και θα ξεκινούσε η επίθεση κατά των Συρακουσών, ήδη από τα τέλη του καλοκαιριού ο Αλκιβιάδης πιθανότατα θα ανακαλείτο στην Αθήνα και, όπως στην πραγματικότητα, έτσ ι και στο εξεταζόμενο εναλλακτικό σενάριο, κατά πάσα πιθανότατα θα κατόρθωνε να δ ιαφύγει και να καταλήξει μετά τον χειμώνα στη Σπάρτη. Η απουσία όμως του Αλκιβιάδη δεν θα άλλαζε το πλεονέκτημα που θα είχαν αποκτήσει οι Αθηναίοι με το σχέδιο του Λάμαχου. Η επιτυχημένη και συντονισμένη δράση των αθηναϊκών χερσαίων και ναυτικών δυνάμεων θα ανάγκαζε σύντομα τις Συρακούσες να παραδοθούν. Ο Λάμαχος με τον Νικία θα μπορούσαν να εκβιάσουν τη στρατιωτική συμμετοχή κι άλλων σικελικών πόλεων, ώστε να δημιουργήσουν ένα σ ικελικό μέτωπο κατά των Συρακουσών. Κάτι τέτο ιο θα ήταν πολύ πιθανό από τη στιγμή που οι Αθηναίοι, α ιφνιδιάζοντας τους Συρακουσίους, θα είχαν την πρωτοβουλία των κινήσεων και θα έκαναν μια τεράστια επίδειξη δυνάμεων, στέλνοντας ένα μήνυμα στις υπόλοιπες πόλεις της Σικελίας πως οι

Συρακούσες δεν ήταν σε θέση να προβάλουν αποτελεσματική αντίσταση κατά των εισβολέων.

Με την έλευση του χειμώνα και με τις Συρακούσες αποκλεισμένες, οι Συρακούσιοι θα ήταν έτο ιμο ι να συνθηκολογήσουν, καθώς η δημοκρατική (και φιλοαθηναϊκή) παράταξη μέσα στην πόλη θα ενισχυόταν μετά την αποτυχία των στρατιωτικών επιχειρήσεων και θα πετύχαινε την καθαίρεση του δυναμικού αριστοκράτη Ερμοκράτη, πολέμιου των Αθηναίων. Ετσι οι Συρακούσιοι με νέους στρατηγούς τους Ηρακλείδη, Τελλία και Ευκλή θα ήλπιζαν να συνάψουν συνθήκη ειρήνης με τους Αθηναίους, καθώς δεν υπήρχε περίπτωση να αντέξουν τον αποκλεισμό όλο τον χειμώνα, με τους Αθηναίους να έχουν στρατοπεδεύσει έξω από την πόλη (ενώ ένα άλλο μέρος του στρατού τους θα διαχείμαζε στη Νάξο). Η έλλειψη τροφίμων λόγω της διακοπής των δρομολογίων επισιτισμού από ξηρά και θάλασσα θα είχε τρομακτικές συνέπειες για τους αποκλεισμένους, αναγκάζοντας τους Συρακουσίους να συμβιβασθούν στο τέλος με τους Αθηναίους (πιθανότατα τους μήνες Οκτώβριο-Νοέμβριο του

ΈπΙδομνος·

Απολλωνία

Μετοπόντιον·

Κόρκυρα* «Δωδώνη

,Κόρχυρ» X.•'ΑμβροκΙα

Κρότων* \ \ \

#*σΧκΙς'Ίππώνιον,

Μέδμα·

ΜεσοήνΓΎκκορα*^'

Λιλύβαιον· νΑλικύαι ΣελινοΟς·

Ηράκλεια·

Ζάκυνθο:

;*sEi,v0-iAmvtTvoi ^ΣΠΑΡΤΗ

Θ Ρ * κ

^Αμφίπολις ̂ Q

Πέλλα χτάγιρος·

4» «Ποτείδοια ν. Λ

Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΣΤΗ ΣΙΚΕΛΙΑ

— t r o p c ia τ ω ν Α θ η ν α ϊ κ ώ ν δ ν ν ά μ ίω ν ύ ττό τ ό ν ’Α λ κ ιβ ιά δ η , τ ό νΝ ικ ία κ α ί τ ό ν Λ ά μ α χ ο 415 τ τ .Χ .

— ττο ρ εία τ ο ύ Σ π α ρ τ ι α τ ικ ο ύ σ τ ό λ ο υ Ο π ό τ ό ν Γ ύ λ ι π π ο 414 τ τ .Χ .

*» ά ν ά κ λ η σ η κ α ί Φ υ γ ή τ ο ύ Ά λ κ ι β ιά δ ο υ 414 τ τ .Χ .

Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σ ικελία (415-413 π.Χ.) 19

415 π.Χ.). Ο Λάμαχος με τον Νικία θα επέβαλλαν σκληρούς όρους στην πόλη των Συρακουσών, με σκοπό να εγκαταστήσουν δημοκρατικό πολίτευμα, εξορίζοντας ή αιχμαλωτίζοντας όλους τους ολιγαρχικούς και αριστοκράτες, όσους δηλαδή ήταν μέλη αντιαθηναϊκών παρατάξεων. Επιπλέον, θα ανάγκαζαν τους Συρακουσίους να έχουν μόνο λιγοστές τρ ιήρεις, καθώς τα υπόλοιπα σκάφη θα παραδίδονταν στον αθηναϊκό στόλο. 0 στρατός τους επίσης θα υποχρεωνόταν σε αριθμητική μείωση, ενώ οι Συρακούσιοι θα έπρεπε να ακολουθούν με πεζούς και ιππικό τους Αθηναίους στις πολεμικές τους συγκρούσεις στη Σ ικελία (και όχι μόνο). Συνοπτικά, οι Αθηναίοι θα έθεταν όρους υποταγής των Συρακουσίων, με πρόσχημα τη συμμετοχή των Συρακουσών στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Ορισμένα μέρη των τειχών της πόλης θα κατεδαφίζονταν, όπως αυτά της Ορτυγίας, νοτίως του Μικρού Λιμανιού. Ξκεί μάλιστα θα στρατοπέδευε και μια αθηναϊκή φρουρά για να έχει τον ουσιαστικό έλεγχο της πόλης, καθώς οι επιχειρήσεις θα έπρεπε να σταματήσουν λόγω του χειμώνα. Ετσι, πριν την έλευση του 414 π.Χ. οι Αθηναίοι θα είχαν καταφέρει να εξουδετερώσουν την πιο ισχυρή πόλη της Σικελίας, αναγκάζοντάς την ααλιστα να συνθηκολογήσει σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, φυσικά σε

τέτο ια περίπτωση, αν δηλαδή εξελίσσονταν έτσ ι τα πράγματα, οι Συρακούσιοι κατά πάσα πιθανότητα θα συ νθηκολογούσαν πριν τον χειμώνα, <αθώς δεν ήταν σε θέση να αντέξουν τον αποκλεισμό της πόλης τους. c _σικά θα μπορούσαν να απορρίψουν τις προτάσεις των Αθηναίων συνεχίζοντας τον πόλεμο, κάτι τέτο ιο όμως θα φάνταζε μάταιο, καθώς η πόλη τους δεν θα δ ιέθ ετε τρόφιμα και, το r -ααντικότερο, οι δημοκρατικοί θα είχαν αναλάβει τον πολιτικό έλεγχό

Επιτύμβια στήλη πολεμιστή του ύστερου 5ου αιώνα π.Χ. (Γούστερ, Μουσείο Τέχνης).

της, καθαιρώντας τον Ερμοκράτη. Τι θα συνέβαινε στη συνέχεια;

Ενας διαφορετικός αρχαίος κόσμος

Ενώ ο χειμώνας του 415- 414 π.Χ. θα έβρισκε τους Αθηναίους ν ικητές από τη σύντομη σύγκρουσή τους με τους Συρακουσίους, οι δυνάμεις του Λάμαχου και του Νικία θα είχαν θέσ ει υπό τον έλεγχό τους τις Συρακούσες, τα ΥΘλαία Μέγαρα, τους Λεοντίνους, την Κατάνη, τη Νάξο, τη θάψο και τη Μεσσήνη, δηλαδή σχεδόν όλη την ανατολική Σ ικελία με τα λιμάνια της! Ποιες όμως θα ήταν οι επόμενες κινήσεις των Αθηναίων, με τον ερχομό της άνοιξης (του 414 π.Χ.); φυσιολογικά δεν θα σταματούσαν τ ις επιχειρήσεις τη στιγμή που θα είχαν κατορθώσει να επιβληθούν με τα όπλα ή με επίδειξη δύναμης σε πόλεις της ανατολικής Σικελίας. Οα είχαν δημιουργηθεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις και συνθήκες για περαιτέρω επέκταση, προς τα δυτικά και κυρίως τα νότια, με σκοπό να ελέγξουν κι άλλες σ ικελικές πόλεις, όπως την Καμάρινα, τη Γέλα, τον Ακράγαντα και φυσικά τον Σελινούντα, πόλη εχθρική προς την Εγεστα. Προς το καλοκαίρι θα κατέφθαναν κι άλλες ενισχύσεις από την Αθήνα, καθώς ο έλεγχος και της υπόλοιπης Σικελίας αποτελούσε άμεση προτεραιότητα. Ο ενθουσιασμός που θα επικρατούσε στις τάξεις των Αθηναίων την περίοδο εκείνη θα ήταν ένας βασικός λόγος ώστε να μην παραιτηθούν από περαιτέρω επιχειρήσεις στη Σικελία. Αλλωστε, σύμφωνα και με τον Αλκιβιάδη, όταν εκείνος είχε

20 What i f

Ο Αλκιβιάδης είχε πει: «Πήγαμε στη

Σικελία πρώτα από όλα για να υποτάξουμε, αν

μπορούσαμε, τους Σικελιώτες

και μετά τους Ιταλιώτες και, εν

συνεχεία, να δοκιμάσουμε να κατακτήσουμε

την ηγεμονία των Καρχηδονίων».

απευθυνθεί στους Σπαρτιάτες το καλοκαίρι του 414 π.Χ. (πραγματικό γεγονός), τα σχέδια των Αθηναίων ήταν φιλόδοξα και δεν αποσκοπούσαν μόνο στη Βοήθεια προς την Εγεστα ή τον επαναπατρισμό των δημοκρατών των Λεοντίνων. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Αλκιβιάδης είχε πει: «Πήγαμε στη Σικελία πρώτα από όλα για να υποτάξουμε, αν μπορούσαμε, τους Σικελιώτες και μετά τους Ιταλιώτες και, εν συνεχεία, να δοκιμάσουμε να κατακτήσουμε την ηγεμονία των Καρχηδονίων και την ίδια την Καρχηδόνα. Και αν τα κατορθώναμε όλα αυτά, ή τουλάχιστον τα περισσότερα, τό τε είχαμε σκοπό να επ ιτεθούμε εναντίον της Πελοποννήσου,μεταφέροντας από εκε ί όλες τ ις ελληνικές δυνάμεις που θα είχαν προστεθεί στις δικές μας, στρατολογώντας πολλούς μισθοφόρους, Ιβηρες και άλλους [...] και ναυπηγώντας, εκτός από τα δικά μας, πολυάριθμα πολεμικά, αφού η Ιταλία έχει άφθονη ξυλεία. Με αυτά θα είχαμε αποκλείσει την Πελοπόννησο από παντού και ταυτόχρονα θα κάναμε επ ιθέσεις με το πεζικό εναντίον των πολιτειών, ε ίτε για να τις κυριεύσουμε με έφοδο, ε ίτε για να τις αποκλείσουμε, κι έτσ ι εύκολα να κατακτήσουμε την Πελοπόννησο. Μ ετά θα κυριαρχούσαμε σ’ ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο» (Ιστορία VI, 90, μτφ. Αγγελος Βλάχος).

Ετσι λοιπόν οι Αθηναίοι, με ισχυρότερες πλέον δυνάμεις και με τους νέους Σικελούς συμμάχους τους, θα στρέφονταν προς άλλες πόλεις, προσπαθώντας πρώτα με διπλωματικά μέσα να τις πιέσουν να προσέλθουν στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Αν κάτι τέτο ιο δεν συνέβαινε, θα τους επιβάλλονταν με τα όπλα. Οι υπόλοιπες σ ικελικές πόλεις, δ ια ιρεμένες και ευρισκόμενες σε δυσχερή πλέον θέση, διαπιστώνοντας πως οι Αθηναίοι θα είχαν θ έσ ει υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη την ανατολική Σικελία, ε ίτε

θα προσχωρούσαν στο αθηναϊκό στρατόπεδο (το πιθανότερο) ε ίτε θα αντιστέκονταν, προσδοκώντας βοήθεια από κάποια άλλη σικελική πόλη, ή ακόμη κι από τη Σπάρτη. Σύμφωνα με τον δεύτερο λόγο του Νικία στην Εκκλησία του Δήμου, πριν δηλαδή ληφ θεί η απόφαση για την εκστρατεία στη Σικελία, πόλεις όπως ο Σελινούς, η Γέλα, ο Ακράγας και η Καμάρινα θεωρούντο επίσης οργανωμένες και προετοιμασμένες κατά τον ίδιο τρόπο που ήταν οργανωμένοι οι Αθηναίοι (και φυσικά οι Συρακούσιοι). Σίγουρα ορισμένες πόλεις δεν θα παρέμεναν αδρανείς. Μεταξύ αυτών θα ήταν ο Σελινούς, οι κάτοικοι του οποίου θα εξαντλούσαν όλες τ ις δυνατότητες για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, στην προσπάθειά τους να αποφύγουν την αθηναϊκή κηδεμονία. Αλλωστε η γεωγραφική του θέση ήταν κατάλληλη και σχετικά μακριά από τ ις βάσεις των Αθηναίων στην ανατολική Σικελία. Το καλοκαίρι του 414 π.Χ. οι Αθηναίοι σίγουρα θα αποκτούσαν τον έλεγχο ορισμένων σικελικών πόλεων (πιθανότατα με διπλωματικά μέσα), όπως της Γέλας και της Καμάρινας. Δεν θα συνέβαινε όμως το ίδιο με τον Σελινούντα, καθώς οι κάτοικοί του θα εναπέθεταν τις τελευ τα ίες τους ελπίδες στη Σπάρτη. Αφού ο Αλκιβιάδης θα είχε διαφύγει εκεί, σύμφωνα με το εναλλακτικό σενάριο (άλλωστε έτσ ι έγ ινε και στην πραγματικότητα), θα προέτρεπε τους Σπαρτιάτες να καταγγείλουν επίσημα την Ειρήνη του Νικία με αποτέλεσμα οι δυο ισχυρότερες πόλεις του ελλαδικού χώρου να εισέλθουν σε μια νέα φάση αναμέτρησης. Σίγουρα οι Σπαρτιάτες δεν θα επιθυμούσαν να δουν την Αθήνα ισχυρότερη από ποτέ, έχοντας υπό τον έλεγχό της σχεδόν όλη τη Σικελία. Σκοπός τους ήταν να εισβάλουν στην Αττική, ώστε να δημιουργήσουν μια προκεχωρημένη βάση στη Δεκέλεια , και να στείλουν

Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σ ικελ ία (415-413 π.Χ.) 21

ορισμένες ενισχύσεις στον Σελινούντα. Κάτι τέτο ιο φάνταζε δύσκολο τη στιγμή που οι Αθηναίοι θα είχαν τον πλήρη έλεγχο των θαλασσών και των νοτιοανατολικών ακτών της Σικελίας. Ωστόσο ο ι Σπαρτιάτες θα επάνδρωναν μερικές κορινθιακές τρ ιήρεις με μερικές χιλιάδες άνδρες, ελπίζοντας να αποφύγουν τ ις αθηναϊκές περιπόλους και να φθάσουν με ασφάλεια στον Σελινούντα. Αν η Σπάρτη αποτολμούσε ένα τέτο ιο δύσκολο εγχείρημα, τη στιγμή που η Αθήνα είχε σταθεροποιήσει τ ις δυνάμεις τις στην ιταλική μεγαλόνησο, πιθανότατα το όλο εγχείρημα θα κατέληγε σε αποτυχία. Ακόμη και αν έφθαναν ενισχύσεις στον Σελινούντα, πολύ δύσκολα θα άλλαζε η κατάσταση για τις αντιαθηναϊκες δυνάμεις. Αλλωστε, οι Αθηναίοι θα είχαν στο πλευρό τους χ ιλ ιάδες άνδρες των νέων συμμάχων τους (από τις σ ικελικές πόλεις) και φυσικά τον έλεγχο των θαλάσσιων συγκοινωνιών.Θα ήταν θέμα χρόνου να υποκύψουν και οι Σελινούντιο ι στους Αθηναίους. Αυτό θα μπορούσε να γ ίνε ι ε ίτε προς το τέλος του καλοκαιριού-φθινοπώρου του 414 π.Χ. ε ίτε την άνοιξη του 413 π.Χ. Ο Σελινούς πιθανότατα θα καταστρεφόταν ολοσχερώς από τους Αθηναίους, για λόγους “ αραδειγματισμού κι εκφοβισμού των υπόλοιπων σικελικών πόλεων. Αλλωστε και ο ι Εγεσταίοι, εχθροί των Σελινουντίων, θα προέτρεπαν τους Αθηναίους να προβούν στη καταστροφή της πόλης.

Η κατάκτηση της υπόλοιπης Σικελίας θα ήταν θέμα χρόνου για τους Αθηναίους, ο ι οποίοι δεν θα δίσταζαν . α θέσουν υπό τον έλεγχό τους τις οο ιν ικ ικές αποικίες των Καρχηδονίων, -ροκαλώντας έτσ ι τους τελευτα ίους. Μέχρι το 412 π.Χ. ή το αργότερο το 411 π.Χ. ολόκληρη η Σικελία θα βρισκόταν υπό αθηναϊκό έλεγχο. Ωστόσο, η Σπάρτη θα αναλάμβανε δυναμική δράση στον ελλαδικό χώρο

εισβάλλοντας στην Αττική και πιθανότατα θα είχε και την οικονομική ενίσχυση της Περσικής αυτοκρατορίας, όπως συνέβη στην πραγματικότητα μετά τη σικελική τραγωδία των Αθηναίων. Η Αθήνα όμως θα διατηρούσε την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων, καθώς θα εμφανιζόταν ισχυρότερη από ποτέ μετά την κατάκτηση της Σικελίας, και θα δ ιαφύλαττε με σχετική ευκολία την ηγεμονία της στο Αιγαίο και το Ιόνιο.Με έναν ισχυρό στόλο θα πραγματοποιούσε επιδρομές και αντιπερισπασμούς στην Πελοπόννησο, αναγκάζοντας τη Σπάρτη να περιορισθεί σε αμυντικό αγώνα. Εκτοτε ο χρόνος θα κυλούσε αντίστροφα για τη Σπάρτη, ακόμη κι αν είχε την οικονομική βοήθεια των Περσών (πιθανότατα ορισμένων σατραπών). Αλλωστε η Αθήνα θα μπορούσε να εκμ ετα λλευθε ί το γεγονός της άτυπης συμμαχίας Σπάρτης-Περσίας, εκθέτοντας τους Σπαρτιάτες στα μάτια των υπόλοιπων Ελλήνων και κατηγορώντας τους πως συμμαχούσαν με τους άλλοτε εχθρούς της Ελλάδας. Φυσικά δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα πως η Αθήνα θα επικρατούσε της Σπάρτης στη συνέχεια του Πελοποννησιακού

Λεπτομερής ερυθρόμορφη υδρία του 5ου αιώνα π.Χ. η οποία αναπαριστά ένα αττικό κράνος με διπλό λοφίο, ξίφος, ασπίδα και θώρακα (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου).

22 What i f

Μια αθηναϊκή επικράτηση στον

ελλαδικό χώρο θα ήταν πολύ

πιθανή, αν όχι σίγουρη. Συνεπώς την ενότητα του ελληνισμού θα την επέβαλλε πιθανότατα η

Αθήνα κατά τις αρχές του 4ου

αιώνα π.Χ., κι όχι η Μακεδονία

πολύ αργότερα.

Πολέμου, αλλά αν εξετάσει κανείς προσεκτικά την ιστορία του μεγάλου αυτού πολέμου, θα διαπιστώσει πως, ακόμη και μετά τη μεγάλη καταστροφή που υπέστη η Αθήνα στη Σικελία, χρειάσθηκαν άλλα εννέα έτη πολέμου για να η ττη θ ε ί από τη Σπάρτη. Κι αυτό συνέβη επειδή οι Αθηναίοι υπέπεσαν σε τραγικά στρατηγικά σφάλματα στο τελευτα ίο στάδιο του πολέμου, με αποτέλεσμα οι Σπαρτιάτες να τα εκμεταλλευθούν στο έπακρο.

Σίγουρο είναι πάντως πως μετά από μια υποτιθέμενη νίκη των Αθηναίων στη Σικελία, οι τελευτα ίο ι θα διατηρούσαν οικονομική, αριθμητική και ποιοτική υπεροχή έναντι της Σπάρτης. Ετσι, μια αθηναϊκή επικράτηση στον ελλαδικό χώρο θα ήταν πολύ πιθανή, αν όχι σίγουρη. Συνεπώς την ενότητα του ελληνισμού θα την επέβαλλε πιθανότατα η Αθήνα κατά τ ις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., κι όχι η Μακεδονία πολύ αργότερα. Αυτό θα γινόταν με τη δύναμη των όπλων, αλλά κυρίως με πολιτική πίεση, και η Αθήνα θα έλεγχε τ ις διάφορες ελληνικές πόλεις μέσω της Συμμαχίας, δηλαδή με την επιβολή δημοκρατικών καθεστώτων, δημιουργώντας έτσ ι πιθανότατα μια χαλαρή εμπορική ομοσπονδία με την ίδια να κατέχει κυρίαρχη θέση στον ελληνισμό. Οι Αθηναίοι όμως δεν θα σταματούσαν εκεί. Θα επιθυμούσαν να κυριαρχήσουν και στη Μεγάλη Ελλάδα αλλά και στην Καρχηδόνα (όπως είχε τον ίσει κι ο Αλκιβιάδης στους Σπαρτιάτες το 414 π.Χ.). Τι θα σήμαινε αυτό μακροπρόθεσμα; Απλούστατα η Θήβα δεν θα αναδεικνυόταν σε μια μεγάλη δύναμη τον 4ο αιώνα π.Χ., πόσο μάλλον η Μακεδονία του Φιλίππου και του Μεγάλου Αλέξανδρου. Θα ήταν δύσκολο ακόμη και για μια χαρισματική προσωπικότητα όπως ο Μέγας Αλέξανδρος να έλθ ε ι σε σύγκρουση με μια ισχυρή δύναμη όπως η Αθήνα, η οποία θα εξούσιαζε σχεδόν όλες τις

ελληνικές πόλεις. Το κυριότερο είνα ι πως η Αθήνα θα βασιζόταν στο ναυτικό της, καθώς καμία δύναμη εκείνη την εποχή δεν θα μπορούσε να ανταγωνισθεί τον ισχυρό αθηναϊκό στόλο.

Μια πιθανή επιτυχία των Αθηναίων στη Σ ικελία θα οδηγούσε σε μια δ ιαφορετική εξέλιξη του Πελοποννησιακού Πολέμου, κι όχι μόνο. Ο αρχαίος κόσμος θα ακολουθούσε διαφορετική πορεία. Οι Μακεδόνες δεν θα συσπείρωναν τους Ελληνες εναντίον των Περσών, αλλά πιθανότατα αυτό θα το έπρατταν οι Αθηναίοι όταν οι συνθήκες θα ήταν κατάλληλες. Αυτό δεν σημαίνει πως μια ενδεχόμενη εισβολή της Αθηναϊκής Συμμαχίας στην Περσία θα γνώριζε την ίδια επιτυχία με τον μοναδικό και καλύτερο στρατηλάτη όλων των εποχών, τον Μέγα Αλέξανδρο. Δεν θα σταθούμε όμως μόνο στο ζήτημα της Μακεδονίας ή της Περσίας, αλλά και της Ρώμης. Με τους Αθηναίους να ελέγχουν τη Σικελία και π ιθανότερα την Καρχηδόνα και την Κάτω Ιταλία, μάλλον η Ρώμη δεν θα μπορούσε να εξελ ιχθε ί σε μεγάλη δύναμη, πόσο μάλλον σε αυτοκρατορία. Το γεγονός αυτό θα είχε τρομακτικές συνέπειες για την ιστορία του αρχαίου κόσμου αλλά και για τις απαρχές του Χριστιανισμού. Ο ελληνισμός θα μπορούσε να επικρατήσει ολοκληρωτικά επί του μεταγενέστερου ρωμαϊκού/λατινικού πολιτισμού. Φυσικά κάνουμε λόγο για ένα μακροπρόθεσμο εναλλακτικό σενάριο, ωστόσο η ιστορία της Ρώμης θα ήταν εντελώς διαφορετική αν οι Αθηναίοι νικούσαν στη Σικελία. Θα μπορούσε όμως να υπάρξει μια άλλη εξέλιξη για την Αθήνα μετά την κατάκτηση της Σικελίας. Μακροχρόνιοι πόλεμοι με την Καρχηδόνα ή με πόλεις της Κάτω Ιταλίας, θα μπορούσαν να αποδυναμώσουν την Αθήνα, αλλά εκείνη τη χρονική περίοδο με μια ισχυρή Αθήνα κυρίαρχο των ελληνικών

Οι Αθηναίοι κατακτούν τη Σ ικελ ία (415-413 π.Χ.) 23

πόλεων, ένα τέτο ιο σενάριο φάνταζε αδύνατο. Αρα, η Καρχηδόνα θα μπορούσε να υποταχθεί νωρίς στις ορέξεις των Αθηναίων και δεν θα συνέβαιναν οι περίφημες συγκρούσεις της Ρώμης με την Καρχηδόνα, ούτε θα γνωρίζαμε άλλη μια εξα ίρετη στρατιωτική προσωπικότητα της Ιστορίας, όπως τον Αννίβα.

Στη Σ ικελία οι Αθηναίοι δεν έχασαν απλώς το εκστρατευτικό τους σώμα, αλλά στην ουσία τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Το σχέδιο του Αάμαχου, που δεν υ ιοθετήθηκε, και η ανάκληση του Αλκιβιάδη στην Αθήνα, ήταν τα κύρια α ίτια για την αποτυχία των Αθηναίων. Ωστόσο, ακόμη και αν ο Αλκιβιάδης δεν ανακαλείτο στην Αθήνα και το σχέδιό του υλοποιείτο (όπως έγινε στην πραγματικότητα), οι Συρακούσιοι θα βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση, αλλά θα ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι και θα κατόρθωναν να διατηρήσουν επαφές με τον έξω κόσμο, αναζητώντας συμμάχους και ενισχύσεις, ακόμη κι από τη Σπάρτη.Με τον Αλκιβιάδη παρόντα στη Σικελία μπορεί οι Αθηναίοι να μην επιτύγχαναν τους αρχικούς τους σκοπούς, ωστόσο μάλλον θα απέφευγαν την καταστροφή. Βέβαια την καταστροφή θα μπορούσαν να την αποφύγουν ούτως ή άλλως αν ο Νικίας δεν αδρανούσε στις κρίσιμες στιγμές, αλλά αυτό δεν είναι κάτι που μας απασχολεί στο παρόν κείμενο. Το ζήτημα είναι πως οι Αθηναίοι τόλμησαν .α εκστρατεύσουν σε μια μακρινή περιοχή, ωστόσο δεν τόλμησαν τη κρίσιμη στιγμή (βλέπε σχέδιο Λάμαχου) να εξοντώσουν την ισχυρότερη πόλη της Σικελίας με άμεση επίθεση, καθώς η διπλωματία που χρησιμοποίησαν κάθε άλλο παρά φάνηκε χρήσιμη στους επίδοξους κατακτητές του ελληνικού κόσμου. Η άποψη του Θουκυδίδη για την έκβαση της εκστρατείας στη Σικελία είνα ι χαρακτηριστική: «Τα γεγονότα αυτά ήσαν τα σπουδαιότερα που σημειώθηκαν στον πόλεμο αυτό

Προτομή του μεγάλου ιστορικού Θουκυδίδη. Η αφήγηση της Σικελικής εκστρατείας, στα βιβλία 6-7 του μοναδικού έργου του, συγκαταλέγεται στις σπουδαιότερες στιγμές της παγκόσμιας ιστοριογραφίας.

και μάλιστα, καθώς νομίζω, από όσα γεγονότα είναι γνωστά από την παράδοση. Για τους ν ικητές ήταν περίλαμπρη νίκη, για τους νικημένους τρομερή καταστροφή. Νικήθηκαν σε όλα και παντού, και όλα τους τα παθήματα ήσαν μεγάλα. Ηταν, με την κυριολεξία, πανωλεθρία» (Ιστορία VII, 87, μτφ. Αγγελος Βλάχος).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ(1)Α. Βλάχος: ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2002.(2) I. Κωτούλας: ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Εκδόσεις Περισκόπιο,Αθήνα 2004.(3) Εκδοτική Αθηνών: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981.(4)Δ. Μπελέζος: ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, Αθήνα 2006.(5) H. Bengtson: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΑΔΟΣ, Αθήνα 1991.(6) Ν. Sekunda: THE ANCIENT GREEKS, Osprey Books, 1995.(7) N.G.L Hammond: DZIEJE GRECJI (ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ), Βαρσοβία 1973.(8) Ε. Μ. Σούλης: ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (ΤΑ ΣΙΚΕΛΙΚΑ), Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 1993.

24 What i f

Η ρωμαϊκή ιστορία αναφέρει ρητά ότι ο

Ιούλιος Καίσαρ έπεσε θύμα μιας τέλεια

οργανωμένης σννομωσίας στις 15

Μαρτίου του 44 π.Χ. Οι 21

(κατ’ άλλους 23) μαχαιριές

που δέχθηκε η απολυταρχία

δεν στάθηκαν αρκετές να την

εμποδίσουν να εδραιωθεί στο πρόσωπο

του Οκταβιανού Αυγούστου και των

διαδόχων του. Τι θα συνέβαινε, αν

αποτύγχαναν οι «τυραννοκτόνοι»; Ποια

είναι τα πιθανά ενδεχόμενα; Η έκταση του

ρωμαϊκού κράτους ίσως αυξανόταν, ο

Μάρκος Αντώνιος πιθανότατα θα έπαιρνε

την εξουσία, η Κλεοπάτρα θα έχανε τον

μύθο της, ο Μαικήνας θα ήταν απλός ιδιώτης

και ο Οράτιος αγρότης στην Καμπανία.

Αθανάσιος ΚλέτσαςΦιλόλογος - Υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Αιγαίου

Ο Ιούλιος Καίσαρ υπήρξε σημαντικός αναμορφωτής του ρωμαϊκού πολιτεύματος.

Ο Καίσαρ διασώζεται από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.)

Ο Καίσαρ διασώζεται από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.) 25

π.Χ. Ολη η Γαλατία είναι υπό ρωμαϊκή κατοχή. Ολη; Οχι! Ενα μικρό χωριό

Γαλατών αντισ τέκετα ι και θα αντισ τέκετα ι για πάντα στους εισβολείς...». Κάπως έτσ ι άρχιζαν πάντα οι περιπέτειες του Αστερίξ και της παρέας του, των δημοφιλών Γκοσινί και Ουντερζό, και δύσκολα θα βρισκόταν κάποιος που να μην τις έχει διαβάσει. Σε ορισμένες από αυτές εμφανιζόταν ο Ιούλιος Καίσαρ να ρίχνει κάτω θυμωμένος το χρυσό του στεφάνι, καθώς έπεφτε για άλλη μια φορά θύμα της πανουργίας και της υπερφυσικής δύναμης των Γαλατών αντιπάλων του. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν τελείω ς διαφορετική και η εικόνα του Καίσαρα απείχε πολύ από τις γκροτέσκες διαστάσεις που του απέδωσαν οι δημιουργοί του συγκεκριμένου κόμικ. 0 Γάιος Ιούλιος Καίσαρ (100-44 π.Χ.) ήταν μια πολυδιάστατη και χαρισματική -ροσωπικότητα. Ιδιοφυής στρατηγός, <ανότατος πολιτικός, δικτάτορας της

=-μ η ς , αλλά και εμπνευσμένος τυγγραφέας, ο Καίσαρ αναμφισβήτητα "τα ν μια από τις σημαντικότερες -ροσωπικότητες (αν όχι η σημαντικότερη) της εποχής του και ο κύριος

αναμορφωτής του ρωμαϊκού πολιτεύματος (και μετασχηματιστής του από δημοκρατία σε αυτοκρατορία). Αν και καταγόταν από το Ιούλιο γένος, που ήταν μια από τις παλαιότερες και πιο αριστοκρατικές ο ικογένειες της Ρώμης, εντούτο ις η συμπάθειά του προς τον θ ε ίο του Μάριο, η δ ιορατικότητά του, αλλά και η υπέρμετρη φιλοδοξία του τον οδήγησαν στο να δ ιαρρήξει από νωρίς κάθε δεσμό με τ ις αριστοκρατικές του καταβολές και να ενταχθεί στην πολιτική μερίδα των πληβείων, των λαϊκών (populäres), απογοητεύοντας έτσ ι την ο ικογένειά του και προκαλώντας την οργή των αριστοκρατικών (optimates). Ο Σύλλας, λόγω της συγγένειας που είχε ο Καίσαρ με τον Μάριο, σκέφθηκε πολλές φορές να σκοτώσει τον - έφηβο τό τε - μελλοντικό δικτάτορα, ενώ σε όσους του έλεγαν ότι δεν υπήρχε λόγος να σκοτώσει ένα τόσο μικρό παιδί απαντούσε πως «δεν έχουν μυαλό, αν δεν βλέπουν πολλούς Μάριους σ’ αυτό το παιδί» (Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Καίσαρ, 1.4). Η ζωή του Καίσαρα στη συνέχεια ήταν

Η Ρωμαϊκή Αγορά (φόρουμ) η καρδιά της κοινωνικής ζωής και κέντρο πολιτικών ζυμώσεων, αναμορφώθηκε από τον Καίσαρα το 54 π.Χ.

26 What if

Συνοδοί του Κι κέρωνα

όρμησαν μπροστά με τα ξίφη τους προτεταμένα,

έτοιμοι να σκοτώσουν τον

Καίσαρα. Το αρνητικό νεύμα

του μεγάλου ρήτορα απέτρεψε

τη δολοφονία.

σχεδόν μυθιστορηματική: κυνηγημένος από τους άνδρες του Σύλλα, περιπλανήθηκε αρκετό καιρό προσπαθώντας να κρυφτεί. Οταν κάποτε τον συνέλαβαν, κατάφερε με δωροδοκία να αφ εθεί ελεύθερος και κατέφυγε στην περιοχή της Βιθυνίας (στην Αυλή του βασιλιά Νικομήδη). Φεύγοντας και από εκεί, συνελήφθη από πειρατές (οι οποίοι κυριαρχούσαν τό τε στο Αιγαίο), παρέμεινε αιχμάλωτός τους για περισσότερο από έναν μήνα και αφέθηκε ελεύθερος όταν οι φίλοι του κατάφεραν να συγκεντρώσουν τα λύτρα. Μετά από την περιπέτειά του με τους πειρατές και ενώ η δύναμη του Σύλλα μειωνόταν (με αποτέλεσμα να μην κ ινδυνεύει ιδιαίτερα), ο Καίσαρ πήγε στη Ρόδο για να σπουδάσει ρητορική. Εκεί παρακολούθησε μαθήματα του περίφημου ρήτορα Απολλώνιου του Μόλωνα από την Καρία (τον οποίο άκουγε συχνά και ο Κικέρων), προκειμένου να καλλιεργήσει την έμφυτη κλίση του προς τη ρητορεία (ήταν πολύ καλός στους πολιτικούς λόγους και με τις σπουδές του βελτιώ θηκε ακόμη περισσότερο). Βέβαια, η ρητορική δεν ήταν η πρώτη του φιλοδοξία. Είχε επίγνωση των ταλέντων που του χάρισε η φύση, ήξερε πως, αν συνέχιζε, ήταν πιθανό να κατακτήσει την ύψιστη ρητορική δεινότητα, αλλά τα σχέδιά του ήταν διαφορετικά. Αυτό που τον ενδ ιέφ ερε ήταν η στρατιωτική δύναμη, η πρωτιά στα όπλα. Με αυτήν, άλλωστε, κατά νου έγραψε αργότερα τον «Αντικάτωνα», τη δηκτική απάντησή του στον εγκωμιαστικό προς τον Κάτωνα λόγο του Κικέρωνα. Σ’ αυτόν δ ικαιολογεί την επιλογή του παρακαλώντας να μη συγκρίνετα ι ο λόγος ενός στρατιωτικού άνδρα με τη δεινότητα ενός ευφυούς ρήτορα, ο οποίος δ ια θ έτε ι πολύ χρόνο για την καλλιέργειά της, σε αντίθεση με τον ίδιο που δεν την είχε.

Επιστρέφοντας στη Ρώμη μετά τις σπουδές του, επ ιδόθηκε σε μια

επίμονη αλλά ανεπιτυχή δικαστική διαμάχη (77 π.Χ.) με τον Ντολαμπέλα (γαμπρό του Κικέρωνα, ένα γενικά διεφθαρμένο άτομο), τον οποίο κατηγόρησε για κακοδιαχείριση της επαρχίας του. Ο Ντολαμπέλας αθωώθηκε, όμως το άστρο του Καίσαρα άρχισε σταδιακά να λάμπει όλο και περισσότερο. Βαθμιαία η πολιτική του δύναμη και η επιρροή του στον λαό αυξανόταν λόγω της φ ιλικής του συμπεριφοράς προς αυτόν. Το 69 π.Χ. έγινε ταμίας (quaestor), το 65 π.Χ. αγορανόμος (aedilis curulis) και το 63 π.Χ. μέγιστος αρχιερέας (pontifex maximus). Πριν την εκλογή του αυτή, οι δ ιεκδ ικητές του αξιώματος προσπάθησαν έναντι πολλών χρημάτων να τον πείσουν να αποσύρει την υποψηφιότητά του, αλλά δεν τα κατάφεραν. Η απάντησή του ήταν αποστομωτική: «αφού δανείσθηκα περισσότερα, θα διαγωνισθώ». Την ημέρα της εκλογής (λέγετα ι ότι το πρωί είπε στη δακρυσμένη μητέρα του που τον ξεπροβόδιζε ότι σε λίγες ώρες θα έβλεπε τον γιο της ή αρχιερέα ή φυγάδα [ό.π. 7,4]) η Σύγκλητος διαπίστωσε την επίδραση που ασκούσε ο νέος αρχιερέας στον λαό και διέβλεψε τον διαφαινόμενο για το πολίτευμα κίνδυνο. Τότε ανασύρθηκαν από κάποιους οι κατηγορίες εναντίον του για συμμετοχή στη συνομωσία του Κατιλίνα και η κατάσταση για τον Καίσαρα έγ ινε ιδ ια ίτερα αρνητική, καθώς οι συνοδοί του Κικέρωνα όρμησαν μπροστά με τα ξίφη τους προτεταμένα, έτο ιμο ι να τον σκοτώσουν. Το αρνητικό νεύμα του μεγάλου ρήτορα απέτρεψε τη δολοφονία. Αργότερα ο Κικέρων θα κατηγορείτο ότι έχασε αυτή τη λαμπρή ευκαιρία να εξοντώσει αυτόν που θα κατέλυε μελλοντικά τη δημοκρατία. Το επόμενο έτος (62 π.Χ.) έγ ινε πραίτορας και το 61 π.Χ. ανθύπατος στην Ισπανία (Rostovtzeff, 112). Τα αξιώματα που είχε λάβει ως εκε ίνη τη χρονιά ήταν βέβαια

Ο Κ αίσαρ διασώζεται, από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π .Χ .) 27

σημαντικά, δεν ανταποκρίνονταν, όμως, στις μεγάλες φ ιλοδοξίες του.Είχε φθάσει στην ηλικία των 40 ετών, χωρίς να του έχει παρουσιασθεί ακόμη η «μεγάλη» ευκαιρία.

Η Α ’ Τριανδρία και η κατάκτηση της Γαλατίας

Αυτή τελ ικά του δόθηκε το 60 π.Χ., όταν με τη βοήθεια δύο επιφανών ανδρών και με αφορμή την άρνηση της Συγκλήτου να επικυρώσει τις πράξεις του Πομπήιου, όταν αυτός επέστρεψε στη Ρώμη (ό.π. 113), ο Καίσαρ συνέστησε πολιτική συμμαχία για την ανάληψη της εξουσίας, την Πρώτη Τριανδρία, τα μέλη της οποίας ήταν ιδ ια ίτερα επιφανή. Το πρώτο ήταν ο Μάρκος Λικίνιος Κράσσος, ο στρατηγός που κατέστειλε την επανάσταση των δούλων του Σπάρτακου και ένας από τους πιο πλούσιους Ρωμαίους εκείνης της εποχής, ο οποίος, διαβλέποντας από πολύ νωρίς τις ικανότητες του Καίσαρα, διατηρούσε πολύ καλές σχέσεις μαζί του και του δάνειζε κατά καιρούς μεγάλα χρηματικά ποσά. Το δεύτερο ήταν ο πασίγνωστος Πομπήιος (Gnaeus Pompeius Magnus), ίσως ο πιο δημοφιλής στρατηγός της εποχής του οι δάφνες του οποίου δεν είχαν τέλος: κατατρόπωσε τους πειρατές, ανάγκασε τον Μ ιθριδάτη (τον τρομερότερο εχθρό της Ρώμη εκε ίνη την εποχή) σε αυτοκτονία, προσάρτησε τα βασίλεια του Πόντου και της Βιθυνίας (που αποτέλεσαν από έκτοτε ενια ία ρωμαϊκή επαρχία: Grimal, 35). Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς πόσο ακλόνητο ήταν το έρεισμα που παρείχε στον 40άχρονο Καίσαρα η πολιτική συμμαχία με τους συγκεκριμένους άνδρες τα αποτελέσματα της οποίας φάνηκαν αμέσως: το 59 π.Χ. έγινε ύπατος (μαζί με τον Μ. Βίβουλο, τον οποίο, όμως, γρήγορα παραμέρισε για να κυβερνήσει μόνος χρησιμοποιώντας συχνά παράνομες μεθόδους). Μ ετά το τέλος

Η θεοποίιίση του Καίσαρα. Ο κομήτης που εμφανίσθηκε τον Ιούλιο του 44 π.Χ. στον ουρανό της Ρώμης θεωρήθηκε από τους Ρωμαίους σημάδι για τη θεοποίηση του μεγάλου στρατηλάτη.

της υπατείας του έγ ινε ανθύπατος της Γαλατίας, θέση από την οποία μπόρεσε να πραγματοποιήσει την επ ιτυχημένη εκστρατεία του εναντίον της Γαλατίας (58-51 π.Χ.), ενώ οργάνωσε και δύο εκστρατείες εναντίον των Βρετανών. Το 52 π.Χ. αντιμετώπισε μια εξέγερση των Γαλατών, οι δυνάμεις των οποίων συνασπίσθηκαν κάτω από την αρχηγία του Βερκιγκετόριγα, που ήθελε να ανασυστήσει το παλαιό βασίλειο της Αρβερνίας (ό.π. 37). Ο Καίσαρ νίκησε κατά κράτος τον Γαλατικό Στρατό στη μάχη της Αλέσιας, ο αρχηγός του οποίου αναγκάσθηκε να παραδοθεί. Τότε η Γαλατία, από την Ακουιτανία ως τον Ρήνο, έγινε ρωμαϊκή επαρχία και ο νικητής Καίσαρ κέρδισε δόξα τουλάχιστον ισάξια με αυτήν του Πομπήιου, ο οποίος ειδ ικά μετά τον θάνατο του Κράσσου (53 π.Χ.) βαθμιαία άρχισε να απομακρύνεται και να δρα ως αντίπαλος του μέχρι πρότινος φίλου του. Στο μεταξύ, μετά την οριστική κατάληψη της Γαλατίας (51 π.Χ.) ο Καίσαρ επιχείρησε αναγνωριστικές εκστρατείες στη Γερμανία, αλλά δεν πρόλαβε να τις οργανώσει όπως θα ήθελε. Το 49 π.Χ. η Σύγκλητος, πιστή στην πάγια τακτική της να μην επ ιτρέπει σε κανέναν να υψώνεται πάνω από αυτήν και προκειμένου ν ’ αποφύγει φαινόμενα καταχρηστικής άσκησης εξουσίας (επαναλαμβάνοντας δηλαδή την επιτυχημένη της πολιτική απέναντι τον Πομπήιο) τον δ ιέταξε να διαλύσει τις λεγεώνες του και τον ανακάλεσε στη Ρώμη, για να θέσει υποψηφιότητα ως απλός πολίτης για

28 What i f

δημοκρατία, αλλά στην ουσία ο

Καίσαρ ήταν ο de facto απόλυτος

μονάρχης. Ανακηρύχθηκε

δικτάτωρ επ’ αόριστον, ύπατος

με πενταετή θητεία,

αρχιερέας του ρωμαϊκού

κράτους, τιμητής, αρχιστράτηγος,

ισόβιος δήμαρχο«,.

μια δεύτερη υπατεία. Ο Καίσαρ όμως δεν υπάκουσε στη διαταγή (σε αντίθεση με τον Πομπήιο) αναγκάζοντας τη Σύγκλητο να θέσει τον ίδιο εκτός νόμου και το κράτος σε κατάσταση κινδύνου. Οταν η «Συνέλευση των Πατέρων» (η Σύγκλητος) απάντησε αρνητικά στην αξίωσή του να παραιτηθεί του αξιώματος του παράλληλα και ο Πομπήιος (μαζί με τον ίδιο), διέβη τον Ρου6ίκωνα, τον μικρό ποταμό που αποτελούσε το φυσικό νότιο όριο της επαρχίας του, και βάδισε με τον στρατό του εναντίον της Ρώμης σηματοδοτώντας την έναρξη του εμφυλίου πολέμου (από τό τε η φράση «διέβη τον Ρουβίκωνα» χρησιμοποιείται για οποιονδήποτε περνά κάποια όρια).Η Σύγκλητος τάχθηκε εναντίον του, αλλά ο Καίσαρ είχε με το μέρος του τον λαό και τον στρατό του, γ ι' αυτό και εισήλθε θριαμβευτικά στη Ρώμη νομιμοποιώντας την κυριαρχία του.

Η επικράτηση του ΚαίσαραΟ εμφύλιος πόλεμος με τον

Πομπήιο ήταν αναπόφευκτος. Τα θέατρα των επιχειρήσεων ήταν πολλά και οι μάχες άλλοτε δ ιεξάγονταν στην Ισπανία (όπου ο Καίσαρ νίκησε τους υπαρχηγούς του Πομπήιου), άλλοτε στην Ηπειρο και άλλοτε στη Θεσσαλία, όπου πραγματοποιήθηκε το 48 π.Χ. η καθοριστική μάχη των Φαρσάλων με ν ικητή τον Καίσαρα. Η τελευτα ία πράξη εκτυλίχθηκε στην Αίγυπτο, όπου ο ν ικητής των Φαρσάλων καταδίωξε τον αντίπαλό του (χωρίς όμως να τον προλάβει, αφού στο μεταξύ ο Πομπήιος είχε δολοφονηθεί). Κατά την εκε ί παραμονή του ο Καίσαρ σαγηνεύθηκε από την αδελφή του βασιλιά, την περίφημη Κλεοπάτρα, με την οποία συνδέθηκε ερωτικά για αρκετό καιρό. Το 47 π.Χ. κατανίκησε και τον Φαρνάκη, τον γιο του Μ ιθριδάτη, ενώ τα επόμενα δύο χρόνια κατέστειλε τις τελευτα ίες

εσ τίες αντίστασης απο τους ανασυνταγμένους οπαδούς του Πομπήιου: πρώτα στην Αφρική (νίκη της Θάψου) και τέλος στην Ισπανία (νίκη της Μούνδας, 17 Μαρτίου 45 π.Χ.). Από το σημείο αυτό και μετά αναδείχθηκε σε απόλυτο και αδιαμφισβήτητο κυρίαρχο του ρωμαϊκού Imperium.

Διατήρησε τυπικά τους δημοκρατικούς θεσμούς, με μεθοδικά όμως βήματα τους αφαίρεσε τη δημοκρατική τους υπόσταση. Τυπικά υπήρχε δημοκρατία, αλλά στην ουσία αυτός ήταν ο de facto απόλυτος μονάρχης. Ανακηρύχθηκε δικτάτωρ επ’ αόριστον, ύπατος με πενταετή θητεία , αρχιερέας του ρωμαϊκού κράτους, τιμητής, αρχιστράτηγος, ισόβιος δήμαρχος. Εκοψε νομίσματα με τη μορφή του, ενώ συνήθως παρουσιαζόταν με αμφίεση θριάμβου και δάφνινο στεφάνι στο κεφάλι (με το τελευτα ίο μάλλον κάλυπτε τη φαλάκρα και τα συμπλέγματα που αυτή του προκαλούσε). Αυτή, όμως, η επιθυμία του να περιβληθεί την ανώτατη εξουσία σε συνδυασμό με τη ζηλοφθονία που είχαν γεννήσει στους Συγκλητικούς οι κατακτήσεις του, αποτέλεσαν τις α ιτίες αντίδρασης μιας μερίδας δημοκρατικών (πολλοί ήταν επιζήσαντες της μάχης των Φαρσάλων και ήταν εν ζωή λόγω της μεγαλοψυχίας του Καίσαρα), οι οποίοι με τη βοήθεια του θετού γιου του, του Βρούτου, και πολλών Συγκλητικών οργάνωσαν μια καλοστημένη συνομωσία και δολοφόνησαν τον «τύραννο» με αφορμή έναν παλιό χρησμό του 509 π.Χ., που εξόριζε για πάντα τους βασιλιάδες από τη Ρώμη.

Το έργο του Καίσαρα έμεινε ημ ιτελές. Ωστόσο, αυτό που είχε ήδη φ έρει ε ις πέρας ήταν πολύ σημαντικό: περιόρισε τη δύναμη της Συγκλήτου (αυξάνοντας παράλληλα τα μέλη της), παραχώρησε το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη σε όσους είχαν εγκατασταθεί μεταξύ Πάδου και Αλπεων (Grimal, 40)

Ο Κ αίσαρ διασώζεται, από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον τον (44 π.Χ.) 29

και εξορθολόγισε τ ις δ ιο ικητικές δομές των πόλεων που είχαν υ ιοθετήσει το ρωμαϊκό και λατινικό δίκαιο (με τον νόμο lulia Municipalis) εγκαθιστώντας παντού δυαρχίες (δύο τοπικούς άρχοντες όπως οι ύπατοι τη Ρώμη) και δέκαρχους (όπως η Σύγκλητος στη Ρώμη). Επίσης, μεταρρύθμισε το ρωμαϊκό ημερολόγιο, που ήταν σεληνιακό

Παράλληλα, είχε και πνευματικές ανησυχίες. Δ ιακρίθηκε ως συγγραφέας και θεω ρείτα ι μάλιστα ένας από τους καλύτερους εκπροσώπους της ρωμαϊκής λογοτεχνίας, με κύρια χαρακτηριστικά τη διαύγεια και την απλότητα. Εχουν διασωθεί μεγάλα τμήματα από τα σχόλιά του iCommentarii) για τις επιχειρήσεις του στη Γαλατία και κατά τον εμφύλιο (στην ουσία πρόκειται για απομνημονεύματα) _ε αντίστοιχους τίτλους De bello galico <αι De bello civili. Επιπλέον έγραψε και άλλα έργα που δεν σώθηκαν (μια τραγωδία, γλωσσολογικές πραγματείες, αστρονομικές μελέτες, ποιήματα, κ.ά.).

Τ ι Θα συνέβαινε εάν ο Καίσαρ ζούσε περισσότερο;

Εκανε ερώτημα, η σημασία του οποίου εξαντλείτα ι στις υποθετικές αναζητήσεις του καθενός μας (καθώς με τα «εάν» δεν γράφεται Ιστορία) αοορά την υποθετική περίπτωση ο Καίσαρ να μην είχε δολοφονηθεί από τους «δημοκρατικούς», αλλά να συνέχιζε την πολιτική και στρατιωτική δράση του ε ίτε γ ια τ ί δεν θα πραγματοποιείτο η απόπειρα ε ίτε γ ιατί 5-α αποτύγχανε. Τι θα συνέβαινε,•.οιπόν, αν η ζωή του παρατεινόταν;Πώς θα είχε εξελ ιχθε ί η προσωπική του ~ορ ία ; Πώς θα γραφόταν από τους

μετέπειτα ιστορικούς η ρωμαϊκή χτορία; Οι απαντήσεις που θα δοθούν

παρακάτω είνα ι αυτονόητα υποθετικές, προέρχονται από προσωπικές εκτιμήσεις και θα έχουν ορθολογιστική

και νομοτελειακή βάση. Οι υποθέσεις θα αναλυθούν σε δύο επίπεδα. Στο ένα θα διατυπωθούν εικασίες για τα γεγονότα πριν τον υποτιθέμενο φυσιολογικό θάνατό του (αρκετά μετά το 44 π.Χ.), ενώ στο δεύτερο θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τ ι θα είχε συμβεί μετά από αυτόν.

Επιχειρώντας υποθέσεις σχετικά με τη συνέχεια της ζωής του μετά τις ειδούς (Ides, η 15η μέρα κάθε μήνα) του Μαρτίου του 44 π.Χ, μια πρώτη σειρά υποθέσεων με αυξημένες π ιθανότητες αληθοφάνειας θα αφορούσε τον χαρακτήρα του. Η σταδιακή συσσώρευση αξιωμάτων και εξουσίας απολυταρχικού τύπου ήδη από το 59 π.Χ. (οπότε ο Καίσαρ άρχισε να αναλαμβάνει υψηλές θέσεις στο ρωμαϊκό cursus honorum/ιεραρχία των αξιωμάτων) του έδωσε μια αίσθηση αυτοπεποίθησης ή καλύτερα συγκεκαλυμμένης αλαζονείας. Δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει κάποιος ψυχολογία για να διαπιστώσει ότι οι πολλές στρατιωτικές επ ιτυχίες του σε συνδυασμό με τα υψηλά αξιώματα που κατέλαβε και η αμέριστη αγάπη του λαού προς το πρόσωπό του, θα τον έκαναν να α ισθάνεται ανίκητος και primus inter pares (πρώτος μεταξύ ίσων), χωρίς να αποκλείετα ι και το ενδεχόμενο στη σκέψη του να μην υπήρχε καν το «inter pares». Αυτή η βαθμιαία γιγάντωση του Εγώ του είναι πολύ πιθανό ότι θα έφθανε τα επόμενα χρόνια σε υπερθετικό βαθμό δρομολογώντας ανάλογες δράσεις από τον ίδιο και αντιδράσεις από τους αντιπάλους του, οι οποίοι ήδη από το 45 π.Χ. δεν ανέχονταν όποιον υπερέβαινε τα όρια που είχαν θ έσ ει οι ίδιοι. Ετσι, δ ιαφαίνετα ι ως ενδεχόμενη η πλήρης κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών και η ακόμη πιο δ ικτατορική διαχείριση της εξουσίας. Ως το 44 π.Χ. ο Καίσαρ διατηρούσε τους δημοκρατικούς θεσμούς (τυπικά, βέβαια, χωρίς ουσιαστική υπόσταση).

Ο νικητής των Γαλατώνυποχρεώθηκε από τη Σύγκλητο να θέσει τέλος στις φιλοδοξίες του για κατάκτηση της Γερμανίας.

30 What i f

Μετά το 44 π.Χ. π ιθανολογείται ότι θα ωθείτο στην απροκάλυπτη κατάργησή τους, καθώς η διατήρησή τους θα ήταν πλέον ολοφάνερα υποκριτική και δεν θα είχε νόημα, τουλάχιστον ως προς τη σχέση του με τον λαό για τον οποίο οι δημοκρατικές διαδικασίες αποτελούσαν αναγκαστικό μοχλό πίεσης προς τη Σύγκλητο για την κατάκτηση των στοιχειωδών του δικαιωμάτων. Από τη στιγμή που θα ήταν ευχαριστημένοι με τον Καίσαρά τους και με όσα τους παρείχε, οι Ρωμαίοι δεν θα είχαν λόγω να μην αποποιηθούν τα δημοκρατικά τους κεκτημένα στο όνομα μιας πιο ευχάριστης ζωής (από άποψη συνθηκών και παροχών). Αυτή η Βάναυση κατάλυση των δημοκρατικών ιδεωδών θα δυσχέραινε πιθανότατα ακόμη περισσότερο τις ήδη κάκιστες σχέσεις του Καίσαρα με τους «Πατέρες» της Ρώμης ανατροφοδοτώντας έναν φαύλο κύκλο δράσεων και αντιδράσεων, που ίσως δρομολογούσε ακόμη περισσότερες συνομωσίες και προμελετημένες απόπειρες με αμφίβολες, όμως, π ιθανότητες επιτυχίας, εφόσον μια βέβαιη ενέργεια του Καίσαρα μετά την απόπειρα εναντίον του θα ήταν η δημιουργία μιας ισχυρής φρουράς που θα τον ακολουθούσε πλέον σε κάθε του βήμα.

Εξαντλώντας τις υποθέσεις που αφορούν την προσωπική του ζωή, μπορούμε να εικάσουμε με σχετική ασφάλεια ότι από τις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ. η σύζυγός του και οι μάντεις θα διαδραμάτιζαν πολύ πιο σημαντικό ρόλο στη ζωή του. Το πρωί της μοιραίας ημέρας η σύζυγός του, ορμώμενη από κάποιο αόριστο προαίσθημα και τα άσχημα όνειρά της το προηγούμενο βράδυ, προέτρεπε έντονα τον Καίσαρα να παραμείνει στο σπίτι, ενώ την ίδια συμβουλή τού έδωσαν και οι μάντεις, καθώς οι οιωνοί (ακόμη και ο καιρός τη νύκτα) ήταν ιδ ια ίτερα κακοί. Ετσι, αν επιζούσε από την απόπειρα, πιθανότατα θα γινόταν υπερβολικά πιο προληπτικός και κάθε κίνησή του θα εξαρτάτο από τους μάντεις και το «αλάθητο» ένστικτο της συζύγου του.

Τέλος, μπορούμε να κάνουμε εικασίες για τον ψυχισμό του σε σχέση με την εξωτερική του εμφάνιση. Ηταν γνωστό το σύμπλεγμα που τον βασάνιζε (κυκλοφορούσαν και σχετικά ανέκδοτα ανάμεσα στους ίδιους τους στρατιώτες του) σχετικά με τη φαλάκρα του, η οποία με την πάροδο του χρόνου μεγάλωνε αναγκάζοντας τον Καίσαρα να καταφεύγει σε περίεργες λύσεις: υπερβολικά στυλιζαρισμένο χτένισμα, μαλλιά ακινητοποιημένα με διάφορους τρόπους, δάφνινο στεφάνι. Με την

Ο Βερκιγκετόριξ παραδίδει τα όπλα του στον Καίσαρα ο οποίος μετά τη μάχη της Αλέσιας προσάρτησε οριστικά τη Γαλατία στο ρωμαϊκό κράτος.

Ο Κ αίσαρ διασώζεται απο τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.) 31

Ο κήπος των Εστιάδων Παρθένων στη Ρώμη.

πάροδο του χρόνου η αλωπεκίαση θα αυξανόταν δημιουργώντας μεγαλύτερο κόμπλεξ σε έναν χαρακτήρα που αφενός διαμορφώθηκε από τη συγκέντρωση εξουσίας και αφετέρου θα πλησίαζε σε γεροντική ηλικία με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Ας εξετάσουμε παράλληλα τ ι θα μπορούσε να συμβεί σε ορισμένους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντος του Καίσαρα (με όσους είχαν ιδ ια ίτερα σημαίνοντα ρόλο θ ’ ασχοληθούμε αργότερα). Αυτή που είναι . ομοτελειακά αδιαμφισβήτητη είναι η μοίρα των επίδοξων «τυραννοκτόνων» εφόσον θεωρούμε ως δεδομένο ότι ο

Καίσαρ θα γλύτωνε από την εναντίον του απόπειρα). Είναι γνωστή η αγάπη - ου έτρεφ ε ο Καίσαρ για τον Βρούτο, :πως επίσης είνα ι εξίσου γνωστό ότι οι “ ερισσότεροι συνομώτες που σ-αμετείχαν ενεργά στη δολοφονία του. όφειλαν τη ζωή τους στη μεγαλοψυχία του θύματός τους (Grimal, 35 . Μετά την αποκάλυψη της ιΐ'ΐρόκλητης απόπειρας θα πρέπει να θεω ρείτα ι παραπάνω από βέβαιη η• αταδίκη των πρωταιτίων σε θάνατο και μάλιστα ατιμωτικό (σταύρωση), όσων τουλάχιστον δεν θα φρόντιζαν να

απαλλάξουν εαυτούς από τα μαρτύρια και την ατίμωση που τους περίμενε. Ο Βρούτος και ο Κάσιος αναμφισβήτητα θα θανατώνονταν με παραδειγματικό τρόπο και ύστερα από φρικτά βασανιστήρια. Οπως είναι ευνόητο, αυτή η εξέλιξη θα απάλλασσε τη ρωμαϊκή ιστορία από έναν εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στους δημοκρατικούς (Βρούτο, Κάσιο, κ.ά.) και τους δύο Καισαρικούς (Μ. Αντώνιο και Οκταβιανό), που ακολούθησε τη δολοφονία.

Οι άξονες της πολιτικής του Καίσαρα

Οσον αφορά την τύχη του κράτους, μια πρώτη εικασία αφορά την έκτασή του, η οποία πιθανόν θα αυξανόταν. Γνωρίζουμε ότι η δολοφονία του Καίσαρα το 44 π.Χ. ματαίωσε ένα ακόμη μεγάλο σχέδιο του Ρωμαίου στρατηλάτη, την εκστρατεία εναντίον των Πάρθων (Rostovtzeff, 115, Grimal, 38). Η Παρθία ήταν μια περιοχή κομβικής σημασίας για το imperium, η κατάκτηση της οποίας θα εξασφάλιζε στον Καίσαρα πολλά οφέλη, τόσο πρακτικά όσο και ηθικά. Στα πρώτα

32 What i f

συνείδηση των Ρωμαίων η Γερμανία ήταν

πάντα επίφοθη και μυστηριώδης

χώρα και τα γερμανικά φύλα,

λόγω της σωματικής δομής

και της αγριότητας των

στρατιωτών τους, προξενούσαν δέος στους

μεσογειακούς Ρωμαίους.

εντασσόταν η αξιοποίηση της Αρμενίας ως βάσης επίθεσης προς τα παράκτια βασίλεια της Μαύρης Θάλασσας. Επίσης, θα άνοιγε ο δρόμος για την κατάκτηση της Μεσοποταμίας και γενικά της Ανατολής. Ηθικά, η πιθανολογούμενη επιτυχία αυτής της εκστρατείας θα αντιστάθμιζε την ντροπή για την ήττα του Κράσσου στις Καρές, εξα ιτίας της οποίας τα πάντοτε νικηφόρα ρωμαϊκά λάβαρα μετατράπηκαν σε παρθικά λάφυρα και ένα μεγάλο μέρος της ρωμαϊκής στρατευμένης νεολαίας εξανδραποδίσθηκε. Η ντροπή και η διάθεση ρεβανσισμού επηρέαζε τη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής των Ρωμαίων κατά τα επόμενα χρόνια και σ’ αυτό το πνεύμα εντάσσεται η σχεδίαση από τον Καίσαρα της εκστρατείας κατά των Πάρθων, η νικηφόρα έκβαση της οποίας θα απέφερε στον «δικτάτορα» ανυπέρβλητη αίγλη και θα παγίωνε την αδιαμφισβήτητη υπερεξουσία του.

Αυτά όσον αφορά τα «ανατολικά» σχέδια του Καίσαρα. Προς τα δυτικά είχε ήδη φθάσει στο έσχατο όριο του Ωκεανού (αν εξα ιρέσει κανείς ορισμένες νησίδες ανυπότακτων στην Ισπανία και τη Γαλατία), αντισταθμίζοντας τ ις στρατιωτικές επ ιτυχίες του Πομπήιου στην Ανατολή. Στα βόρεια είχε επιχειρήσει αναγνωριστικές εκστρατείες εναντίον των Γερμανών, αλλά η Σύγκλητος δεν του επέτρεψε να πραγματοποιήσει σοβαρότερες απόπειρες αναγκάζοντάς τον να αναγνωρίσει ως βόρειο σύνορο του Imperium τον Ρήνο (Grimal, 37). Αλλωστε, στη συνείδηση των Ρωμαίων η Γερμανία ήταν πάντα επίφοβη και μυστηριώδης χώρα και τα γερμανικά φύλα, λόγω της σωματικής δομής και της αγριότητας των στρατιωτών τους, προξενούσαν δέος στους μεσογειακούς Ρωμαίους. Απέμενε, λοιπόν, ο Νότος, προς τ ις ερήμους του οποίου είνα ι το πιο πιθανό ότι θα στρεφόταν κάποια στιγμή (μετά την

Ανατολή) η φιλοδοξία του Καίσαρα. Η εικασία αυτή δεν είνα ι έωλη, αλλά σ το ιχε ιοθετείτα ι από συγκεκριμένα γεγονότα: μετά τη μάχη των Φαρσάλων, όταν βρισκόταν για κάποιο διάστημα στην Αίγυπτο, ο Καίσαρ ταξίδεψ ε στον Νείλο μαζί με την Κλεοπάτρα. Το ταξίδ ι αυτό πάνω στο βασιλικό πλοίο είναι πολύ πιθανό να μην ήταν απλά ένα ταξίδ ι αναψυχής, αλλά δ ιερευνητικό. Αλλωστε, είχε ήδη φροντίσει να επ εκτείνει το ρωμαϊκό κράτος προς τα νοτιοδυτικά εκμεταλλευόμενος την αποστασία του Νουμίδη βασιλιά Τζούμπα Α’ (πιστού οπαδού του Πομπήιου) και προσαρτώντας την περιοχή που περιλάμβανε τη σημερινή ανατολική Αλγερία μέχρι το Οράν στην οποία έδωσε το όνομα Africa Nova. Μπορεί να μη διατυπώθηκαν ποτέ ευθέως βλέψεις προς την περιοχή του Σουδάν ή το βασίλειο της Μαυριτανίας, ωστόσο οι εξερευνητικές αποστολές του κληρονόμου του στη νότια Αίγυπτο και στις χώρες πέρα από την έρημο, για τ ις οποίες είχε παγιωθεί η πεποίθηση πως δεν υπήρχε ζωή, απηχούν πολύ πιθανόν τα ανεκπλήρωτα όνειρα του Καίσαρα.

Βασισμένοι στις ενέργειες του Καίσαρα και στα πολιτικά δόγματα που απέρρεαν απ’ αυτές μπορούμε να διατυπώσουμε εικασίες όσον αφορά τις σχέσεις του με τη Σύγκλητο, αλλά και την ίδια τη δύναμή της. Από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας, όταν αποφάσισε να θέσ ει υπό αμφισβήτηση την παραδοσιακή κυριαρχία της αριστοκρατίας ερχόμενος σε αντίθεση (αφού τάχθηκε με το μέρος των populäres) με τον παντοδύναμο τό τε εκπρόσωπό της, τον Σύλλα, ο Καίσαρ έδε ιξε τα πρώτα δείγματα γραφής ενός από τό τε σχετικά ευδιάκριτου πολιτικού δόγματος, θεμέλ ιος άξονας του οποίου ήταν η πλήρης αντίθεση με τη Σύγκλητο. Στην πορεία του χρόνου και έχοντας διαπιστώσει ο ίδιος την απεριόριστη δύναμή της, αλλά και τα

Ο Κ αίσαρ διασώζεται, από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον τον (44 π.Χ.) 33

αρνητικά που απέρρεαν από αυτήν και αφορούσαν την αδυναμία εφαρμογής μιας ενια ίας πολιτικής γραμμής, προσπάθησε (ειδ ικά μετά την επικράτησή του επί του Πομπήιου) να περιορίσει την εξουσία της λαμβάνοντας διάφορα μέτρα (Rostovtzeff, 116). Σταδιακά αυτή η προσπάθεια έγινε ευκολότερη, καθώς πολλοί αντίπαλοί του (μέσα και έξω από τη «Συνέλευση των Πατέρων») και φίλοι του Πομπήιου σκοτώθηκαν στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Τα μέτρα που είχε πάρει (κυρίως το να επ ιτρέψει την είσοδο στις φατρ ίες της Ρώμης σε πολίτες από την Ισπανία και τη Ναρβωνική, αλλά και σε γιους απελεύθερων) ανάγκασαν τους αριστοκράτες να μοιραστούν τα προνόμια και τα μονοπώλιά τους με τους επήλυδες, γεγονός που είχε συνέπειες και στη συνοχή του ρωμαϊκού κράτους, καθώς ο ιστός του χαλάρωσε (Grimal, 40) και μετά το 44 - .Χ. θα χαλάρωνε ακόμη περισσότερο. ’.1ε 6άση όσα αναφέρθηκαν, φαντάζει ως αδιαφιλονίκητη π ιθανότητα το ενδεχόμενο οι σχέσεις του με τη Σύγκλητο να χειροτέρευαν. Με την -.αραδειγματική, μάλιστα, τιμωρία των Συγκλητικών, που συμμετείχαν στη συνομωσία εναντίον του (εφόσον, όπως αρκετές φορές αναφέρθηκε στο παρόν κείμενο, ο Καίσαρ επιζούσε της απόπειρας), θα είχε τη χρυσή ευκαιρία . α τη θ έσ ει υπό τον πλήρη έλεγχό του -ετατρέπ οντάς την σε υποχείριο με -ροσχηματική χρήση και μεταβάλλοντας τη δημοκρατία της Ρώμης σε «αρχή του ενός». Ο Καίσαρ και η Σύγκλητος θα λειτουργούσαν εφεξής ως συγκοινωνούντα δοχεία: η• ιγάντωση του ενός θα δρομολογούσε την εκμηδένιση του άλλου.

Παραπάνω έγινε αναφορά στη χαλάρωση του ιστού του ρωμαϊκού κράτους λόγω των προνομίων που ιαραχωρούντο στους νεοφερμένους. Ο Καίσαρ ως ευφυής πολιτικός δ ιείδε τον

Προτομή του Καίσαρα με εμφανή τα σημάδια της αλωπεκίασης που τον ταλαιπωρούσε ιδιαίτερα.

κίνδυνο αλλοίωσης της ρωμαϊκότητας του Imperium και έδωσε προτεραιότητα στην ενίσχυσή της. Σκοπός του ήταν η ισχυροποίηση της συνοχής της Ρώμης. Η παραχώρηση δικαιωμάτων σ’ όσους ήταν εγκατεστημένο ι μεταξύ των Αλπεων και του Πάδου και η επέκταση του λατινικού δικαίου στη Ναρβωνική έδιναν νομική υπόσταση σ' έναν πολιτισμικό πυρήνα ρωμαϊκότητας, που αποτελούσε βασικό άξονα της εσωτερικής του πολιτικής. Σ’ αυτό το ιδεολογικό δόγμα εντάσσεται και η ίδρυση πολλών coloniae (αποικιών), όπως η Αρελάτη (σημ. Αρλ) στη Ναρβωνική, η Ισπαλις (κοντά στη Σεβίλλη), το Ιππορήγιον στις αφρικανικές ακτές, η τόνωση πολλών πόλεων σε μακρινή απόσταση από τη Ρώμη (Καρχηδόνα, Ποντοηράκλεια, Κόρινθος, κ.ά.) και η αύξηση του πληθυσμού στις ήδη υπάρχουσες. Αυτή η ιδέα της ρωμαϊκότητας είναι πολύ πιθανό ότι θα συνέχιζε να διαποτίζει τις πρακτικές του αναφορικά με την εσωτερική πολιτική που θα ακολουθούσε (στατιστικά δεν υπάρχουν πολλές π ιθανότητες να είχε αποκλίνει ως προς αυτό το θέμα εάν η ζωή του είχε υποθετικά παραταθεί) με κύριο πυλώνα αυτής της πρακτικής την ίδρυση επιπλέον αποικιών ίσως σε

34 What i f

Ως προς τη διαδοχή, το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα είχε γίνει

ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα

στους δύο επίδοξους

αυτοκράτορες, γιατί ο Καίσαρ θα

είχε ορίσει κάποιον διάδοχο.

ακόμη πιο απομακρυσμένες περιοχές. Είναι ευνόητο ό τι η διαχείριση αυτής της πολιτικής θα είχε ζωτική σημασία για την ευημερία και τη διακυβέρνηση του ρωμαϊκού κράτους. Πραγματικά, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με σιγουριά τ ι θα σκεφτόταν για το θέμα της ρωμαϊκότητας ένας πιο γερασμένος Καίσαρ. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η ηλικία σε συνδυασμό με την απόκτηση υπερεξουσιών και τη γιγάντωση του Εγώ του θα τον οδηγούσαν σε ακρότητες σε πολλά θέματα και γ ια τί όχι και σ’ αυτό που πάνω απ’ όλα υποστήριζε τόσο ως άτομο (γεννημένο σε ορισμένο τόπο και εποχή) όσο και ως φορέας εξουσίας του Imperium. Πιθανές υπερβολές θα οδηγούσαν σε αντιδράσεις ή ακόμη και σε εξεγέρσεις εθνικιστικώ ν στοιχείων, που δεν θα δέχονταν ακραίες μεθόδους επιβολής της ρωμαϊκότητας. Ομως, πεποίθηση του γράφοντος είναι ότι, παρά τ ις αποχρώσες ενδείξε ις σχετικά με τον τρόπο διάδοσής της, παρά την αύξηση των νέων αποικιών, παρά τη νομική υποστήριξη που θα παρείχε στην ιδεολογία του, η κατάσταση δεν θα ξέφευγε από τον έλεγχό του. Εξεγέρσεις ίσως θα γίνονταν, αλλά για άλλους λόγους, απελευθερωτικούς. Ο Καίσαρ ήταν ήδη πολύ έμπειρος πολιτικός και δεν θα διάβαινε ξανά τον Ρουβίκωνα με τη ρωμαϊκότητα ως δάδα στα χέρια του.

Οι πιθανοί διάδοχοί τουΑς προσπαθήσουμε τώρα να

υποθέσουμε τ ι θα είχε γ ίνε ι μετά τον θάνατο του υπέργηρου Καίσαρα, αν δηλαδή το τέλος της ζωής του είχε επ έλθει μετά το 30 ή μετά το 20 π.Χ. Σίγουρα η υπόθεση που θα είχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον και βαρύτητα για τα τεκτα ινόμενα μετά τον θάνατό του αφορά το θέμα της διαδοχής. Η ρωμαϊκή ιστορία μετά το 44 π.Χ. (μετά τον ιστορικό θάνατο του «δικτάτορα»)

αναφέρει πως, παρά μια αρχική σύγκρουση μεταξύ του Μ. Αντωνίου και του Οκταβιανού (και τον πόλεμο της Μόδενας), οι δύο άνδρες συνασπίσθηκαν (σε τρ ιανδρία μαζί με τον Λέπιδο) ακυρώνοντας την αρχική αμνηστία των εμπλεκομένων στη δολοφονία και προβαίνοντας σε προγραφές (θύμα των οποίων έπεσε και ο Κικέρων, υποστηρικτής του Οκταβιανού), προκειμένου να εκδικηθούν τους «τυραννοκτόνους». Η 6’ τρ ιανδρία και οι συνασπισμένοι «δημοκρατικοί» συγκρούσθηκαν το καλοκαίρι του 42 π.Χ. και μετά την ήττα των τελευτα ίω ν οι πρωταίτιοι της δολοφονίας, Βρούτος και Κάσιος, αυτοκτόνησαν. Οι δύο ν ικητές χώρισαν το κράτος σε σφαίρες επιρροής (το ανατολικό δόθηκε στον Μ. Αντώνιο και το δυτικό στον Οκταβιανό), αλλά δεν άργησαν να συγκρουσθούν. Λίγα χρόνια μετά, το 31 π.Χ., οι δύο άνδρες ξεκαθάρισαν τους λογαριασμούς τους (ναυμαχία στο Ακτιο, 2 Σεπτεμβρίου 31 π.Χ.) με νικητή τον Οκταβιανό. Ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα (με την οποία ο τελευτα ίος συνδέθηκε ερωτικά και στρατιωτικά, καθώς η βασίλισσα της Αιγύπτου τον συνέδραμε στη ναυμαχία) αυτοκτόνησαν και ο ν ικητής κυβέρνησε πολλά χρόνια (ως τον θάνατό του το 14 μ.Χ.) προσφέροντας στο Imperium ύστερα από τρε ις καταστρεπτικούς εμφυλίους πολέμους την πολυπόθητη Pax Romana.

Το μόνο σίγουρο είνα ι ό τι τα γεγονότα δεν θα είχαν εξελ ιχθε ί έτσι, αν ο Καίσαρ ζούσε περισσότερο. Ως προς τη διαδοχή, το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα είχε γ ίνε ι ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους δύο επίδοξους αυτοκράτορες, γ ια τί ο Καίσαρ θα είχε ορίσει κάποιο διάδοχο (θα είχε αποσοβηθεί, δηλαδή, ο δεύτερος εμφύλιος). Ας υποθέσουμε ότι θα διάλεγε έναν από τους Μ. Αντώνιο και Οκταβιανό (στατιστικά είχαν τις πιο πολλές π ιθανότητες, ενώ αν δεν είχε

Ο Καίσαρ διασώζεται από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.) 35

στρατιώτες. Στην ιεραρχία του στρατιωτικού cursus honorum ήταν «διοικητής του ιππικού», που σήμαινε υπαρχηγός του Καίσαρα. Στα χρόνια της ακμής του «δικτάτορα» αποτελούσε την πιο αξιόπιστη παρουσία δίπλα του, ως ο πιο στενός συνεργάτης του, ενώ, όταν ο Καίσαρ βρισκόταν στην Ανατολή, προκειμένου να ανακαταλάβει όσες επαρχίες είχαν συνταχθεί με τον Πομπήιο, ήταν νόμιμος εκπρόσωπός του, αποφάσιζε ως Καίσαρ. Ο στρατός (η μεγάλη ανερχόμενη δύναμη που άλλαζε τον συσχετισμό δυνάμεων στη ρωμαϊκή κοινωνία, κάτι που ο Καίσαρ είχε συνειδητοποιήσει, όχι όμως και η Σύγκλητος, παρότι η Δημοκρατία

εκδηλωθεί η απόπειρα στην κούρσα της διαδοχής θα έμπαινε ως «φαβορί» και ο Βρούτος). Ποιον από τους δύο όμως; Η εντελώς υποκειμενική υπόθεση που θα κάνουμε ευνοεί τον Μ. Αντώνιο. Ο Οκταβιανός ίσως δεν θα γινόταν ποτέ αυτοκράτορας. Από μικρός ήταν φιλάσθενος με αδύνατη κράση χωρίς ιδ ια ίτερες αντοχές, ενώ ως το 44 π.Χ. είχε ελάχιστες πολιτικές και στρατιωτικές εμπειρίες (κάτι που πιθανόν δεν θα άλλαζε δραματικά στα επόμενα χρόνια) σε αντίθεση με τον Μ. Αντώνιο, ο οποίος δ ιέθ ετε τεράστιες αντοχές, ήταν ασκημένος στη σκληρή ζωή του στρατοπέδου, είχε σφυρηλατηθεί από τις πολλές μάχες ττις οποίες είχε συμμετάσχει, ενώ ήταν σχετικά έμπειρος και στη διαχείριση πολιτικών θεμάτων. Η αίγλη του ήταν ■εοάστια, ειδ ικά ανάμεσα στους

Ανδριάντας του Ιουλίου Καίσαρα, του πολιτικού που αντιτάχ&ηκε στη δύναμη της Συγκλήτου.

36 What i f

ο τύπος του Οκταβιανού ήταν ακριβώς το

αντίθετο του ανθεκτικού στρατιώτη,

στατιστικά θα είχε πάρα πολλές πιθανότητες να

σκοτωθεί μέσα σε συνθήκες μάχης.

βρέθηκε αρκετές φορές στο έλεός του, ειδ ικά το 62 π.Χ., όταν ο Πομπήιος νίκησε τον Μ ιθριδάτη, αλλά και πιο πριν με τον Σύλλα), πολύ πρόθυμα θα τον ήθελε ως αυτοκράτορα μετά τον θάνατο του αγαπημένου του Καίσαρα. Τον ήθελε το 44 π.Χ., θα τον ήθελε ίσως περισσότερο και αργότερα, όταν με την πάροδο του χρόνου θα είχε δ εθε ί ακόμα πιο πολύ με τον αρχηγό του, τον δ ιοικητή του ιππικού, που πολεμούσε δίπλα στους στρατιώτες του, τον υπασπιστή, το δεξ ί χέρι του Καίσαρα. Είναι, επίσης, πιθανό ο Οκταδιανός, λόγω της ασθενικής του κράσης, να πέθαινε πιο νωρίς από τις κακουχίες ή μέσα στη μάχη (ο Καίσαρ τον είχε μαζί του στην εκστρατεία εναντίον των Ισπανών, ενώ λίγο πριν πεθάνει τον έσ τε ιλε στην Ανατολή με την εμπροσθοφυλακή για την εκστρατεία κατά των Πάρθων).Σταδιακά πιθανολογούμε ότι θα τον χρησιμοποιούσε περισσότερο στους πολέμους του και, επειδή ο τύπος του Οκταβιανού ήταν ακριβώς το αντίθετο του ανθεκτικού στρατιώτη, στατιστικά θα είχε πάρα πολλές π ιθανότητες να σκοτωθεί μέσα σε συνθήκες μάχης, αφού θα αναγκαζόταν να βρίσκεται στο πλευρό του Καίσαρα ως εκκολαπτόμενος στρατηλάτης και πιθανός imperator. Αλλωστε, ο Καίσαρ είναι λογικό ότι θα επέλεγε ως διάδοχό του έναν άνδρα όσο το δυνατόν «καθ’ εικόνα και ομοίωσίν» του και ο Μ. Αντώνιος ήταν ασύγκριτα πιο κοντά σ’ αυτό, όσο και αν ο «δικτάτορας» θα προετοίμαζε τον Οκταβιανό.

Είναι, λοιπόν, πιθανό αυτοκράτορας να χριζόταν ο Μ. Αντώνιος (η στατιστική, όπως είπαμε, ήταν με το μέρος του στη δ ιάρκεια των μαχών). Τι θα ουνέβαινε, αν όντως η κούρσα της διαδοχής είχε πάρει αυτή την τροπή;Για τη συγκεκριμένη εικοτολογία θα 6ασισθούμε σε στοιχεία του χαρακτήρα του και σε γεγονότα ή επιλογές του πριν τον θάνατο του Καίσαρα. Είδαμε

παραπάνω ότι ο Μ. Αντώνιος ήταν ο τύπος του σκληροτράχηλου στρατιώτη και σίγουρα η προσωπικότητά του διαμορφώθηκε μέσα από τη σκληρότητα της μάχης, όπου το ένστικτο της επιβίωσης καθόριζε κάθε κίνηση. Ηταν παρορμητικός και ενθουσιώδης, καθαρά «μεσογειακός» τύπος, και πολλές φορές ζούσε κάθε ημέρα σαν να ήταν η τελευτα ία του (χαρακτηριστικά της νοοτροπίας στρατιωτών και μονομάχων). Είχε συνδεθεί ερωτικά με τη βασίλισσα της Αιγύπτου, την Κλεοπάτρα, αδιαφορώντας για τους άγραφους κοινωνικούς θεσμούς και τα πρωτόκολλα, που απαιτούσαν δ ιαφορετικούς χειρισμούς. Η επιρροή που ασκούσε πάνω του η εξωτική βασίλισσα της Αιγύπτου ήταν ιδ ια ίτερα έκδηλη (είναι γνωστό ότι ο Μ. Αντώνιος εγκατέλειψ ε τη ναυμαχία που ήταν σε εξέλιξη στο Ακτιο, όταν είδε την Κλεοπάτρα να φ εύγει με το πλοίο της). Αν ο Καίσαρ πέθαινε αρκετά πιο αργά, δεν ξέρουμε αν ο Μ. Αντώνιος θα είχε συνάψει σχέσεις μαζί της (η Κλεοπάτρα ήταν ερωμένη του ίδιου του Καίσαρα), άσχετα αν η ρωμαϊκή ηθική το επέτρεπε. Το πιο πιθανό σενάριο είναι να δημιουργούσαν σχέση, όταν ο Μ. Αντώνιος θα χριζόταν αυτοκράτορας, αφού η φιλοδοξία και ο καιροσκοπισμός της Κλεοπάτρας την οδηγούσαν να συνάπτει σχέσεις με τους ισχυρούς άνδρες της Ρώμης, για να ισχυροποιήσει τη θέση της και την κατάσταση του λαού της. Οι συνθήκες του δεσμού τους θα ήταν καλύτερες, θα μπορούσαν να χαρούν ελεύθερα την απόλυτη δύναμη που θα είχε ο Αντώνιος και δεν αποκλείετα ι το ενδεχόμενο να προέκυπτε καθεστώς συγκυβέρνησης (η Κλεοπάτρα ήταν εξα ιρετικά φιλόδοξη και ιδ ια ίτερα σαγηνευτική και θα το εκμεταλλευόταν στο έπακρο). Ηδη ο ρωμαϊκός λαός είχε δ ε ίξε ι δείγματα ανοχής απέναντι στην Αιγύπτια βασίλισσα κατά την επίσκεψή

Ο Καίσαρ διασώζεται από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.) 37

της στην πρωτεύουσα του Imperium.

Εφόσον τα πράγματα εξελίσσονταν έτσι, είναι πολύ πιθανό ότι θα σημειώνονταν έντονες κοινωνικές αντιδράσεις και αναταραχές, γ ια τί θα ήταν δύσκολο έως ανυπόφορο για τον μέσο Ρωμαίο να δεχθεί να τον κυβερνά- έστω και έμμεσα - μια γυναίκα από εναν λαό κατακτημένο από τους Ρωμαίους.

Ο Αντώνιος, άλλωστε, είχε ;ανερώ σει την προτίμησή του στην -ν-ατολή (κατά τη διανομή με τον Οκταβιανό μετά τη μάχη των Φιλίππων ~^ρε το ανατολικό τμήμα του κράτους)- ι ι ήταν σαφής η επίδρασή της στον ταόπσ ζωής του. Η ανατολίτικη. οοτροπία ήταν απόλυτα ταιριαστή στο ~x)dus vivendi του με τα ατελείω τα Ξενύχτια, την άκρατη οινοποσία, τις :πολαύσεις πέρα από το μέτρο, την αλόγιστη χαρά της ζωής. Είναι πολύ -,.θανό ότι αυτά τα ανατολίτικα στοιχεία ra ασκούσαν ολοένα μεγαλύτερη £_ .δραση και ίσως θα διαπότιζαν τταδιακά τη ραχοκοκαλιά του ρωμαϊκού ττοατού και της ρωμαϊκής κοινωνίας, ~αρότι έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τ ;ς ρωμαϊκές αρχές και τα ρωμαϊκά ,δεώδη που έκαναν μεγάλο το Imperium

Romanum, δηλαδή την εγκράτεια, την ευσέβεια και την πειθαρχία. Θα “ ΐοουσ ιάζονταν έντονα σημάδια “ αρακμής και υφέρπουσας σήψης του •οθω νικού ιστού, που, σαν καρκίνωμα, 5α απλωνόταν και θα μόλυνε ένα μενάλο μέρος του ρωμαϊκού :ργανισμού. Οι λεγεώνες, η ".εμπτουσία της ρωμαϊκής επιβολής, θα :.χαν «μολυνθεί» από ανατολικά και

υπτιακά στοιχεία, εξέλιξη που “ ιθανότατα θα μείωνε την Ξποτελεσματικότητα των όπλων τους 'α ι μακροπρόθεσμα θα είχε συνέπειες• αι στην έκταση της αυτοκρατορίας. ν~ ο ρ ε ί τη δεδομένη στιγμή η Ρώμη να “Αησίαζε στο απόγειο της δύναμής της, :μως η ιστορία δείχνει ό τι οι -υτοκρατορ ίες γκρεμ ίζονται σταδιακά

και πρώτα εκ των έσω. Ο Αντώνιος (εμφορούμενος από τον στρατηλάτη- κατακτητή Καίσαρα και χωρίς να δ ια θ έτε ι την «τετράγωνη» λογική του Οκταβιανού, η Pax Romana του οποίου χάρισε στη ρωμαϊκή οικουμένη μια μακρά περίοδο ηρεμίας, ευημερίας και προόδου) ίσως συντελούσε με τις πρακτικές και τη δράση του στην πρόωρη παρακμή και πτώση της Ρώμης (ύστερα από δύο ή τρε ις εκατονταετίες), έτσ ι ώστε το 476 μ.Χ. (έτος που συμβατικά θεωρούμε ως τέλος της ρωμαϊκής εποχής) πιθανότατα θα ήταν απλά μια ακόμη χρονολογία της Πρώιμης Βυζαντινής Περιόδου.

Ενδεχόμενη εξέλιξη του ρωμαϊκού πολιτισμού

Πέρα από τ ις πολιτικοστρατιωτικές εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε

Η δολοφονία του ένδοξου στρατηλάτη στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ. έθεσε τέλος στα σχέδιά του για μια εκστρατεία κατά των Πάρθων.

38 What i f

Αν γινόταν αυτοκράτορας ο Μ. Αντώνιος, ο

στρατιώτης με τις όχι τόσο έντονες

λογοτεχνικές ανησυχίες, δεν θα είχε υπάρξει

ποτέ ένας Μαικήνας ως

προστάτης των Τεχνών με τον

κύκλο του.

υποθέσεις και για άλλα επίπεδα και εκφάνσεις της ρωμαϊκής ιστορίας.Οπως είνα ι γνωστό, επί του Αυγούστου η ρωμαϊκή λογοτεχνία έφθασε στο απόγειό της. Στο πλαίσιο μίας ορθολογιστικής εσωτερικής διακυβέρνησης ο Αύγουστος φρόντισε και για την ανάπτυξη των Γραμμάτων και των Τεχνών για σαφείς, βέβαια, πολιτικούς λόγους: να διασφαλίσουν στην αιωνιότητα τη δόξα του Ηγεμόνα. Ο Μαικήνας, πολύ καλός φίλος του Αυγούστου, είχε δημιουργήσει (υπό τη σκέπη του ίδιου του αυτοκράτορα) έναν κύκλο ποιητών (ανάλογο με αυτόν των Πτολεμαίων στην ελληνιστική Αίγυπτο) οι οποίοι ήταν απαλλαγμένοι από β ιοτικές μέριμνες και είχαν ως κύριο και μοναδικό έργο την ενασχόλησή τους με τη συγγραφή λογοτεχνικών κειμένων. Οι ευφ υέστερο ι ποιητές της εποχής, λογοτέχνες του δ ιαμετρήματος ενός Βιργιλίου και ενός Ορατίου, συνέθεταν σημαντικά έργα ακροβατώντας συχνά ανάμεσα στην αυθόρμητη λογοτεχνική δημιουργία και στη στρατευμένη τέχνη, αν και σήμερα υπάρχει η τάση να αποδεσμεύεται η λογοτεχνική παραγωγή τους από την προπαγάνδα του Αυγούστου (βλ. περισσότερα στον Grimal, 87-92) τονίζοντας τη λογοτεχνική αυθυπαρξία των κορυφαίων αυτών λογοτεχνών. Σε κάθε περίπτωση, είναι σίγουρο ότι «χωρίς τον Μαικήνα δεν θα είχαμε Οράτιο» (Γρόλλιος, 12) και εμείς συμπληρώνουμε το ευνόητο: ούτε Βιργίλιο. Το ζήτημα είνα ι ό τι ο Μαικήνας όφειλε τη δράση του στον Οκταβιανό Αύγουστο και την εσωτερική πολιτική που εκείνος ακολούθησε. Παραφράζοντας τον Γρόλλιο μπορούμε να πούμε ότι χωρίς τον Αύγουστο δεν θα είχαμε Μαικήνα, προκειμένου να τον ισθεί ο ρόλος του Αυγούστου και ο κύκλος αλληλεξάρτησης του Ηγεμόνα, του Μαικήνα και των ποιητών, οι οποίοι δεν ήταν πλούσιοι (ειδ ικά ο Οράτιος

δεν θα είχε ποτέ τη δυνατότητα να ασχοληθεί με την ποίηση, αν είχε β ιοτικές μέριμνες). Αν, λοιπόν, γινόταν αυτοκράτορας ο Μ. Αντώνιος, ο στρατιώτης με τις όχι τόσο έντονες λογοτεχνικές ανησυχίες, δεν θα είχε υπάρξει ποτέ ένας Μαικήνας ως προστάτης των Τεχνών με τον κύκλο του και είνα ι πολύ πιθανόν ότι δεν θα είχαμε τα ανυπέρβλητα έργα των κορυφαίων λογοτεχνών εκε ίνης της εποχής, ενώ η Ρώμη θα είχε στερηθεί τη χρυσή λογοτεχνική της περίοδο στερώντας πιθανότατα και από τη λέξη ελληνορωμαϊκός (αναφορικά με τον πολιτισμό) το δεύτερο συνθετικό της.

Μια πιο μακροπρόθεσμη εικασία αφορά τη διαδοχή των αυτοκρατόρων μετά τον Μ. Αντώνιο. Σύμφωνα με το πιο πιθανό σενάριο, η σειρά που γνωρίζουμε δεν θα ήταν η ίδια. Ο Τιβέριος ήταν εκλογή του Αυγούστου και ο Καλιγούλας του Τιβέριου. Ισως θα είχαμε τον γ ιο του Μ. Αντωνίου (αν αποκτούσε), ίσως κάποιον ευνοούμενο του, αλλά όχι τον Τιβέριο. Με σχετική σιγουριά μπορούμε να πούμε ότι η ανθρωπότητα δεν θα γνώριζε τον Καλιγούλα και τον Νέρωνα. Μια διαφορετική διαδοχή ίσως είχε επιπτώσεις και στην ιστορία του Χριστιανισμού. Αν δεν ήταν αυτοκράτορας ο Τιβέριος στα χρόνια της ενήλικης ζωής του Χριστού, είναι πολύ πιθανό ότι κυβερνήτης της Ιουδαίας δεν θα ήταν ο Πόντιος Πιλάτος. Κάποιος άλλος κυβερνήτης ίσως έπαιρνε διαφορετική απόφαση, δίνοντας μια εντελώς διαφορετική διάσταση στα δόγματα και στην ίδια την ύπαρξη της χριστιανικής θρησκείας.

Αλλη διάσταση θα είχε επίσης η ιστορία του Μ. Αντωνίου με την Κλεοπάτρα. Η ιστορία αναφέρει ότι μόλις ο Μ. Αντώνιος πληροφορήθηκε την (τελικά υποτιθέμενη) αυτοκτονία της, αποπειράθηκε και ο ίδιος να θέσ ει τέλος στη ζωή του. Λίγο πριν ξεψυχήσει, πληροφορήθηκε ότι ήταν

Ο Καίσαρ διασώζεται, από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του (44 π.Χ.) 39

ζωντανή και ζήτησε να τον πάνε σ’ αυτήν, για να τη δει για τελευτα ία Φορά. Εν συνεχεία η ίδια η Κλεοπάτρα, προκειμένου να μη συλληφθεί αιχμάλωτη από τον Οκταβιανό και συρθεί ως λάφυρο πίσω από το θριαμβικό του άρμα, αυτοκτόνησε. Αν τα πράγματα ήταν διαφορετικά, δεν θα υπήρχε ο μύθος της Κλεοπάτρας, ο αύθος της αιώνιας γυναίκας με τη μυθιστορηματική ζωή και το ρομαντικό τέλος. Το όνομά της δεν θα έπαιρνε διαστάσεις θρύλου, αλλά η Ιστορία θα

θυμόταν μόνο ως φιλόδοξη γυναίκα, βασίλισσα της Αιγύπτου και σύζυγο του -^τωνίου (τουλάχιστον για αρκετό διάστημα).

Επίσης, είναι σίγουρο ότι με μια διαφορετική ιστορική εξέλιξη δεν θα :~ολαμβάναμε ένα από τα πιο όμορφα “ οιήματα του Κ. Καβάφη, το

- ιο λ ε ίπ ε ιν ο Θεός Αντώνιον», ποίημα για την παρακμή του υπασπιστή του <αίσαρα, λίγες στιγμές πριν ε . <αταλείψει την Αλεξάνδρεια που ; — ·ει. Δεν ξέρουμε πώς ο ποιητής θα μας υποδείκνυε την αξιοπρεπή στάση Ι_ η ς που υπαγορεύει το ποίημα, είναι, όμως, πολύ πιθανό ότι δεν θα -νημονεύαμε τη φράση «αποχαιρέτα ~ τ η ν Αλεξάνδρεια που χάνεις» για όλες τις δύσκολες στιγμές που αντιμετωπίζουμε προσπαθώντας να αντλήσουμε αξιοπρέπεια.

Για το τέλος αφήσαμε μια ε.κοτολογία που σχετίζεται με την ,ττεροφ ημ ία του Οκταβιανού. Σ’ όλες τ ις παραπάνω εικασίες προσδιορίσθηκε ως πιθανό ενδεχόμενο ότι η διαδοχή θα περνούσε στον Μ. Αντώνιο. Αυτή η ~;θανότητα θα επέφερε ίσως και αλλαγή στο ημερολόγιό μας, καθώς δεν Ξ-α υπήρχε ο όγδοος μήνας του έτους, ο πιο ανέμελος όλων (καθώς σχετίζεται με τις διακοπές), με το όνομα - . /ουστος που ονομάσθηκε έτσ ι προς τιμήν του αυτοκράτορα. Τι όνομα θα είχε. δεν μπορούμε να γνωρίζουμε.

Αυτές είναι οι εικασίες, οι πιθανές

Οι νίκες του Καίσαρα επί του Πομπήιου εδραίωσαν τη δύναμή του και άνοιξαν τον δρόμο για την απόλυτη επικράτησή του.

εξελ ίξε ις των γεγονότων αν ο Καίσαρ δεν είχε δολοφονηθεί το 44 π.Χ., αλλά ζούσε αρκετά περισσότερο. Η πιθανή εξέλιξη της Ιστορίας θα ήταν δ ιαφορετική σε όλα τα επίπεδα και τις εκφάνσεις του ρωμαϊκού κράτους αλλά και για όλα τα σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής. Ολα όσα αναφέρθηκαν, δεν σημαίνει ό τι θα συνέβαιναν οπωσδήποτε, εντούτο ις παραμένουν α ιτιολογημένες εικασίες με μεγάλο ποσοστό στατιστικής επιτυχίας. Η Ιστορία, πάντως, έχει γραφτεί και δεν μπορεί ν ’ αλλάξει. Η μόνη συμβολή μας εξαντλείτα ι σε μια γοητευτική προσπάθεια υποθετικής ανάπλασης των γεγονότων, που εξυπ ηρετεί μόνο τις φ ιλοσοφικές αναζητήσεις του καθενός μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦ ΙΑ(1) Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΚΑΙΣΑΡ, Εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1993.(2) Pierre Grimal: Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, Εκδ. Θύραθεν, 1993.(3) Michael Rostovtzeff: ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1984.(4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΣΤ’, Αθήνα 1972.(5) Κ. Γρόλλιος: ΟΙ ΩΔΕΣ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1990.

To 97'6 η Βουλγαρία επαναστάτησε εναντίον της

Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα να

μαίνεται στα Βαλκάνια επί 42 χρόνια, χωρίς

διακοπές, ο πιο ολοκληρωτικός πόλεμος του

Μεσαίωνα. Δυο μορφές πρωταγωνίστησαν σ ’

αυτά τα γεγονότα: ο Βούλγαρος τσάρος Σαμουήλ

και ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β

Στη σύγκρουση αυτή νικητής αναδείχθηκε ο

δεύτερος και η νίκη του ήταν τόσο ολοκληρωτική,

ώστε να λάβει την προσωνυμία

«Βουλγαροκτόνος», η δε Βουλγαρία αποτέλεσε

τμήμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας για τα

επόμενα 200χρόνια. Αν όμως η τροπή αυτού του

πολέμου ήταν άλλη και οι Βούλγαροι

κατάφερναν να επιβληθούν, η ιστορική πορεία

τους θα ήταν πολύ διαφορετική και η νίκη τους

θα είχε σημαντικές επιπτώσεις για την

αυτοκρατορία.

Βασίλης Κιοσές

Ο τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Βασίλειο

Βουλγαροκτόνο

40 What i f

Κ εξουσία του Βασιλείου Β ’

Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ Υεννήθηκε το 958. Πατέρας του ήταν ο Ρωμανός Β’, ο οποίος δ ιετέλεσ ε αυτοκράτορας την περίοδο από το 959-963, ενώ μητέρα του η Θεοφανώ. Ο πατέρας του πέθανε το 961 κάτω από αδιευκρ ίν ιστες συνθήκες, ενώ η Θεοφανώ απασχόλησε τον δημόσιο βίο επί αρκετά χρόνια ζώντας εντελώς μυθιστορηματικά: καταρχάς, στο πλευρό του Νικηφόρου Φωκά, αλλά αργότερα διατελώντας ερωμένη του μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Τελικά εξορίσθηκε από τον Κωνσταντινούπολη, πληρώνοντας το τίμημα για την συμμετοχή της στον φόνο του Νικηφόρου Φωκά.

Ο Βασίλειος και ο μικρότερος κατά δύο χρόνια αδελφός του Κωνσταντίνος, ως γόνοι της νόμιμης Μακεδονικής Δυναστείας στέφθηκαν συναυτοκράτορες σε πολύ μικρή

Ο Τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο 41

ηλικία, το 960 και 961 αντίστοιχα, αλλά χωρίς ουσιαστική εξουσία, καθότι τη διαχείριση της εξουσίας ασκούσαν διαδοχικά οι Φωκάς και Τσιμισκής.

Μετά τον θάνατο του Τσιμισκή το 975, ο Βασίλειος και ο Κωνσταντίνος, σε ηλικία 18 και 16 χρονών αντίστοιχα, εμειναν μόνοι αυτοκράτορες στην Κωνσταντινούπολη, αλλά με τον νόθο αδελφό του παππού τους και ευνούχο, ~ον παρακοιμώμενο Βασίλειο, να ασκεί ουσιαστικά την εξουσία. Βέβαια, αυτό δεν μπορούσε να γ ίνε ι ανεκτό από τους εκπροσώπους της στρατιωτικής αριστοκρατίας της Μικράς Ασίας, οι οποίοι και δ ιαχειρίζονταν ένα μεγάλο μέρος της εξουσίας κατά τα προηγούμενα χρόνια, όταν τον θρόνο ■ ατείχαν διαδοχικά δύο αντιπρόσωποί τους.

Ο ευνούχος Βασίλειος, φοβούμενος στην αρχή τη δύναμη της ο ικογένειας των Σκληρών, καθαίρεσε τον κυριότερο εκπρόσωπό τους, τον Βάρδα Σκληρό, " ό τη θέση του επικεφαλής των σχολών της Μικράς Ασίας και τον : .όρισε (υποβαθμίζοντάς τον) δούκα τ_ ν ταγμάτων της Μεσοποταμίας, ενώ

αντίστοιχα έσ τε ιλε σε απομακρυσμένες περιοχές αρκετούς συνεργάτες του, με την ελπίδα ότι θα τον καθιστούσε ανίκανο να αντιδράσει.

Αυτή η κίνηση του Βασιλείου επιτάχυνε τις εξελ ίξε ις, ουσιαστικά αναγκάζοντας τον Σκληρό να επαναστατήσει. Βέβαια, το εντυπωσιακό ήταν ό τι στην αρχή τουλάχιστον αυτή η κίνησή του δεν είχε στόχο τον Βασίλειο και τον Κωνσταντίνο αλλά τον παρακοιμώμενο Βασίλειο, ο οποίος διαχειριζόταν την εξουσία. Στόχος του Σκληρού ήταν να σ τεφ θεί συναυτοκράτορας, κατά το πρότυπο των συγγενών του την προηγούμενη δεκαετία. Ετσι, ξεκίνησε ο κύκλος των εμφύλιων αναταραχών που θα ταλάνιζαν την αυτοκρατορία κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Βασιλείου. Σύντομα εμφανίσθηκε και έτερος επίδοξος δ ιεκδ ικητής του θρόνου από την άλλη μεγάλη στρατιωτική ο ικογένεια της Μικράς Ασίας, ο Βάρδος Φωκάς, στην αρχή σταλμένος από την Κωνσταντινούπολη για να αντιμετωπίσει την ανταρσία του Σκληρού.

ΟΜΑ.·9 ] /

rj l7j> N t χ,κ<ρορ6(0 0Yjt4J

«χο i f , & # υ Α π * - ΐ ιβ » t λ Λ μ &■> * τ, / 1 ' ' V V

Α,ν*ρ Η 7 · »

Η μεγάλη νίκη του αρχιστρατήγου της Δύσης («δομέστικου των σχολών της Δύσης»), Νικηφόρου Ουρανού, στις όχθες του ποταμού Σπερχειού το 997. Οταν μετά από 20 χρόνια πέρασε από το ίδιο σημείο ο Βασίλειος,εντυπωσιάσθηκε από το μέγεθος της καταστροφής του Βουλγαρικού Στρατού, καθώς τα κόκκαλα των Βουλγάρων κείτονταν ακόμη άταφα στο πεδίο της μάχης (Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

42 What i f

Αντιλαμδανόμενος ο Σαμουήλ την

ανωτερότητα του αυτοκρατορικού

Βυζαντινού Στρατού

προσπάθησε με ενέδρες ή με επιδρομές σε

διάφορες πόλεις να τον

καταπονήσει και να ελαττώσει το

φρόνημα των αντιπάλων του.

Ενώ τα φώτα ήταν στραμμένα στις εξελ ίξε ις των επαναστατικών κινημάτων και στις προσπάθειες του κρατικού μηχανισμού να τα καταπνίξει, κατά τις οποίες καταναλώθηκαν όλα τα διαθέσιμα χρήματα και όλοι οι στρατιώτες που βρίσκονταν στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας, εξερράγη η επανάσταση των Βουλγάρων με κέντρο την Αχρίδα και αρχηγούς τους τέσσερις κομητόπουλους. Η προσωνυμία αυτή τους δόθηκε επειδή ο πατέρας τους, ο κόμης Νικόλαος, είχε τον αντίστοιχο τίτλο στη βυζαντινή ιεραρχία, ως δ ιο ικητής της επαρχίας της Μακεδονίας. Σύντομα, μόνος αρχηγός των Βουλγάρων έμεινε ο Σαμουήλ, καθώς τα υπόλοιπα αδέλφια του σκοτώθηκαν κατά τα πρώτα χρόνια των εχθροπραξιών.

Η επανάσταση των κομητόπουλων εξαπλώθηκε ραγδαία. Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας από τον Νικηφόρο Φωκά, οι Βούλγαροιπαρενοχλούσαν τους Βυζαντινούς με συνεχείς επιδρομές στα εδάφη τους. Για να μπορέσει να τους αντιμετωπίσει ο Νικηφόρος, χωρίς να αποσπάσει την προσοχή του από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις που βρίσκονταν ήδη σε εξέλιξη εναντίον των Αράβων, είχε καλέσει τους Ρώσους και τον τσάρο τους Σβιατοσλάβο να στραφούν εναντίον τους. Οι Ρώσοι κατέβαλαν σύντομα την αντίσταση των Βουλγάρων, για να ηττηθούν με τη σειρά τους από τον διάδοχο του Φωκά, τον Ιωάννη Τσιμισκή, το 971 σε μια από τις σημαντικότερες επ ιτυχίες των βυζαντινών όπλων. Λόγω αυτών των συνεχών ανακατατάξεων η υποταγή των Βουλγάρων δεν ήταν δυνατόν να καταστεί πλήρης, με άμεση συνέπεια τη γρήγορη εξάπλωση της επανάστασής τους. Την ίδια περίοδο λόγω των κινημάτων στη Μικρά Ασία, οι βυζαντινές δυνάμεις στα ευρωπαϊκά

θέματα ήταν πολύ μικρές και η κεντρική εξουσία απασχολημένη σε αυτό το μέτωπο.

Ετσι, ξεκίνησε ο α ιματηρότερος ολοκληρωτικός πόλεμος του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Οι Βούλγαροι στην αρχή, με κέντρο την περιοχή της Αχρίδας, εξάπλωσαν ραγδαία την επιρροή τους από τον Δούναβη και τα παράλια του Ευξείνου Πόντου μέχρι την Αδριατική. Η σύγκρουση αυτή δεν είχε τη μορφή αντιπαραθέσεων οργανωμένων στρατών και παρατάξεων αλλά κυρίως μορφή ανταρτοπόλεμου. Αντιλαμβανόμενος ο Σαμουήλ την ανωτερότητα του αυτοκρατορικού Βυζαντινού Στρατού και αξιοποιώντας στο έπακρο τη μορφολογία του εδάφους, προσπάθησε με ενέδρες ή με επιδρομές σε διάφορες πόλεις να καταπονήσει τον Βυζαντινό Στρατό και να ελαττώσει το φρόνημα των αντιπάλων του. Στην αρχή είχε μεγάλη επιτυχία καταλαμβάνοντας πολλές πόλεις και προκαλώντας προβλήματα σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η πρώτη σύγκρουση των δύο μεγάλων αντιπάλων έγινε στην Τριαδίτζα (Σόφια) το 986. Ο Βασίλειος μόλις είχε αναλάβει ολοκληρωτικά την εξουσία εξορίζοντας τον μέχρι πρότινος πανίσχυρο ευνούχο και θείο του, τον παρακοιμώμενο Βασίλειο, και ήθελε να την σταθεροποιήσει με μια πολεμική επιτυχία εναντίον των Βουλγάρων. Παρακάμπτοντας όλους τους έμπειρους στρατηγούς του, αλλά και την πλούσια και στρατιωτικά έμπειρη αριστοκρατία (λόγω των επαναστάσεων του Σκληρού και του Φωκά και των συνεχών μηχανορραφιών των αριστοκρατών στην Κωνσταντινούπολη ήταν καχύποπτος προς αυτούς), αναλαμβάνοντας ολόκληρη την ευθύνη της επιχείρησης, επ ιδόθηκε στην πολιορκία της πόλης. Το αποτέλεσμα της επιχείρησης όμως ήταν τραγικό. Οι Βούλγαροι άντεξαν την πολιορκία, ενώ

Ο Τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Β ασίλειο Β ονλγαροκτόνο 43

Απεικόνιση της σύγκρουσης μεταξύ των στρατών του Βάρδα Σκληρού και του Βάρδα Φωκά (Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ο Σαμουήλ κατέφθαοε με τον υπόλοιπο στρατό του και παρενοχλούσε τους Βυζαντινούς. Ο Βασίλειος, διαβλέποντας τον κίνδυνο να κυκλωθεί και να εξαναγκασθεί σε παράδοση, αποφάσισε να λύσει την πολιορκία και να επ ιστρέφει στη Φιλιππούπολη. Κατά τη δ ιάρκεια της υποχώρησης όμως και λόγω της αυξανόμενης πίεσης των Βουλγαρικών δυνάμεων, ο Βυζαντινός Στρατός σχεδόν διαλύθηκε, ενώ ο ίδιος ο Βασίλειος μόλις κατάφερε να αποφύγει την αιχμαλωσία.

Η ήττα αυτή τον έκανε πιο καχύποπτο εναντίον των «δυνατών», επειδή πίστευε ότι δεν τον υποστήριξαν, ενώ ταυτόχρονα έλυσε και τα χέρια του Σαμουήλ, παραδίδοντας ουσιαστικά τη Βαλκανική στην εξουσία του για τα επόμενα χρόνια. Η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς το πλευρό των Βυζαντινών όταν ο Βασίλειος κατάφερε επ ιτέλους να θέσ ει και τον τελευτα ίο δ ιεκδικητή του θρόνου εκτός μάχης το 989 στην Αβυδο όπου, με τη βοήθεια μιας ντρουζίνας (6.000 ανδρών) Ρώσων (της μετέπειτα φρουράς των Βαράγγων) σταλμένων στον Βασίλειο από τον ηγεμόνα του Κιέβου Βλαδίμηρο (λόγω παραχώρησης σε γάμο της πορφυρογέννητης αδελφής του Βασιλείου Αννας), κατάφερε να νικήσει και να σκοτώσει τον Βάρδα Φωκά.Χωρίς όμως περισπασμούς στη Μικρά Ασία, μπορούσε να αντιμετωπίσει τον

Σαμουήλ δυναμικά και να απαντήσει επ ιτέλους στις συνεχόμενες επιδρομές του που είχαν καταστρέψει τις ευρωπαϊκές επαρχίες της αυτοκρατορίας, αλλά και να θέσει τέλος στην επεκτατική του πολιτική.

Το 997 ο στρατηγός του Νικηφόρος Ουρανός κατάφερε να νικήσει τον Σαμουήλ α ιφνιδιάζοντάς τον στον Σπερχειό ποταμό, στη Στερεά Ελλάδα. Λόγω άσχημων καιρικών συνθηκών αλλά και της υπεροψίας των Βουλγάρων, που πίστεψαν ότι λόγω υπερχείλισης του ποταμού θα ήταν ασφαλείς, αφήνοντας έτσ ι το στρατόπεδό τους αφύλακτο, οι τελευτα ίο ι επέτρεψαν στους στρατιώτες του Νικηφόρου Ουρανού να ανακαλύψουν ένα πέρασμα, από το οποίο πέρασαν στην αντίπερα όχθη. Η ήττα των Βουλγάρων (που επέστρεφαν γεμάτο ι λάφυρα από την επιδρομή τους στην Πελοπόννησο και τη Στερεά) ήταν ολοκληρωτική. Μόνο ο τσάρος Σαμουήλ κατάφερε να ξεφύγει μαζί με ελάχιστους συντρόφους του, και να φθάσει στη Βουλγαρία με μυθιστορηματικό τρόπο.

Με τους Βουλγάρους πλέον σε θέση άμυνας, ο Βασίλειος ξεκίνησε ένα εντυπωσιακό πρόγραμμα επιχειρήσεων, το οποίο περιλάμβανε τουλάχιστον μία εκστρατεία ανά έτος σε περιοχές που κατείχαν οι Βούλγαροι. Με αυτόν τον τρόπο άρχισε να τους περιορίζει όλο και πιο πολύ στις περιοχές απ’ όπου

44 What i f

Η περίπτωση ήττας του

Βασιλείου στον πόλεμο με τους

Βουλγάρους, παρά την

αντίστοιχα σημαντική

προσωπικότητα του Σαμουήλ,

είναι εξαιρετικάισχν

ξεκίνησε η εξέγερση.Η επόμενη μεγάλη μάχη δόθηκε

(από μια ειρωνεία της τύχης) και πάλι στις όχθες ενός ποταμού, του Αξιού, όπου οι Βούλγαροι επανέλαβαν το ίδιο λάθος με τον Σπερχειό: εφησύχασαν βλέποντας τον ποταμό πλημμυρισμένο και τον θεώρησαν αδιαπέραστο, δίνοντας έτσ ι την ευκαιρία στον Βασίλειο να κερδίσει ακόμη μια ολοκληρωτική νίκη και να καταστρέψει τον Βουλγαρικό Στρατό.

Μετά από αυτή τη μάχη ο Σαμουήλ, απελπισμένος από την αποφασιστικότητα και την επιμονή του αντιπάλου του, αποφάσισε να οχυρώσει όλες τις διόδους προς τη χώρα του για να εμποδίσει τις καθιερωμένες πλέον εκστρατείες του Βασιλείου. Ετσι το 1014, οι δύο στρατοί τέθηκαν αντιμέτωποι στην τοποθεσία Κλειδί, μια από τις κυρ ιότερες διόδους προς τη Βουλγαρία. Εκεί ο Βασίλειος κέρδισε ακόμη μια νίκη, στέλνοντας τον στρατηγό του Ξιφία στα νώτα των Βουλγάρων και παγιδεύοντάς τους.

Αυτή η ήττα είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του τσάρου Σαμουήλ (μάλλον από καρδιακή ανακοπή) και το τέλος αυτής της επικής σύγκρουσης μετά από τέσσερα χρόνια, με την ολοκληρωτική κατάκτηση της Βουλγαρίας αλλά και την επιστροφή όλων των Βουλγάρων στη βυζαντινή σφαίρα επιρροής.

Την ίδια περίοδο ο Βασίλειος δεν ασχολήθηκε μόνο με τον βουλγαρικό κίνδυνο αλλά επ εξέτεινε τα όρια της αυτοκρατορίας σχεδόν προς όλες τις κατευθύνσεις. Στη Συρία διασφάλισε τα κεκτημένα του προηγούμενου αυτοκράτορα, του Ιωάννη Τσιμισκή, αλλά και κατέλαβε αρκετές σημαντικές πόλεις (Εμεσα, Λάρισα), ενώ στην ανατολική Μικρά Ασία κατάφερε να προσαρτήσει τις αρμενικές περιοχές των Βαγρατιδών και να δ ιευθετήσει προς το συμφέρον της αυτοκρατορίας τ ις υπόλοιπες εκκρεμότητες της

περιοχής. Στην Κάτω Ιταλία σταθεροποίησε την κατάσταση, η οποία στην αρχή της βασιλείας του είχε λάβει δυσμενή τροπή για τους Βυζαντινούς, ενώ στη συνέχεια, με την αποστολή του στρατηγού Βοϊωάννη ως κατεπάνω, κατάφερε μετά από πολλά χρόνια να φέρει την ηρεμία σε αυτή την ταραγμένη περιοχή.

Τι θα γινόταν, όμως, αν ο Βασίλειος έχανε τον πόλεμο με τους Βουλγάρους; Αυτό το ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί αλλά μπορούν να αναλυθούν οι περιπτώσεις α ντίθετης ροής των εξελίξεων.

Καταρχάς, η περίπτωση ήττας του Βασιλείου στον υπερτεσσαρακονταετή πόλεμο με τους Βουλγάρους, παρά την αντίστοιχα σημαντική προσωπικότητα του Σαμουήλ, είναι εξα ιρετικά ισχνή. Οι όποιες αμφιβολίες περί αυτού αναιρούνται από το γεγονός ότι ο Βασίλειος δ ιέθ ετε τεράστιο ψυχικό σθένος και διαμόρφωσε μια προσωπικότητα της οποίας το κύριο στοιχείο ήταν η υπομονή αλλά και η προσήλωση στον εκάστοτε στόχο που έθετε.

Η επικράτηση των «Δυνατών»

Ενα πολύ πιθανό σενάριο θα ήταν η πτώση του Βασιλείου από τον θρόνο κατά τη δ ιάρκεια των στασιαστικών κινημάτων που ταλάνιζαν τη Μικρά Ασία περίπου επί μια δεκαπενταετία. Οι δύο κύριοι αντίπαλοι του ήταν ο Βάρδας Σκληρός και ο Βάρδος Φωκάς, αντιπρόσωποι των δύο ισχυρότερων οικογενειών της Μικράς Ασίας με μεγάλη στρατιωτική παράδοση.

Η επανάσταση του Σκληρού εξερράγη στο πρώτο έτος της διακυβέρνησης του νεαρού Βασιλείου, αλλά στόχος του Σκληρού ήταν μάλλον ο ουσιαστικός κυβερνήτης της αυτοκρατορίας, ο ευνούχος και παρακοιμώμενος Βασίλειος. Σε

Ο Τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Β ασίλειο Βονλγαροκτόνο 45

περίπτωση επικράτησής του θα προέκυπτε μια δ ιαφορετική εξέλιξη των πραγμάτων. Με το συναίσθημα της νομιμότητας προς την αυτοκρατορική οικογένεια ιδ ια ίτερα μειωμένο, λόγω των λαμπρών νικών που είχαν κερδίσει τα βυζαντινά όπλα κατά τη διακυβέρνηση των πολεμιστών αυτοκρατόρων Φωκά και Τσιμισκή, υπάρχει μεγάλη π ιθανότητα το κύρος του αυτοκρατορικού θεσμού να παρουσίαζε σταδιακή πτώση, με αποτέλεσμα τη μετατροπή των αυτοκρατόρων σε διακοσμητικό είδος, ενώ η πραγματική εξουσία θα περνούσε στους συναυτοκράτορες κηδεμόνες τους. Παρόμοια ιστορικά παραδείγματα έχουμε στο χαλιφάτο των Αββασίδων της Βαγδάτης, όπου ο τίτλος του χαλίφη κατέληξε να έχει μόνο θρησκευτικό περιεχόμενο, καθώς και στη Γαλλία των ΜεροΘιγγείων, όπου ο βασιλιάς δεν είχε καμία ουσιαστική εξουσία.

Σε αυτή την περίπτωση, με την εξουσία να έχει π ερ ιέλθει στις στρατιωτικές ο ικογένειες της Μικράς Ασίας, η σύγκρουση με τους Βουλγάρους του Σαμουήλ θα είχε

διαφορετική τροπή. Για τους Μ ικρασιάτες ένας βαλκανικός πόλεμος με την αναγεννημένη Βουλγαρία δεν θα ήταν στις προτεραιότητές τους, με άμεσο αποτέλεσμα η αυτοκρατορία να περιπέσει σε άμυνα σε αυτό το μέτωπο. Μια διπλωματική συνδιαλλαγή με τον Σαμουήλ, η οποία πιθανότατα θα περιλάμβανε και συνοικέσια για την επαναφορά της Βουλγαρίας στη βυζαντινή σφαίρα επιρροής, καθώς και η απειλή των νομάδων Πετσενέγων και Κουμάνων, που ζούσαν στη βόρεια πλευρά του Δούναβη, θα βοηθούσαν προς αυτή τη κατεύθυνση. Βέβαια, ο Σαμουήλ, ιδ ια ίτερα φιλόδοξος και ικανός ηγεμόνας που ονειρευόταν την πλήρη επικράτηση στα Βαλκάνια και την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, δεν θα σταματούσε τόσο εύκολα. Θα συνέχιζε τ ις επιχειρήσεις, οι οποίες πιθανότατα θα στέφονταν από επιτυχία, αφού δεν θα είχε πλέον τον Βουλγαροκτόνο ως αντίπαλό του. Στην προσπάθειά του αυτή θα τον διευκόλυνε, εκτός από τις αποδεδειγμένες στρατιωτικές του ικανότητες, η μεταφορά του κέντρου βάρους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Το βυζαντινό ιππικό καταδιώκει Βουλγάρους (Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

46 What i f

Λογικά το βουλγαρικό κράτος του Σαμουήλ θα

σταθεροποιείτο στις περιοχές

στις οποίες είχε αρχίσει η

επανάστασή του, καθώς και στις

περιοχές βόρεια της οροσειράς

του Αίμου.

στη Μικρά Ασία. Μετά από μακροχρόνιες επιχειρήσεις θα έφθανε στο αποκορύφωμα των προσπαθειών του, την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, την οποία ήθελε να καταστήσει πρωτεύουσα του κράτους του. Τότε όμως θα βρισκόταν ακριβώς στην ίδια θέση που είχε βρεθεί πριν από περίπου 100 χρόνια ο άλλος μεγάλος τσάρος των Βουλγάρων, ο Συμεών. Μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης θα διαπίστωνε την αδυναμία του εναντίον των Βυζαντινών, αφού, εκτός από τις πολιορκητικές μηχανές, θα του έλειπε το σημαντικότερο στοιχείο για την κατάληψη της πόλης, ένας ισχυρός στόλος, για να μπορέσει να την αποκλείσει και από τη θάλασσα. Νομοτελειακά λοιπόν θα αποσυρόταν με όλες τ ις δυσμενείς συνέπειες που θα είχε αυτή η πράξη, δηλαδή με επαναστάσεις αντιφρονούντων υπηκόων του, εισβολείς γειτόνων που καραδοκούσαν και αντεπίθεση των Βυζαντινών. Ετσι, λογικά το βουλγαρικό κράτος του Σαμουήλ θα σταθεροποιείτο στις περιοχές στις οποίες είχε αρχίσει η επανάστασή του, καθώς και στις περιοχές βόρεια της οροσειράς του Αίμου. Ισως σε άλλες εποχές ο Σαμουήλ να κατόρθωνε να εγκαταστήσει τη βουλγαρική ηγεμονία στα Βαλκάνια, αλλά σε έναν μακροχρόνιο αγώνα φθοράς, όπως ήταν ο πόλεμος ανάμεσα στο βουλγαρικό κράτος και στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, οι π ιθανότητές του να βγει τελ ικά ν ικητής ήταν εξαιρετικά ισχνές. Αυτό θα οφειλόταν όχι μόνο στην ασύγκριτα μεγάλη διαφορά δυναμικότητας των δύο αντιπάλων, στη βυζαντινή διπλωματία και στις στερεές δομές του βυζαντινού κράτους, αλλά και στο γεγονός ότι η βυζαντινή στρατιωτική δύναμη και οργάνωση είχε φθάσει στο αποκορύφωμά της εκείνη την περίοδο. Ετσι θα δημιουργείτο μια πρόσκαιρη βουλγαρική «υπερδύναμη»

στα Βαλκάνια, όσον καιρό θα βρισκόταν στο τιμόνι της ο Σαμουήλ, αλλά η Βουλγαρία μετά τον θάνατό του θα περιέπιπτε και πάλι στη σφαίρα της επιρροής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ενα ιστορικό προηγούμενο προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί και ο γιος του τσάρου Συμεών, ο Πέτρος, ο οποίος παρέλαβε από τον πατέρα του ένα κράτος εξασθενημένο από τους συνεχείς πολέμους και προτίμησε την ειρηνική συνδιαλλαγή με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Από την άλλη πλευρά, όμως, η επικράτηση της στρατιωτικής αριστοκρατίας θα είχε και άλλες σημαντικές συνέπειες γ ια την πορεία της αυτοκρατορίας. Οι μεγάλες ν ίκες των προηγούμενων αυτοκρατόρων και η αντίστοιχη επέκταση της αυτοκρατορίας προς την Ανατολή είχαν συμβάλει πολύ στην ανάπτυξη της τάξης της στρατιωτικής αριστοκρατίας, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα των κατακτημένων εδαφών παραχωρείτο σ' αυτήν, με άμεσο αποτέλεσμα την υλική αλλά και πολιτική ενίσχυσή της. Ετσι υπήρχε άμεσο συμφέρον για τη συνέχιση αυτής της πολιτικής. Ο Βασίλειος με το να επ ικεντρωθεί στον Βουλγαρικό Πόλεμο παγίωσε τη βυζαντινή κυριαρχία στις νεοκατακτηθείσες περιοχές, ενώ οι εκσ τρατείες του στη Συρία είχαν ως κύριο στόχο την αντιστροφή των πρόσκαιρων στρατιωτικών επιτυχιών των Αράβων. Αυτή η πολιτική είναι εντελώς απίθανο να συνεχιζόταν σε περίπτωση κατά την οποία την εξουσία θα κατείχαν οι στρατιωτικές ο ικογένειες της Μικράς Ασίας και κυρίως οι Φωκάδες και οι Σκληροί. Γι’ αυτούς βασικός στόχος θα ήταν η επέκταση της αυτοκρατορίας προς τις πλούσιες περιοχές της Συρίας και της Παλαιστίνης. Αλλωστε, οι εκστρατείες του Τσιμισκή το 974 και 975 είχαν φ έρει τον Βυζαντινό Στρατό πολύ κοντά στην

Ο Τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο 47

κατάληψη της Βαγδάτης αλλά και της ιερής πόλης των Ιεροσολύμων, δείχνοντας ότι η περαιτέρω επέκταση προς την Ανατολή ήταν τουλάχιστον εφικτή.

Ενα πρόσθετο επιχείρημα προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί και το γεγονός ότι ο Βυζαντινός Στρατός εκείνης της περιόδου από άποψη οργάνωσης και εμπειρίας Βρισκόταν ίσως στην καλύτερή του κατάσταση, ενώ ταυτόχρονα το φρόνημα και το ηθικό των στρατιωτών ήταν υψηλότατα. Από τη στιγμή μάλιστα που θα αντιμετώπιζαν τους προαιώνιους εχθρούς τους και αλλόθρησκους, τους Αραβες, και όχι τους ομόδοξους Βουλγάρους, ο πόλεμος με τους οποίους ήταν από πολλές απόψεις ένας εμφύλιος πόλεμος, θα είχαν και την πρόσθετη ηθική ικανοποίηση ότι μάχονταν υπέρ πίστεως, σε μια εποχή κατά την οποία η κύρια ειδοποιός διαφορά μεταξύ των λαών ήταν οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η εκστρατεία του Τσιμισκή το 975, που έφθασε μέχρι τη Βηθλεέμ, έγινε μέσα σε κλίμα θρησκευτικής αγαλλίασης, καθώς όλοι ήθελαν να φθάσουν στα εδάφη όπου είχε ζήσει ο Χριστός. Ετσι αυτή η εκστρατεία υπήρξε πρόδρομος των σταυροφοριών του επόμενου αιώνα.

Ακόμη, το ενδεχόμενο επέκτασης της αυτοκρατορίας προς την Ανατολή και όχι προς τη Βαλκανική θα παρουσίαζε πολλά πρόσθετα οφέλη για την αυτοκρατορία. Οι περιοχές της Συρίας και της Παλαιστίνης ήταν πολύ πιο ανεπτυγμένες από τις αντίστοιχες των κεντρικών Βαλκανίων, με μεγάλες πόλεις και ανθηρό εμπόριο, σε αντίθεση με την υποτυπώδη οικονομία των κεντρικών βαλκανικών περιοχών. Αλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι ο Βουλγαροκτόνος όταν προσάρτησε τη Βουλγαρία, για να εξαλείψει τις αιτίες δυσαρέσκειας των κατακτημένων

περιοχών και άρα εξεγέρσεων, είχε επιβάλει φορολογία όχι σε νομίσματα (από τα οποία δεν υπήρχαν πολλά, καθότι οι βουλγαρικές περιοχές είχαν κατά βάση χαμηλό βιοτικό επίπεδο) αλλά σε προϊόντα που παρήγαγε κάθε περιοχή.

Εκτός από τη μεγάλη οικονομική ενίσχυση των αυτοκρατορικών ταμείων, με την προσάρτηση των ανατολικών περιοχών, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το μορφωτικό επίπεδο σε αυτές τις περιοχές ήταν ιδιαίτερα υψηλό. Ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος, παρότι μεγάλος αυτοκράτορας στους υπόλοιπους τομείς, δεν έτρεφε καμία συμπάθεια για την παιδεία και

Απεικόνιση του ΒασιλείουΒουλγαροκτόνου, με τους ηττημένους Βουλγάρους να τον προσκυνούν (Βενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη).

48 What if

γενικότερα τα γράμματα. Είναι χαρακτηριστικά τα αποσπάσματα του Ψελλού στα οποία αναφέρει ότι του άρεσαν οι λιτές εκφράσεις, ενώ όποιος προσπαθούσε να τον κολακέψει με τους περίτεχνους λόγους που είχαν καθιερωθεί και εκφωνούντο προς τους αυτοκράτορες, έπεφτε σε δυσμένεια.

Ανάλογη αντιμετώπιση υπήρχε και για τις υπόλοιπες εκφράσεις κρατικής μόρφωσης. Συνεπώς, με την προσάρτηση των ανατολικών περιοχών, ιδιαίτερα ανεπτυγμένων στον τομέα του πνεύματος, είναι πολύ πιθανόν να δημιουργούντο οι απαρχές μιας πνευματικής ανάτασης και ίσως μιας πρόδρομης αναγέννησης των γραμμάτων και του πνεύματος που παρατηρήθηκε τα επόμενα χρόνια στην αυτοκρατορία.

ΕπίλογοςΗ υπερτεσσαρακονταετής

αδιάλεπτη διαμάχη της αυτοκρατορίας με τους Βουλγάρους υπό την καθοδήγηση του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου αποτέλεσε ίσως το πιο λαμπρό κομμάτι της στρατιωτικής ιστορίας της αυτοκρατορίας και σίγουρα την πιο ολοκληρωτική νίκη της. Αλλά συχνά στην Ιστορία τέτο ιες ολοκληρωτικές νίκες εμπεριέχουν όλες τις αιτίες της παρακμής που ακολουθεί τη μέγιστη ακμή.

Αυτό συνέβη και με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, καθώς στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του

Βασιλείου, λόγω των εντυπωσιακών νικών του δημιουργήθηκε ένας εφησυχασμός στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και μια λατρεία που άγγιζε τα όρια της υπερθολής για τη Μακεδονική Δυναστεία και τις κόρες του αδελφού του, Κωνσταντίνου, που τον διαδέχθηκαν στον θρόνο λόγω έλλειψης άρρενα απογόνου. Ο εφησυχασμός αυτός οδήγησε στη σταδιακή παραμέληση του στρατού που με την σειρά της οδήγησε στις μεγάλες συμφορές που έπληξαν την αυτοκρατορία τις επόμενες δεκαετίες με αποκορύφωμα το Μάτζικερτ το 1071. Παράλληλα, λόγω της αίσθησης ασφάλειας η αξία της γης ανέβηκε κατακόρυφα, όπως εντάθηκαν και οι προσπάθειες των μεγάλων γαιοκτημόνων να αποκτήσουν επιπλέον γη, πλήττοντας ανεπανόρθωτα τη μέχρι τότε «ραχοκοκαλιά» του Βυζαντινού Στρατού, που ήταν οι μικροί γαιοκτήμονες στρατιώτες.

Ταυτόχρονα, λόγω της μεγάλης εδαφικής ανάπτυξης της αυτοκρατορίας και της ουσιαστικής εξάλειψης των παλαιών εχθρών της, νέοι εχθροί εμφανίσθηκαν στα εκτεταμένα σύνορά της. Στα βόρεια σύνορα το βασικό αμυντικό δόγμα των Βυζαντινών συνίστατο στην πρόσκληση των νομάδων Πετσενέγων να επιδράμουν στη Βουλγαρία όποτε η κατάσταση με τους Βουλγάρους γινόταν ιδιαίτερα πιεστική. Με τη Βουλγαρία ως τμήμα πλέον της αυτοκρατορίας χρειαζόταν

Ο θρίαμβος του Βασιλείου μετά την διάλυση της ανταρσίας του Βάρδα Φωκά.

•fy U l iA llf ttA Ä f'tC /

Ο Τσάρος Σαμουήλ νικά κατά κράτος τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο 49

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τα στρατεύματα του τσάρου Συμεών. Οπως και ο προκάτοχός του, ο Σαμουήλ μάλλον 9α αναγκαζόταν να αποχωρήσει άπρακτος από τη Βασιλεύουσα (Βατικανό, Αποστολική Βιβλιοθήκη).

αναπροσαρμογή αυτού του αμυντικού δόγματος η οποία δυστυχώς δεν έγινε, ή τουλάχιστον δεν έγινε επιτυχημένα, με αποτέλεσμα οι Πετσενέγοι πολύ γρήγορα να αντικαταστήσουν τους Βουλγάρους ως απειλή και να ταλανίσουν την αυτοκρατορία με τις επιδρομές κατά τον επόμενο αιώνα. Παρόμοια κατάσταση δημιουργήθηκε και στα ανατολικά σύνορα μετά την προσάρτηση των αρμενικών βασιλείων των Βαγρατιδών στην αυτοκρατορία και την επαφή της αυτοκρατορίας με τους Τούρκους νομάδες.

Με βάση τον παραπάνω συλλογισμό οδηγού μαστέ στο εκ πρώτης άποψης παράδοξο συμπέρασμα ότι ίσως να ήταν καλύτερο για την αυτοκρατορία να μην είχε υπάρξει η εποποιία του μέγιστου αυτοκράτορα, του Βασιλείου, και ο ίδιος να είχε χάσει τον θρόνο προς όφελος των Σκληρών και των Φωκάδων είτε να είχε πέσει στο πεδίο της μάχης κατά τη διάρκεια των βουλγαρικών πολέμων. Οπωσδήποτε το εναλλακτικό αυτό σενάριο μπορεί να αμφισβητηθεί, αλλά έχοντας το πλεονέκτημα της γνώσης των όσων συνέβησαν μετά τον θάνατο του Βασιλείου και ειδικά της μη ύπαρξης άξιου συνεχιστή για το έργο του, ίσως θα ήταν καλύτερο για την ομαλή συνέχεια της αυτοκρατορίας να μην

είχε επεκταθεί τόσο πολύ και τόσο ολοκληρωτικά εις βάρος των πολλαπλών εχθρών της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997.(2) ΟΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΙ ΓΑΜΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (6ος-12ος αιώνας), Εκδοτικός οίκος A. Α. Λιβάνι).(3) Gustave Schlumberger: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β ’ Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ, ΝΕΑΝΙΚΑ ΕΤΗ, Εκδόσεις Δημιουργία, Αθήνα 1999.(4) Gustave Schlumberger: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β ’ Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ, ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ, Εκδόσεις Δημιουργία,Αθήνα 1999.(5) Ιωάννης Καραγιαννόπουλος: ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996.(6) Gustave Schlumberger: Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΣΙΜΙΣΚΗΣ ΚΑΙ Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ, Εκδόσεις Βεργίνα.(7) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, τ. Ζ', Αθήνα 2006, Εκδόσεις Δομή.(8) Ιωάννης Σκυλίτσης: ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ, Εκδόσεις Μ ίλητος.(9) Γεώργιος Καρδαράς: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β ’ Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ, ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, 2002.(10) Georg Ostrogorsky: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τ. Β ’, Εκδόσεις Βασιλόπουλος, Αθήνα 2002.(11) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Η ’, Εκδοτική Αθηνών.

50 What if

Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να

καταλάβουν το Μεσολόγγι ( 1826)

Νίκος ΓιαννόπουλοςΙστορικός

Ο Κιουταχής υπήρξε ένας από τους ικανότερους Τούρκους στρατηγούς που έδρασαν την περίοδο της Επανάστασης. Μια ενδεχόμενη αποτυχία του στο Μεσολόγγι Θα του στοίχιζε τη θέση του και πιθανώς την ίδια του τη ζωή. Κατά συνέπεια, οι Ελληνες θα απαλλάσσονταν από έναν επικίνδυνο αντίπαλο (Αθήνα,Μουσείο Μπενάκη).

Τον Απρίλιο τον 1826 συμπληρωνόταν ένας χρόνος από

την έναρξη της τελευταίας πολιορκίας του Μεσολογγίου.

Παρά τον ασφυκτικό κλοιό των

τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων από

ξηρά και θάλασσα, τις

αλλεπάλληλες επιθέσεις και τη

«βροχή» των οβίδων που είχε

σωριάσει τα πάντα σε ερείπια, οι

επαναστατικές σημαίες κυμάτιζαν

ακόμη υπερήφανα στις επάλξεις των

τειχών της «ιεράς πόλεως» των

Ελλήνων. Ωστόσο, ένας πιο φοβερός

και ανελέητος εχθρός, η πείνα, έκαμιρε

τους θρυλικούς υπερασπιστές της. Τι

θα συνέβαινε, όμως, εάν ο

ελληνικός στόλος, κατόρθωνε να

ανεφοδιάσει την πολιορκημένη

φρουρά; Θα είχε επιπτώσεις αυτό το

γεγονός στην τύχη της πόλης αλλά

και στη γενικότερη εξέλιξη της

Ελληνικής Επανάστασης;

Η ηρωική αντίσταση του Μεσολογγίου συγκίνησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Ποιητές, γλύπτες και ζωγράφοι έσπευσαν να αποθανατίσουν με τα έργα τους τη δόξα της «ιερός πόλεως». Στον συγκεκριμένο πίνακα του Ντελακρουά απεικονίζεται η Ελευθερία (κατ’ άλλους η Ελλάδα) στα ερείπια του Μεσολογγίου (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

52 What if

Η έναρξη της πολιορκίαςΤον Φεβρουάριο του 1825 ο

δραστήριος Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς (ή Κιουταχής) έλαβε από την Υψηλή Πύλη άφθονα χρήματα, πλήρη εξουσία επί των πασάδων της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας και μια και μόνη διαταγή: «Το Μεσολόγγι ή το κεφάλι σου». Στις 13 Απριλίου εμφανίσθηκαν στο Μεσολόγγι οι πρώτοι Τούρκοι στρατιώτες. Η συνολική δύναμη της τουρκικής στρατιάς έφθανε τις 50.000 άνδρες.Από αυτούς ένοπλοι ήταν 35.000, εκ των οποίων οι 14.500 φρουρούσαν στρατηγικά σημεία και αποθήκες επισιτισμού. Ο Κιουταχής κατά την πορεία του προς το Μεσολόγγι άφηνε σε κάθε οχυρή θέση ισχυρές δυνάμεις για να την περιφρουρούν, ώστε να έχει εξασφαλισμένα τα νώτα του. Οταν έφθασε στο Μεσολόγγι, μπορούσε να ισχυρισθεί ότι κατείχε ήδη τη δυτική Ελλάδα.

Στο Μεσολόγγι και το Ανατολικό (Αιτωλικό) είχαν οχυρωθεί 3.000 Ελληνες. Τροφές και πυρομαχικά

υπήρχαν στην πόλη μόνο για μικρό χρονικό διάστημα. Η θάλασσα ήταν ανοικτή και ελεύθερη τόσο για τους Ελληνες όσο και για τους Τούρκους. Καμία μοίρα ελληνικών πλοίων δεν υπήρχε εκεί για να παρεμποδίζει την επικοινωνία του Κιουταχή με το φρούριο των Πατρών, ούτε όμως τουρκικός στόλος για να αποκλείσει το Μεσολόγγι από τη θάλασσα. Ο Κιουταχής τροφοδοτείτο από τη Ναύπακτο και την Πάτρα. Οι Ελληνες μπορούσαν να επικοινωνούν με την Πελοπόννησο και τη Ζάκυνθο.

Αισιοδοξία στους αποκλεισμένους στο Μεσολόγγι ενέπνεαν κυρίως τα τείχη του, μετά τη δραστική επέμβαση του μηχανικού Μιχαήλ Κοκκίνη. Από την πλευρά της θάλασσας η πόλη ήταν προστατευμένη με ένα σύμπλεγμα οχυρωμένων νησιών, όπως το Βασιλάδι, η Κλείσοβα, η Μολόχα, η Μαρμαρού, το Ανατολικό και τα νησάκια του Προκοπανιστού. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα ήταν το γεγονός ότι εξαιτίας των ρηχών νερών της λιμνοθάλασσας, τα μεγάλα και βαριά

Πυροβόλο του Αγώνα επάνω στα (οθωνικά) τείχη τουΜεσολογγίου (Κήπος ΗρώωνΜεσολογγίου).

Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826) 53

εξοπλισμένα τουρκικά πλοία δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν την πόλη.

Τον Μάιο οι τουρκικές επιχειρήσεις περιορίσθηκαν σε αραιούς κανονιοβολισμούς και σε προσπάθειες των πολιορκητών να δημιουργήσουν χαρακώματα όσο το δυνατόν πιο κοντά στα τείχη. Το πρώτο εικοσαήμερο του Ιουνίου οι πολιορκημένοι σημείωσαν εντυπωσιακές επιτυχίες όσον αφορά την υπονόμευση των τουρκικών χαρακωμάτων. Στις 28 Ιουνίου εμφανίσθηκε ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος (40 πλοία) ο οποίος έθεσε υπό τον έλεγχό του τον Κορινθιακό και τη

θαλάσσια περιοχή μπροστά από το Μεσολόγγι. Ακολούθησαν σφοδρές επιθέσεις στην πόλη από την ξηρά οι οποίες όμως αποκρούσθηκαν. Στις 23 Ιουλίου, 25-30 ελληνικά πλοία με επικεφαλής τον Ανδρέα Μιαούλη εισήλθαν αιφνιδιαστικά στη λιμνοθάλασσα και ανεφοδίασαν την πόλη. Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος έσπευσε να αντιμετωπίσει τα ελληνικά πλοία αλλά, μόλις αντιλήφθηκε επιθετικές κινήσεις πυρπολικών, διασκορπίσθηκε πανικόβλητος. «Ουδέποτε», γράφει ο Τρικούπης, «κατά την μαρτυρίαν των Ελλήνων, οι

Αλβανοί πολεμιστές σε λιθογραφία από τη συλλογή του Ν. Δικαίου. Εάν ο Κιουταχής αποτύγχανε να καταλάβει το Μεσολόγγι, είναι πολύ πιθανό να τον εγκατέλειπαν (Πινακοθήκη Αρχιεπισκοπής Κύπρου).

54 What if

δεν είχε κατορθώσει να κυριεύσει το Μεσολόγγι.

Ο Κιουταχής όμως δεν αντιμετώπιζε δυσχέρειες μόνο στο

πολεμικό πεδίο. Ηταν οι παραμονές του φθινοπώρου και έπρεπε να αντιμετωπίσει τις ανάγκες μιας χειμερινής πολιορκίας, καθώς δεν είχε σκοπό να διακόψει τις επιχειρήσεις. Οι εφοδιοπομπές του έρχονταν κατά πολύ αραιά διαστήματα από την Αρτα, γιατί δέχονταν επιθέσεις από ελληνικά

σώματα που άρπαζαν τα τρόφιμα και τα πολεμοφόδια. Επιπλέον, αυξάνονταν οι

λιποταξίες μεταξύ των αξιωματικών και των στρατιωτών,

καθώς δεν υπήρχαν αρκετά χρήματα για τους μισθούς.Στο Μεσολόγγι οι συνεχείς

αποκρούσεις των τουρκικών επιθέσεων είχαν αυξήσει τις ελπίδες για το μέλλον. Ομως, οι συνέπειες της πολύμηνης πολιορκίας είχαν αρχίσει να γίνονται αισθητές. Τα τείχη είχαν υποστεί μεγάλες φθορές, πολλές οικίες είχαν ερειπωθεί, ενώ οι απώλειες, όχι μόνο μεταξύ των μαχητών αλλά και μεταξύ του άμαχου πληθυσμού, ήταν καθημερινό φαινόμενο. Η βοήθεια που είχε φέρει ο ελληνικός στόλος είχε ανακουφίσει τους πολιορκημένους, αλλά δεν έλυνε το πρόβλημα της συντήρησής τους, καθώς ήταν άγνωστο πότε θα τελείωνε η πολιορκία. Η κατάσταση καθημερινά χειροτέρευε.

Ο κλοιός σφίγγειΤην 1η Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι

εξαπέλυσαν μια σφοδρότατη επίθεση. Οι επιτιθέμενοι όμως έπεσαν σε μια αριστοτεχνική παγίδα των πολιορκημένων και έχασαν περισσότερους από 500 άνδρες. Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη τουρκική

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Σύμφωνα με μια υποθετική αλληλουχία γεγονότων δεν θα έχανε τη ζωή του εάν οι Ελληνες διατηρούσαν υπό τηνκυριαρχία τους το Μεσολόγγι (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

παντος δειλοί καιανίκανοι κατά θάλασσαν Τούρκοι εφάνησαν ενώπιον των εχθρών των τόσον ανίκανοι και τόσο δειλοί».

Τις επόμενες εβδομάδες, παρά τον αδιάκοπο κανονιοβολισμό, τις επανειλημμένες προσπάθειες υπονόμευσης των τειχών και τις σφοδρές επιθέσεις, οι πολιορκητές δεν σημείωσαν ούτε την ελάχιστη πρόοδο. Ο Κιουταχής ανησυχούσε ιδιαίτερα από την παράταση της πολιορκίας. Οι στρατιώτες του είχαν καταπονηθεί πολύ και το ηθικό τους είχε πέσει κατακόρυφα λόγω των μεγάλων απωλειών. Οι εργάτες, απαραίτητοι για τα πολιορκητικά έργα, συνεχώς λιγόστευαν. Οι έριδες μεταξύ των Τούρκων και των Αλβανών αξιωματικών είχαν γίνει καθημερινό φαινόμενο. Ο πιο μεγάλος φόβος του Κιουταχή όμως ήταν το ότι στην Κωνσταντινούπολη θα είχαν αρχίσει να χάνουν την υπομονή τους επειδή μετά από τόσους μήνες

ήττα από την αρχή της πολιορκίας. Ο Κιουταχής, έχοντας ελάχιστα εφόδια και αντιμετωπίζοντας αθρόες λιποταξίες, αποσύρθηκε στο όρος Ζυγός. Παρά τις αλλεπάλληλες αποτυχίες του, όμως ήταν τυχερός. Ο σουλτάνος Μαχμούτ εξακολουθούσε να έχει εμπιστοσύνη στις ικανότητές του και απέδωσε την αποτυχία των προσπαθειών του οτο πνεύμα της απειθαρχίας και στην έλλειψη οργάνωσης του στρατού του. Δεν μπορούσε όμως να περιμένει την αναδιοργάνωσή του. Επρεπε να καταπνίξει το συντομότερο την Ελληνική Επανάσταση. Η Πύλη είχε πληροφορίες ότι σύντομα οι εκπρόσωποι της Μ. Βρετανίας και της Ρωσίας θα συσκέπτονταν στην Αγία Πετρούπολη για να λάβουν αποφάσεις για το ελληνικό ζήτημα. Οι αποφάσεις αυτές, λόγω της ανάγκης για αποκατάσταση της ειρήνης και του γεγονότος ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν είχε καταπνίγει, θα ήταν ευνοϊκές για τους Ελληνες κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ο καγκελλάριος της Αυστρίας, Μέττερνιχ, δεν έπαυε να συμβουλεύει την Κωνσταντινούπολη ότι υπήρχε ανάγκη να καταπνίγει γρήγορα η επανάσταση, ώστε η Υψηλή Πύλη να μπορεί κατά τις διπλωματικές αυτές διαβουλεύσεις να ισχυρισθεί πως η ειρήνη αποκαταστάθηκε και ότι το ελληνικό ζήτημα δεν υφίστατο. Ετσι ο σουλτάνος, αντί να καθαιρέσει τον Κιουταχή και να τον τιμωρήσει με την ποινή του θανάτου, αποφάσισε να τον ενισχύσει. Απευθύνθηκε στον Μωχάμετ Αλη, τον πασά της Αιγύπτου, και του ζήτησε να δώσει εντολή στον Ιμπραήμ που μαχόταν στην Πελοπόννησο να βοηθήσει τον Κιουταχή. Αυτό βέβαια δεν του ήταν ευχάριστο, καθώς φοβόταν επέκταση των αιγυπτιακών φιλοδοξιών στη Ρούμελη, αλλά δεν υπήρχε άλλη λύση.

Ο Ιμπραήμ δεν χρονοτρίβησε καθόλου και στις 12 Δεκεμβρίου

Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι, (1826) 55

Χαρακτηριστικός τύπος Μ εσολογγίτη πολεμιστή.

Φανταστική παράσταση γαλλικής προέλευσης, εμπνευσμένη από την άμυνα του Μεσολογγίου. Εικονίζεται η ανατίναξη τουρκικού πλοίου έξω από τη λιμνοθάλασσα (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

εμφανίσθηκε μπροστά στα τείχη του Μεσολογγίου. Τον συνόδευαν 8.000 Αιγύπτιοι πεζοί, 1.200 ιππείς και 800 άτακτοι Τούρκοι. Ηδη από τις πρώτες επαφές του με τον Κιουταχή οι σχέσεις των δύο ανδρών χαρακτηρίσθηκαν από αμοιβαία καχυποψία που έφθανε τα όρια της εχθρότητας. Η θέση του Κιουταχή ιδιαίτερα ήταν μειονεκτική.Το Μεσολόγγι είχε κλονισθεί από τις προσπάθειές του, όμως τη δόξα της άλωσης θα τη μοιραζόταν με τον Ιμπραήμ.

Στο μεταξύ, από τις αρχές του 1826 ο μεγαλύτερος εχθρός για το Μεσολόγγι ήταν η έλλειψη τροφών. Τον Ιανουάριο ο ελληνικός στόλος ανεφοδίασε ξανά την πόλη, παρά τις συνεχείς επιθέσεις του εχθρού. Οι ποσότητες των τροφίμων, όμως, με τις οποίες εφοδιάσθηκε η πόλη μόλις επαρκούσαν για 20 ημέρες. Στα τέλη Φεβρουάριου οι Αιγύπτιοι επιχείρησαν

και πέτυχαν την κατάληψη των νησίδων Βασιλάδι, Ντολμάς και Ανατολικό περισφίγγοντας τον κλοιό γύρω από το Μεσολόγγι και από την πλευρά της θάλασσας. Στις 25 Μαρτίου, τουρκοαιγυπτιακές δυνάμεις επιχείρησαν την κατάληψη της νησίδας Κλείσοβα την οποία υπερασπίζονταν 130 Ελληνες. Η επιχείρηση κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία. Οι απώλειες των επιτιθεμένων ήταν τρομακτικές: περίπου 2.500-3.000 νεκροί και αμέτρητοι τραυματίες (μεταξύ των οποίων και ο Κιουταχής) ήταν η απτή απόδειξη της δεινής ήττας την οποία, αν εκμεταλλεύονταν οι πολιορκημένοι με μια συντονισμένη έξοδο, θα διέλυαν το τουρκοαιγυπτιακό στρατόπεδο.

Στις αρχές Απριλίου, οι οπλαρχηγοί των πολιορκημένων αποφάσισαν σε μυστική συνέλευση να επιχειρήσουν έξοδο, αν τα ελληνικά πλοία που είχαν φθάσει στις 31 Μαρτίου στη Ζάκυνθο,

Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826) 57

με ναύαρχο τον Μιαούλη, δεν κατάφερναν να τους ανεφοδιάσουν. Τα ολιγάριθμα όμως πλοία του ελληνικού στόλου (25 πολεμικά και πυρπολικά), παρά τις λυσσώδεις επιθέσεις τους, απέτυχαν να διασπάσουν τον αποκλεισμό του τουρκοαιγυπτιακού στόλου. Η τύχη του Μεσολογγίου είχε προδιαγραφεί.

Τι θα συνέβαινε, όμως, εάν ο ελληνικός στόλος κατόρθωνε να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι; Θα σωζόταν η πόλη ή απλά θα έπαιρνε μια παράταση ζωής; Και αν τελικά σωζόταν, τ ι συνέπειες θα είχε αυτό το γεγονός για τη γενικότερη εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης;

Μια εναλλακτική υπόθεσηΑς υποθέσουμε λοιπόν ότι ο

Μιαούλης παραβίαζε τον εχθρικό κλοιό και ανεφοδίαζε το Μεσολόγγι. Ο αριθμός των ελληνικών πλοίων (25, όπως προαναφέρθηκε) σήμαινε ότι οι μεταφερόμενες τροφές μετά βίας θα έφθαναν για 20-25 ημέρες. Το πιθανότερο πάντως είναι πως ο χρόνος αυτός θα ήταν αρκετός για τη λύση της πολιορκίας. Σε πρώτη φάση, η είσοδος των ελληνικών πλοίων στη

λιμνοθάλασσα για μια ακόμη φορά θα προκαλούσε απογοήτευση στα τουρκοαιγυπτιακά πληρώματα και κατακόρυφη πτώση του ηθικού στα στρατεύματα της ξηράς τα οποία θα έβλεπαν ότι, παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειές τους, οι Ελληνες ανεφοδίαζαν την πόλη όποτε επιθυμούσαν. Βέβαια, τη δεδομένη στιγμή, μετά τη μάχη της Κλείσοβας, δεν τίθετα ι θέμα ηθικού στις τάξεις των Τουρκοαιγυπτίων. Πρέπει, επίσης, να κατανοήσουμε ότι οι αρχηγοί των πολιορκητών δεν χρειάζονταν μια νέα ελληνική επιτυχία για να απελπισθούν. Από τους 10.000 στρατιώτες του Ιμπραήμ, μόνο 3.500 ήταν πλέον σε θέση να φέρουν όπλα. Περισσότερο αποδεκατισμένο ήταν το στράτευμα του Κιουταχή. Επιπλέον, οι διαμάχες μεταξύ των Αλβανών (οι οποίοι όχι μόνο έβλεπαν τις ελπίδες τους για λαφυραγώγηση να διαψεύδονται αλλά δεν λάμβαναν και τους μισθούς τους) και των Αιγυπτίων συχνά έπαιρναν τη μορφή ανοικτών συμπλοκών. Τα λόγια του Ιμπραήμ προς τον Γάλλο ναύαρχο Δεριγνύ προσδίδουν στο σενάριό μας ιδιαίτερη εγκυρότητα. Δείχνοντας ο Αιγύπτιος στρατάρχης τη χιονισμένη κορυφή ενός βουνού είπε: «Οπως

Το λιμάνι και το κάστρο της Ναύπακτου. Σε περίπτωση τουρκικής αποτυχίας στο Μεσολόγγι, η πόλη 9α αποτελούσε στόχο των ελληνικών επαναστατικών δυνάμεων.

κανένα αποτέλεσμα. Δεν θα υπήρχε πλέον λόγος να επιμένει σε μια πολιορκία η οποία δεν φαινόταν να έχει τέλος. Αλλωστε, βιαζόταν να επιστρέφει για να απαλλάξει την Τρίπολιτσά από την πολιορκία των Ελλήνων. Η αποχώρηση των Αιγυπτίων αυτομάτως θα σήμαινε τη διάλυση του στρατοπέδου των πολιορκητών. Θα ακολουθούσαν οι απείθαρχοι Αλβανοί (όπως συνέβαινε κάθε φορά που ο Τουρκικός Στρατός αντιμετώπιζε μια δύσκολη κατάσταση). Οι δυνάμεις που θα απέμεναν στον Κιουταχή δεν θα επαρκούσαν για τη συνέχιση της πολιορκίας. Μοιραία λοιπόν ο Τούρκος στρατάρχης θα αποχωρούσε για την Ηπειρο αποσύροντας και τις φρουρές που είχε εγκαταστήσει στις περιοχές της δυτικής Στερεάς. Οι ισχυροί ντόπιοι οπλαρχηγοί, ενθαρρυμένοι από την αποχώρηση του Ιμπραήμ και τη σωτηρία της πόλης, θα προσπαθούσαν αν όχι να τον εγκλωβίσουν, τουλάχιστον να καταστήσουν την αποχώρηση του καταπονημένου σώματός του εξαιρετικά επώδυνη.

Ο Κιουταχής, με τη σειρά του, ακόμη και αν δεν αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου, σίγουρα θα αντικαθίστατο. Είτε με τον ένα τρόπο πάντως είτε με τον άλλο, ο πιο επικίνδυνος για την Επανάσταση Τούρκος στρατηγός θα αποσυρόταν από το προσκήνιο. Η κατάσταση που θα αντιμετώπιζε ο αντικαταστάτης του θα ήταν όχι απλά δύσκολη αλλά ιδιαίτερα κρίσιμη. Αρκεί να αναλογισθούμε ότι χάρη στην άλωση του Μεσολογγίου, ο Κιουταχής έγινε κύριος ολόκληρου του δυτικού τμήματος της Στερεάς Ελλάδας (αν και τα σώματα των ντόπιων οπλαρχηγών μπορούσαν να θέσουν υπό σοβαρή αμφισβήτηση την κυριαρχία του) και ήταν ελεύθερος να κατευθυνθεί εναντίον της ανατολικής Στερεάς. Από τους Ελληνες η απώλεια της πόλης είχε χαρακτηρισθεί απώλεια του μοναδικού προπύργιου του Αγώνα.

«Η Εξοδος του Μ εσολογγίου». Αντίγραφο του ομώνυμου πίνακα του Θ. Π. Βρυζάκη, φιλοτεχνημένο από τον Αγγελο Κασόλα (Πινακοθήκη Δήμου Μεσολογγίου).

λιώνει εκείνο το χιόνι κάτω από τον ήλιο, έτσι θα έλιωναν τα στρατεύματά μας στους βάλτους του Μεσολογγίου, αν οι πολιορκημένοι είχαν τροφές για τρεις εβδομάδες ακόμη».

Μετά τη νέα αυτή εξέλιξη, το πιθανότερο είναι πως ο Ιμπραήμ θα αποχωρούσε για την Πελοπόννησο αφήνοντας τον άσπονδο σύμμαχό του, τον Κιουταχή, να αντιμετωπίσει την οργή του σουλτάνου. Οι δυνάμεις που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για την εξουδετέρωση των ελληνικών εστιών αντίστασης στην Πελοπόννησο είχαν κατατριβεί ιδιαίτερα, χωρίς

What if

Οι Τουρκοαιγύπηοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826) 59

Τα αλλεπάλληλα πλήγματα που είχε καταφέρει οΙμπραήμ στην Πελοπόννησο τους δημιούργησαν την αίσθηση ότι στο τελευταίο αυτό οχυρό διακυβευόταν η τύχη της Ελλάδας. Ωστόσο, παρά τη δεινή θέση στην οποία περιήλθε ο Αγώνας μετά την πτώση του Μεσολογγίου, αυτή η απαισιόδοξη αντίληψη ήταν υπερβολική. Η διαμορφωμένη πραγματικότητα την άνοιξη του 1826 επέτρεπε ακόμη σοβαρότατες ελπίδες για νίκη των ελληνικών όπλων. Ο Κιουταχής έπρεπε να διεξαγάγει νέες επιχειρήσεις για την κατάληψη της ανατολικής Στερεός και η κυριαρχία του μπορούσε να αμφισβητηθεί έντονα, όπως προαναφέραμε, από τους επαναστάτες. Απόδειξη αυτού είναι η εκστρατεία του Καραϊσκάκη. Οταν, στις 25 Οκτωβρίου 1826, ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός ξεκίνησε από την Ελευσίνα, ολόκληρη η δυτική και κεντρική Στερεά Ελλάδα ήταν υποταγμένη στους Τούρκους. Οταν όμως επέστρεψε, στις 23 Φεβρουάριου 1827, η οθωμανική σημαία δεν κυμάτιζε πουθενά, παρά μόνο στα φρούρια της Βόνιτσας, του Μεσολογγίου, του Αντιρρίου και της Ναυπάκτου. Ο Ιμπραήμ, μολονότι ισχυριζόταν ότι είχε υποτάξει την Πελοπόννησο, δεν είχε επιτύχει παρά μόνο να τρομοκρατήσει τον άμαχο πληθυσμό με τις επιδρομές του. Η κατάληψη των φρουρίων της περιοχής όχι μόνο δεν του είχε δώσει τον έλεγχο, αλλά αντίθετα διέσπειρε τις ήδη καταπονημένες από τον ανελέητο κλεφτοπόλεμο του Κολοκοτρώνη δυνάμεις του, καθώς ήταν υποχρεωμένος να αφήνει σε αυτά πολυάριθμες φρουρές. Επιπλέον, ο ελληνικός στόλος, παρά τα όποια προβλήματά του και την αποτυχία του να συνδράμει το Μεσολόγγι, αποτελούσε ακόμη εγγύηση για ελληνική επικράτηση στη θάλασσα. Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη διορατικότητα για να κατανοήσει

Αιγύπτιος στρατιώτης του εκστρατευτικού σώματος του Ιμπραήμ(εικονογράφηση του Γιάννη Μυλωνά για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

60 What if

Εφοδος των Ελλήνων στο τουρκικό στρατόπεδο. Αν η φρουρά του Μεσολογγίου διενεργούσε γενική επίθεση αμέσως μετά τη μεγαλειώδη νίκη στην Κλείσοβα, είναι σχεδόν βέβαιο πως θα διέλυε το τουρκοαιγυπτιακό στρατόπεδο (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

κανείς ότι η κατάσταση, σε περίπτωση που σωζόταν το Μεσολόγγι, θα ήταν απείρως ευνοϊκότερη για την Επανάσταση. Σε πρώτη φάση πολλοί οπλαρχηγοί της δυτικής Στερεάς (ο Ανδρέας Ισκος, ο Μήτσος Κοντογιάννης, ο Γιάννης Ράγκος, ο Γεώργιος Δυοβουνιώτης) δεν θα έσπευδαν, όπως συνέβη, να κάνουν «καπάκια» με τους Τούρκους. Πολύ σύντομα θα έθεταν υπό την κυριαρχία τους ολόκληρη τη δυτική Στερεά και θα απέκλειαν τα φρούρια της Βόνιτσας και της Ναυπάκτου. Τουλάχιστον το πρώτο, μη έχοντας καμία ελπίδα ανεφοδιασμού, αργά ή γρήγορα θα περιερχόταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών. Η αποτυχία του Κιουταχή στο Μεσολόγγι θα ματαίωνε τις προϋποθέσεις για τη σχεδιαζόμενη εκστρατεία στην ανατολική Στερεά. Κατά συνέπεια, η Αττική δεν θα καταλαμβανόταν από τους Τούρκους, ο Γκούρας δεν θα φονευόταν, η φρουρά της Ακρόπολης δεν θα συνθηκολογούσε και ο Καραϊσκάκης θα είχε πολύ πιο εύκολο έργο όσον αφορά την εξουδετέρωση των τουρκικών

εστιών αντίστασης στην κεντρική και τη δυτική Στερεά. Αν μάλιστα διευρύνουμε χρονικά το σενάριό μας, μπορούμε βάσιμα να ισχυρισθούμε ότι, εφόσον δεν θα πραγματοποιείτο τουρκική εκστρατεία στην ανατολική Στερεά, τότε δεν θα συνέβαινε η μεγάλη καταστροφή των Ελλήνων στον Ανάλατο και ο θάνατος του Καραϊσκάκη. Υπό αυτές τις εξαιρετικά ευνοϊκές προϋποθέσεις, λοιπόν, οι Ελληνες θα μπορούσαν να αναλάβουν επιθετικές πρωτοβουλίες (αν βέβαια ξεπερνούσαν το σύνδρομο της «χειμερίας νάρκης» στην οποία έπεφταν κάθε φορά που ο τουρκικός κίνδυνος απομακρυνόταν) εκκαθαρίζοντας κάθε εχθρική εστία και στη συνέχεια πιέζοντας τους Τούρκους στις περιοχές της Λαμίας και της Αρτας. Η τελευταία μάλιστα θα πολιορκείτο σίγουρα από τους πιο σημαντικούς Δυτικοστερεοελλαδίτες οπλαρχηγούς με επικεφαλής τον Καραϊσκάκη. Η πιθανότατη κατάληψή της θα σήμαινε ουσιαστικά τη διακοπή ή τουλάχιστον την εξαιρετική δυσκολία προώθησης αλβανικών στρατευμάτων

Οι Τουρκοωγύπηοί αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολογγι (1826)

τουρκοαιγυπτιακό στόλο, πιθανώς αυτός να παρέμενε στην περιοχή του Κορινθιακού Κόλπου, ώστε να ανεφοδιάζει και να ενισχύει τη Ναύπακτο και το Αντίρριο. Με καταρρακωμένο όμως το ηθικό των πληρωμάτων λόγω των αλλεπάλληλων αποτυχιών, με την ηγεσία του σε πλήρη διάσταση με τα επιτελεία της ξηράς και με τον ελληνικό

Το μνημείο των Φιλελλήνων στο Μεσολόγγι. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Μεσολογγίου αλλά και μετά την Εξοδο, το ρεύμα του φιλελληνισμού

κατέγραψε την ισχυρότερη,

ίσως, δυναμική (Κήπος Ηρώων Μεσολογγίου).

προς τη Στερεά Ελλάδα για την αντιμετώπιση της Επανάστασης. Η περαιτέρω επέκταση του παρόντος σεναρίου εγκυμονεί πολλούς κινδύνους. Αλλωστε, θα αρκούσε ένα τυχαίο γεγονός για να ανατρέψει όλες τις υποθέσεις μας. Κανείς όμως μελετητής δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι, αν το Μεσολόγγι παρέμενε υπό ελληνικό έλεγχο, θα παρουσιάζονταν εξαιρετικά ευνοϊκές προϋποθέσεις για την εξέλιξη της Επανάστασης.

Η σωτηρία του Μεσολογγίου θα είχε άμεσο αντίκτυπο και στη δοκιμαζόμενη Πελοπόννησο. Η αποτυχία του «αήττητου» Ιμπραήμ να καταλάβει την πόλη θα προκαλούσε κύματα ενθουσιασμού στις τάξεις των Πελοποννησίων. Με αυτό τον τρόπο, η καθολική αντίσταση που επεδίωκε ο Κολοκοτρώνης θα γινόταν πραγματικότητα πολύ πιο εύκολα. Ιδιαίτερα το «προσκύνημα» στις περιοχές της Αχαϊας και της Ηλείας δεν θα έπαιρνε τόσο μεγάλες διαστάσεις. Αντίθετα, η αναγγελία της σωτηρίας της «ιεράς πόλεως» θα σηματοδοτούσε μαζική επιστροφή «προσκυνημένων» στις τάξεις των επαναστατών. Την ίδια στιγμή, η αποτυχία του Ιμπραήμ θα σκορπούσε απογοήτευση στις τάξεις του στρατεύματος του. Οι μαρτυρίες των βετεράνων της πολιορκίας για την «υπερφυσική» αντίσταση που αντιμετώπισαν θα προ καλού σαν τουλάχιστον προβληματισμό στους υπολοίπους οι οποίοι θα αναλογίζονταν το δικό τους αδιέξοδο, εξαιτίας του ανηλεούς ελληνικού κλεφτοπολέμου. Αν μάλιστα η επαναστατική κυβέρνηση έπειθε κάποιους από τους ισχυρούς Στερεοελλαδίτες οπλαρχηγούς να σπεύσουν στην Πελοπόννησο ώστε να συνδράμουν τον Κολοκοτρώνη,τότε είναι πολύ πιθανόν ότι ο Ιμπραήμ δεν θα αντιμετώπιζε μόνο δυσχέρειες επιβολής του αλλά σοβαρότατα προβλήματα επιβίωσης.

Οσον αφορά, τέλος, τον

62 What if

Ο Ανδρέας Μιαούλης. Αν τον Απρίλιο του 1826 κατάφερνε να ανεφοδιάσει το Μ εσολόγγι για μια ακόμη φορά, η τύχη της πόλης θα ήταν πολύ διαφορετική (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

μπορούσε νααποτελέσει καθοριστικό παράγοντα στην εξέλιξη των επιχειρήσεων (1).

Φιλελληνισμός και Μεσολόγγι

Η δραματική πολιορκία του Μεσολογγίου είχε αναζωπυρώσει το κίνημα του φιλελληνισμού. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Α. Βακαλόπουλος στο έργο του «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού», «όλοι

Φανταστική παράσταση Αγγλου καλλιτέχνη εμπνευσμένη από τη ηρωική άμυνα του Μεσολογγίου. Χάρη στα έργα ρομαντικών καλλιτεχνών και διανοουμένων, η φρουρά της πόλης πλαισιώθηκε από μια μοναδική αίγλη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

προσεύχονται για τη σωτηρία των Ελλήνων και πρόθυμα δίνουν τον οβολό τους για να ανακουφίσουν τα θύματα των σφαγών και των μαχών... Επίσης οργανώνονται παντού έρανοι, εκθέσεις ζωγραφικής, διαλέξεις, παραστάσεις, απαγγελίες ποιημάτων, συναυλίες σε διάφορες πόλεις, ενώ ο Τύπος ξεσπαθώνει για την ελληνική υπόθεση... Πύρινα άρθρα γράφονται εξ αφορμής της πολιορκίας του Μεσολογγίου στον ευρωπαϊκό Τύπο και τονίζεται η ανάγκη να επέμβουν δραστικά οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και να μην αρκεστούν πια οι λαοί σε απλές εκδηλώσεις συμπάθειας... Τα κατορθώματα της φρουράς, ιδίως κατά τον Φεβρουάριο 1826, μεταβάλλουν το ρεύμα του φιλελληνισμού σε πλατύ ποτάμι με αγριεμένες νεροσυρμές και παφλασμούς... Και ο ίδιος ακόμη ο Gentz, ο σύμβουλος και συνεργάτης του Μέττερνιχ, ομολογούσε ότι οποιοδήποτε τέλος και αν έχει η υπεράσπιση του Μεσολογγίου, κανείς, είτε εχθρός, είτε φίλος, δεν μπορεί να αρνηθεί ότι είναι αληθινά ηρωική πράξη... Η είδηση λοιπόν της πτώσης του Μεσολογγίου έπεσε σαν βόμβα όχι μόνο στα άλλα μέρη της Ελλάδας, αλλά και στην Ευρώπη απ’ άκρη σε άκρη... Η θυσία του Μεσολογγίου προώθησε το

Οι Τουρκοαιγνπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826) 63

ελληνικό ζήτημα, όσο καμία ελληνική νίκη: πλημμύρισε τους άλλους Ελληνες και τους Ευρωπαίους με αισθήματα θαυμασμού και λατρείας για τους άνδρες της φρουράς του...Πραγματικά, σπάνια συναντά κανείς στις σελίδες της Ιστορίας παραδείγματα παρόμοιας υπεράνθρωπης ψυχικής καρτερίας και αντοχής. Ο Καποδίστριας, διερμηνεύοντας τις εντυπώσεις του από την απήχηση της τραγωδίας του Μεσολογγίου στην Ευρώπη, προφητεύει στον αδελφό του Βιάρο στις 18 Απριλίου 1826 ότι το θλιβερό αυτό γεγονός δεν πρέπει να απελπίσει τους Ελληνες, αντίθετα σ’ αυτό Βλέπει την αρχή της σωτηρίας... Οι φλόγες του Μεσολογγίου θέρμαναν τις καρδιές των πολιτισμένων λαών και τους ξεσήκωσαν σε μια αληθινή σταυροφορία για την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους, ενώ ταυτόχρονα έλιωσαν τους πάγους της ευρωπαϊκής διπλωματίας». Δεν έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι το φιλελληνικό ρεύμα θα εξασθενούσε μετά από ενδεχόμενη σωτηρία του Μεσολογγίου. Ισως ενίοτε η κοινή γνώμη να συγκινείται περισσότερο από μια τραγωδία και να ωθείται να προσφέρει. Ομως, μια ελληνική νίκη θα προκαλούσε ενθουσιασμό στην Ευρώπη και θα ωθούσε ακόμη και τους πιο διατακτικούς να προσφέρουν Βοήθεια σε έναν αγώνα ο οποίος μετά από τόσες θυσίες έδειχνε να δικαιώνεται. Γνωρίζουμε πόσο επηρέασαν τους Ευρωπαίους υπέρ των Ελλήνων οι διακεκριμένοι ρομαντικοί ποιητές, ζωγράφοι, λογοτέχνες και αρθρογράφοι. Η πτώση του Μεσολογγίου τους προσέφερε τεράστιο υλικό έμπνευσης και τα δημιουργήματά τους προκάλεσαν ρίγη συγκίνησης στο κοινό τους. Ανάλογη έμπνευση όμως θα μπορούσαν να αντλήσουν και από μια απίστευτη νίκη και να παρουσιάσουν ανάλογα

Ο Ιμπραήμ Πασάς. Η εμπλοκή του στην πολιορκία του Μεσολογγίου κόστισε δυσαναπλήρωτες απώλειες στο εκστρατευτικό του σώμα (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

δημιουργήματα τα οποία θα παρακινούσαν το κοινό να συνδράμει τον ελληνικό αγώνα. Οπως η φρουρά του Μεσολογγίου υψώθηκε στα μάτια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης ως σύμβολο της υπέρτατης θυσίας και ταυτίσθηκε με τους 300 του Λεωνίδα, έτσι και σε περίπτωση ελληνικής νίκης θα μπορούσε να ταυτισθεί με τους Μαραθωνομάχους και να αναχθεί σε σύμβολο ακατάβλητου σθένους.

Η ηθική δύναμη του φιλελληνισμού εκείνη την περίοδο προκάλεσε αισιοδοξία για την ευτυχή έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία συνετέλεσε με τη σειρά της ώστε η πτώση του Μεσολογγίου να μην ασκήσει καμία καταστρεπτική επίδραση στις τιμές των ελληνικών χρεωγράφων. Είναι παραπάνω από προφανές ότι τα διεθνή πιστωτικά ιδρύματα θα ήταν πολύ περισσότερο θετικά σε αιτήσεις δανείων από την ελληνική επαναστατική κυβέρνηση σε περίπτωση λύσης της πολιορκίας του Μεσολογγίου.

Οι πιθανές διπλωματικές εξελίξεις

Αναλύσαμε ήδη τις συνέπειες που θα είχε σε στρατηγικό επίπεδο η λύση της πολιορκίας του Μεσολογγίου. Ανακεφαλαιώνοντας, η κατάσταση θα

64 What if

Η λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου. Δεξιά διακρίνεται η ιστορική Κλείσοβα, όπου οιΤουρκοαιγύπτιοι υπέστησαν την πιο οδυνηρή, ίσως, ήττα τους κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.

Ενδεχομένως η ελληνική πλευρά

να μην ήταν διατεθειμένη να δεχθεί, παρά την

πίεση του Ιμπραήμ, κάτι λιγότερο από

πλήρη ανεξαρτησία,

τουλάχιστον όσον αφορούσε τη

Στερεά Ελλάδα και την

Πελοπόννησο

είχε ως εξής: η Στερεά Ελλάδα (εκτός από τη Λαμία, τη Ναύπακτο και το Αντιρρίο) θα Βρισκόταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών. Οι τελευταίοι θα διεκδικούσαν με πολύ μεγάλες αξιώσεις τη Λαμία και την Αρτα. Στην Πελοπόννησο, η τουρκοαιγυπτιακή παρουσία θα περιοριζόταν σε ορισμένα φρούρια (κάστρα Μεσσηνίας, Τριπολιτσά, Πάτρα). Ο ελληνικός στόλος θα είχε αποκλείσει τον αντίστοιχο τουρκοαιγυπτιακό στον Κορινθιακό Κόλπο και θα μπορούσε να υποστηρίζει τα ελληνικά στρατεύματα της Στερεάς και της Πελοποννήσου. Η γεωστρατηγική αυτή κατάσταση θα επηρέαζε οπωσδήποτε και την εξέλιξη των διπλωματικών διεργασιών. Την άνοιξη του 1826, η αγγλική κυβέρνηση έστειλε τον δούκα του Ουέλλιγκτον στην Αγία Πετρούπολη για να εξασφαλίσει μια αγγλορωσική συνεργασία στο ελληνικό ζήτημα. Απόρροια των συνομιλιών ήταν το πρωτόκολλο της Αγίας Πετρούπολης, σύμφωνα με το οποίο οι δύο δυνάμεις αναλάμβαναν να μεσολαβήσουν από κοινού μεταξύ των Ελλήνων και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για μια Ελλάδα αυτόνομη αλλά φόρου υποτελή στην Πύλη. Ο σουλτάνος δεν δέχθηκε τη μεσολάβηση. Ισως Βέβαια δεν θα τη δεχόταν ακόμη και αν οι δυνάμεις του

αποτύγχαναν να καταλάβουν το Μεσολόγγι. Σίγουρα όμως θα ήταν πλέον πιο ευάλωτος σε διπλωματικές πιέσεις. Υπήρχαν πολύ σοβαρές πιθανότητες στο τέλος - και υπό την απειλή μιας ενδεχόμενης ρωσικής επίθεσης - να δεχθεί μια συμβιβαστική λύση στο ελληνικό ζήτημα με αξιοπρεπείς όρους, δηλαδή την αυτονομία της Ελλάδας με φορολογική υποτέλεια στην Πύλη. Σε μια τέτοια περίπτωση, είναι πολύ δύσκολο να διαγνώσουμε τη στάση των Ελλήνων. Είναι πολύ πιθανόν η ελληνική πλευρά να παρουσιαζόταν πιο απαιτητική, στο πλαίσιο του εφικτού, τη στιγμή που θα θεωρούσε ότι Βρισκόταν πιο κοντά στη νίκη. Οσο η Επανάσταση θα σημείωνε στρατιωτικές προόδους, τόσο οι ηγέτες της θα ήταν απρόθυμοι να δεχθούν «πράξεις υποταγής» ή άλλες παρόμοιες αποδείξεις προσαρμοστικότητας στην ευρωπαϊκή νομιμοφροσύνη. Ενδεχομένως λοιπόν η ελληνική πλευρά να μην ήταν διατεθειμένη να δεχθεί, παρά την πίεση του Ιμπραήμ, κάτι λιγότερο από πλήρη ανεξαρτησία, τουλάχιστον όσον αφορούσε τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Το πρόβλημα θα επιλυόταν ανάλογα με τη διάθεση πίεσης που θα έδειχναν οι Μεγάλες Δυνάμεις προς τους Ελληνες. Σίγουρα

Οι Τουρκοαιγύπτιοι αποτυγχάνουν να καταλάβουν το Μεσολόγγι (1826) 65

όμως οι τελευταίοι θα είχαν ισχυρά διαπραγματευτικά «χαρτιά» στα χέρια τους. Στην πραγματικότητα, ο Ιωάννης Καποδίοτριας πέτυχε την αποδοχή ενός ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου με σύνορα τη γραμμή Αμβρακικού- Παγασητικού. Υπό την προϋπόθεση μιας ελληνικής επιτυχίας στο Μεσολόγγι, ίσως το λιγότερο που θα πετύχαινε θα ήταν να συμπεριλάβει στο ελληνικό κράτος τον Βόλο, την Αρτα, την Πρέβεζα και τις γειτονικές περιοχές.

Οσο και αν το σενάριο που αναπτύξαμε είναι δελεαστικό για την ελληνική πλευρά, η ιστορική πραγματικότητα είναι αμείλικτη. Το Μεσολόγγι κυριεύθηκε με συνέπεια ο ελληνικός αγώνας να διατρέξει μεγάλο κίνδυνο. Εντούτοις, η ελληνική αντίσταση ήταν τόσο σθεναρή, ώστε εξασφάλισε ένα καίριο στρατηγικό αποτέλεσμα: έστρεψε το ενδιαφέρον της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης στο «αλωνάκι» και συνέβαλε αποφασιστικά στη σταδιακή εδραίωση της ευρωπαϊκής αντίληψης ότι οι Ελληνες άξιζαν να κατοχυρώσουν κάποια μορφή ανεξαρτησίας από την Πύλη. Πράγματι, το Μεσολόγγι εξασφάλισε τον απαιτούμενο χρόνο που χρειάσθηκε η ευρωπαϊκή διπλωματία για να διευθετήσει το ζήτημα. Υπ’ αυτή την έννοια, οι τεράστιες θυσίες των ηρωικών υπερασπιστών του έφεραν τελικά το επιθυμητό αποτέλεσμα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ1. Καθ’ όλη τη διάρκεια της πολιορκίας του Μεσολογγίου παρουσιάσθηκαν δυσεπίλυτα προβλήματα συνεννόησης και συντονισμού του στόλου με τα στρατεύματα της ξηράς, γεγονός που είχε ως συνέπεια την πρόκληση ψυχρότητας και την εκτόξευση σφοδρών αλληλοκατηγοριών, ακόμη και μετά την άλωση της πόλης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. IB ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1979.(2) Δημήτρης Φωτιάδης: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, Εκδ. Δωρικός, Αθήνα 1980.(3) Διονύσιος Κόκκινος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, τ. 9ος, Αθήναι, 1957.(4) Απόστολος Βακαλόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, τόμος Τ , Θεσσαλονίκη 1986.(5) Χαράλαμπος Παπασωτηρίου: Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ, Εκδ. Σιδέρης,Αθήνα 1996.(6) ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ-ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ, περ.Στρατιωτική Ιστορία- σειρά Μ εγάλες Μάχες, τχ. 12, εκδ.ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ,Αθήνα 2003.(7) Νικόλαος Αθ.Κ ολόμβας:«Η εποποιία της Κλείσοβας», περ.ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τχ. 2, Μ άρτιος- Απρίλιος 1996.(8) Νίκος Γιαννόπουλος:«Η δεύτερη πολιορκία και η άλωση του Μ εσολογγίου», ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τχ. 22, εκδ. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ,Ιούνιος 1998.

Φανταστική απεικόνιση γαλλικής προέλευσης, εμπνευσμένη από την αντίσταση του Μεσολογγίου (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

Πίνακας με σκηνή οδομαχίας στο Βέλγιο το 1914 κατά την οποία εμπλέκονται Γάλλοι στρατιώτες.

Δημήτριος ΓεδεώνΥποστράτηγος ε.α

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914)

Τα «αν» του μοιραίου διμήνου

Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 1914 είναι

τόσο πολλά που ξεπερνούν σχεδόν

όλες τις υποθέσεις που σχετίζονται με

τη στρατιωτική ιστορία της Ευρώπης.

Η Μάχη του Μάρνη στην

πραγματικότητα είναι γεμάτη από

επιμέρους υποθέσεις πριν, κατά και

μετά τη διεξαγωγή της. Μάλιστα, ο

τίτλος θα μπορούσε κάλλιστα να

είναι: «Οι Γερμανοί νικούν στη Μάχη

του Μάρνη, ΑΝ είχε γίνει η Μάχη του

Μάρνη»!

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914) 67

Οταν, λίγο πριν την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, παγιώθηκαν οι συμμαχίες των

Κεντρικών Αυτοκρατοριών (Γερμανίας - Αυστροουγγαρίας) και της Αντάντ (Γαλλίας - Αγγλίας - Ρωσίας), η Γερμανία έπρεπε να σχεδιάσει πολεμικές επιχειρήσεις με 6άση την υπόθεση ότι θα αντιμετώπιζε αντιπάλους σε δύο μέτωπα: τη Ρωσία στο Ανατολικό μέτωπο και τη Γαλλία στο Δυτικό. Το αποτέλεσμα ήταν το περίφημο Σχέδιο Σλίφεν, το οποίο προέβλεπε (για λόγους που δεν είναι του παρόντος) ως πρώτο αντίπαλο τη Γαλλία, άμυνα έναντι της Ρωσίας και, μετά την ήττα της Γαλλίας, στροφή κατά της Ρωσίας. Ανάλογος ήταν και ο προσανατολισμός των δυνάμεων της Γερμανίας. Ο διάδοχος του φον Σλίφεν στην ηγεσία του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου, στρατηγός Χέλμουτ φον Μόλτκε ο Νεώτερος (ανιψιός του μεγάλου Πρώσσου στρατηγού Μόλτκε) έκανε τόσες αλλαγές στην κατανομή των δυνάμεων του σχεδίου του προκατόχου του, ώστε σχεδόν το αχρήστευσε.

Η συμμετοχή της Αγγλίας στον πόλεμο

Μετά τα δραματικά γεγονότα της δολοφονίας του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου στο Σαράγεβο και την επίθεση της Αυστροουγγαρίας στη Σερβία (Αύγουστος 1914), η Γερμανία έπρεπε να κηρύξει πόλεμο στη Ρωσία. Ομως το σχέδιο Σλίφεν ήταν τόσο «άκαμπτο», ώστε κήρυξη πολέμου στη Ρωσία σήμαινε ταυτόχρονα κήρυξη πολέμου και στη Γαλλία - όπως και συνέβη. Μέχρι αυτό το σημείο δεν υπήρχε εμπλοκή της Αγγλίας. Η Αγγλία μπήκε στον πόλεμο κηρύσσοντας τον πόλεμο στην Γερμανία, όταν η τελευταία παραβίασε την ουδετερότητα του Βελγίου κατά την υλοποίηση του Σχεδίου Σλίφεν. Η Αγγλία κήρυξε τον πόλεμο

(«σκουντουφλώντας» κατά τον Λίντελ Χαρτ) επειδή είχε εγγυηθεί την ακεραιότητα του Βελγίου. Εδώ λοιπόν έχουμε το πρώτο «αν». Τι θα είχε γίνει αν η Αγγλία δεν είχε μπει στον πόλεμο;

Αν μπει κανείς στον πειρασμό να μελετήσει ένα άλλο σενάριο, δηλαδή επίθεση της Γερμανίας στη Ρωσία και τήρηση αμυντικής στάσης από την πρώτη προς τη Γαλλία, τότε είναι μάλλον απίθανο να είχε μπει η Αγγλία στον πόλεμο, παρά τη συμμαχία της με τη Ρωσία. Ισως να είχε περιορισθεί σε κάποιες «πλατωνικές» χειρονομίες. Ομως η γερμανική επίθεση στη Γαλλία, η παραβίαση της ουδετερότητας του Βελγίου και η απειλή στα λιμάνια της Μάγχης προκάλεσαν αρχικά κυβερνητική κρίση στην Αγγλία (λόγω σύγκρουσης όσων ευνοούσαν τον πόλεμο με εκείνους που δεν τον ήθελαν) με συνέπεια να τεθε ί το

Ο αρχηγός του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου στις αρχές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, Χέλμουτ φον Μ όλτκε ο Νεώτερος.

68 What if

Ο επικεφαλής της Βρετανικής Εκστρατευτικής Δύναμης στη Γαλλία (1914-15), στρατηγός σερ Τζων Φρεντς.

δίλημμα: σχηματισμός κυβέρνησης συνασπισμού ή διενέργεια εκλογών; Τι μπορούσε να είχε συμβεί σ' αυτή την περίπτωση;• Αν η τότε κυβέρνηση έπεφτε και συγκροτείτο κυβέρνηση συνασπισμού που θα οδηγούσε τη χώρα στον πόλεμο, η είσοδος της Αγγλίας στον πόλεμο θα καθυστερούσε μια εβδομάδα ή περισσότερο και έτσι δεν θα δινόταν η μάχη οπισθοφυλακών στη Μονς κατά την οποία η Βρετανική Εκστρατευτική Δύναμη «μάτωσε» για πρώτη φορά μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο σε σύγκρουση με κάποιον ευρωπαϊκό στρατό. Επίσης, η Αγγλία δεν θα διέθετε 80.000 άνδρες και 30.000 άλογα από το περιορισμένο δυναμικό της αλλά μάλλον θα επιδίωκε να κλείσει τις θαλάσσιες οδούς προς τη Γερμανία.

• Αν η βρετανική κυβέρνηση έπεφτε και προκηρύσσονταν εκλογές, η απόφαση συμμετοχής στον πόλεμο θα έπρεπε να αναβληθεί μέχρι αργά το φθινόπωρο. Πώς ήταν δυνατό να κηρυχθεί πόλεμος εν αναμονή εκλογών; Στη συνέχεια η φιλοπόλεμη ατμόσφαιρα θα διαλυόταν.

Αν πάλι η Αγγλία δεν είχε μπει στον πόλεμο, τότε:• Δεν θα χάνονταν 947.000 νέοι άνδρες της Μ. Βρετανίας και της Κοινοπολιτείας, ιδιαίτερα στις λάσπες του Υπρ.• Ο πόλεμος θα παρέμενε ευρωπαϊκός και δεν θα γινόταν παγκόσμιος με εμπλοκή της Ινδίας, της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας, της Νότιας Αφρικής και του Καναδά.• Οι ΗΠΑ δεν θα είχαν εμπλακεί στον πόλεμο ούτε θα είχε παγιωθεί η μακρά συμμαχία τους με την Αγγλία.• Η Βρετανική αυτοκρατορία δεν θα εξαντλούσε το δυναμικό της και θα διατηρούσε την ισχύ της σε όλη τη διάρκεια ενός πολέμου στον οποίο θα είχε μικρή ή καθόλου συμμετοχή. Ετσι θα παρέμενε κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη και μετά το 1945.

Οι παράμετροι του Σχεδίου Σλίφεν

Είναι ενδιαφέρον, επίσης, το γεγονός ότι τα χρονικά όρια που είχαν θέσει οι Γερμανοί για την ολοκλήρωση του Σχεδίου Σλίφεν σε ό,τι αφορούσε τη Γαλλία, είχαν καθορισθεί με βάση την κίνηση μέσω Βελγίου. Αν αυτή δεν είχε πραγματοποιηθεί, τότε, εκτός από τη μη συμμετοχή της Βρετανίας στον πόλεμο, η Γερμανία δεν θα είχε αποκτήσει έναν ακόμη εχθρό, το Βέλγιο - πέρα από την παγκόσμια κατακραυγή. Συνέπεια αυτού θα ήταν ότι στη Μάχη του Μάρνη οι Γερμανοί θα διέθεταν περισσότερες μεραρχίες και δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν πέντε επιπλέον βρετανικές.

Βρυξέλλες1η Στρατιό

2η ΣτρατιάΚόμπλεντςΒουλώνη

Σαρλερι 3η Στρατιά

ΧΧΧ.Χ4η Στρατιά

Σαίντ,Κουέντιν Α Ρ Δ Ε Ν Ν Ε Σ ^ ι

5η Στρατιά

Λαόν · ΣουασόνΡουέν

6η Στρατιαποτ:··Μάρνης | |

ϊατφ Επερναί ΣαλιΣαρμπούργκ

Στρασβούργο

Γ Α Λ Λ Ι Α)2η Στρατιά

7η Στρατιά■στερναί 9η ΣτρατιάXX XXΓερμανοί

ΜελούνΣτρατιά

Γάλλοι ηοτ. Σηκουανας

Αξονες γερμανικής προέλασης

Γραμμή μετώπου 30-8-1914

Γραμμή μετώπου 5-9-1914

I ΙΑλαατίι

1η Στρατιά

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914)

Τι θα γινόταν, όμως, σ' αυτή την περίπτωση η Γαλλία, που θα δεχόταν ολόκληρο το 6άρος της γερμανικής επίθεσης; Θα ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει μόνη της με επιτυχία τους Γερμανούς; Οπως προαναφέρθηκε, οι Γάλλοι δεν θα είχαν την υποστήριξη των Βρετανών και επίσης, στη χειρότερη περίπτωση, όχι μόνο δεν θα είχαν την υποστήριξη ούτε ενδεχόμενων βελγικών δυνάμεων, αλλά θα αντιμετώπιζαν και επιπλέον γερμανικές μεραρχίες. Ομως εκείνη την εποχή οι Γάλλοι δεν είχαν χάσει ακόμα την elan (ορμητικότητα) που τους χαρακτήριζε, η οποία θα χανόταν το 1915 στα «σφαγεία» της Κομπανίας και του Αρτουά. Επιπλέον, παρότι πολλοί βραδύνοες στρατηγοί τους είχαν απολυθεί και σταλεί στα οχυρά της Λιμόζ, υπήρχαν νέοι στρατηγοί

(όπως ο Φερδινάνδος Φος και ο Φρανσέ ντ’ Εσπερέ) ισάξιοι των Γερμανών ομοιοβάθμων τους. Επίσης, ο Γαλλικός Στρατός ήταν πολύ καλύτερος από όσο πιστευόταν, παρά τις πρώτες ατυχίες του.

Ομως αυτά τα «αν» παρέμειναν στη σφαίρα των υποθέσεων και τα γεγονότα συνέκλιναν τελικά στη Μάχη του Μάρνη. Οι Γερμανοί άρχισαν την επίθεση σύμφωνα με το Σχέδιο Σλίφεν. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε ότι η κύρια προσπάθεια στη Γαλλία θα ανατίθετο στη δεξιά πτέρυγα της γερμανικής επίθεσης. Λέγεται ότι όταν πέθανε ο φον Σλίφεν το 1913, τα τελευταία λόγια του ήταν: «Ενισχύστε τη δεξιά πτέρυγα!». Το άκρο της δεξιάς πτέρυγας (που θα πραγματοποιούσε την κυκλωτική κίνηση γύρω από το Παρίσι) είχε ανατεθεί στην Πρώτη

Η γερμανική προέλαση στη Γαλλία στις αρχές του Α ’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Εκδ

όσεις

ΠΕ

ΡΙΣΚ

ΟΠ

ΙΟ

2004

70 What if

Ο κόμης Αλφρεντ φον Σλίφεν, εμπνευστής του ομώνυμου σχεδίου εισβολής στη Γαλλία.

Στρατιά του στρατηγού φον Κλουκ, του καλύτερου Γερμανού στρατηγού στη Δύση. Ομως ο νέος αρχηγός του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου (η μόνη ομοιότητα του οποίου με τον θείο του ήταν το όνομά του) είχε άλλα σχέδια κατά νου. Κατ’ αρχήν του είχε γίνει έμμονη ιδέα η ρωσική απειλή στο Ανατολικό μέτωπο, με αποτέλεσμα πολύ πριν αρχίσει ο πόλεμος να ενισχύσει με 180.000 άνδρες την Ανατολική Πρωσσία - όλους από τις δυνάμεις της δεξιάς πτέρυγας. Επιπλέον δεν τον ενθουσίαζε καθόλου η ιδέα να αφήσει τους Γάλλους να κινηθούν μέσα στο γερμανικό έδαφος. Ο φον Σλίφεν είχε προβλέψει αυτό το ενδεχόμενο και το έβλεπε σαν ευκαιρία για να «μαντρώσουν» καλύτερα τους Γάλλους. Ο φον Μόλτκε δεν είχε

διάθεση να επιτρέψει έστω και προσωρινή κατάληψη γερμανικού εδάφους ακόμη και για προφανείς στρατηγικούς λόγους.

Ο φον Σλίφεν προέβλεπε επίσης κίνηση μέσω Ολλανδίας στον διάδρομο του Μάαστριχτ. Κάτι τέτοιο δεν θα «στρίμωχνε» τις γερμανικές στρατιές της δεξιάς πτέρυγας μέσα στο Βέλγιο στην αρχή της εκστρατείας και θα επέτρεπε ευρύτερη κυκλωτική κίνηση.Η στρατιά του φον Κλουκ θα είχε φθάσει στη Μάγχη και θα είχε κυκλώσει την Λ ίλη πριν κινηθεί προς το Παρίσι. Ομως ο φον Μόλτκε που δ ιέθετε μια περίεργη αντίληψη περί ηθικής δεν ήθελε να παραβιασθεί η ουδετερότητα της Ολλανδίας και απέρριψε αυτό το ενδεχόμενο. Αν είχε εφαρμόσει το σχέδιο όπως προβλεπόταν, δεν θα διεξαγόταν ο «αγώνας δρόμου προς τη θάλασσα» που ακολούθησε τη Μάχη του Μάρνη, ούτε και μάχες στο Υπρ. Τα λιμάνια της Μάγχης (Δουνκέρκη, Καλαί και Βουλώνη) θα είχαν καταληφθεί από τους Γερμανούς.

Μέχρι τη Μάχη του Μάρνη διεξήχθησαν σκληρές μάχες με λάθη και από τις δυο πλευρές και μεγάλες απώλειες. Στις 7 Αυγούστου, οι Γάλλοι επιτέθηκαν απερίσκεπτα στην Αλσατία σύμφωνα με το σχέδιό τους, το μοιραίο Σχέδιο 17 που στοίχισε την κατοχή μεγάλου τμήματος της Γαλλίας επί τέσσερα χρόνια. Ο φον Σλίφεν είχε προβλέψει ασθενή αντίσταση από τους Γερμανούς στην περιοχή για να τραβήξει τους Γάλλους όσο το δυνατόν πιο βαθειά στο έδαφος της Αλσατίας και να καταστήσει ευκολότερη την κύκλωσή τους. Στις 14 Αυγούστου, 19 γαλλικές μεραρχίες επιτέθηκαν στην περιοχή του Μετς. Στις μάχες Μοράνζ-Σαρρεμπούρ οι μεραρχίες αυτές αποδεκατίσθηκαν: 300.000 Γάλλοι στρατιώτες σκοτώθηκαν, τραυματίσθηκαν ή αιχμαλωτίσθηκαν. Στις 22 Αυγούστου, με τους Γάλλους να έχουν χάσει τη μάχη στη Λορραίνη,

Οί Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη τον Μάρνη (1914) 71

όπου είχαν εισβάλει βάσει του δικού τους σχεδίου, μια τηλεφωνική εντολή του φον Μόλτκε υποχρέωσε τους Γερμανούς στην περιοχή (που ήταν έτοιμοι να καταλάβουν το Νανσύ) να επιτεθούν σε μια οχυρωμένη τοποθεσία των Γάλλων, συγκεκριμένα στο Γκραν Κουρονέ, και να υποστούν βαριές απώλειες με τη σειρά τους. Ο φον Μόλτκε, ενισχύοντας την αριστερή πτέρυγά του σε βάρος της δεξιάς, της είχε δώσει δύναμη για να αντισταθεί στους Γάλλους όχι όμως για να αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις. Ετσι, παρά τις προσπάθειες των Γερμανών, οι μάχες συνεχίσθηκαν μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου. Η αντοχή που επέδειξαν οι Γάλλοι στρατιώτες ανάγκασε τον Γάλλο αρχιστράτηγο Ζοφρ να διαθέσει ολόκληρες μεραρχίες προκειμένου να τις στείλει στον Μάρνη.

Τέσσερις ημέρες αργότερα, έγινε ακόμη ένα μοιραίο τηλεφώνημα από το Γερμανικό Γενικό Στρατηγείο: τη νύκτα της 26ης Αυγούστου - παραμονές της μεγάλης νίκης των Γερμανών στο

ι \ Γ \ - j

· V-. /ti· \<} ’

> aitöya </ ’\< j » . A

Ytmmt sg k a q (Σχέδιο Σλήφεν)

·’ l ip£r/iBH0iöiÄiiW

Τάννενμπεργκ της Ανατολικής Πρωσσίας - το δίδυμο των στρατηγών φον Χίντεμπουργκ και Λούντεντορφ που διοικούσε τις εκεί δυνάμεις ενημερώθηκε ότι στέλνονταν ως ενίσχυση στην Ανατολική Πρωσσία τρία σώματα στρατού και μια μεραρχία ιππικού. Παρά τις διαμαρτυρίες του Λούντεντορφ ότι οι δυνάμεις αυτές δεν ήταν αναγκαίες και επίσης ότι θα

Οι προβλέψεις του Σχεδίου Σλίφεν και οι άξονες της πραγματικής γερμανικής επίθεσης στη Γαλλία το καλοκαίρι του 1914 (Anthony Livesey, A 1 Παγκόσμιος Πόλεμος, επιμ. Δημ. Γεδεών, Εκδόσεις Σαββάλα).

Γάλλοι πεζικάριοι κατά τη διάρκεια πορείας μέσω ενός χωριού στην περιοχή του Μάρνη.

72 What if

Γερμανοί μπορεί να ίδρυαν

μια Οικονομική Ενωση Κεντρικής

Ευρώπης στην οποία θα

κυριαρχούσαν. Η Γαλλία θα πλήρωνε

τεράστιες επανορθώσεις αλλά από την

άλλη πλευρά δεν θα έχανε

εκατομμύρια άνδρες.

έφθαναν αργά για να πάρουν μέρος στη μάχη, ο φον Μόλτκε ήταν αμετάπειστος και δύο ημέρες αργότερα ο Λούντεντορφ πληροφορήθηκε ότι είχαν αναχωρήσει για την Ανατολική Πρωσσία δύο σώματα στρατού και το ιππικό. Αυτό σήμαινε ότι 80.000 άνδρες δεν θα ήταν διαθέσιμοι για να ενισχύσουν τη δεξιά πτέρυγα. Η ειρωνεία είναι ότι τα δύο σώματα έφθασαν στην Ανατολική Πρωσσία πολλές ημέρες μετά την καταστροφή των Ρώσων. Το 1916, λίγο πριν πεθάνει ο φον Μόλτκε, πραγματικά συντετριμμένος, είπε ότι αυτή η ενέργειά του ήταν το μεγαλύτερο σφάλμα του κατά τη Μάχη του Μάρνη.

Ας φαντασθούμε λοιπόν ότι ο φον Μόλτκε δεν είχε διατάξει την επίθεση στο Γκραν Κουρονέ και δεν είχε στείλει τα δύο σώματα στην Ανατολική Πρωσσία. Τι θα είχε συμβεί μετά; Ο φον Κλουκ ενισχυμένος θα συνέχιζε την προέλασή του, τα γαλλικά οχυρά του Βερντέν θα εξουδετερώνονταν, η πόλη Ρεν θα καταλαμβανόταν(στην πραγματικότητα καταλήφθηκε για λίγο) και οι στρατιές του κέντρου θα κατευθύνονταν για να συναντήσουν τον φον Κλουκ. Η αποφασιστική μάχη θα δινόταν ίσως στην κοιλάδα του Σηκουάνα, νοτιοανατολικά του Παρισιού. Στην όλη υπόθεση η συμμετοχή της Μ. Βρετανίας θα ήταν μάλλον σκιώδης. Ο πόλεμος θα παρέμενε ευρωπαϊκός και δεν θα γινόταν παγκόσμιος, αν και οι σχέσεις της Γερμανίας με τη Μ. Βρετανία θα ήταν τεταμένες, ειδικά αν οι Γερμανοί οχύρωναν τα λιμάνια της Μάγχης. Ενα ακόμη τμήμα της Γαλλίας και ένα τμήμα του Βελγίου θα ενσωματώνονταν στο Β' Ράιχ. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι σε μια τέτοια περίπτωση οι Γερμανοί μπορεί να ίδρυαν μια Οικονομική Ενωση Κεντρικής Ευρώπης στην οποία θα κυριαρχούσαν. Η Γαλλία θα πλήρωνε τεράστιες επανορθώσεις αλλά από την άλλη πλευρά δεν θα έχανε

εκατομμύρια άνδρες που θα πέθαιναν κατά τα τέσσερα επόμενα χρόνια (αυτή θα ήταν και η «φωτεινή» πλευρά αυτού του «αν»).

Το κενό στις γερμανικές γραμμές

Ομως ας επανέλθουμε στην πραγματικότητα, καθώς οι Γάλλοι υποχωρούν, οι Γερμανοί προελαύνουν προς το Παρίσι και η Μάχη του Μάρνη πλησιάζει (η μάχη την οποία ο Τσώρτσιλ χαρακτήρισε «μάχη των τρομερών αν»). Τότε συνέβη το εξής παράδοξο: ο Γάλλος αρχιστράτηγος Ζοφρ παρά τα λάθη του, μετά τη μακρά υποχώρηση είχε κατορθώσει να φέρει τους Γάλλους

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914)

-Μ3 ?

στρατιώτες σε τέτοια κατάσταση ώστε να μπορούν να πολεμήσουν πάλι. Από την άλλη πλευρά, το ηθικό του φον Μόλτκε βυθιζόταν όλο και περισσότερο. Ηδη το Σχέδιο Σλίφεν έπνεε τα λοίσθια. Οι Γερμανοί ίσως μπορούσαν να κερδίσουν τη Μάχη της Γαλλίας, αλλά αυτό εξαρτάτο πλέον περισσότερο από τις αντιδράσεις των αντιπάλων τους. Το ηθικό των Γάλλων δεν βρισκόταν στο καλύτερο επίπεδο και ήδη είχαν διατυπωθεί σκέψεις για εγκατάλειψη του Παρισιού, αφού πρώτα θα καταστρέφονταν όλες οι γέφυρες του Σηκουάνα, ακόμη και ο Πύργος του Αϊφελ. Στις 30 Αυγούστου ο φον Κλουκ αποφάσισε να κινήσει τις δυνάμεις του ανατολικά του Παρισιού,

δίνοντας τη χαριστική βολή στο Σχέδιο Σλίφεν. Ηλπιζε να προλάβει να κυκλώσει τους Γάλλους που υποχωρούσαν. Ομως με την κίνηση αυτή δημιούργησε ένα κενό μεταξύ της στρατιάς του και της Δεύτερης Γερμανικής Στρατιάς, το οποίο κάλλιστα μπορούσε να καλύψει ένα από τα δυο σώματα την οποία την ίδια στιγμή αποβιβάζονταν στην Ανατολική Πρωσσία. Ο φον Κλουκ γνώριζε για το κενό αυτό αλλά δεν γνώριζε ότι οι Γάλλοι οργάνωναν στο Παρίσι την Εκτη Στρατιά υπό τον στρατηγό Μανιουρί. Οι Γάλλοι, από την πλευρά τους, δεν γνώριζαν ότι ο φον Κλουκ είχε αλλάξει κατεύθυνση, ούτε ότι είχε δημιουργηθεί αυτό το κενό.

Την 1η Σεπτεμβρίου η τύχη έπαιξε

Γερμανοί χειριστές πολυβόλου εν δράσει στο Δυτικό μέτωπο.

73

74 What if

Ο επικεφαλής των γαλλικών δυνάμεων κατά τη Μάχη του Μάρνη, στρατηγός Ζοφρ.

ένα παιχνίδι σε βάρος των Γερμανών: ένα επιτελικό όχημά τους έπεσε σε μια γαλλική περίπολο. Οι Γάλλοι άνοιξαν πυρ σκοτώνοντας όλους τους επιβαίνοντες, μεταξύ των οποίων και έναν αξιωματικό του ιππικού. Στο σακίδιο του αξιωματικού βρέθηκαν τρόφιμα, ρούχα και ένας χάρτης, όλα λερωμένα με αίμα. Επάνω στον χάρτη διακρίνονταν αριθμοί και γραμμές. Οι γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών διαπίστωσαν ότι οι αριθμοί ήταν γερμανικά σώματα στρατού και οι γραμμές κατευθύνσεις επίθεσης: επρόκειτο για το νέο σχέδιο του φον Κλουκ. Αεροπορικές αναγνωρίσεις επιβεβαίωσαν την αλλαγή κατεύθυνσης της Πρώτης Γερμανικής Στρατιάς καθώς και το κενό που είχε δημιουργηθεί. Εκεί επιτέθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου η Εκτη Γαλλική Στρατιά διαψεύδοντας τις ελπίδες του φον Κλουκ για νίκη. Αν δεν είχε χαθεί ο χάρτης, ο φον Κλουκ θα είχε κερδίσει μερικές πολύτιμες ημέρες. Το γεγονός ότι ο χάρτης έπεσε στα χέρια των Γάλλων δεν στοίχισε στους Γερμανούς

την ήττα στο Δυτικό μέτωπο. Το αδιέξοδο που δημιουργήθηκε τελικά, θα δημιουργείτο ούτως ή άλλως. Ομως το Παρίσι θα απείχε μόνο 50 χιλιόμετρα και όχι 100, όπως έγινε τελικά, και από αυτή την απόσταση μπορούσε κάλλιστα να προκύψει στην πόλη κατάσταση ανάλογη του πολέμου του 1870-71.

Μοιραίες αποφάσειςΤην 1η Σεπτεμβρίου ακόμη ένα

«αν» έκανε την εμφάνισή του, αυτή τη φορά όμως όχι κατά τύχη. Ο διοικητής

της Βρετανικής Εκστρατευτικής Δύναμης, σερ Τζων Φρεντς, είχε επηρεασθεί από τον γενικό πανικό. Επιπλέον, ήταν συνεχώς καχύποπτος για τις προθέσεις των συμμάχων του. Δεν γνώριζε Γαλλικά και φοβόταν μήπως τον εκμεταλλευθούν και ρίξουν τους άνδρες του σε ένα ακόμη σφαγείο (σε μια εβδομάδα είχε χάσει 15.000 άνδρες). Στις 29 Αυγούστου τον επισκέφθηκε ο Ζοφρ και του απηύθυνε έκκληση να κρατήσει τις θέσεις του. Ο Φρεντς αρνήθηκε. Οι άνδρες του χρειάζονταν δέκα ημέρες μακριά από τη μάχη για να ξεκουραστούν, να ανασυγκροτηθούν και να δεχθούν ενισχύσεις. Αυτό σημαινε τη δημιουργία ενός κενού στο μέτωπο. Παρά την παρέμβαση του πρωθυπουργού της Γαλλίας Ραϋμόν Πουανκαρέ προς τον Βρετανό πρεσβευτή, ο Φρεντς επέμεινε. Είχε διατάξει τους υφισταμένους του να προετοιμασθούν για μεγάλη υποχώρηση προς τα νότια και είχε διαδώσει ότι σκόπευε να φθάσει μέχρι το Σαιν Ναζέρ, στις εκβολές του Λίγηρα, και από εκεί να επιστρέφει στην Αγγλία για να οργανώσει έναν νέο στρατό και μετά να επιστρέφει πάλι στη Γαλλία το φθινόπωρο για να συνεχίσει τον πόλεμο - αν φυσικά ο πόλεμος συνεχιζόταν.

Η απόφαση του Φρεντς ενόχλησε τον υπουργό Πολέμου, λόρδο Κίτσενερ,

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη τον Μάρνη (1914) 75

που ζήτησε στις 31 Αυγούστου από τον Φρεντς να τον πληροφορήσει αν αυτή η κίνησή του θα δημιουργούσε κενό στη συμμαχική διάταξη. Ο Φρεντς απάντησε ότι τυχόν εμπλοκή του «διέτρεχε τον κίνδυνο απόλυτης καταστροφής» και τη νύκτα της 31ης Αυγούστου ο Κίτσενερ έφυγε εσπευσμένα για τη Γαλλία, όπου το μεσημέρι της 1ης Σεπτεμβρίου συνάντησε τον Φρεντς και μετά από μια θυελλώδη συζήτηση συμφωνήθηκε να επιστρέφουν τα βρετανικά τμήματα στη μάχη και να συντονισθούν με την κίνηση των γαλλικών στρατευμάτων.

Τι θα είχε συμβεί αν ο Φρεντς υποχωρούσε μέχρι το Σαιν Ναζέρ (375 χιλιόμετρα μακριά); Η ιδέα ότι οι Αγγλοι

θα επέστρεφαν στη χώρα τους για αναδιοργάνωση και ενίσχυση και ότι αργότερα θα επέστρεφαν στη Γαλλία είναι εξωφρενική. Οι Βρετανοί δεν θα γύριζαν ποτέ πίσω και η κυβέρνηση Ασκουϊθ στη Μ. Βρετανία είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα έπεφτε. Ποιες θα ήταν οι σχέσεις Γαλλίας- Μ. Βρετανίας μετά τη «λιποταξία» των Βρετανών; Η Γαλλία μπορεί να είχε χάσει τον πόλεμο εξαιτίας αυτού του γεγονότος ενώ η Βρετανική αυτοκρατορία, μένοντας έξω από τον πόλεμο, θα ωφελείτο μακροπρόθεσμα.

Ο φον Κλουκ αντιμετώπισε με επιτυχία την επίθεση της Γαλλικής Εκτης Στρατιάς στη μάχη που έγινε

Φάλαγγα Γερμανών αιχμαλώτων από τη Μάχη του Μάρνη.

Οι Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη τον Μάρνη (1914) 77

γνωστή ως «Μάχη του Ουρκ». Στο σημείο εκείνο του απέραντου πεδίου της Μάχης του Μάρνη, ο φον Κλουκ είχε την υπεροχή, αλλά για να την εξασφαλίσει είχε πάρει δύο σώματα που κάλυπταν το κενό μεταξύ της στρατιάς του και της Δεύτερης Στρατιάς του φον Μπύλωφ. Στο κενό εκείνο επιτέθηκαν οι Βρετανοί την τελευταία ημέρα της Μάχης του Μάρνη. Δεν προχώρησαν πολύ, αλλά αρκετά ώστε να προκαλέσουν την υποχώρηση των Γερμανών. Η υποχώρηση δεν άρχισε αποκλειστικά λόγω αυτής της επίθεσης, αλλά και λόγω ενός άλλου «αν» που όμως ανάγεται στον χώρο της κατασκοπείας, η οποία καμιά φορά καθορίζει την έκβαση των μαχών.

Κατά τη μεταφορά βρετανικών δυνάμεων προς τη Μάγχη για να διαπεραιωθούν στην Γαλλία, ένα τραίνο με Σκωτσέζους στρατιώτες σταμάτησε σε έναν αγγλικό σταθμό. Ενας άγνωστος αχθοφόρος παραξενεύτηκε από την «ακατανόητη» γλώσσα των Σκωτσέζων και ρώτησε έναν λοχία από πού έρχονταν. Ο λοχίας απάντησε μονολεκτικά «Ροσάιαρ». Το βράδυ στην ταβέρνα του χωριού ο αχθοφόρος περιέγραψε το περιστατικό λέγοντας ότι, όπως άκουσε, οι στρατιώτες έρχονταν από τη ΡΩΣΙΑ! Η φήμη είναι το... ταχύτερο μέσο και σε σύντομο διάστημα οι «Ρώσοι» έγιναν θέμα συζήτησης σε όλη τη χώρα. Μερικοί μάλιστα τους... είδαν και περιέγραψαν ότι είχαν χιόνι στις μπότες τους. Πολύ γρήγορα έγινε και σχετική ερώτηση στη Βουλή των Κοινοτήτων. Η κατάσταση αυτή κίνησε το ενδιαφέρον ενός Γερμανού κατασκόπου, την ύπαρξη του οποίου γνώριζαν οι Βρετανοί. Οι μυστικές υπηρεσίες τους τον «πληροφόρησαν» κατάλληλα και άφησαν να φύγει μια επιστολή του με τη σχετική είδηση προς τη Γερμανία. Ηταν η μόνη επιστολή του που άφησαν να φύγει χωρίς να λογοκριθεί. Λίγο

αργότερα οι Αγγλοι αποβίβασαν μια ταξιαρχία στο Βέλγιο, με εντολή να μην κάνει τίποτα... Οι γερμανικές υπηρεσίες ερμήνευσαν αυτή την ενέργεια ως προσπάθεια δημιουργίας προγεφυρώματος για την υποδοχή των πρώτων ρωσικών ενισχύσεων, και ενημέρωσαν σχετικά τον φον Μόλτκε.Ο τελευταίος, που είχε έμμονη ιδέα με τον ρωσικό κίνδυνο και ήταν ήδη ένας καταπτοημένος ηγέτης διέταξε (παρά τις διαμαρτυρίες και την αγανάκτηση των υφισταμένων του) την απόσπαση δυνάμεων στον τομέα εκείνο. Επρόκειτο για μια ακόμη καταστροφική απόφαση, δεδομένου ότι η Μάχη του Μάρνη χάθηκε για τους Γερμανούς από την έλλειψη δυνάμεων που είχαν σταλεί σε άσκοπες αποστολές. Οπως γράφει πολύ χαρακτηριστικά ο

Ο Γάλλος πρόεδρος την περίοδο του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου, Ραϋμόν Πουανκαρέ.

78 What if

Ο στρατηγός Αλεξάντερ φον Κλουκ (στο μέσον, με τη χλαίνη) με επ ιτελείς του.

ΣυμπεράσματαΑς ανακεφαλαιώσουμε τα «τρομερά

αν» (κατά τον Τσώρτσιλ) της Μάχης του Μάρνη:• Αν οι Γερμανοί δεν είχαν στείλει τα δυο σώματα - κατόπιν εορτής - στην Ανατολική Πρωσσία, ένα από αυτά θα Βρισκόταν στο δεξιό του Μπύλωφ και θα μπορούσε να κλείσει το κενό μεταξύ της Δεύτερης και της Πρώτης Γερμανικής Στρατιάς.• Αν ο φον Κλουκ δεν είχε αλλάξει κατεύθυνση, δεν θα είχε δημιουργηθεί το κενό που εκμεταλλεύθηκε ο Μανιουρί.• Αν δεν έπεφτε στα χέρια των Γάλλων,

Τσώρτσιλ, ο Κάιζερ θα μπορούσε να μιμηθεί τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αύγουστο φωνάζοντας «Μόλτκε, Μόλτκε δώσε μου πίσω τις λεγεώνες μου»!

κατά τύχη, το σχέδιο της στρατιάς του φον Κλουκ, ο τελευταίος θα είχε κερδίσει πολύτιμο χρόνο.• Αν ο Κίτσενερ δεν έσπευδε να πείσει τον σερ Τζων Φρεντς να συνεχίσει τη μάχη και να μην υποχωρήσει μέχρι το Σαιν Ναζέρ...• Αν δεν είχε δημιουργηθεί ο θρύλος των «Ρώσων» και δεν είχε αξιοποιηθεί από τις Βρετανικές μυστικές υπηρεσίες (παρεμπιπτόντως, ο Λίντελ Χαρτ στην «Ιστορία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου» πρότεινε να στήσουν άγαλμα στον άγνωστο αχθοφόρο)...• Τέλος, αν οι Γάλλοι δεν είχαν τον Ζοφρ ως αρχιστράτηγο, τα πράγματα θα ήταν πολύ δυσάρεστα. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλά χρόνια αργότερα ο στρατάρχης Φος είπε για τον Ζοφρ: «Αν δεν τον είχαμε το 1914, δεν ξέρω τ ι θα γινόμαστε».

Ομως πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι το ένα και

Ol Γερμανοί επικρατούν στη Μάχη του Μάρνη (1914) 79

αποφασιστικό «αν» ήταν: «Αν το σχέδιο Σλίφεν δεν βασιζόταν σε κίνηση μέσω Βελγίου».

Μια νίκη των Γερμανών στον Μάρνη είναι πιθανόν ότι θα οδηγούσε σε τερματισμό του πολέμου, τουλάχιστον στο Δυτικό μέτωπο. Μετά οι Γερμανοί είναι πιθανόν να έστρεφαν τις προσπάθειές τους στο Ανατολικό μέτωπο - το δεύτερο σκέλος του Σχεδίου Σλίφεν. Μπορούσαν όμως να έλθουν σε συμφωνία με τους Ρώσους χωρίς να ζητήσουν εδαφικές παραχωρήσεις. Το 1914 η Ρωσία είχε υποστεί πολλές αλλά όχι συντριπτικές απώλειες. Η βιομηχανία της είχε αρχίσει να δείχνει σημάδια ανάκαμψης, ενώ μια πιο δημοκρατική κυβέρνηση θα μπορούσε να καταλάβει την εξουσία. Οι Γερμανοί δεν θα χρειαζόταν να στείλουν τον Λένιν στη Ρωσία μέσα στο σφραγισμένο τραίνο (από την αυτοεξορία του στην Ελβετία). Χωρίς τον Λένιν δεν θα υπήρχε η Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Στάλιν, οι εκκαθαρίσεις, ο Ψυχρός Πόλεμος.

Μετά τη Μάχη του Μάρνη ακολούθησε ο «Αγώνας δρόμου προς τη θάλασσα» που κατέληξε στη

δημιουργία του Δυτικού μετώπου - από την Ελβετία μέχρι τη Βόρεια θάλασσα - το οποίο επί τέσσερα χρόνια «έτρωγε» ανθρώπους καθημερινά με ρυθμό 5.000 και καμιά φορά 50.000. Στις τελευταίες φάσεις αυτού του αγώνα ορισμένοι άνδρες από ένα αποδεκατισμένο σύνταγμα της Βαυαρίας εισήλθαν σε έναν εγκαταλειμμένο πύργο τον οποίο κράτησαν για λίγο. Ενα αγγλικό τμήμα αντεπιτέθηκε και ανακατάλαβε τον πύργο. Οι περισσότεροι Γερμανοί σκοτώθηκαν και λίγοι κατόρθωσαν να διαφύγουν. Ενας από τους διαφυγόντες ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ. Αλήθεια, ποιά θα ήταν η πορεία της σύγχρονης ιστορίας ΑΝ είχε σκοτωθεί;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Robert Cowley: WHAT IF?, Pan Books, Λονδίνο 2001.(2) Barbara Tuchman: THE GUNS OF AUGUST, Ballantine Books, Νέα Υόρκη 1994.(3) Sir Winston Churchill: THE WORLD CRISIS 1911-1914, Εκδ. Scribner, Νέα Υόρκη 1928.(4) Walter Goerlitz: THE HISTORY OF THE GERMAN GENERAL STAFF, Εκδ. Praeger, Νέα Υόρκη 1955.

Ο Κάιζερσυσκέπτεται με τους στρατηγούς Πάουλ φον Χίντενμπουργκ και Εριχ Λούντεντορφ, υπεύθυνους των γερμανικών επιχειρήσεων στο Ανατολικό μέτωπο.

Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Αθήνα, Μουσείο «Ιστορική Μνήμη Ελευθερίου

• Βενιζέλου»).

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Άγκυρα (1921)Κωνσταντίνος Θ. Πατταδημητρίου

ΙΙοοελαύνοντας νικηφόρα στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, πολύ

μακρνά από τη θάλασσα καί τις βάσεις της, και διασχίζοντας τον

ποταμό Σαγγάριο, η ελληνική στρατιά προσπάθησε το καλοκαίρι του

1921 να ανοίξει τον δρόμο προς την Αγκυρα, την ισχυρή βάση των

Κεμαλικών αντιπάλων της. Αν το πετύχαινε, μια νέα κατάσταση θα

σχηματοποιείτο στη Μικρά Ασία, όπου θα διαμορφώνονταν τα νέα

σύνορα του ελληνικού και του νέου τουρκικού κράτους...

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 81

Α πό τον Μάιο του 1919 κ.εκ., οπότε οι ελληνικές δυνάμεις αποβιβάσθηκαν με εντολή των

Συμμάχων στη Μικρά Ασία, συνέβησαν πολλά πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα, χωρίς όμως να διαφαίνεται κάποια προοπτική οριστικής επίλυσης του χρονίζοντος προβλήματος της τελικής διευθέτησης της τύχης της Μικράς Ασίας. Η Ελλάδα, με τη Συνθήκη των Σεβρών (της 28ης Ιουλίου 1920, κατά το τότε ελληνικό ημερολόγιο, ή της 10ης Αυγούστου, κατά το διεθνές), είχε κερδίσει την Ανατολική Θράκη με κυριαρχικό δικαίωμα ενώ στην περιοχή της Σμύρνης (όπου επικρατούσε αριθμητικά το ελληνικό στοιχείο) είχε αναλάβει τη διοίκηση για περίοδο πέντε ετών, με δυνατότητα μελλοντικής απόφασης (μετά από δημοψήφισμα) για την περαιτέρω εξέλιξή της (ένωση ή όχι με την Ελλάδα). Τη συμφωνία αυτή,

όμως, είχαν υπογράψει οι εκπρόσωποι της οθωμανικής (σουλτανικής) κυβέρνησης της Κωνσταντινούπολης, ενώ την αρνούντο και την πολεμούσαν οι Τούρκοι εθνικιστές, οι οποίοι, μετά την επικράτησή τους κατά τον τουρκικό εμφύλιο πόλεμο (Μάιος 1919- Σεπτέμβριος 1920) ασκούσαν πλέον την πραγματική εξουσία στην Ανατολία.

Από την άλλη πλευρά, οι σύμμαχοι της Ελλάδας είτε φανερά (η Γαλλία και η Ιταλία) ε ίτε κρυφά (η Βρετανία, η οποία προέτρεπε φραστικά την Ελλάδα αλλά πρακτικά δεν την βοηθούσε σε τίποτα) δεν στήριζαν πλέον την προσπάθεια επιβολής της συνθήκης στους αντιδρώντες Τούρκους εθνικιστές. Συνεπώς η Ελλάδα είχε απομείνει μόνη της να προσπαθεί να επιβάλει όσα είχαν συμφωνηθεί στις Σέβρες. Τον Μάιο όμως του 1921, δύο μόλις χρόνια μετά την πανηγυρική

Ο Μ ουσταφά Κεμάλ παρακολουθεί την εξέλιξη των επιχειρήσεων στο μέτωπο (αρχείο I. Ακτσόγλου).

82 What if

Στιγμιότυπο από τις συνομιλίες αντιπροσωπείας Μπολσεβίκων στην Αγκυρα με την κυβέρνηση του Μουσταφά Κεμάλ.

απελευθέρωση της Σμύρνης, ήταν σε πολύ δυσμενέστερη θέση για να πετύχει κάτι τέτοιο: αφενός γιατί σε αυτά τα δύο χρόνια οι Τούρκοι εθνικιστές υπό τον δραστήριο και αποφασιστικό Μουσταφά Κεμάλ πασά είχαν επιβάλει την εξουσία τους, αφετέρου γιατί μετά την κυβερνητική αλλαγή της 1ης Νοεμβρίου 1920 στην Ελλάδα (επικράτηση των συντηρητικών δυνάμεων έναντι των φιλελευθέρων του Βενιζέλου) και την επαναφορά του βασιλιά Κωνσταντίνου τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, είχαν αναμοχλευθεί τα διχαστικά πάθη με άμεση συνέπεια την αποδυνάμωση του ελληνικού εσωτερικού μετώπου.

Υπό αυτές τις διεθνείς και εσωτερικές συνθήκες η Ελλάδα, χωρίς να έχει συγκεντρωμένες όλες τις δυνάμεις της, έπρεπε να επιδοθεί σε έναν σκληρό αγώνα, κάτω από δυσμενείς συγκυρίες προκειμένου να εκβιάσει την υλοποίηση των εθνικών στρατηγικών στόχων της και των ονείρων πολλών γενεών Ελλήνων, εντός και εκτός της χώρας.

Η τακτική κατάσταση τον Ιούνιο του 1921

Η ελληνική πολιτική ηγεσία που αναδείχθηκε από τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 αποφάσισε την άνοιξη του 1921 να συνεχίσει τη μεγαλεπήβολη εξωτερική πολιτική της προκατόχου της. Κατά συνέπεια, αποφάσισε να επιλύσει το πρόβλημα της εφαρμογής της Συνθήκης των Σεβρών στην Ανατολή με τη δύναμη των όπλων και διέταξε τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν στη Μικρά Ασία (τη Στρατιά Μικράς Ασίας υπό τον αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα) να αναλάβουν σχετική δράση, προκειμένου να καταβληθεί κάθε εχθρική αντίδραση. Για την επίτευξη αυτού του πολιτικού στόχου, η κυβέρνηση φρόντισε για την άμεση ενίσχυση της Στρατιάς με προσωπικό και υλικά. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, η δύναμη της Στρατιάς πράγματι αυξήθηκε εντυπωσιακά και τον Ιούνιο του 1921 έφθασε συνολικά τις 200.000 άνδρες (6.100 αξιωματικοί και 193.900 οπλίτες) οργανωμένους σε 11 Μεραρχίες πεζικού, μία Ταξιαρχία ιππικού και μερικά συντάγματα στα μετόπισθεν. Με αυτές τις δυνάμεις, η Στρατιά κατέστρωσε τα σχέδιά της για να νικήσει τους Τούρκους και να τους αναγκάσει να αποδεχθούν τη Συνθήκη των Σεβρών.

Παρότι οι πολιτικοί στόχοι του πολέμου ήταν ξεκάθαροι (δηλαδή η κατανίκηση της εθνικιστικής τουρκικής Στρατιάς ώστε η εθνικιστική κυβέρνηση να αναγκασθεί να δεχθεί τη Συνθήκη των Σεβρών), το ελληνικό στρατιωτικό σχέδιο επιχειρήσεων (που έπρεπε να μετουσιώσει τους πολιτικούς στόχους σε στρατηγικούς) ήταν περιορισμένης σύλληψης και οπτικής. Προέβλεπε μόνο την επιδίωξη συντριβής των Τούρκων σε μάχη εκ παρατάξεως γύρω από τις σημαντικές περιοχές του Εσκή Σεχήρ (στα

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 83

ελληνικά: Δορυλαίου), της Κιουτάχειας και του Αφιόν Καρά Χισάρ (πρόκειται για μεγάλες πόλεις του κεντρικού μικρασιατικού οροπεδίου που συνδέονταν μεταξύ τους με σιδηρόδρομο), αφήνοντας ανοικτό το ενδεχόμενο περαιτέρω προώθησης, χωρίς όμως να έχει μελετήσει μια τέτοια εξέλιξη ως άμεση. Η ελλιπής αρχική σχεδίαση, όπως έπρεπε να αναμένεται, επηρέασε καταλυτικά την πορεία των επιχειρήσεων και ουσιαστικά καθόρισε την έκβαση της μάχης που ακολούθησε στον ποταμό Σαγγάριο.

Πράγματι, σε μια σκληρή διπλή μάχη από τις 3-8 Ιουλίου 1921, τη σημαντικότερη που είχε διεξαχθεί μέχρι τότε, οι ελληνικές δυνάμεις κατανίκησαν τις τουρκικές και κατέλαβαν τους κόμβους της Κιουτάχειας και του Εσκή Σεχήρ. Οι τελευταίες όμως, παρά τις σημαντικές τους απώλειες, ούτε συνετρίβησαν ούτε έχασαν την ικανότητά τους για αγώνα αλλά υποχώρησαν συντεταγμένα πίσω από το φυσικό κώλυμα του ποταμού Σαγγάριου και αναδιοργανώνονταν στα δυσπρόσιτα υψώματα ανατολικά του, τα οποία και οχύρωναν προκειμένου να φράξουν την κατεύθυνση προς την Αγκυρα, την

πρωτεύουσά τους και επίκεντρο των δραστηριοτήτων τους. Εκαναν δηλαδή αυτό που έπρεπε να αναμένεται ως βέβαιο ότι θα έκαναν σε περίπτωση ήττας τους: αναδιπλώθηκαν προς τις βάσεις της ισχύος τους.

Η σύσκεψη στην Κιουτάχεια και η απόφαση για προέλαση

Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία, μη έχοντας σχεδιάσει από την αρχή την άμεση αντιμετώπιση μιας τέτοιας κατάστασης, αδρανούσε στις πόλεις που είχαν καταληφθεί επιχαίροντας για την προηγηθείσα νίκη. Οι νεόκοποι Ελληνες στρατηγοί, πολλοί από τους οποίους ήταν απότακτοι του 1917 και είχαν επανέλθει με την κυβερνητική αλλαγή της 1ης Νοεμβρίου 1920 (συνεπώς δεν διέθεταν εμπειρία ούτε των επιχειρήσεων του Α’ Παγκοσμίου πολέμου ούτε της διοίκησης μεγάλων σχηματισμών, όσο ανδρείοι και αν ήσαν ως άτομα) μέθυσαν από την επιτυχία, η οποία πάντως δεν μπορούσε να θεωρηθεί καθοριστική. Οταν πια ήταν ξεκάθαρο ότι οι Τούρκοι δεν σκόπευαν να συνθηκολογήσουν, οι Ελληνες στρατηγοί αναγκάσθηκαν να αποφασίσουν και να δρομολογήσουν

Επιθεώρηση τουρκικού αποσπάσματος από τον Μουσταφά Κεμάλ (οι Τούρκοι στρατιώ τες φορούν γερμανικές στολές). Πίσω από τον Κεμάλ διακρίνονται ο Γάλλος συνταγματάρχης Σαρόν και ο φιλότουρκος συμπατριώτης του Φρανκλέν Μπουγιόν (αρχείο I. Ακτσόγλου).

84 What if

Αποφασίσθηκε η περαιτέρω

προώθηση της Στρατιάς προς

την Αγκυρα, προκειμένου να

συντρίβει η τουρκική θέληση για αντίσταση. Η απόφαση αυτή

λήφθηκε ομόφωνα (!) ύστερα από

πρόταση του αρχηγού και μέρους του

επιτελείου της Στρατιάς.

τις παραπέρα ενέργειες. Ετσι, στις 15 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε σύσκεψη της ανώτατης ελληνικής πολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας στην Κιουτάχεια. Σε αυτήν συμμετείχαν επτά άτομα: ο πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης, ο Βασιλιάς (και τυπικά αρχιστράτηγος) Κωνσταντίνος, ο υπουργός Στρατιωτικών Νικόλαος Θεοτόκης, ο αρχηγός της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού αντιστράτηγος Βίκτωρ Δούσμανης, ο υποστράτηγος Ξενοφών Στρατηγός, ο διοικητής της Στρατιάς αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας και ο αρχηγός του επιτελείου της, συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Πάλλης. Επειτα από μια μάλλον σύντομη συζήτηση και αφού ο υφιστάμενος στρατηγικός στόχος δεν είχε επιτευχθεί με τη σημειωθείσα τακτική νίκη, αποφασίσθηκε η περαιτέρω προώθηση της Στρατιάς προς την Αγκυρα, προκειμένου να συντριΒεί η τουρκική θέληση για αντίσταση. Η απόφαση αυτή λήφθηκε ομόφωνα (!) ύστερα από πρόταση του αρχηγού και μέρους του επιτελείου της Στρατιάς, παρά τις αντίθετες επισημάνσεις του αντισυνταγματάρχη Σπυρίδωνος (υπεύθυνου για τη διοικητική μέριμνα) για τα προβλήματα ανεφοδιασμού που θα ανέκυπταν. Αντιρρήσεις εξέφρασαν αργότερα και οι σωματάρχες των Α’ και Β’ ΣΣ, Κοντούλης και βασιλόπαις Ανδρέας, όταν τους ανακοινώθηκε η νέα εκστρατεία.

Προς υλοποίηση της ληφθείσας απόφασης, η Στρατιά συγκέντρωσε τις δυνάμεις που θα συμμετείχαν στην επιχείρηση (δεν ήταν δυνατόν να συμμετάσχουν όλες οι μονάδες, καθόσον οι ανάγκες φρούρησης των κατακτημένων εδαφών ήταν τεράστιες) και την 1η Αυγούστου προέλασε προς Ανατολάς, για να δώσει την πιο επική μάχη της ιστορίας της.

Οι αντίπαλες δυνάμειςΣτις επιχειρήσεις που διεξήχθησαν

στην ευρύτερη περιοχή ανατολικά του ποταμού Σαγγάριου, από την 1η Αυγούστου μέχρι τις 3 Σεπτεμβρίου 1921 (η μάχη άρχισε ουσιαστικά την 10η Αυγούστου), ενεπλάκησαν οι εξής δυνάμεις:

Από ελληνικής πλευράς 9 Μεραρχίες πεζικού, μία Ταξιαρχία ιππικού, ένα επιπλέον σύνταγμα πεζικού, ένα σύνταγμα βαρέος πυροβολικού, δύο μοίρες πυροβολικού Σκόντα (επρόκειτο για σύγχρονα και καλής ποιότητας πυροβόλα) και τρεις μοίρες αεροπλάνων. Συνολικά 120.000 άνδρες, με 296 πυροβόλα, 684 πολυβόλα, 2.084 οπλοπολυβόλα και 18 αεροπλάνα. Από αυτούς οι μάχιμοι ήταν 77.060 άνδρες (1.860 αξιωματικοί και 75.200 οπλίτες που στελέχωναν 84 τάγματα πεζικού και τις ίλες ιππικού).Το ηθικό των στρατιωτών ήταν σε πολύ καλό επίπεδο. Αν και φαινόταν δύσκολη η επιχείρηση στα Βάθη της Μικράς Ασίας, υπήρχε έντονη η ελπίδα ότι επρόκειτο για την τελευταία προσπάθεια και ότι μετά όλα θα τελείωναν επιτυχώς.

Από τουρκικής πλευράς στη μάχη ενεπλάκησαν 16 ελαφρές Μεραρχίες πεζικού, μία Μεραρχία ειδικών αποστολών (επιδρομών), τέσσερις Μεραρχίες ιππικού, τρία ανεξάρτητα συντάγματα πεζικού και μία επιπλέον Ταξιαρχία ιππικού. Συνολικά 95-105.000 άνδρες, με 167 κανόνια, 515 πολυβόλα, 235 οπλοπολυβόλα και αρκετά ψ> αεροπλάνα. Οι μάχιμοι ήταν περίπου 72.000 άνδρες (σε 169 τάγματα πεζικού και τις ίλες ιππικού). Το ηθικό του Τουρκικού Στρατού δεν ήταν στο καλύτερο επίπεδο. Καταβλήθηκαν ιδιαίτερα σκληρές προσπάθειες εκ μέρους της ηγεσίας του ώστε να ενισχυθεί με χρήση κάθε μέσου, οι οποίες πράγματι απέδωσαν. Ολοι οι Τούρκοι ήξεραν ότι δίνουν τον ύστατο αγώνα τους. Πάντως, καλού κακού’

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 85

πρόσθετη ενδιάμεση, πάνω στους δυσπρόσιτους ορεινούς όγκους του Μπαρσί Τεπέ, Γιλντίζ Νταγ, Ταμπούρ Ογλού και Καλέ Γκρότο (ύψους 1.000 μέτρων κατά μέσο όρο), που βρίσκονται ανατολικά του ποταμού και πιο νότια, πίσω από την Αλμυρή Ερημο, έφρασσαν τους οδικούς και τον μοναδικό σιδηροδρομικό άξονα προς την πρωτεύουσά τους. Το σχέδιό τους λοιπόν ήταν απλό: άμυνα μέχρις εσχάτων από πλεονεκτικές φυσικές θέσεις (που επιπλέον είχαν ισχυροποιηθεί με την επιμελή οχύρωση) και όσο το δυνατόν μεγαλύτερη φθορά του αντιπάλου, ώστε αυτός να εξαναγκασθεί να εγκαταλείψει τον αγώνα και, εάν δινόταν η κατάλληλη ευκαιρία, να συντρίβει με μια γερή αντεπίθεση.

Ο εφοδιασμός και οι συμπληρώσεις των μονάδων εξασφαλίζονταν από την

Καταυλισμός ευζώνων στη Μικρά Ασία (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

πίσω από την πρώτη γραμμή υπήρχαν ειδικές μονάδες για να πυροβολούν όσους από τους λιποψυχούντες εγκατέλειπαν τη γραμμή μάχης (σύμφωνα με σχετική διαταγή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, αντιστρατήγου Φεβζή πασά), ενώ έκτακτα δικαστήρια («της Ανεξαρτησίας», όπως τα ονόμαζαν) συνεδρίαζαν στα μετόπισθεν, για στρατιωτικούς και πολίτες, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές.

Τα σχέδια των αντιπάλωνΤο σχέδιο του Τουρκικού Στρατού

εκτιμούσε ότι οι Ελληνες κατευθυνόμενοι προς Ανατολάς θα απομακρύνονταν από τις βάσεις ανεφοδιασμού τους και συνεπώς θα μειωνόταν η μαχητική τους ικανότητα. Εχοντας οργανώσει σε βάθος 20 χιλιομέτρων τρεις διαδοχικές αμυντικές τοποθεσίες και μία

86 What if

Ελληνική μονάδα ανεφοδιασμού περνά τη γέφυρα Μπαλίκ Νταμί επί του Σαγγάριου.

εγγύτητα των βάσεων (η Αγκυρα απείχε περίπου 100 χιλιόμετρα από το ακρότατο σημείο του μετώπου) και από την ύπαρξη της σιδηροδρομικής γραμμής, που συνέδεε την Αγκυρα με το Εσκή Σεχήρ, παρέχοντας έτσι απρόσκοπτη ροή εφοδίων.

Αντίθετα, το ελληνικό σχέδιο ήταν πιο περίπλοκο. Προέβλεπε την προέλαση της Στρατιάς σε δύο άνισα μεταξύ τους τμήματα: το ένα (που περιλάμβανε την 7η Μεραρχία, το 16ο Σύνταγμα και δύο μοίρες πυροβολικού) θα προέλαυνε κατά μέτωπο, διασχίζοντας το ποτάμι από τις διαβάσεις της περιοχής Πολατλί, ακολουθώντας την πορεία της σιδηροδρομικής γραμμής. Αποστολή της Μεραρχίας ήταν η απασχόληση και παραπλάνηση του εχθρού, ενόσω το άλλο τμήμα με τις άλλες 8 Μεραρχίες και την Ταξιαρχία ιππικού (διαρθρωμένο σε τρία Σώματα Στρατού) θα προέλαυνε προς νοτιοανατολάς, στην καμπή του Σαγγάριου, διαβαίνοντας την Αλμυρή Ερημο και πραγματοποιώντας έναν εκτεταμένο ελιγμό από τα δεξιά (για τους Ελληνες), υπερφαλαγγίζοντας την τουρκική παράταξη από τα αριστερά της. Μετά, σύμφωνα με το σχέδιο, θα ανέστρεφε και θα προσέβαλλε συνδυασμένα, από τα πλάγια και από το κέντρο, την

αντίπαλη διάταξη, αναγκάζοντάς την να καταρρεύσει.

Για τον ανεφοδιασμό της η Στρατιά είχε προβλέψει έναν μηχανισμό εφοδιοπομπών, που εξυπηρετούντο τόσο με αυτοκίνητα (βαριά και ελαφριά) όσο και με κάρα συρόμενα είτε από άλογα είτε από βόδια (αραμπάδες) και καμήλες. Μεγάλες αποθήκες είχαν δημιουργηθεί στο Εσκή Σεχήρ ώστε να τροφοδοτείται η προέλαση. Ηταν όμως άγνωστο αν η συνέχεια της ροής θα μπορούσε να εξασφαλισθεί και πέραν του ποταμού, καθόσον οι γραμμές θα επιμηκύνονταν πολύ (θα υπερέβαιναν τα 300 χιλιόμετρα σε έδαφος χωρίς δρόμους) και θα κινδύνευαν από τη δράση του πολυάριθμου εχθρικού ιππικού. Ο επαρκής ανεφοδιασμός της Στρατιάς παρέμενε συνεπώς μια αμφισβητούμενη παράμετρος της όλης επιχείρησης.

Η ελληνική προέλαση και η Μάχη του Σαγγάριου

Οι ελληνικές μονάδες τέθηκαν σε κίνηση την 1η Αυγούστου. Κάτω από έναν τρομερό ήλιο που ξέραινε τα πάντα προέλασαν προς νοτιοανατολάς, κατά το σχέδιο. Η διάβαση της Αλμυρής Ερήμου ήταν μια πολύ κουραστική επιχείρηση. Τα πηγάδια ήταν λιγοστά και πολλές φορές δηλητηριασμένα, η διατροφή ακατάλληλη και λιτή, οι πορείες κοπιαστικές στο τελείως ανοικτό πεδίο, κάτω από τον αφόρητο ήλιο. Παρόλα αυτά, η Στρατιά ολοκλήρωσε τη διάβαση του ποταμού και την ανάπτυξή της στις 9 Αυγούστου, οπότε τέθηκε αντιμέτωπη με τις παραταγμένες τουρκικές δυνάμεις. Οι τελευταίες, χάρη στην πολύ καλή πληροφόρηση που είχαν από τις έφιππες μονάδες τους, είχαν μετατοπισθεί εγκαίρως προς Νότο (στον παραπόταμο Γκεούκ Κατραντζί

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 87

και στο όρος Μανγκάλ Νταγ), ώστε να καλύπτουν την αριστερή πλευρά της παράταξής τους που κινδύνευε από τον ελληνικό ελιγμό.

Συνεπώς ήδη από την αρχή της επιχείρησης απέτυχε ο ελιγμός που επιχείρησε η ελληνική Στρατιά (η προς νοτιοανατολάς κίνηση εντός της ερήμου) και, πλέον, οποιαδήποτε επίθεση θα γινόταν μετωπικά, με προσανατολισμό από νότια προς βορειοανατολικά, εναντίον οργανωμένης άμυνας. Η ελληνική κίνηση έγινε αντιληπτή από τα τεράστια σύννεφα σκόνης που σήκωναν οι φάλαγγες που πεζοπορούσαν στην έρημο και τα οποία εύκολα διέκριναν οι ανιχνευτές/ιππείς του εχθρού.

Παρά τις δυσοίωνες εξελίξεις, η ελληνική Στρατιά, με την 7η Μεραρχία στα αριστερά της (κατά μήκος του ρου του Σαγγάριου) για παραπλάνηση και, δεξιότερα, ανεπτυγμένα σε μία γραμμή τα τρία Σώματα Στρατού (Γ\ A’, Β’), επιτέθηκε την 10η Αυγούστου κατά των θέσεων της πρώτης εχθρικής αμυντικής τοποθεσίας. Μετά από σκληρότατους και αιματηρότατους αγώνες που διήρκεσαν ως τις 15 Αυγούστου, οι Ελληνες εκδίωξαν τους Τούρκους και έγιναν κύριοι της γραμμής. Από τις 17 μέχρι τις 22 Αυγούστου η ελληνική Στρατιά, έχοντας βελτιώσει κατά πολύ τον ανεφοδιασμό της, προσέβαλε με όλες τις δυνάμεις της τις θέσεις της δεύτερης τουρκικής αμυντικής τοποθεσίας, τις οποίες και κατέλαβε κατόπιν πείσμονος και αιματηρού αγώνα.

Μετά τις παραπάνω επιτυχίες, η τουρκική ηγεσία απέσυρε το σύνολο των δυνάμεών της που βρίσκονταν δυτικά του Γιαπάν Χαμάμ και τις εγκατέστησε επί της τρίτης (και τελευταίας) αμυντικής τοποθεσίας, που περιλάμβανε τα υψώματα Καντίκιοϊ, τα βορείως του Μπαϊμούρτ,

το Πολατλί και το Μπασρί Καλέ Τεπέ. Η ηγεσία της ελληνικής Στρατιάς δίστασε να επιτεθεί στη νέα τουρκική γραμμή, και έστειλε υπόμνημα στην κυβέρνηση στο οποίο περιέγραφε τη δυσάρεστη και γεμάτη κινδύνους κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει, ζητώντας οδηγίες.

Αντίθετα, η διοίκηση της τουρκικής Στρατιάς αφού κατάλαβε τις ελληνικές προθέσεις, αναδιάταξε τις δυνάμεις της έτσι ώστε να διαθέτει επαρκείς εφεδρείες και διέταξε την διεξαγωγή αντεπιθέσεων, τις οποίες άρχισε από τις 25 Αυγούστου σε ολόκληρο το μέτωπο. Οι Ελληνες άπέκρουσαν εύκολα όλες αυτές τις επιθέσεις.

Η διοίκηση της ελληνικής Στρατιάς όμως, έχοντας ήδη λάβει την απόφαση να διακόψει τις επιχειρήσεις και ναοπισθοχωρήσει, ενημερώθηκε το βράδυ της 29ης Αυγούστου για την απάντηση της κυβέρνησης, η οποία άφηνε στη Στρατιά ελευθερία ενεργειών,«συμφώνως προς το στρατιωτικό συμφέρον».Ετσι η Στρατιά, το βράδυ της 29ης Αυγούστου, διέταξε γενική υποχώρηση δυτικά του Σαγγαρίου, η οποία πραγματοποιήθηκε χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες κατά τις επόμενες ημέρες.

Ολες οι μονάδες της ελληνικής Στρατιάς ολοκλήρωσαν την επιστροφή και εγκατάστασή τους επί της νέας γραμμής στις 10 Σεπτεμβρίου. Κατά την σύμπτυξή τους κατέστρεψαν 142 χιλιόμετρα τής σιδηροδρομικής γραμμής

Εύζωνος σαλπιγκτής στο μικρασιατικό μέτωπο.

88 What if

Ελαιογραφία του Γεωργίου Προκοπίου με θέμα την προώθηση πυροβόλου κατά τις επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία («Βλητοφόρον Πεδινού Πυροβολικού»).

Εσκή Σεχήρ-Αγκύρας, ώστε οι Τούρκοι να μην μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν για πολύ καιρό.

Κατά τη διάρκεια των 25 ημερών που διήρκεσε η μάχη (από τις 10 Αυγούστου έως τις 3 Σεπτεμβρίου), καθένας από τους δύο στρατούς έχασε περίπου το 1/5 της συνολικής δύναμής του! Οι Ελληνες είχαν 3.677 νεκρούς (208 αξιωματικούς και 3.469 οπλίτες), 18.869 τραυματίες (713 αξιωματικούς και 18.156 οπλίτες) και 354 αγνοούμενους οπλίτες.

Οι Τούρκοι σύμφωνα με τις επίσημες πηγές τους (Αρχείο της ιστορίας του Τουρκικού Στρατού) είχαν 2.849 νεκρούς (145 αξιωματικούς και 2.704 οπλίτες), 10.153 τραυματίες (571 αξιωματικούς και 9.582 οπλίτες) και 5.070 (27 αξιωματικούς και 5.043 οπλίτες) αγνοούμενους. Κατά μια άλλη άποψη όμως, η οποία φαίνεται πιο αληθινή επειδή βασίζεται σε άμεση πηγή και όχι μεταγενέστερη, είχαν 3.250 νεκρούς (350 αξιωματικούς και 2.900 οπλίτες) και 13.800 τραυματίες (800 αξιωματικούς και 13.000 οπλίτες). Συνολικά λοιπόν οι Ελληνες είχαν εκτός μάχης 22.900 άνδρες έναντι 18.072 ή

22.120 των Τούρκων.Η 25ήμερη δραματική σύγκρουση

τελείωσε με έναν νικητή και έναν ηττημένο. Νικητές αναμφισβήτητα ήταν οι Τούρκοι και ηττημένοι οι Ελληνες. Οι πρώτοι πέτυχαν να αναχαιτίσουν αποφασιστικά την ελληνική επίθεση και να δημιουργήσουν τόσο δυσαναπλήρωτες απώλειες στην ελληνική Στρατιά ώστε να μην ξανασκεφθεί να αναλάβει παρόμοιας έκτασης επιθετική δράση, συνεπώς να μην μπορεί να εκβιάσει τη νικηφόρο γ ι’ αυτήν έκβαση του πολέμου.

Τι Θα γινόταν αν...Αν στις 29 Αυγούστου η διοίκηση

της ελληνικής Στρατιάς αποφάσιζε να συνεχίσει μέχρι τέλους την προσπάθειά της και καλούσε γ ι’ αυτό τον σκοπό, την ανεξάρτητη Μεραρχία (που βρισκόταν από τις 16 του μηνός στην Κίο), καθώς και ένα σύνταγμα από τις Μεραρχίες 4η (που ήταν στο Αφιόν Καραχισάρ) και 11η (που ήταν στο Αδά Παζάρ), θα ενισχυόταν σε διάστημα τριών-τεσσάρων ημερών με πέντε νέα συντάγματα (τρία της ανεξάρτητης και από ένα των 4ης και 11 ης). Η σιδηροδρομική γραμμή Εσκή Σεχήρ- Πολατλί είχε πλέον αποκατασταθεί, άρα οι ενισχύσεις αυτές μπορούσαν να φθάσουν στην πρώτη γραμμή σχετικά γρήγορα. Ενισχυμένη από τις 3 Σεπτεμβρίου με περίπου 13.000 μάχιμους άνδρες, η Στρατιά θα μπορούσε να επιχειρήσει τη διάρρηξη της τρίτης και τελευταίας τουρκικής αμυντικής γραμμής...

Στην περίπτωση αυτή, όπως δέχονται έγκριτοι Ελληνες και Τούρκοι συγγραφείς, το πιθανότερο ήταν να νικούσαν οι Ελληνες και να εκτόπιζαν από τις θέσεις τους τους αμυνόμενους Τούρκους. Κατά συνέπεια, οι τελευταίοι θα οπισθοχωρούσαν είτε νότια προς την Καισάρεια είτε ανατολικά προς τον ποταμό Αλυ, αφήνοντας την Αγκυρα

στους νικητές. Οι Ελληνες λοιπόν θα έμπαιναν στην πρωτεύουσα του κεμαλισμού και τότε πλέον θα ανέκυπτε το κρίσιμο ερώτημα: θα ήταν αυτό αρκετό για να υποταχθούν οι Τούρκοι εθνικιστές ή αυτοί θα συνέχιζαν απτόητοι τον πόλεμο;

Εξετάζοντας αναλυτικά τα δεδομένα, μπορούμε να θέσουμε το εξής κρίσιμο ερώτημα: πόσο μεγάλη θα ήταν η ελληνική νίκη ή (σε αντίστροφη διατύπωση, πόσο μεγάλη θα ήταν η τουρκική ήττα και η συνακόλουθη μείωση των τουρκικών δυνάμεων; Εάν οι Ελληνες, κατά την τελική τους έφοδο, πετύχαιναν να εγκλωβίσουν και να καταστρέψουν σημαντικές τουρκικές δυνάμεις, ώστε να ανεβάσουν τον συνολικό αριθμό των τουρκικών απωλειών στο 1/3 της συνολικής δύναμής τους (30-35.000 ή και περισσότερους άνδρες), τότε πιθανότατα οι Τούρκοι θα συνθηκολογούσαν γιατί ο στρατός που θα τους απέμενε (65-70.000 μαχητές) δεν θα επαρκούσε πλέον για αποτελεσματική αντίσταση στα πολλά μέτωπα που θα μπορούσαν να

προκύψουν. Με 95-105.000 άνδρες η τουρκική ηγεσία είχε προσπαθήσει να προστατεύσει την Αγκυρα, δίνοντας μάχη επί μετώπου περίπου 100 χιλιομέτρων σε ευθεία γραμμή, ενώ στη νέα κατάσταση θα έπρεπε να προστατεύσει δύο μέτωπα μεγάλου αναπτύγματος (το πρώτο νότια, για να καλύπτει την Καισάρεια, και το δεύτερο ανατολικά, για να καλύπτει τη Σεβάστεια και το Ερζερούμ) και να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη εξέγερση των Ποντίων στον Βορρά.

Στην πιο πιθανή περίπτωση, όμως, κατά την οποία η ελληνική επιτυχία θα ήταν συνέπεια της κατάληψης των αμυντικών γραμμών έπειτα από επίπονες και αιματηρές προσπάθειες, όπως ακριβώς είχε συμβεί εναντίον των δύο προηγούμενων γραμμών, χωρίς συντριβή των αμυνομένων, τότε η κατάσταση θα ήταν πολύ διαφορετική.

Η κατάληψη της Αγκύρας από την ελληνική Στρατιά, έστω και με σημαντική αιμορραγία (25.000 περίπου εκτός μάχης σε ένα σύνολο 120.000 ανδρών), θα ήταν μια καίρια επιτυχία η οποία θα ανέβαζε στα ύψη το ήδη

Πίνακας(ελαιογραφία) του Γεωργίου Προκοπίου με &έμα τις σφοδρές συγκρούσεις στο μικρασιατικό μέτωπο και με εύγλω ττο τίτλο «Εμείς δεν νικηθήκαμε».

90 What if

ατάληψη της Αγκυρας θα

ενίσχυε ιδιαίτερα την ελληνική

διαπραγματευτική θέση έναντι των

Μεγάλων Συμμάχων οι

οποίοι θα εκτιμούσαν ως επισφαλή μια οποιαδήποτε προσπάθεια

συνεννόησης με τις κεμαλικές

δυνάμεις.

υψηλό ηθικό των μαχητών της. Παράλληλα, θα διάνοιγε δυνατότητες για νέες ελληνικές επιχειρήσεις και, παρότι η όλη προσπάθεια προς την Αγκυρα είχε χαρακτηρισθεί προκαταβολικά ως «επιδρομή» (δηλαδή δεν υπήρχε πρόθεση παραμονής εκεί), πρέπει να θεω ρείτα ι 6έ6αιο πως η ηγεσία της Στρατιάς θα επανεξέταζε τις νέες στρατιω τικές προοπτικές που ανοίγονταν. Τέτοιες προοπτικές μπορεί να ήταν, καταρχήν, η εγκατάσταση στην Αγκυρα (το τέρμα της σιδηροδρομικής γραμμής) μιας νέας 6άσης μελλοντικών επιχειρήσεων (για την άνοιξη του 1922), η συγκέντρωση επαρκών δυνάμεων (9-10 Μεραρχιών) και η διασπορά τους κατά μήκος της σ ιδηροδρομικής γραμμής (ώστε να εξασφαλίζετα ι ο ανεφοδιασμός τους αλλά και να προστατεύετα ι η γραμμή) και, τέλος, η διασύνδεση της Στρατιάς με τυχόν Ελληνες αντάρτες που δρούσαν στα Βόρεια, στις κοντινές περιοχές του Πόντου. Η ελληνική παρουσία στην Αγκυρα δεν φαίνετα ι να κινδύνευε, καθόσον τον μεν χειμώνα δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν

επιχειρήσεις στο μικρασιατικό οροπέδιο, ενώ οι Τούρκοι δεν θα μπορούσαν να συγκεντρώσουν σημαντικές δυνάμεις, αφού δεν δ ιέθεταν σιδηρόδρομο. Με ένα τέτο ιο ορμητήριο, η ελληνική Στρατιά θα μπορούσε την άνοιξη του 1922 να επαναλάθει τ ις επιχειρήσεις ε ίτε προς την κατεύθυνση του Πόντου σε συνεργασία με τους Ελληνες αντάρτες ε ίτε προς άλλες κατευθύνσεις, ανατολικά ή νότια.

Τέλος, το σημαντικότερο, η κατάληψη της Αγκυρας θα ενίσχυε ιδ ια ίτερα την ελληνική διαπραγματευτική θέση έναντι των Μεγάλων Συμμάχων (Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας), οι οποίοι θα εκτιμούσαν ως επισφαλή μια οποιαδήποτε προσπάθεια συνεννόησης με τ ις κεμαλικές δυνάμεις. Επειδή ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στην όλη μικρασιατική επιχείρηση ήταν καθοριστικός, πρέπει να ερευνήσουμε τ ις ακριβείς προθέσεις-θέσεις και κινήσεις καθεμιάς από αυτές.

ΣοροίΕλλήνων στρατιωτών στα αφιλόξενα μικρασιατικά υψίπεδα.

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει, ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921)

Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων - Το διεθνές περιβάλλον

Οι σύμμαχοι του Μεγάλου Πολέμου (1914-1918) την επομένη της επιτυχίας τους έναντι των Κεντρικών Δυνάμεων χαλάρωσαν πολύ την ενότητα που με κόπο είχαν επ ιτύχει και ανέδειξαν ταχύτατα τα διαφορετικά συμφέροντά τους.

Οι Αγγλοι είχαν ένα θεωρητικό προβάδισμα στην Ανατολή. Από το 1918 είχαν καταλάβει την Κωνσταντινούπολη (πρωτεύουσα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έδρα του σουλτάνου και της οθωμανικής κυβέρνησης) και μια σημαντική λωρίδα των Δαρδανελλίων, ελέγχοντας με αυτόν τον τρόπο τη ναυσιπλοΐα στο κρίσιμο αυτό θαλάσσιο πέρασμα. Με αυτήν την κίνηση κατόρθωσαν να κρατούν σε απόσταση από τη Μεσόγειο

τη νεαρή Σοβιετική Ενωση. Για τις ανάγκες φρούρησης των περιοχών που κατείχαν (της Κωνσταντινούπολης και των Στενών εκατέρω θεν της Προποντίδας) χρησιμοποιούσαν ελάχιστες δ ικές τους δυνάμεις (μία ταξιαρχία στην Πόλη και μερικά τάγματα στην ασιατική πλευρά των Στενών), έχοντας εξασφαλίσει την κάλυψή τους από ελληνικά στρατεύματα που στάθμευαν στην περιοχή της Ν ικομήδειας και του Αδά Παζάρ (11η Μεραρχία Πεζικού). Επιπλέον, οι μεγάλες πετρελαϊκές ετα ιρ ίες τους ενδιαφέρονταν ιδ ια ίτερα για τις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μοσούλης, στη Μεσοποταμία, τις οποίες είχαν εξασφαλίσει με καθεστώς προστασίας (προτεκτοράτου) με βάση τη Συνθήκη των Σεβρών. Συνεπώς, αυτό που κυρίως τους ενδ ιέφ ερε ήταν να διατηρούν τα κέρδη τους (τις

Ο Μουσταψά Κεμάλ επι&εωρεί παρατεταγμένο τμήμα της 19ης Μεραρχίας (I. Ακτσόγλου, Χρονικό Μικρασιατικού Πολέμου, 1919-1922, Εκδόσεις Τροχαλία).

Σχεδ

ίαση

χά

ρτη:

Δήμ

ητρα

Λ

αδά/

Εκδ

όσει

ς Π

ΕΡ

ΙΣΚΟ

ΠΙΟ

20

08

92 What if

] Γ * /Κιοπρού Μπασί

. , , Μικτό Απόσττααμα'Μιχαλιτς .^Μιχαλίτς

π. Εγκυρέ Σού

Αλπίκιοϊπ. Πουρσάκ

Τσομπάν Ο ζο ύ ^ ί*

| Γόρδιον jT

Παλατλί

^ Μπεϊλίκ Κιοπρού

Ντουμούρ Τεπέ

_ν I Ντεμιρτζι'κιοϊ

»Σιβρί Χισάρ

μ Π Μ•Παττάν Χαμάμ

Καβουντζί Κιοπρού

Μπόζ Ντάγ Κιράζ Ομλού

Σιδηροδρομική γραμμή

Γραμμή συγκέντρωσης ελληνικών μονάδων

Γραμμή εξόρμησης ελληνικών μονάδων

Τουρκική γραμμή άμυνας

Ελληνικές μονάδεςχ

Σώματα Στρατού ΙΖ Ι Ταξιαρχία Ιππικού

Μεραρχίες Μικτό Απόσπασμα

Κιουισουκ

’ S * * . .ΑΓΚΥΡΑ

Αλμυρά έρημος

Η προέλαση της πετρελαιοφόρες περιοχές) με τοΣτρατιάς Μικρός ελάχιστο δυνατό κόστος. Μια αδύναμηΑσιας προς Λ ^ ^ 1την Αγκυρα. Τουρκία ή μια Τουρκία ισχυρή αλλά με

εστιασμένο το ενδιαφέρον της αλλού (όπως στην ανακατάληψη της Σμύρνης) και όχι στη Μεσοποταμία, ήταν ιδ ια ίτερη επιθυμητή. Ετσι, η ελληνική εμπλοκή με τους Τούρκους εθνικ ισ τές και η απασχόληση των τελευτα ίω ν με τους Ελληνες, τους φαινόταν ιδ ια ίτερα χρήσιμη. Για τον λόγο αυτό υποστήριζαν τις ελληνικές διπλωματικές θέσεις και ενίσχυαν την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης για περαιτέρω επιχειρήσεις αποδυνάμωσης των Τούρκων εθνικιστών αλλά, πιστοί στο πνεύμα οικονομίας που ανέκαθεν χαρακτήριζε την αγγλική πολιτική, δεν την βοηθούσαν έμπρακτα, ούτε με στρατιωτικές ενισχύσεις ούτε με οικονομικούς πόρους. Επιπλέον, υπήρχε και ένας άλλος σημαντικός λόγος για τον οποίο η αγγλική πολιτική ήταν αυτή (θετική στα λόγια και στη διπλωματία αλλά μηδενική ως προς

οποιεσδήποτε παροχές). Υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ της ηγεσίας (του πρωθυπουργού και του υπουργού Εξωτερικών από τη μία πλευρά) και της διοίκησης (εμπειρογνωμόνων του Υπουργείου Εξωτερικών και στρατιωτικών). Οι υπηρεσιακοί παράγοντες (υπάλληλοι και στρατιωτικοί) εκτιμούσαν ως πολύ περιορισμένες τις δυνατότητες του ελληνικού κράτους να φ έρει σε αίσιο πέρας τη σύγκρουση που είχε αναλάβει αλλά και να δ ιοικήσει μια ευρεία περιοχή με σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό. Γι’ αυτό ήταν πολύ συγκροτημένοι στις προτάσεις τους και θα αποδέχονταν μια αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών με χειρότερους όρους για την Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός, όμως, Ντέηβιντ Λόυντ Τζωρτζ (κυρίως) αλλά και ο υπουργός Εξωτερικών λόρδος Κέρζον είχαν άλλη άποψη για τον ρόλο της ενισχυμένης Ελλάδας στην Ανατολή και υποστήριζαν τις ελληνικές θέσεις, τόσο σε συζητήσεις με τους ίδιους τους

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 93

Ελληνες κυβερνώντες (οι οποίοι ενθαρρύνονταν από αυτές τις παραινέσεις) όσο και προς τους άλλους συμμάχους.

Μια ελληνική επιτυχία λοιπόν στην Αγκυρα είνα ι προφανές πως θα έριχνε το Βάρος της στη ζυγαριά των βρετανικών αντιθέσεων. Οι εκτιμήσεις των Λόυντ Τζωρτζ και Κέρζον θα φαίνονταν σωστές και οι θέσεις των δύο ηγετών θα ενισχύονταν. Αντίθετα, οι απαισιόδοξες εκτιμήσεις των υπηρεσιακών στελεχών (π.χ. ότι θα χρειάζονταν τουλάχιστον 20 μεραρχίες για να νικηθούν οι Τούρκοι) θα «έμεναν στα συρτάρια». Με ανάλογα ενισχυμένο κύρος είναι βέβαιο (όπως διαπιστώνεται από τα βρετανικά αρχεία) ότι η αγγλική κυβέρνηση υπό τον φιλέλληνα Λόυντ Τζωρτζ θα εκμεταλλευόταν την ευκαιρία της νέας ελληνικής επιτυχίας (της κατάληψης της πρωτεύουσας του αντιπάλου) για να επιβάλει στους αμφιβάλλοντες υπηρεσιακούς εμπειρογνώμονες των Υπουργείων Εξωτερικών και Πολέμου την ενεργητικότερη υποστήριξη των Ελλήνων. Είναι πολύ πιθανόν ότι η αγγλική κυβέρνηση θα βοηθούσε στη συμφωνία σύναψης ενός δανείου από τα αγγλικά πιστωτικά ιδρύματα, το οποίο ήθελε διακαώς η ελληνική.

Επίσης, πιθανότατα θα αναλάμβανε μια νέα διαμεσολαβητική πρωτοβουλία προς την κατεύθυνση της επ ίτευξης τελ ικής ειρήνης με όρους πιο ευνοϊκούς για την Ελλάδα.

Οι Γάλλοι, που εκείνη την εποχή είχαν νέα ηγεσία υπό τον Ραυμόν Πουανκαρέ, δεν θεωρούσαν πρώτη προτεραιότητά τους την Ανατολή, παρότι εκε ί είχαν επενδυθεί πολλά γαλλικά ιδιωτικά κεφάλαια. Ως κράτος η Γαλλία ενδ ιαφερόταν κυρίως για την ασφάλειά της έναντι της Γερμανίας. Αρα, ήταν σημαντικό γ ι ’ αυτήν να εξασφαλίζει τη βρετανική υποστήριξη στα θέματα της επιβολής της Συνθήκης των Βερσαλλιών παρέχοντας ως αντάλλαγμα τη δική της υποστήριξη στις βρετανικές κινήσεις στην Ανατολή. Αυτή την πολιτική σκόπευε να ακολουθήσει σε γεν ικές γραμμές και η κυβέρνηση Πουανκαρέ (που διαδέχθηκε εκε ίνη του Κλεμανσώ), παρά τις ψυχρανθείσες στο μεταξύ σχέσεις της με την Ελλάδα (λόγω της επιστροφής στον θρόνο του βασιλιά Κωνσταντίνου). Τον Μάρτιο όμως του 1921, χάρη στις ιδιωτικές μεσολαβητικές πρωτοβουλίες του επιχειρηματία Φρανκλέν Μπουγιόν, συμφωνήθηκε μια πρώτη ανακωχή με τις κεμαλικές δυνάμεις που μάχονταν

Η διάβαση της Αλμυρής Ερήμου από τμήμα της IX Μεραρχίας.

94 What if

Στιγμιότυπο από την επίσκεψη της ελληνικήςπολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας στην Κιουτάχεια, όπου και πραγματοποιή9ηκε ανώτατο πολεμικό συμβούλιο το καλοκαίρι του 1921. Διακρίνονται, μεταξύ άλλων, οι Δημήτριος Γούναρης, Αναστάσιος Παπούλας, Βίκτωρ Δούσμανης,Νικόλαος Θεοτόκης και Αλέξανδρος Κοντούλης.

Λαϊκή λι&ογραψία με θέμα τις σκληρές μάχες στο μέτωπο της Αγκυρας (καλοκαίρι του 1921).

με τις γαλλικές στην Κιλικία (υπό γαλλική εντολή με βάση τη Συνθήκη των Σεβρών). Οι Γάλλοι συμφώνησαν να αποσυρθούν πλήρως από εκεί, γεγονός που επέτρεψε στους Τούρκους να μεταφέρουν εγκαίρως τις 5η και 9η Μεραρχίες τους στον Σαγγάριο. Αυτή η συμφωνία ήταν μια τοπική διευθέτηση απεμπλοκής γαλλικών δυνάμεων από ένα μέτωπο χωρίς ενδιαφέρον αλλά η επίσημη γαλλική θέση παρέμενε αμετάβλητη και εξακολουθούσε να

επηρεάζεται από την αγγλική. Κατά συνέπεια, εφόσον οι Ελληνες νικούσαν στην Αγκυρα, υπήρχε σοβαρή πιθανότητα ότι θα παρέμεναν πιστοί στην προσπάθεια επιβολής της συνθήκης των Σεβρών ή έστω στην τροποποίησή της με όρους ευνοϊκούς για την ελληνική υπόθεση.

Οι Ιταλοί, έχοντας σημαντικά εσωτερικά προβλήματα, δεν ήσαν συνεπείς στην εξωτερική πολιτική τους, που αρχικά προέβλεπε πλήρη επέκταση στο τμήμα της Μικράς Ασίας που τους είχε επ ιδικάσει η Συνθήκη των Σεβρών (όχι μόνο οικονομική δραστηριότητα αλλά και εγκατάσταση). Εκείνη την εποχή, καθώς τα φιλόδοξα σχέδιά τους δεν προωθούντο, είχαν και αυτοί προσεγγίσει τους Τούρκους εθν ικ ισ τές και εξέταζαν την περίπτωση μιας αμοιβαίας συμφωνίας, ώστε να απεμπλακούν από τη Μ. Ασία. Επειδή οι θ έσ εις τους δεν προέκυπταν από ορθολογικές θεωρήσεις αλλά ήταν μάλλον συγκυριακές, δεν μπορεί να προσδιορισθεί η στάση τους. Ενας κρίσιμος παράγοντας ενδεχομένως θα ήταν η αποφασιστικότητα ή μη της

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 95

αγγλικής διπλωματίας απέναντι τους.Οπως θα επηρεάζονταν πάντως οι

Δυτικο ί σύμμαχοι, άλλο τόσο πιθανό ήταν το ενδεχόμενο αν όχι να επηρεασθούν ευνοϊκά προς τους Ελληνες, σίγουρα πάντως να προβληματισθούν για τη σκοπιμότητα της επέκτασης της συμμαχίας τους με τον Κεμάλ και οι Σοβιετικοί.

Η στάση των ΤούρκωνΚατά την πορεία της μάχης, στα

μέσα Αυγούστου, όταν οι Ελληνες προσέβαλαν τη δεύτερη αμυντική γραμμή, η τουρκική ηγεσία δ ιέταξε τη μεταφορά όλων των μη απαραίτητων υλικών στη γειτον ική Καισάρεια. Επιπλέον είχε προβλεφθεί πώς ακριβώς θα πραγματοποιείτο ενδεχόμενη γενική οπισθοχώρηση (ακολουθητέες διαδρομές, προτεραιότητες διέλευσης, σειρά μονάδων στην πορεία, διάθεση οπισθοφυλακών κλπ.). Το μόνο υλικό που σίγουρα δεν θα συμπεριλαμβανόταν σ’ αυτήν ήταν τα σιδηροδρομικά οχήματα (μηχανές και βαγόνια) και το τροχαίο υλικό, γ ια τί ο σιδηρόδρομος σταματούσε στην Αγκυρα και συνεπώς δεν υπήρχε δυνατότητα μετακίνησης ή μεταφοράς

σιδηροδρομικού υλικού. Αρα, η ήττα σε καθαρά στρατιωτικό επίπεδο, πέραν των απωλειών σε μαχητές (ισοδύναμες με τις ελληνικές, περίπου 20-25.000), δεν θα είχε άλλες σημαντικές επιπτώσεις στον Τουρκικό Στρατό, η μαχητική ικανότητα του οποίου θα παρέμενε σε ικανοποιητικό βαθμό. Ο αντίκτυπος όμως μιας ελληνικής επιτυχίας στην Αγκυρα θα ήταν σίγουρα σημαντικός στο ηθικό και στην ψυχολογία των Τούρκων. Καταρχήν, θα καταρρακωνόταν το ηθικό των απλών μαχητών, οι οποίοι θα έβλεπαν να ηττώ νται από τους ορμητικούς αντιπάλους τους ακόμη μια φορά. Ομοίως, θα κατέπιπτε και η διάθεση των απλών ανθρώπων του λαού για συμμετοχή-συνεισφορά στον πόλεμο, που θα φαινόταν πλέον μάταιος, αφού θα φαινόταν πως το «κισμέτ» ευνοούσε τους εχθρούς... Το ερώτημα εστιάζετα ι πλέον μόνο στη στάση της ηγεσίας, τόσο της στρατιωτικής όσο και της πολιτικής.

Η τουρκική στρατιωτική ηγεσία αποτελείτο από καταξιωμένους αξιωματικούς, βετεράνους των πολέμων στα Βαλκάνια, στον Καύκασο και στη Μέση Ανατολή. Είχαν όλοι γνωρίσει τη γεύση της ήττας και

Η διάβαση του Σαγγάριου από Τούρκους πεζούς (αρχείο ΔΙΣ).

96 What if

Ο πρίγκιπας Ανδρέας

εκτιμούσε ότι τυχόν επιτυχία στην Αγκυρα

απλά και μόνο θα προσέθετε μια

νέα νίκη, με τεράστιες θυσίες

σε τακτικό επίπεδο αλλά

χωρίς να προσφέρει

κανένα πλεονέκτημα στο στρατηγικό πεδίο.

αφενός ήταν σε θέση να καταλάβουν εάν οι στρατιώτες τους είχαν δυνατότητα να συνεχίσουν, αφετέρου μπορούσαν και οι ίδ ιο ι να κατανοήσουν εάν τα υφιστάμενα δεδομένα επέτρεπαν αισιοδοξία ή όχι. Για την πολιτική ηγεσία (τον υπουργό Αμυνας Ρεούφ, τον υπουργό Εξωτερικών Μπεκήρ Σαμή μπέη, τους βουλευτές της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης)η κατάσταση δεν ήταν ίδια. Προφανώς υπήρχαν μεταξύ τους δ ιαφορετικές θεωρήσεις παρά την προβαλλόμενη προς τα έξω ενότητα. Δεν αντιμετώπιζαν όλοι τον αγώνα τους με την ίδια πίστη στη νίκη. Υπήρχαν αρκετοί που θεωρούσαν την επιδίωξη συνεννόησης με τους Συμμάχους ως καλύτερη λύση. Σίγουρα θα ενισχυόταν πολύ το ειδ ικό βάρος όλων αυτών, πολύ περισσότερο εάν οι Σοβ ιετικο ί έδειχναν διάθεση επανεκτιμήσεων και δισταγμούς για περαιτέρω ενίσχυση του τουρκικού εθνικ ιστικού κινήματος. Το ίδιο θα συνέβαινε εάν και η σχέση που είχε αναπτυχθεί με τη γαλλική πλευρά δεν εξελισσόταν αλλά πάγωνε. Οσο και αν ενίσχυαν τη θέση τους όμως, προφανώς δεν μπορεί να θεω ρείτα ι βέβαιο το ότι θα επικρατούσαν, προπαντός όταν απέναντι τους βρισκόταν ο ίδιος ο ηγέτης τους, ο Κεμάλ πασάς. Ας μη ξεχνάμε το κυριότερο, ό τι ο Κεμάλ είχε αναλάβει την αρχιστρατηγία τον Ιούλιο του 1921, οπότε είχε τον πλήρη έλεγχο του Στρατού και μέσω αυτού και όλων των άλλων οργάνων του κράτους. Ο Κεμάλ είχε δηλώσει προκαταβολικά ότι «γραμμή άμυνας δεν υπάρχει, θέση άμυνας αποτελεί κάθε σπιθαμή γης, όλο το έδαφος». Μάλιστα, κάποιοι θεωρούν πως είχε δηλώσει εμφαντικά ότι θα αντιστεκόταν μπροστά από την Αγκυρα, μέσα στην Αγκυρα και πίσω από την Αγκυρα. Οσο όμως και αν εντυπωσιάζει η εκδήλωση μιας τέτο ιας αποφασιστικότητας, είναι γνωστό ότι ακόμη και η πιο μεγάλη ατομική αρετή

δεν αρκεί για να ανατρέψει τη δρομολογημένη πορεία των εξελίξεων, όταν αυτές έχουν προκληθεί από ισχυρές οργανώσεις που έχουν κινητοποιήσει μεγάλες μάζες ανθρώπων και χρησιμοποιούν τεράστιες ποσότητες υλικών. Σε μία τέτο ια περίπτωση, πρέπει να θεω ρείτα ι σίγουρο πως και ο ιδ ια ίτερα ρεαλιστής Κεμάλ θα υποτασσόταν, προτιμώντας να θυσιάσει ορισμένα τμήματα της χώρας του σε μια δύσκολη συγκυρία για να εξασφαλίσει την επιβίωσή της, παρά να θυσιάσει ολόκληρη τη χώρα.

Οι εκτιμήσεις της εποχήςΤο θέμα της επιρροής που θα είχε

στην έκβαση του πολέμου η ενδεχόμενη κατάληψη της Αγκυρας από τον Ελληνικό Στρατό είχε απασχολήσει και τό τε Ελληνες και ξένους αξιωματούχους. Η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσε, με διάχυτη αίσθηση αισιοδοξίας, ότι αυτό θα ήταν το γεγονός που θα ανάγκαζε τους Τούρκους να συνθηκολογήσουν. Με αυτή την άποψη συντάσσονταν και διάφοροι ξένοι ιθύνοντες με σημαντικότερο τον Βρετανό πρωθυπουργό Ν τέηβιντ Λόυντ Τζωρτζ. Αλλοι πάλι δεν συμμερίζονταν αυτές τις εκτιμήσεις. Ενας από αυτούς ήταν ο δ ιο ικητής του Β’ Σώματος Στρατού, πρίγκιπας Ανδρέας, αδελφός του βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο πρίγκιπας Ανδρέας εκτιμούσε ότι τυχόν επιτυχία στην Αγκυρα θα ήταν παρόμοια με την επιτυχία του Εσκή Σεχήρ, δηλαδή απλά και μόνο θα προσέθετε μια νέα νίκη, με τεράστιες θυσ ίες σε τακτικό επίπεδο αλλά χωρίς να προσφέρει κανένα πλεονέκτημα στο στρατηγικό πεδίο. Οι Τούρκοι θα μπορούσαν να πολεμήσουν αλλού γ ια τ ί δ ιέθετα ν βάθος και αυτό ήταν κάτι που η ελληνική στρατηγική όφειλε να εκτιμήσει. Παρόμοια άποψη φαίνετα ι πως είχε και ο δ ιο ικητής του Α ’ Σώματος Στρατού, υποστράτηγος

Ο Ελληνικός Στρατός προελαύνει ακάθεκτος προς την Αγκυρα (1921) 97

Αλέξανδρος Κοντούλης. Εντελώς αντίθετη άποψη είχαν όμως οι απλοί μαχητές, αξιωματικοί και οπλίτες της Στρατιάς, και γ ι’ αυτό, με την προοπτική της τελικής, υπέρτατης προσπάθειας, έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους στα κακοτράχαλα 6ουνά ανατολικά του Σαγγάριου, κοιτάζοντας προς την Αγκυρα...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) ΕΠΙΤΟΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ 1919-1922, ΔΙΣ ΓΕΣ,Α&ήνα 1967.(2) ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΑΓΚΥΡΑΝ, 2 τ.,ΔΙΣ ΓΕΣ, Α&ήνα 1965.(3) I. Ζ. Ακτσόγλου: ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Τροχαλία, Α&ήνα 1998.(4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμος ΙΕ’, Εκδοτική Α&ηνών, Α&ήνα 1982.(5) I. Καψής: ΧΑΜΕΝΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ, Εκδόσεις Λιβάνης, Α&ήνα 1992.(6) Δ. Φωτιάδης: ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ, στη σειρά Τα φοβερά ντοκουμέντα, Εκδόσεις Φυτράκης, Α&ήνα 1974.(7) Φρ. Φράγκου: Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΦΡΑΓΚΟΥ ΚΑΙ Η 1η ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΩΝ, Εκδόσεις Τροχαλία, Α&ήνα 1997.

(8) Σ. Σολταρίδης: ΟΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ ΚΕΜΑΛ ΑΤΑΤΟΥΡΚ, Εκδόσεις Λιβάνης, Α&ήνα 1995.(9) Γ. Ανδρεάδης: Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919-1922, άρ&ρο στο περιοδικό Στρατιωτική Εττι&εώρηση.(10) ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ, στη σειρά TIME LIFE, Εκδόσεις Καπόπουλος,Α&ήνα 1997.(11) Ξ. Στρατηγός: Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, Εκδόσεις Χαρίσης, Α&ήνα 1999.(12) Κ. Χατζηαντωνίου: ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ, Εκδόσεις Ιωλκός, Α&ήνα 1994.(13) Ν. Βασιλικός: ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ, Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞ, Εκδόσεις Γνώση, Α&ήνα 1992.(14) Χρ. Αγγελομάτης: ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ, Εκδόσεις Εστία, Α&ήνα 2005.(15)Σπ. Μαρκεζίνης, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, 4 τ., Εκδ. Πάπυρος, Α&ήνα 1968.(16) ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Εκδόσεις Τζηρίτα, Α&ήνα.(17) Δ. Αμπελός: ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ ΜΕΡΑΡΧΙΑ, Εκδόσεις Τουρίκη, Α&ήνα 1997.(18) Ν. Ψυρούκης: Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ, Εκδόσεις Αιγαίον-Κουκίδα, Λευκωσία 2000.(19) Βασιλόπαις Ανδρέας: ΔΟΡΥΛΑΙΟΝ- ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ, Εκδόσεις Αετός, Α&ήνα 2008.

Ελληνες στρατιωτικοί κατά τη διάρκεια επίσκεψής τους στα ερείπια του ναού της Αρτέμιδας στην Εφεσο (Α&ήνα, Πολεμικό Μουσείο).

98 What if

To πρωινό της 20ής Μαϊου του 1941, 8.500

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές πραγματοποίησαν

πτώση με αλεξίπτωτα και προσεδάφιση με

ανεμόπτερα στην Κρήτη. Τη μεγαλόνησο

υπερασπίζονταν 36.000 Βρετανοί, Γεώργιος Ζουρίδης

Νεοζηλανδοί, Αυστραλοί καί Ελληνες

Οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές ηττώνται στη Μάχη της

Κρήτης (Μάιος 1941)

Σ τις 29 Οκτωβρίου του 1940, μια ημέρα μετά την επίθεση της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδας, αποβιβάσθηκαν στον

Κόλπο της Σούδας, στην Κρήτη, οι πρώτοι Βρετανοί ναύτες και στρατιώτες, μεταφέροντας 20 αντιαεροπορικά πυροβόλα και μικρό αριθμό ναυτικών πυροβόλων. Με απόφαση του Βρετανού πρωθυπουργού Ουίνστον Τσώρσιλ, η Κρήτη έπρεπε να μετατραπεί σε μια οχυρή ναυτική βάση που θα έλεγχε την Μεσόγειο, όπως η βρετανική ναυτική βάση του Σκάπα Φλόου στη Βόρεια Θάλασσα. Την υπεράσπιση της Κρήτης θα αναλάμβαναν μοίρες της RAF καθώς και ένας αριθμός Βρετανών στρατιωτών, οι οποίοι θα φρουρούσαν το νησί.

Δ ιο ικητής των βρετανικών δυνάμεων στο νησί τοπ οθετήθηκε ο Βρετανός ταξίαρχος Τίτμπουρυ, τον Νοέμβριο του 1940. Αυτός εντόπισε αμέσως τ ις αδυναμίες των υποδομών στο νησί και στην αναφορά του προς τη Διοίκηση Μέσης Ανατολής, ανέφερε τα έργα τα οποία ήταν απαραίτητο να εκτελεσθούν για τη βελτίωση των οδικών και θαλάσσιων

μαχητές αποφασισμένοι να νικήσουν. Επί

πέντε ημέρες (20-24 Μαϊου), οι Γερμανοί

αντιμετώπιζαν το φάσμα μιας

ολοκληρωτικής ήττας. Η

αναποφασιστικότητα και η κακή

συνεννόηση των Βρετανών διοικητών

επέτρεψαν στις γερμανικές δυνάμεις να

κερδίσουν μια ανέλπιστη πύρρεια νίκη. Τι

θα συνέβαινε όμως εάν οι Βρετανοί δεν

διέπρατταν τα λάθη τακτικής τα οποία

στοίχισαν τη νίκη στους Συμμάχους αλλά,

αντίθετα, κατόρθωναν να εξουδετερώσουν

τους εισβολείς; Η κατοχή της Κρήτης από

τους Βρετανούς θα μπορούσε να αλλάξει τη

ροή του πολέμου στη Βόρεια Αφρική, αλλά

και γενικότερα;

100 What if

Τον Νοέμβριο του 1940, ο ταξίαρχος Τίτμπουρυ πραγματοποίησε με το επιτελείο του επι&εώρηση στον Κόλπο της Σούδας και υπέδειξε τα έργα υποδομής που έπρεπε να κατασκευαστούν εκεί.

συγκοινωνιών. Η Κρήτη, με μήκος 300 χ ιλ ιόμετρα και πλάτος 50, δ ιέθ ετε μόνο ένα λιμάνι (στο Ηράκλειο) με σύγχρονες εγκαταστάσεις που μπορούσε να δεχθε ί πλοία εκτοπίσματος μέχρι 3.000 τόνους, καθώς και ένα σύγχρονο αεροδρόμιο στον νομό Ηρακλείου. Στη Σούδα υπήρχε ένας φυσικός λιμένας, από τον οποίο απούσιαζαν τα έργα υποδομής, ενώ το λιμάνι των Χανίων, όπως και του Ρεθύμνου, μπορούσε να δεχθε ί μόνο μικρά πλοία. Ο διάδρομος προσγείωσης στο Μάλεμε των Χανίων, μήκους 600 μέτρων, ήταν ημιτελής. Το ίδιο συνέβαινε και με το αεροδρόμιο του Ρεθύμνου, το οποίο βρισκόταν τέσσερα χιλιόμετρα ανατολικά της πόλης και είχε κατασκευασθεί πρόσφατα.Υπήρχαν μικρά λιμάνια στα νότια της Κρήτης, στα γραφικά ψαροχώρια της Παλαιοχώρας και των Σφακίων, του νομού Χανίων, καθώς και στο Τυμπάκι του Ηρακλείου, αλλά ο δρόμος ο οποίος ένωνε το βόρειο τμήμα του νησιού με το νότιο σταματούσε μερικά χιλ ιόμετρα πριν την ακτή.

Στις αρχές Απριλίου του 1941, η Βέρμαχτ εισέβαλε στην Ελλάδα. Οι 60.000 Βρετανοί και Αυστραλοί στρατιώτες δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν πέντε γερμανικές

τεθωρακισμένες μεραρχίες και αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν, αρχικά στην Πελοπόννησο και κατόπιν στην Κρήτη.

Η στρατηγική σημασία της Κρήτης

Στα μέσα Απριλίου, οι Βρετανοί αποφάσισαν να στείλουν εσπευσμένα ενισχύσεις στη φρουρά της Κρήτης.Στο Ηράκλειο αποβιβάσθηκε το δεύτερο τάγμα της επ ίλεκτης «Μαύρης Φρουράς» (Black Watch), ενώ στα Χανιά κατέφθασαν το 1ο Ουαλλικό Τάγμα και το 2ο Τάγμα του Λάνκαστερ και της Υόρκης. Στα Χανιά υπήρχε επίσης μια μοίρα ετερόκλητω ν αεροπλάνων Brewster Buffalo, Fairey Fulmar και Gloster Gladiator του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, τα οποία θα γίνονταν βορά των γερμανικών καταδιωκτικών Messerscmitt Me 109, σε περίπτωση που οι γερμανικές δυνάμεις αποφάσιζαν να εισβάλουν στην Κρήτη.

Την περίοδο εκείνη κατασκευάσθηκαν ορύγματα για τους άνδρες τα οποία είχαν ικανοποιητικό βάθος και βρίσκονταν μέσα σε πυκνούς ελαιώνες, αθέατα από τα εχθρικά αεροσκάφη, καθώς και καλυμμένες θέσεις πολυβόλων και αντιαεροπορικών πυροβόλων τα οποία τοποθετήθηκαν στα λιμάνια της Σούδας, του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου καθώς και πλησίον των τριών αεροδρομίων του νησιού.

Ο Χίτλερ, αφού μελέτησε το σχέδιο κατάληψης της Κρήτης από δυνάμεις Γερμανών αλεξιπτωτιστών που θα ενισχύονταν από μονάδες ορεινών κυνηγών (οι οποίες θα έφθαναν στο νησί αεροπορικώς και δια θαλάσσης), χαρακτήρισε το σχέδιο ενδιαφέρον αλλά όχι πρακτικό. Μέχρι τότε, οι αλεξιπτωτιστές είχαν καταλάβει α ιφνιδιαστικά στρατηγικούς κόμβους στο Βέλγιο και την Ολλανδία και μερικές ώρες αργότερα είχαν ενισχυθεί

Οι Γερμανοί ηττώνται στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941) 101

από χερσαίες δυνάμεις πεζικού και τεθωρακισμένων. Η κατάληψη της Κρήτης αποκλειστικά από αερομεταφερόμενες δυνάμεις ήταν ένα πείραμα που ενείχε μεγάλους κινδύνους. Ο στρατηγός Σ τουντέντ όμως έπεισε τον Χ ίτλερ πως το σχέδιο ήταν εφ ικτό και η ημερομηνία της επ ίθεσης ορίσθηκε για τις 20 Μαϊου. Η κωδική ονομασία της επιχείρησης ήταν «Ερμής» (Merkur).

Στις 26 Απριλίου του 1941, σε στρατιωτική σύσκεψη στα Χανιά, στην οποία προϊστατο ο στρατηγός Ουέηβελ, ανατέθηκε στον Νεοζηλανδό στρατηγό Μπέρναρντ Φράιμπεργκ η διοίκηση των δυνάμεων στην Κρήτη. Ο Φράιμπεργκ είχε πολεμήσει κατά τη δ ιάρκεια του Α ’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Καλλίπολη και στο Δυτικό μέτωπο, όπου είχε παρασημοφορηθεί με τον Σταυρό της Βικτωρίας. Ηταν ένας ρωμαλέος άνδρας, 52 ετών, δημοφιλής στους άνδρες του, γ ια τ ί πάντα φρόντιζε τις ανάγκες τους.

Την 1η Μαϊου του 1941, οι βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών ενημέρωσαν τον Φράιμπεργκ πως οι Γερμανοί είχαν συγκεντρώσει σε αεροδρόμια στην ηπειρωτική Ελλάδα περίπου 300 μεταγωγικά αεροπλάνα Ju 52, ένδειξη πως η αεραπόβαση στην Κρήτη ήταν προ των πυλών.

Οι δυνάμεις των αντιπάλων• Οι συμμαχικές δυνάμεις: Μ ετά τη μάχη της Κρήτης, για να ελαχιστοποιήσουν το μέγεθος της ήττας τους, οι Βρετανοί σκόπιμα υποβάθμισαν την επάρκεια οπλισμού και το αξιόμαχο των 36.000 Βρετανών, Νεοζηλανδών, Αυστραλών και Ελλήνων οι οποίοι πολέμησαν ηρωικά τους Γερμανούς εισβολείς. Τις απόψεις αυτές ασπάσθηκαν δυστυχώς και έγκρ ιτο ι ιστορικοί, όπως ο Ρεημόν Καρτιέ (ο οποίος ανέφερε πως στην Κρήτη οι Βρετανοί δεν δ ιέθεταν

πυροβολικό) και ο Εντουιν Χόιτ, ο οποίος ανέφερε πως τα 100 πυροβόλα που είχαν αποσταλεί στις βρετανικές δυνάμεις της Κρήτης από την Αίγυπτο, στερούντο σκοπευτικών και είχαν ελάχιστα πυρομαχικά.

Ο Ρεημόν Καρτιέ αναφέρει πως οι Βρετανοί δ ιέθετα ν στην Κρήτη μόνο 16 μεσαία και ελαφρά άρματα μάχης, ενώ στην πραγματικότητα υπήρχαν εκε ί τουλάχιστον 30, προερχόμενα από τη Βόρεια Αφρική. Οκτώ από αυτά ήσαν βαρέα άρματα Πεζικού τύπου Matilda, ενώ τα υπόλοιπα ήσαν μέσα άρματα μάχης τύπου Cruiser. Οι βρετανικές δυνάμεις δ ιέθετα ν επίσης και έναν αριθμό τεθωρακισμένων ερπυστριοφόρων οχημάτων Bren Carrier.

Επίσης ο Εντουιν Χόιτ, ο Γάλλος ερευνητής Ζακ Υβ Νας αλλά και ο Βρετανός ιστορικός Κρις Ελις αναφέρουν πως οι δυνάμεις των Ελλήνων στρατιωτών στερούντο οπλισμού και ήσαν μερικώς εκπαιδευμένες, πράγμα αναληθές. Οι Βρετανοί οργάνωσαν τους Ελληνες στρατιώτες σε τάγματα και σε ορισμένα από αυτά τοποθέτησαν ως δ ιο ικητές

Φορτηγό όχημα των βρετανικών διαβιβάσεων μεταφέρει Κρήτες πολίτες στην περιοχή της Σούδας, τον Νοέμβριο του 1940.

102 What if

ικητής των δυνάμεων

Ρεθύμνου ήταν ο αντισυνταγματάρχης

Ιαν Κάμπελ, ένας από τους

ελάχιστους ανώτερους Βρετανούς

αξιωματικούς στην Κρήτη, ο οποίος

επέδειξε πρωτοβουλία και

αποφασιστικότητα από την πρώτη

στιγμή της επίθεση«

Βρετανούς αξιωματικούς.Αναλυτικά, η διάταξη των

συμμαχικών δυνάμεων ήταν η παρακάτω:

Το αεροδρόμιο του Μάλεμε υπερασπίζονταν τα νεοζηλανδικά 21ο, 22ο και 28ο Τάγματα. Το τελευτα ίο αποτελείτο από ιθαγενείς Μαορί. Οι δυνάμεις αυτές υπάγονταν στην 5η Νεοζηλανδική Ταξιαρχία με διοικητή τον ταξίαρχο Χάργκεστ. Στον τομέα του Μάλεμε υπήρχε η 4η Νεοζηλανδική Ταξιαρχία, η οποία αποτελείτο από τρία τάγματα και η 10η Νεοζηλανδική Ταξιαρχία, που αποτελείτο από δύο ελληνικά τάγματα και μία νεοζηλανδική διμοιρία πολυβόλων, με δ ιοικητή τον στρατηγό Κιπενμπέργκερ. Υπήρχε επίσης μια ίλη της 3ης θωρακισμένης Ταξιαρχίας των Ουσάρων με δέκα άρματα μάχης, καθώς και απόσπασμα του 7ου Συντάγματος Αρμάτων με δύο ελαφρά άρματα μάχης. Υπήρχαν επίσης δ ιαθέσ ιμες μονάδες Υγειονομικού, Τεχνικού και Μηχανικού. Οι άνδρες του Βρετανικού Βασιλικού Μηχανικού κατά τη δ ιάρκεια της μάχης πολέμησαν ως πεζοί.

Στο αεροδρόμιο του Μάλεμε είχαν δ ια τεθ ε ί τέσσερα πυροβόλα howitzer των 3,7 ιντσών, δέκα αντιαεροπορικά πυροβόλα Bofors, δύο βαρέα αντιαεροπορικά πυροβόλα των 3 ιντσών με πλήρωμα Βρετανούς πεζοναύτες, ένας αριθμός αντιαεροπορικών πολυβόλων τα οποία χειρίζονταν επίσης Βρετανοί πεζοναύτες, εννέα πυροβόλα των 75 χιλιοστών γαλλικής και ιταλικής κατασκευής και δύο πυροβόλα των 3,7 ιντσών.

Στον τομέα του Κόλπου της Σούδας καθώς και των Χανιών υπήρχαν επτά τάγματα πεζικού αποτελούμενα από Βρετανούς καταδρομείς, Αυστραλούς και Ελληνες, ενώ η παρουσία του πυροβολικού ήταν ισχυρότατη με οκτώ πυροβόλα των 3,7 ιντσών, 16 αντιαεροπορικά πυροβόλα Bofors, οκτώ αντιαεροπορικά πυροβόλα των τριών

ιντσών, οκτώ πυροβόλα των 3,7 ιντσών, αντιαεροπορικά πολυβόλα, δύο αντιαρματικά πυροβόλα των δύο pdr (λιβρών), 2 πυροβόλα των 12 pdr, τέσσερα πυροβόλα των έξι ιντσών, δύο των τεσσάρων ιντσών, ένας αριθμός ναυτικών παράκτιων πυροβόλων και 20 προβολείς θαλάσσης. Υπήρχαν επίσης μονάδες του Βρετανικού Βασιλικού Μηχανικού, Εφοδιασμού, Τεχνικού, Υγειονομικού καθώς και μονάδες κατασκευών (Labour Companies) που αποτελούντο από άνδρες του Μηχανικού και μονάδες Κυπρίων εθελοντών. Η συνολική δύναμη των Συμμάχων στον Νομό Χανίων ανερχόταν σε περίπου 20.000 άνδρες.

Αντίθετα, η συνολική δύναμη των Συμμάχων στο Ρέθυμνο δεν υπερέβαινε τους περίπου 7.000 άνδρες και περιλάμβανε τέσσερα αυστραλιανά τάγματα Πεζικού, έναν λόχο πολυβόλων, ένα τάγμα του Βρετανικού Βασιλικού Μηχανικού και μια ίλη του 7ου Συντάγματος Τεθωρακισμένων με 14 άρματα μάχης. Το πυροβολικό περιλάμβανε δύο πυροβόλα των δύο pdr, δύο παράκτια πυροβόλα των τεσσάρων ιντσών τα οποία χειρίζονταν Αυστραλοί καθώς και τέσσερα πυροβόλα γαλλικής κατασκευής δ ιαμετρήματος 75 και 100 χιλιοστών.Στο Ρέθυμνο υπήρχαν επίσης μονάδες τεχνικού εφοδιασμού και Υγειονομικού.

Δ ιο ικητής των δυνάμεων Ρεθύμνου ήταν ο αντισυνταγματάρχης Ιαν Κάμπελ, ένας από τους ελάχιστους ανώτερους Βρετανούς αξιωματικούς στην Κρήτη, ο οποίος επέδειξε πρωτοβουλία και αποφασιστικότητα από την πρώτη στιγμή της επίθεσης.

Η δύναμη των Συμμάχων στο Ηράκλειο ανερχόταν σε 8.200 άνδρες, οι οποίοι κατανέμονταν σε δύο συντάγματα πεζικού της «Μαύρης φρουράς» και των Αργκάιλ και Σάδερλαντ Χαιλάντερ, στο βρετανικό Σύνταγμα του Γιόρκ και Λάνκαστερ, στο επίσης βρετανικό 2ο Σύνταγμα του

Οι Γερμανοί ηττώνται στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941) 103

Λέστερ, στο 4ο αυστραλιανό Τάγμα του 2συ Συντάγματος, στο 7ο βρετανικό Τάγμα Πεζικού, στο 2ο και το 3ο ελληνικό Σύνταγμα Πεζικού, στο ελληνικό Τάγμα της φρουράς Ηρακλείου, ενώ υπήρχε ένα απόσπασμα του 3ου Συντάγματος των Ουσάρων με έξι άρματα μάχης και, στην περιοχή του Τυμπακίου, πέντε άρματα μάχης της ίλης Β, του 7ου Συντάγματος Τεθωρακισμένων.

Το πυροβολικό αποτελείτο από 13 πυροβόλα γαλλικής κατασκευής των 75 και 100 χιλιοστών, δέκα αντιαεροπορικά πυροβόλα Bofors τα οποία χειρίζονταν Αυστραλοί, δύο παράκτια πυροβόλα των τεσσάρων ιντσών, τέσσερα πυροβόλα των τριών ιντσών τα οποία χειρίζονταν Βρετανοί πεζοναύτες και τέσσερα αντιαεροπορικά πυροβόλα των τριών ιντσών με πλήρωμα πάλι Βρετανούς πεζοναύτες. Υπήρχαν επίσης μονάδες Εφοδιασμού, Υγειονομικού και ένας λόχος Μηχανικού.

Οι άνδρες στον τομέα του

Ηρακλείου ήσαν στην πλειοψηφία τους σκληροτράχηλοι μαχητές προερχόμενοι από τη Βόρεια Αφρική, άρτια εξοπλισμένοι και με ηθικό ακμαιότατο.

Επίσης, δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός πως το σύνολο σχεδόν του βρετανικού στόλου της Μεσογείου, υπό τον ναύαρχο σερ Αντριου Κάνινγχαμ, περιπολούσε πλησίον της Κρήτης για να εμποδίσει τυχόν γερμανική επίθεση από τη θάλασσα. Ο στόλος αυτός αποτελείτο από δύο θωρηκτά και έναν αριθμό καταδρομικών και αντιτορπιλικών.• Οι γερμανικές δυνάμεις: Η διοίκηση της Βέρμαχτ προκειμένου να υπογραμμίσει το μέγεθος της γερμανικής νίκης στην Κρήτη υποβάθμισε σκόπιμα τον εξοπλισμό και τις τακτικές των Γερμανών αλεξιπτωτιστών, τονίζοντας πως η νίκη οφειλόταν αποκλειστικά στην προσωπική ανδρεία των Γερμανών πολεμιστών.

Οι αλεξιπτωτιστές κατά την πτώση τους έφεραν ατομικό οπλισμό που

Τον Απρίλιο του 1941, αποβιβάσθηκαν στα Χανιά άνδρες του 18ου Τάγματος της 2ης Νεοζηλανδικής Μεραρχίας.

/ - V *2 / 2 4 *7 " £

. Ά . 3%

< . .· ,> ο, * - · W A*· *'»·

,Κ * . J - M· . L . . τ Α · Λ * 'γ 7 * Γ

Υ ν . ν » Λ

104 What if

Της ρίψης αλεξιπτωτιστών

προηγείτο η προσεδάφιση ανδρών των

Ταγμάτων Εφόδου

Αλεξιπτωτιστών (Stuim Batalion),

οι οποίοι επέβαιναν σε

ανεμόπτερα, ήταν βαρύτατα

οπλισμένοι και είχαν ως

αποστολή τη δημιουργία μιας ασφαλούς ζώνης πτώσης για τους αλεξιπτωτιστές.

Ο συνταγματάρχης Μπρούνο Μπρώυερ, διοικητής των Γερμανώναλεξιπτωτιστών στον τομέα του Ηρακλείου.

συνίστατο σε υποπολυβόλα ΜΡ 38, πιστόλια Luger και Walther, καθώς και χειρο6ομ6ίδες. Τα πυρομαχικά, τα αντιαρματικά όπλα, τα βαρέα πολυβόλα και τα ελαφρά πυροβόλα εκστρατείας περιέχονταν σε κάνιστρα τα οποία ρίπτονταν με αλεξίπτωτο, συγχρόνως με τη ρίψη των ανδρών, και τα οποία έπρεπε οπωσδήποτε να περισυλλεχθούν ταχύτατα από τους αλεξιπτωτιστές μόλις αυτο ί θα έφθαναν στο έδαφος. Της ρίψης αλεξιπτωτιστών προηγείτο η προσεδάφιση ανδρών των Ταγμάτων Εφόδου Αλεξιπτωτιστών (Sturm Batalion), οι οποίοι επέβαιναν σε ανεμόπτερα, ήταν βαρύτατα οπλισμένοι και είχαν ως αποστολή τη δημιουργία μιας ασφαλούς ζώνης πτώσης για τους αλεξιπτωτιστές.

Τα μεταγωγικά Ju 52 μετέφεραν, εκτός από φορητά όπλα, πυρομαχικά και τρόφιμα, αντιαρματικά πυροβόλα ΡΑΚ 36, μοτοσ ικλέτες Zundapp και BMW καθώς και ημιερπυστριοφόρες μοτοσ ικλέτες NSU Kettenkrad, ιδανικές για τα βραχώδη εδάφη της Κρήτης. Για να προσγειωθούν όμως τα γερμανικά μεταγωγικά θα έπρεπε να καταληφθεί τουλάχιστον ένα από τα τρία αεροδρόμια του νησιού. Αυτός ήταν ο πρώτος και σημαντικότερος στόχος της γερμανικής επίθεσης.Η αποτυχία της

κατάληψης ενός τουλάχιστον αεροδρομίου θα καταδίκαζε την όλη επιχείρηση «Ερμής» σε αιματηρή αποτυχία. Αυτό το γεγονός το είχε κατά νου ο στρατηγός Κουρτ Στουντέντ, ο δ ιο ικητής των Γερμανών.

Για την επιχείρηση είχαν δ ια τεθεί 500 μεταγωγικά Ju 52 τα οποία θα μετέφεραν αρχικά το πρώτο κύμα των 4.320 αλεξιπτωτιστών οι οποίοι θα πραγματοποιούσαν πτώση με αλεξίπτωτο ή προσεδάφιση με ανεμόπτερα, στην περιοχή του Μάλεμε και της Σούδας. Τα αεροπλάνα αυτά υπάγονταν στο 7ο Αεροπορικό Σώμα υπό τη διοίκηση του πτέραρχου Βόλφραμ φον Ριχτχόφεν.

Το δεύτερο κύμα της αεραπόβασης θα πραγματοποιούσε πτώση με αλεξίπτωτο στις 2.00 μ.μ. με στόχο την κατάληψη του λιμένα και του αεροδρομίου του Ρεθύμνου (1.380 άνδρες) και την κατάληψη του Ηρακλείου (2.360 άνδρες).

Την πρώτη ημέρα θα λάμβαναν μέρος στην επιχείρηση συνολικά 8.060 αλεξιπτωτιστές εκ των οποίων οι 600 θα επέβαιναν σε ανεμόπτερα.

Την εξουδετέρωση των βρετανικών

αμυντικών θέσεων είχε αναλάβει ένας στόλος 280 Βομβαρδιστικών Do 17, He 111 και Ju 88, 150 αεροπλάνων καθέτου εφορμήσεως Ju 87 Stuka και 223 μαχητικών Me 109 και δ ικινητήριων Me 110. Τα αεροπλάνα αυτά άρχισαν να πραγματοποιούν αποστολές Βομβαρδισμού σε καθημερινή βάση από τις 15 Μαϊου του 1941. Οι καλά παραλλαγμένες θέσ εις πυροβόλων και πολυβόλων των Συμμάχων υπέστησαν ελάχιστες ζημιές αλλά οι επιπτώσεις στο ηθικό των αμυνομένων ήσαν σοβαρές, καθώς τίποτε δεν μπορούσε να κ ινηθεί στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της ημέρας χωρίς να πληγεί από τα πυρά των γερμανικών αεροπλάνων τα οποία περιπολούσαν ακατάπαυστα σε αναζήτηση στόχων.

Δυστυχώς οι Γερμανοί βασίσθηκαν για την πραγματοποίηση της επιχείρησης σε παλαιούς στρατιωτικούς ή τουριστικούς χάρτες, οι οποίοι περιείχαν πολλά τοπογραφικά σφάλματα, ενώ διανεμήθηκαν σε μονάδες ακόμη και χάρτες τυπωμένοι στην Αθήνά, στην ελληνική γλώσσα!

Οι Γερμανοί όμως υπερείχαν έναντι των Βρετανών αντιπάλων τους στον τομέα των επικοινωνιών. Κάθε διμοιρία αλεξιπτωτιστών (30 άνδρες) δ ιέθ ετε ασύρματο με τον οποίο μπορούσε να επικοινωνήσει με άλλες μονάδες ή με φ ίλια αεροπλάνα για τον καλύτερο συντονισμό των επιχειρήσεων.

Η Μάχη της Κρήτης (20-30 Μ αϊου 1941)

Στις 8.15 το πρωί της 20ής Μαϊου εμφανίσθηκαν στους α ιθέρες της περιοχής της Σούδας και του Μάλεμε γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα τα οποία μετέφεραν το πρώτο κύμα της επίθεσης. Επτά μεταγωγικά επλήγησαν από βρετανικά αντιαεροπορικά πυρά και έπεσαν στη θάλασσα. Εξήντα γερμανικά ανεμόπτερα προσγειώθηκαν, μέσα σε μια πύρινη κόλαση από

βολίδες πολυβόλων και αντιαεροπορικών πυροβόλων, πλησίον του αεροδρομίου του Μάλεμε, στην Κοιλάδα των Φυλακών, στην Χερσόνησο του Ακρωτηρίου και πλησίον της γέφυρας του Ταυρωνίτη. Πολλά ανεμόπτερα συνετρίβησαν στο έδαφος και «γαζώθηκαν» από τα πυρά πολυβόλων προκαλώντας τον θάνατο των επιβαινόντων. Στη συνέχεια, άρχισε η ρίψη των αλεξιπτωτιστών.

Στην περιοχή του Γαλατά, 300 Γερμανοί αλεξιπτωτιστές κατέλαβαν το Γενικό Νοσοκομείο αλλά ακολούθως δέχθηκαν επίθεση από Νεοζηλανδούς και σκοτώθηκαν μέχρι ενός. Στην περιοχή Στέρνες, οι άνδρες μιας ομάδας Τάγματος Εφόδου Αλεξιπτωτιστών αιχμαλώτισαν το πλήρωμα ενός αντιαεροπορικού πυροβόλου και ακολούθως εκτέλεσαν τους Βρετανούς εν ψυχρώ. Το συμβάν παρακολούθησε μια ομάδα των Βρετανών πεζοναυτών η οποία περικύκλωσε την ομάδα των Γερμανών και τους εξολόθρευσε. Μερικοί διέφυγαν σε μια αγροικία αλλά τό τε οι πεζοναύτες την πυρπόλησαν και τους έκαψαν ζωντανούς. Από τους 180 Γερμανούς διεσώθησαν μόνον επτά. Η είδηση για τη γερμανική θηριωδία διαδόθηκε στους υπερασπιστές του νησιού και χαλύβδωσε την αποφασιστικότητά τους.

Το γερμανικό 3ο Τάγμα Αλεξιπτωτιστών πραγματοποίησε πτώση στην περιοχή του Πύργου.

Ημιερπυστριοφόρα μοτοσικλέτα NSU Kettenkrad φορτώνεται από Γερμανούς αλεξιπτωτιστές σε μεταγωγικό στις 19 Μαϊου του 1940.

What if

Βρετανός πολυβολητής με λάφυρο με γερμανική σημαία από τη Μάχη της Κρήτης.

Ακολούθησε πραγματική σφαγή. Οι Νεοζηλανδοί του 22ου και του 23ου Τάγματος πυροβολούσαν τους αλεξιπτωτιστές καθώς αυτοί κατέρχονταν με τα αλεξίπτωτα. Οσοι Γερμανοί έφθασαν στο έδαφος εξοντώθηκαν με ξιφολόγχες. Από τους 600 άνδρες επέζησαν μόνο 200.

Στην περιοχή του Μάλεμε περίπου 100 επιζώντες Γερμανοί από δύο λόχους κατόρθωσαν να καταλάβουν θέσεις στις υπώρειες του Λόφου 107, ο οποίος δέσποζε του διαδρόμου προσγείωσης και τον οποίο υπερασπίζονταν άνδρες του 22ου Νεοζηλανδικού Τάγματος με δ ιοικητή τον αντισυνταγματάρχη Λέσλι Αντριου.

Μέσα σε λίγη ώρα, από τους 2.500 αλεξιπτωτιστές του Συντάγματος Εφόδου Αλεξιπτωιστών του υποστράτηγου Γιούργκεν Μάιντλ, οι 1.500 ήσαν νεκροί ή βαριά τραυματισμένοι. Πολλά κάνιστρα με όπλα και πυρομαχικά περιήλθαν στην κατοχή των αμυνομένων, ενώ αρκετοί Κρητικοί εξοπλίσθηκαν με γερμανικά όπλα και έλαβαν μέρος στη μάχη.

Πλησίον της γέφυρας του Ταυρωνίτη προσεδαφίσθηκαν Γερμανοί αλεξιπτωτιστές οι οποίοι πραγματοποίησαν επίθεση και κατόρθωσαν να καταλάβουν μόνο το ένα άκρο της, δεχόμενοι τα σφοδρά πυρά των Νεοζηλανδών. Ολοι οι Γερμανοί αξιωματικοί του τμήματος στη γέφυρα έπεσαν νεκροί.

Ο αντισυνταγματάρχης Αντριου πραγματοποίησε αντεπίθεση με 20 Νεοζηλανδούς και δύο άρματα μάχης κατά των θέσεων των Γερμανών στη γέφυρα του Ταυρωνίτη. Τα άρματα ακινητοποιήθηκαν λόγω του βραχώδους εδάφους, ενώ οι άνδρες δέχθηκαν τα συγκεντρωτικά πυρά των Γερμανών και υποχώρησαν.

Τη νύκτα της 20ής Μαϊου, μη δ ιαθέτοντας πληροφορίες γ ια την πραγματική δύναμη των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στους πρόποδες του

Λόφου 107 και καθώς δεν έλαβε ενισχύσεις από το 21ο και το 23ο Τάγμα (παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις του), ο αντισυνταγματάρχης Αντριου έλαβε τη μοιραία απόφαση να εκκενώσει τον λόφο. Το αεροδρόμιο του Μάλεμε θα ήταν πλέον ανυπεράσπιστο και το γεγονός αυτό θα είχε άμεσες επιπτώσεις στη Μάχη της Κρήτης.

Στις 2.00 μ.μ. το μεσημέρι της 20ής Μαϊου, 2.600 άνδρες του 1ου Συντάγματος Αλεξιπτωτιστών υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Μπρούνο Μπρώυερ πραγματοποίησαν ρίψη στην περιοχή του αεροδρομίου και του λιμένα της πόλης του Ηρακλείου. Οι αλεξιπτωτιστές του 1ου Τάγματος αποδεκατίσθηκαν από τα πυρά των ανδρών της «Μαύρης Φρουράς», ενώ πολλοί σκοτώθηκαν καθώς κατέρχονταν με τα αλεξίπτωτά τους στο έδαφος. Την πρώτη ώρα της μάχης, οι απώλειες του 2ου Τάγματος Αλεξιπτωτιστών ανήλθαν σε 12 αξιωματικούς, 300 οπλίτες νεκρούς και 100 τραυματίες.

Μια ομάδα Γερμανών κατόρθωσε να ε ισ έλθει στην πόλη του Ηρακλείου, όπου εξαπολύθηκε άγριο ανθρωποκυνηγητό από ένοπλους Κρητικούς πολίτες. Η καταδίωξη των Γερμανών μέσα στην πόλη συνεχίσθηκε και κατά τη νύκτα. Οι επιζώντες υπό τον συνταγματάρχη Μπρώυερ κατέλαβαν αμυντικές θέσεις στις παρυφές του αεροδρομίου και ανέμεναν ενισχύσεις.

Στο Ρέθυμνο, 1.500 αλεξιπτωτιστές του 2ου Συντάγματος υπό τον συνταγματάρχη Αλφρεντ Στουρμ δέχθηκαν σφοδρή επίθεση μόλις έπεσαν στο έδαφος. Οι Γερμανοί κατέλαβαν τον Λόφο Α, ο οποίος βρισκόταν στις παρυφές του αεροδρομίου, αλλά μια σφοδρή επίθεση των Αυστραλών οδήγησε στην ανακατάληψη του λόφου την επομένη, 21 Μαϊου. Οι Γερμανοί στο Ρέθυμνο

O l Γερμανοί ηττωνται στη Μάχη της Κρητης (Μάιος 1941) 107

περιορίσθηκαν σε άμυνα, έχοντας απολέσει άνω του 50% της αρχικής τους δύναμης.

Τα ξημερώματα της 21ης Μαϊου οι Γερμανοί κατέλαβαν αμαχητί τον Λόφο 107 και λίγη ώρα αργότερα προσγειώθηκε στο Μάλεμε το πρώτο μεταγωγικό αεροπλάνο Ju 52. Τις επόμενες ημέρες γερμανικά αεροπλάνα θα μετέφεραν άνδρες της 5ης Ορεινής Μεραρχίας υπό τον στρατηγό Γιούλιους Ρίνγκελ, καθώς και αλεξιπτωτιστές συνολικής δύναμης 13.980 ανδρών. Οι Γερμανοί μπορούσαν πλέον να ελπίζουν σε μια νίκη.

Το πρωί της 21ης Μαϊου, 2.331 Ορεινοί Κυνηγοί στοιβαγμένοι σε ελληνικά ψαροκάικα αναχώρησαν από τη Μήλο με προορισμό τα Χανιά. Ο στολίσκος αναχαιτίσθηκε από βρετανικά πολεμικά πλοία το βράδυ της ίδιας ημέρας. Τα περισσότερα ψαροκάικα βυθίσθηκαν. Οι απώλειες

ανήλθαν σε 300 Γερμανούς στρατιώτες, ενώ περισυλλέχθηκαν από το Ιταλικό Ναυτικό περίπου 2.000 άτομα. Οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στην Κρήτη δεν μπορούσαν να αναμένουν καμία ενίσχυση από τη θάλασσα.

Στο διάστημα 20-24 Μαϊου, οι Σύμμαχοι υπερτερούσαν των Γερμανών σε αναλογία δύο προς έναν. Μια αποφασιστική αντεπίθεση θα μπορούσε να είχε καταστρέψει ολοσχερώς τους εισβολείς. Ομως, η αναποφασιστικότητα του στρατηγού Φράιμπεργκ και των ταξιάρχων Πούτικ και Χάργκεστ απέβη μοιραία για την εξέλιξη της μάχης.

Στις 24 του μήνα, ο Γερμανός στρατηγός Ρ ίνγκελ με 4.000 άνδρες εξαπέλυσε επίθεση για

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές επιβιβάζονται σε μεταγωγικό που &α τους μετέφερε στην Κρήτη.

108 What if

Αυστραλοί στρατιώτες του 2ου Λόχου, του 4ου Τάγματος, μετά τη λήξη της Μάχης της Κρήτης.

του Γαλατά, του Κόλπου της Σούδας καθώς και για την κατάληψη των Χανίων. Στις 26 του μήνα, οι στόχοι αυτο ί είχαν επ ιτευχθεί.

Δύο ημέρες μετά, ο στρατηγός Φράιμπεργκ δ ιέταξε την εκκένωση της νήσου από τα συμμαχικά στρατεύματα. Βρετανικά πλοία περισυνέλεξαν από το λ ιμάνι των Σφακίων 4.500 άνδρες από τους 9.000 που ανέμεναν συνολικά στην ακτή. Οι υπόλοιποι αιχμαλωτίσθηκαν από τους Γερμανούς ή κρύφθηκαν.

Στο Ηράκλειο, οι συμμαχικές δυνάμεις επιβιβάσθηκαν σε πλοία του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Στο Ρέθυμνο όμως δεν είχε προβλεφθεί εκκένωση των Βρετανών και στις 29 Μαϊου ο αντισυνταγματάρχης Κάμπελ, μετά από ηρωικό αγώνα εννέα ημερών, παραδόθηκε μαζί με τους άνδρες του.

Οι Βρετανοί υπέστησαν μια μεγάλη ήττα στην Κρήτη. Οι απώλειές τους ανήλθαν σε 1.800 νεκρούς και 12.000 αιχμαλώτους. Το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό, λόγω της δράσης της Λουφτβάφε, απώλεσε περίπου 1.800 άνδρες. Το 80% των βρετανικών πλοίων του στόλου της Μεσογείου είχε τε θ ε ί εκτός μάχης

Οι Γερμανοί είχαν καταγάγει μια

πύρρεια νίκη. Οι απώλειές τους έφθασαν τους 4.000 νεκρούς αλεξιπτωτιστές και 2.000 τραυματίες. Είχε αποδεκατισθεί σχεδόν το σύνολο του Σώματος των Αλεξιπτωτιστών. Στην Κρήτη, Γερμανοί αλεξιπτωτιστές θα λάμβαναν μέρος για τελευτα ία φορά σε αεραπόβαση τέτο ιου μεγέθους. Οι Βρετανοί και αργότερα οι Αμερικανοί θα δημιουργούσαν τις δ ικές τους αερομεταφερόμενες μεραρχίες έχοντας αντλήσει διδάγματα από τη Μάχη της Κρήτης.

Οι Βρετανοί νικούν στην Κρήτη: Μια εναλλακτική υπόθεση• Τα αεροδρόμια της Κρήτης: το κλειδί για την επιτυχία της γερμανικής επίθεσης: Ο στρατηγός Φράιμπεργκ είχε δώσει εντολή σε έναν Βρετανό λοχαγό της 5ης Ταξιαρχίας να είναι έτοιμος για την καταστροφή του διαδρόμου στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Για τον σκοπό αυτό είχαν συγκεντρωθεί σε κάποιες αποθήκες πλησίον του αεροδρομίου εκρηκτικά και νάρκες οι οποίες δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ, καθώς υπήρχε διαταγή από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής τα αεροδρόμια της Κρήτης να παραμείνουν ανέπαφα. Ενδεχόμενη εκτενής καταστροφή των διαδρόμων των τριών αεροδρομίων θα καταδίκαζε τη γερμανική επιχείρηση σε αποτυχία, αφού δεν θα ήταν δυνατή η προσγείωση των μεταγωγικών που θα μετέφεραν όπλα, εφόδια και ενισχύσεις. Οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές δεν δ ιέθεταν τα κατάλληλα μηχανήματα για να επιδιορθώσουν τους διαδρόμους. Μετά τη μάχη, ο στρατηγός Φράιμπεργκ, σε ένα μνημόνιό του προς την ανακριτική επιτροπή του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, ισχυρίσθηκε πως δεν ήταν δυνατή η καταστροφή των διαδρόμων με τα μέσα που είχε στη διάθεσή του! Ομως,

O l Γερμανοί ηττωνται στη Μαχη της Κρήτης (Μάιος 1941) 109

W # *··

ομάδες καταστροφής θα μπορούσαν στις αρχές Μαϊου, μόνο με αξίνες και φτυάρια, να προκαλέσουν ανεπανόρθωτες ζημιές στην άσφαλτο των τριών αεροδρομίων. Η απόφαση των επιτελών του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής να διατηρηθούν ανέπαφοι οι διάδρομοι είχε επικυρωθεί από τους αρχηγούς των επιτελείων στο Λονδίνο. Δεδομένης της σχεδόν παντελούς απουσίας της RAF στην Κρήτη, η στάση των Βρετανών επιτελών προκάλεσε πολλά ερωτηματικά στα οποία δεν δόθηκαν ποτέ απαντήσεις.

Το βράδυ της 20ής Μαϊου, περιήλθε στην κατοχή του Φράιμπεργκ το γερμανικό σχέδιο επίθεσης στην Κρήτη, το οποίο είχε βρεθεί στο πτώμα ενός Γερμανού αξιωματικού μέσα σε ένα συντετριμμένο ανεμόπτερο και είχε μεταφρασθεί στα Αγγλικά από έναν γερμανομαθή Βρετανό αξιωματικό. Το σχέδιο αυτό τόνιζε πως είχε πρωταρχική σημασία η κατάληψη, από την πρώτη κιόλας ημέρα, του αεροδρομίου Μάλεμε και του λιμένα της Σούδας. Ο στρατηγός Φράιμπεργκ όμως είχε την άποψη πως την αεραπόβαση θα ακολουθούσε και απόβαση γερμανικών δυνάμεων από τη θάλασσα. Για τον λόγο αυτό, ένα μέρος των συμμαχικών δυνάμεων στον Κόλπο της Σούδας φρουρούσε τις ακτές. Εάν ο

Φράιμπεργκ είχε δώσει τη δέουσα βαρύτητα στο γερμανικό σχέδιο επίθεσης που περιήλθε στην κατοχή του, τό τε ενδεχομένως οι Βρετανοί θα νικούσαν στη Μάχη της Κρήτης.• Ο ρόλος της RAF και της Λουφτβάφε στη Μάχη της Κρήτης: Στις 24 Μαϊου, ένας σχηματισμός βρετανικών βομβαρδιστικών Blenheim έπληξε με βόμβες το αεροδρόμιο του Μάλεμε, προκαλώντας μικρές ζημιές. Την επομένη, 12 μαχητικά Hurricane ενίσχυσαν την άμυνα του Ηρακλείου. Τα περισσότερα καταστράφηκαν από γερμανικά αντιαεροπορικά πυρά, ενώ ορισμένα καταστράφηκαν στο έδαφος από τα πυρά γερμανικών μαχητικών.

Στις 29 Μαϊου, η RAF παρείχε ισχυρή κάλυψη στα βρετανικά πολεμικά πλοία στα οποία επιβιβάσθηκαν στρατιώτες στον Κόλπο των Σφακίων. Τα πλοία αυτά έφθασαν ανέπαφα στην Αλεξάνδρεια.

Η πραγματοποίηση συχνών αποστολών βομβαρδισμού των θέσεων των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στην Κρήτη από τη RAF, θα δυσχέραινε τη θέση τους στο νησί και θα τόνωνε το ηθικό των υπερασπιστών του. Η παρουσία, επίσης, ικανού αριθμού βρετανικών καταδιωκτικών στους α ιθέρες του νησιού, θα καθιστούσε αμφίρροπη την κυριαρχία του εναέριου χώρου της μάχης από τη Λουφτβάφε

Γε ρμανικά βομβαρδιστικά πλήττουν συμμαχικά πλοία καιεγκαταστάσεις στον Κόλπο της Σούδας.

110 What if

Βρετανοί διοικητές δεν

διδάχθηκαν από το γεγονός ότι σε

μάχες εκ του συστάδην τα

γερμανικά αεροπλάνα

αδυνατούσαν να βοηθήσουν τους αλεξιπτωτιστές.

και θα διευκόλυνε τις χερσαίες επιχειρήσεις των Συμμάχων.

Η Μάχη της Αγγλίας, το καλοκαίρι του 1940, είχε αποδείξει πως η Λουφτβάφε δεν ήταν αήττητη. Ομως, στη Μάχη της Κρήτης οι Βρετανοί δ ιο ικητές δίσταζαν να πραγματοποιήσουν επίθεση κατά τη διάρκεια της ημέρας, φοβούμενοι πλήγματα από τη Λουφτβάφε.

Στις 22 Μαϊου, όμως, ένα απόσπασμα του 21ου Νεοζηλανδικού Τάγματος προσέγγισε τις γερμανικές θέσεις στον Λόφο 107. Η Λουφτβάφε διέκοψε τη δράση της από τον φόβο μήπως πλήξει φίλια τμήματα. Παρά ταύτα, οι Βρετανοί δ ιο ικητές δεν διδάχθηκαν από το γεγονός αυτό, ό τι δηλαδή σε μάχες εκ του συστάδην τα γερμανικά αεροπλάνα αδυνατούσαν να βοηθήσουν τους αλεξιπτωτιστές. Η συνειδητοποίηση της δυσκολίας της Λουφτβάφε να ξεχωρίσει τ ις φ ίλιες από τις αντίπαλες δυνάμεις, ενδεχομένως να δημιουργούσε τις προϋποθέσεις μιας βρετανικής νίκης.• Διαβιβάσεις, η αχίλλειος πτέρνα των Συμμάχων: Οι Βρετανοί δ ιέθεταν έναν μικρό αριθμό συσκευών ασυρμάτου και είναι άξιο απορίας πώς ο στρατηγός Φράιμπεργκ δεν ζήτησε από το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής την αποστολή περισσότερων συσκευών. Ασυρμάτους δ ιέθεταν μόνο οι δ ιοικήσεις συνταγμάτων και ταγμάτων, ενώ οι λόχοι επικοινωνούσαν με τα ανώτερα κλιμάκια μέσω τηλεφώνων. Οταν οι τηλεφω νικές γραμμές αποκόπηκαν λόγω των βομβαρδισμών, τό τε οι δ ιο ικητές λόχων κατέφυγαν στη λύση των αγγελιοφόρων, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν έφθασαν ποτέ στον προορισμό τους. Οι υπάρχουσες συσκευές ασυρμάτων δεν λειτουργούσαν για μεγάλα διαστήματα με αποτέλεσμα τα συντάγματα να μην επικοινωνούν με τα τάγματα. Δεν υπήρξε κανείς συντονισμός των επιχειρήσεων με τις συμμαχικές δυνάμεις που βρίσκονταν στο Ηράκλειο

και το Ρέθυμνο λόγω της αδυναμίας των Βρετανών διοικητών εκε ί να επικοινωνήσουν με το στρατηγείο του Φράιμπεργκ στο Ακρωτήρι των Χανίων.

Ο στρατηγός Φράιμπεργκ είχε ελλιπέστατη ενημέρωση για τις δυνάμεις των αντιπάλων του. Μόλις στις 22 Μαϊου, την τρ ίτη ημέρα της μάχης, πληροφορήθηκε πως στην Κρήτη βρίσκονταν 2.400 αλεξιπτωτιστές. Δεν γνώριζε επίσης το μέγεθος των γερμανικών απωλειών. Απομονωμένος στη βάση του, στη Χερσόνησο του Ακρωτηρίου, είχε αναθέσει άτυπα τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων στην περιοχή των Χανίων στον ταξίαρχο Εντουαρντ Πούτικ, έναν άτολμο και αναβλητικό αξιωματικό. Εάν ο Φράιμπεργκ μετακινούσε τον σταθμό διοίκησης σε κάποια περιοχή πλησίον της Σούδας και αναλάμβανε προσωπικά τη διοίκηση των συμμαχικών δυνάμεων στον τομέα των Χανίων, τό τε ενδεχομένως το αποτέλεσμα της Μάχης της Κρήτης να ήταν τελείως διαφορετικό.• Οι μάχες στον Λόφο 107: Οαντισυνταγματάρχης Αντριου, διοικητής του 22ου Τάγματος, είχε συνειδητοποιήσει πως το κλειδ ί της άμυνας του αεροδρομίου του Μάλεμε ήταν ο Λόφος 107, τον οποίο υπερασπιζόταν η μονάδα του. Αν και ο αντισυνταγματάρχης δεν έλαβε τις ενισχύσεις που είχε ζητήσει από το 23ο Τάγμα για να εκκαθαρίσει την περιοχή του Ταυρωνίτη από τις δυνάμεις των περίπου 1.000 αλεξιπτωτιστών που είχαν ακροβολισθεί εκεί, αποφάσισε να πραγματοποιήσει αντεπίθεση με τις δικές του δυνάμεις. Οι άνδρες όμως που δ ιέθεσε γ ια την ενέργεια αυτή ήταν τελείω ς ανεπαρκείς: μόλις 20 στρατιώτες και δύο άρματα μάχης. Εάν είχε διαθέσει επαρκείς δυνάμεις, τό τε η αντεπίθεση θα ήταν επιτυχής και η γερμανική απειλή στο Μάλεμε θα είχε εκλείψει.

Το 21 ο και το 23ο Τάγμα των

Νεοζηλανδών, τα οποία βρίσκονταν στην περιοχή του αεροδρομίου, μετά τις πρωινές μάχες της 20ής Μαϊου ανέμεναν νέες διαταγές στις θέσεις τους. Η συνολική δύναμη των Νεοζηλανδών στο Μάλεμε ανερχόταν σε 1.700 καλά εξοπλισμένους άνδρες οι οποίοι αντιμετώπιζαν 1.000 εξουθενωμένους Γερμανούς με ελαφρύ οπλισμό, μικρό αριθμό πολυβόλων και μερικούς όλμους. Μια συντονισμένη επίθεση των τριών ταγμάτων θα κατέστρεφε πλήρως τη γερμανική δύναμη. Η νύκτα της 20ής Μαϊου κύλησε ήσυχα με τους Βρετανούς να τηρούν στάση αναμονής, ενώ σι Γερμανοί ανασύντασσαν τις δυνάμεις τους.

Το ίδιο βράδυ, ο αντισυνταγματάρχης Αντριου, φοβούμενος προσβολή του τάγματός του από γερμανικά αεροπλάνα το επόμενο πρωινό, έλαβε τη μοιραία απόφαση να αποσύρει τους άνδρες του από τον Λόφο 107, αν και οι δυνάμεις του είχαν ενισχυθεί με δύο λόχους από το 21ο Τάγμα. Ο Νεοζηλανδός αξιωματικός δεν γνώριζε πως στις υπώρειες του λόφου βρίσκονταν μόνο 600 εξαντλημένοι αλεξιπτωτιστές. Εάν διατηρούσε τις θέσεις του στον Λόφο 107, ο διάδρομος προσγείωσης θα εξακολουθούσε να βρίσκεται υπό συμμαχικό έλεγχο.

Το πρωί της 21ης Μαϊου, οι Γερμανοί κατέλαβαν αμαχητί τον Λόφο 107. Τα πρώτα έξι γερμανικά μεταγωγικά Ju 52 προσγειώθηκαν πλησίον του διαδρόμου του αεροδρομίου, μεταφέροντας πυρομαχικά για τους αλεξιπτωτιστές.

Ο στρατηγός Φράιμπεργκ το πρωινό της 21ης Μαϊου δ ιέταξε την ανακατάληψη του Λόφου 107. Η επίθεση θα πραγματοποιείτο το ίδιο βράδυ, από το 20ό, το 21ο, το 22ο, και το 23ο Νεοζηλανδικό Τάγμα, με την υποστήριξη τριών αρμάτων μάχης.Λόγω του ελλιπούς συντονισμού και της διστακτικότητας των ταξιαρχών Πούτικ

και Χάργκεστ, η επίθεση εξαπολύθηκε τελικά στις 4.00 π.μ. της 22ης Μαϊου. Οι επ ιτιθέμενοι δέχθηκαν σφοδρές επ ιθέσεις από γερμανικά αεροπλάνα ενώ το απόγευμα της ίδιας ημέρας, δυνάμεις των Μαορί απώθησαν με τις ξιφολόγχες τους Γερμανούς υπερασπιστές του Λόφου 107 φθάνοντας σχεδόν μέχρι την κορυφή. Εάν οι επ ιτιθέμενοι Μαορί και το τμήμα των Νεοζηλανδών του 22ου Τάγματος είχαν ενισχυθεί από τους άνδρες των άλλων ταγμάτων που συμμετείχαν στην επίθεση, τό τε ο Λόφος 107 θα είχε καταληφθεί. Την ημέρα εκείνη, 1.500 Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, καθώς και με μεγάλη ποσότητα όπλων και πυρομαχικών, μεταφέρθηκαν στο Μάλεμε με μεταγωγικά αεροπλάνα.

Το ίδιο βράδυ, ο Φράιμπεργκ δ ιέταξε την 4η και την 5η Ταξιαρχία να καταλάβουν το αεροδρόμιο του Μάλεμε και τον Λόφο 107. Ο ταξίαρχος Πούτικ έπεισε τον Φράιμπεργκ να ματαιώσει την αντεπίθεση λόγω του προχωρημένου της νύκτας! Εάν πραγματοποιείτο αυτή η αντεπίθεση, τό τε το πιθανότερο είναι πως ο Λόφος 107 θα καταλαμβανόταν. Το πρωί της 23ης Μαϊου οι Σύμμαχοι είχαν αποσυρθεί 12 χιλιόμετρα ανατολικά του Μάλεμε. Το αεροδρόμιο θα παρέμενε οριστικά στα χέρια των Γερμανών.• Οι μάχες στον Γαλατά και την Κοιλάδα των Φυλακών: Η κατοχή των υψωμάτων του Γαλατά άνοιγε τον δρόμο προς τον Κόλπο της Σούδας και την πόλη των

Γερμανικό πυροβόλο με χειριστές Γερμανούς αλεξιπτωτιστές.

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές εξοπλισμένοι με πυροβόλα και μοτοσικλέτες σε πρόχειρη βάση στον Νομό Χανίων. Η εντύπωση που επικράτησε πως οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές διέ&εταν μόνο ατομικά φορητά όπλα, είναι πλήρως εσφαλμένη.

Χανίων. Το πρωί της 20ής Μαϊου Γερμανοί αλεξιπτωτιστές κατέλαβαν το χωριό Γαλατάς αλλά το απόγευμα της ίδιας ημέρας, άνδρες του 6ου Ελληνικού Τάγματος, υπό βρετανική διοίκηση, πραγματοποίησαν αντεπίθεση και ανακατέλαβαν το χωριό.

Στην Κοιλάδα των Φυλακών, ο ταξίαρχος Κιπενμπέργκερ θα μπορούσε να πραγματοποιήσει αντεπίθεση με το 19ο Νεοζηλανδικό Τάγμα και την 4η Ταξιαρχία, γεγονός που θα κατέληγε στην καταστροφή των υπολειμμάτων του 3ου Τάγματος των αλεξιπτωτιστών, το οποίο είχε προσεδαφισθεί εκε ί υπό τον συνταγματάρχη Ρίχαρντ Χάιντριχ. Η αναβλητικότητα του ταξιάρχου Πούτικ καθυστέρησε την επίθεση η οποία, όταν τελ ικά πραγματοποιήθηκε, είχε μερική επιτυχία.

Τα ξημερώματα της 25ης Μαϊου, το 23ο Τάγμα των Νεοζηλανδών, υποστηριζόμενο από δύο άρματα μάχης, πραγματοποίησε επίθεση στον Γαλατά τον οποίο είχαν καταλάβει Γερμανοί αλεξιπτωτιστές. Οι μάχες διεξήχθησαν από σπίτι σε σπίτι και τελικά το απόγευμα της ίδιας ημέρας το χωριό είχε εκκαθαρισθεί. Εάν οι Σύμμαχοι είχαν λάβει ενισχύσεις από τον ταξίαρχο Πούτικ, η αντεπίθεση θα είχε σαρώσει τους αλεξιπτωτιστές πριν λάβουν ενισχύσεις από άνδρες της 5ης Ορεινής Μεραρχίας οι οποίοι είχαν αποβιβασθεί στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Αντί γ ι’ αυτό, οι Βρετανοί αποφάσισαν την εκκένωση του Γαλατά και την οπισθοχώρηση σε νέες θέσεις

άμυνας πλησίον του Κόλπου της Σούδας.• Ο τομέας του Ρεθύμνου: Οι άνδρες του αντισυνταγματάρχη Ιαν Κάμπελ είχαν σχεδόν εξοντώσει τη γερμανική δύναμη η οποία είχε επ ιτεθεί στο Ρέθυμνο. Παρέμεναν μόνο μικρές εστίες αντίστασης. Ο Βρετανός αξιωματικός ζήτησε εφόδια και πυρομαχικά για τις καταπονημένες δυνάμεις του, τα οποία εκφορτώθηκαν από βρετανικά πλοία μόλις στις 26 Μαϊου. Επειδή δεν προβλέφθηκε η εκκένωση των Συμμάχων στο Ρέθυμνο από βρετανικά πλοία, στις 30 Μαϊου οι περικυκλωμένοι Βρετανοί και Αυστραλοί παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Ενας καλύτερος συντονισμός του βρετανικού στόλου θα μπορούσε να είχε σώσει αυτούς τους γενναίους άνδρες, οι οποίοι θα ενίσχυαν τις βρετανικές δυνάμεις στη Βόρεια Αφρική.• Οι μάχες στο Ηράκλειο: Οι 14.000 υπερασπιστές του λιμένα και του αεροδρομίου της πόλης αντιμετώπισαν αντίσταση από τα υπολείμματα του 1ου Συντάγματος Αλεξιπτωτιστών τα οποία, υπό τον συνταγματάρχη Μπρούνο Μπρώυερ, είχαν καταλάβει θέσεις άμυνας δυτικά και νότια της πόλης. Στο διάστημα 20-24 Μαϊου, οι συμμαχικές δυνάμεις υπό τον ταξίαρχο Τσάπελ δεν προέβησαν σε καμία επ ιθετική ενέργεια, ενώ αντιμετώπιζαν μόνο 1.000 Γερμανούς αλεξιπτωτιστές οι οποίοι είχαν έλλειψη νερού, χαμηλό ηθικό και μικρή ποσότητα όπλων και πυρομαχικών. Οιαδήποτε συντονισμένη

επίθεση των Συμμάχων στο διάστημα αυτό, θα είχε καταστρέψει ολοσχερώς τις γερμανικές δυνάμεις.

Η εκκένωση των συμμαχικών δυνάμέων από το Ηράκλειο έγινε με πολεμικά πλοία του στόλου της Μεσογείου. Τα πλοία δέχθηκαν την επίθεση της Λουφτβάφε, με αποτέλεσμα να υπάρξουν 800 νεκροί από τους 4.000 άνδρες που εκκενώθηκαν συνολικά. Εάν η RAF παρείχε προστασία στον συμμαχικό στόλο τό τε οι απώλειες θα ή σαν πολύ λιγότερες.

Οι επιπτώσεις από ενδεχόμενη βρετανική νίκη στη Μάχη της Κρήτης

Οι Βρετανοί, μετά τη νίκη τους στην Κρήτη, ενδεχομένως θα μετέτρεπαν το νησί σε ισχυρή αεροπορική και ναυτική βάση, σύμφωνα με τις επ ιθυμίες του Τσώρτσιλ. Το γεγονός αυτό θα είχε τις εξής συνέπειες:

Πρώτον, οι δυνάμεις του Ρόμμελ στη Βόρεια Αφρική πιθανώς να κατέρρεαν σε διάστημα λίγων μηνών, αφού θα ήταν αδύνατος ο ανεφοδιασμός τους, εφόσον οι νηοπομπές του Αξονα θα πλήττονταν από βρετανικά πλοία και αεροπλάνα που θα επιχειρούσαν από την Κρήτη.

Δεύτερον, η Μάλτα δεν θα διέτρεχε κανέναν κίνδυνο επίθεσης, ενώ η απόβαση των Συμμάχων στη Σικελία και την ηπειρωτική Ιταλία θα πραγματοποιείτο το 1942, αντί του 1943.

Τρίτον, οι Γερμανοί θα διατηρούσαν σημαντικές δυνάμεις στην ηπειρωτική Ελλάδα καθόλη τη διάρκεια του πολέμου, οι οποίες όμως θα ήταν απαραίτητες στο μέτωπο της Νορμανδίας και της Ιταλίας.

Στις πολιτικές επιπτώσεις ενδεχόμενης βρετανικής νίκης περιλαμβάνονται η πιθανή είσοδος της Τουρκίας στον πόλεμο στο πλευρό των

Συμμάχων και η πιθανή αποδυνάμωση των ανταρτικών μονάδων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην ηπειρωτική Ελλάδα, λόγω της ισχυρής γερμανικής παρουσίας στη χώρα. Ο Εμφύλιος Πόλεμος που εκδηλώθηκε μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα πιθανώς να μην είχε πραγματοποιηθεί.

Αν και το σενάριο που παραθέσαμε είναι υποθετικό, σι συμμαχικές δυνάμεις είχαν πολλές π ιθανότητες να νικήσουν στη Μάχη της Κρήτης, στο διάστημα 20-25 Μαϊου 1941. Η συμμαχική ήττα καταδίκασε τον λαό της Κρήτης σε τέσσερα χρόνια καταπίεσης και θυσιών κάτω από την μπότα των Γερμανών κατακτητών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Edwin P. Hoytt: BATTLE IN THE BALKANS, WAR IN EUROPE, Avon Books, Νέα Υόρκη, 1992.(2) Jean Yves Nasse: FALSCHIRMJAEGER IN CRETE, Histoire & Collections,Παρίσι, 2002.(3) Bruce Quarrie: GERMAN AIRBORNE TROOPS, Εκδ. Osprey (στη σειρά Men-at- Armsap. 139), Λονδίνο 1983.(4) Time-Life Books: CONQUEST OF THE BALKANS, στη σειρά The Third Reich, Βιρτζίνια, 1990.(5) Chris Ellis: 7th FLIEGER DIVISION, Ian Allan Publishing, Λονδίνο, 2002.(6) Ρεημόν Καρτιέ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Εκδόσεις Πάπυρος, Α$ήνα 1969.

Αποκαμωμένοι αλεξιπτωτιστές στην περιοχή του Ηρακλείου. Η αναποφασιστικότητα της βρετανικής διοίκησης τους έσωσε από βέβαιη καταστροφή.

Ο στρατηγός Κουρτ Στουντέντ, διοικητής του Σώματος των Αλεξιπτωτιστών.

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943)Στο τέλος Φεβρουάριου του 1943, οι

καταπονημένοι παρτιζάνοι του Τίτο,

συνοδευόμενοι από περίπου 40.000 αμάχους

και 3.500 τραυματίες και καταδιωκόμενοι από

τους Γερμανούς, τους Σέρβους τσέτνικς και

τους Κροάτες ουστάσι, έφθασαν στη Βοσνία,

στις όχθες του ποταμού Νερέτβα. Υστερα από

μια αδυσώπητη μάχη, αντίθετα με κάθε

πρόβλεψη, οι παρτιζάνοι κατάφεραν, υπό την

ηρωική καθοδήγηση του Τίτο και κάτω από

ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, να

διαπεραιωθούν στην απέναντι όχθη του

ποταμού, διασπώντας τον ασφυκτικό κλοιό

των εχθρών τους. Αν όμως ο Τίτο σκοτωνόταν,

είναι συζητήσιμο κατά πόσο οι παρτιζάνοι θα

κατάφερναν να ανασυνταχθούν και να

καταστούν ένα από τα ισχυρότερα αντάρτικα

κινήματα του Β ’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πολλά

στοιχεία καθιστούν αυτό το ενδεχόμενο

ιδιαίτερα προβληματικό.

114 What if

Βασίλης ΣπανόςΙστορικός

Η Γιουγκοσλαβία, μια χώρα με πολυσήμαντη ιστορία λόγω της στρατηγικής της θέσης στα Βαλκάνια,

δεν έπαψε ποτέ να έλκει έντονα το ενδιαφέρον του Δυτικού κόσμου και συγχρόνως να απαιτεί τη συνεχή επαγρύπνηση της Ρωσίας. Με την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, μία από τις βασικές επιδιώξεις της στρατηγικής του Χίτλερ, ήταν να εξασφαλίσει τα νώτα του πριν επ ιτεθεί στη Σοβιετική Ενωση. Ασκώντας έντονη διπλωματική πίεση, εξανάγκασε τη Ρουμανία (Νοέμβριος 1940) και τη Βουλγαρία (Μάρτιος 1941) να προσχωρήσουν στο Τριμερές Σύμφωνο που είχαν συστήσει η Γερμανία, η Ιταλία και η Ιαπωνία στις 27 Σεπτεμβρίου 1940. Από τις χώρες της περιοχής, μόνο η Γιουγκοσλαβία είχε παραμείνει έξω από το Σύμφωνο. Οι συζητήσεις και οι διπλωματικές πιέσεις συνεχίσθηκαν μέχρι τις 18 Μαρτίου 1941, οπότε η Γιουγκοσλαβία υπέκυψε. Το πραξικόπημα όμως του πρώην αρχηγού της Γιουγκοσλαβικής Αεροπορίας, Ντούσαν Σίμοβιτς, ο οποίος κατέλαβε την εξουσία ανατρέποντας τον αντιβασιλέα Παύλο και κηρύσσοντας ενήλικο τον 17άχρονο τότε διάδοχο Πέτρο Β', είχε ως αποτέλεσμα τη μη πραγματοποίηση των σχεδίων του Χίτλερ για μια αναίμακτη κατάληψη της Γιουγκοσλαβίας. Στο Βελιγράδι ακολούθησαν μεγάλες διαδηλώσεις κατά των δυνάμεων του Αξονα. Η αλλαγή αυτή του καθεστώτος (27 Μαρτίου 1941) καθόρισε τη μοίρα του γιουγκοσλαβικού κράτους. Ο Χίτλερ θεώρησε ότι αυτή η ενέργεια αποτελούσε προσβολή προς το πρόσωπό του και διέταξε το Επιτελείο του να ετοιμάσει σχέδια επίθεσης κατά της Γιουγκοσλαβίας.

Στις 6 Απριλίου 1941 το Βελιγράδι ξύπνησε κάτω από τις εκρήξεις ενός ανηλεούς βομβαρδισμού από τη Λουφτβάφε Το πρωί της 8ης Απριλίου, τμήματα της 12ης Γερμανικής Στρατιάς, που στάθμευε στη Βουλγαρία, εισέβαλαν στην ανατολική Γιουγκοσλαβία, καταλαμβάνοντας το Βελιγράδι. Πέντε ημέρες μετά την έναρξη της γερμανικής επίθεσης, ο

Χαρακτηριστική φωτογραφία του Τίτο. Μετά τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ενωση τον Ιούνιο του 1941, οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές θεώρησαν καθήκον τους να πολεμήσουν τους Γερμανούς. Στις 27 Ιουνίου 1941, ο Τίτο ανέλαβε καθήκοντα αρχηγού του νεοσύστατου Γενικού Επιτελείου των λαϊκοαπελευθερωτικών δυνάμεων των ανταρτών της Γιουγκοσλαβίας.

116 What if

Οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές

θεώρησαν καθήκον τους να πολεμήσουν τους

Γερμανούς, απασχολώντας όσο το δυνατό περισσότερες

εχθρικές δυνάμεις στη

χώρα τους, ώστε να μην είναι

δυνατή η απόσπασή τους στο Ανατολικό

μέτωπο.

Γιουγκοσλαβικός Στρατός είχε σχεδόν εκμηδενισθεί. Στις 17 Απριλίου, ο υπουργός Εξωτερικών Μάρκοβιτς και ο στρατηγός Γιάνκοβιτς υπέγραψαν την παράδοση της Γιουγκοσλαβίας. Ο νεαρός βασιλιάς Πέτρος Β' μαζί με κάποια μέλη της κυβέρνησης και μερικούς στρατιωτικούς, κατάφεραν να διαφύγουν μέσω της Ελλάδας και να φθάσουν στην Παλαιστίνη. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στο Λονδίνο, ως εξόριστη κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας.

Μετά τη συντριπτική νίκη της Βέρμαχτ, ο Χίτλερ πίστεψε ότι δεν θα τον απασχολούσε πλέον η Γιουγκοσλαβία. Η κεντρική Σερβία, το Βανάτο και η Βοσνία τέθηκαν κάτω από άμεση γερμανική διοίκηση. Η Μπάτσκα, η Μπάραντα και κάποιες μικρότερες μεθοριακές περιοχές προσαρτήθηκαν από την Ουγγαρία. Η Βουλγαρία κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της «Μακεδονίας του Βαρδάρη» και τα εδάφη της ανατολικής και νοτιοανατολικής Σερβίας. Στη «Μεγάλη Αλβανία» προσαρτήθηκε το μεγαλύτερο μέρος του Κοσσυφοπεδίου καθώς και η «δυτική Μακεδονία του Βαρδάρη». Οι Ιταλοί κατέλαβαν το Μαυροβούνιο, τη Δαλματία και ένα μέρος της Σλοβενίας. Στο έδαφος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Κροατίας σχηματίσθηκε στις 10 Απριλίου το ανεξάρτητο κράτος της Κροατίας, με αρχηγό τον Αντε Πάβελιτς, ηγέτη του κροατικού φασιστικού κινήματος των ουστάσι. Ετσι, ο Χίτλερ απέσυρε τον στρατό του για να τον χρησιμοποιήσει εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης, αφήνοντας στην περιοχή μόνο τέσσερις μεραρχίες.

Μετά την κατάληψη της Γιουγκοσλαβίας, άρχισαν δειλά αλλά σταθερά να αναπτύσσονται οι πρώτοι πυρήνες αντίστασης. Η πρώτη οργανωμένη αντάρτικη ομάδα ήταν ο φιλομοναρχικός και εθνικιστικός «Γιουγκοσλαβικός Στρατός στην Πατρίδα», οι τσέτνικς. Αποτελείτο κυρίως από Σέρβους, με αρχηγό τον

συνταγματάρχη του Γιουγκοσλαβικού Στρατού Ντράζα Μιχαήλοβιτς.

Το Κομουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας μέχρι τις 22 Ιουνίου 1941, οπότε η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης, παρέμενε σε αδράνεια εξαιτίας του γερμανοσο6ιετικού Συμφώνου φιλίας που δεν επέτρεπε στο διεθνές κομουνιστικό κίνημα να δράσει αντίθετα με την πολιτική της Μόσχας. Μετά την παραβίαση όμως του Συμφώνου και τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ενωση, ακολουθώντας τη σχετική γραμμή της Μόσχας, οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές θεώρησαν καθήκον τους να πολεμήσουν τους Γερμανούς, απασχολώντας όσο το δυνατό περισσότερες εχθρικές δυνάμεις στη χώρα τους, ώστε να μην είναι δυνατή η απόσπασή τους στο Ανατολικό μέτωπο. Στις 22 Ιουνίου 1941, ελήφθη η απόφαση για την έναρξη των άμεσων προετοιμασιών για ένοπλο αγώνα. Λίγες μέρες αργότερα, στις 27 Ιουνίου 1941, ο ανερχόμενος ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας, Γιόζιπ Μπροζ (γνωστός με την προσωνυμία Τίτο), ανέλαβε καθήκοντα αρχηγού του νεοσύστατου Γενικού Επιτελείου των λαϊκοαπελευθερωτικών δυνάμεων των ανταρτών της Γιουγκοσλαβίας.

Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν δύο αντιστασιακές οργανώσεις με διαφορετική ιδεολογία, τρόπο οργάνωσης και σχέδια δράσης. Ενώ η τακτική του Μιχαήλοβιτς ήταν να αποφεύγει τις συχνές επιθέσεις εναντίον των Γερμανών, εξαιτίας του φόβου των αντιποίνων, ο Τίτο εξαπέλυε σφοδρές επιθέσεις χωρίς να ενδιαφέρεται για τα αντίποινα, οργανώνοντας το αντάρτικο κίνημά του με τα αυστηρά χαρακτηριστικά ενός κομματικού στρατού. Ετσι φυσιολογικά παρουσιάσθηκαν οι πρώτες συγκρούσεις μεταξύ ποικίλων ομάδων, κυρίως λόγω των διαφορετικών κοινωνικών συστημάτων τα οποία προωθούσαν. Παρόλα αυτά, ο κοινός αγώνας εναντίον

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 117

των κατακτητών οδήγησε τους δύο αρχηγούς στην απόφαση να συνεργασθούν, έστω και προσωρινά. Τον Σεπτέμβριο του 1941, ο Τίτο και ο Μιχαήλο6ιτς συναντήθηκαν για να συντονίσουν τις προσπάθειές τους. Πριν τη συνάντηση, τσέτνικς και παρτιζάνοι επιτέθηκαν από κοινού αιφνιδιαστικά στις πόλεις Κράλιεβο και Κραγκούγεβατς, προκαλώντας 6αριές απώλειες στους Γερμανούς. Τα αντίποινα ήταν τρομερά. Η σφαγή των κατοίκων του Κραγκούγεβατς τον Οκτώβριο του 1941, θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα ομαδικά εγκλήματα που διέπραξαν οι Γερμανοί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό το λουτρό αίματος ώθησε τον Μιχαήλοβιτς να αναθεωρήσει τις σκέψεις του για τη συνεργασία με τους παρτιζάνους και να επανέλθει στην αρχική του απόφαση για παθητική στάση, που δεν προκαλούσε τέτοιου είδους αντίποινα. Η βασική αυτή διαφορά ως προς την αντίληψη του τρόπου διεξαγωγής του πολέμου, οδήγησε τις δύο ομάδες σε συγκρούσεις.

Αδιαφορώντας για τα αντίποινα των Γερμανών, ο Τίτο συνέχιζε τις επιθέσεις εναντίον τους, με αποτέλεσμα πολλά από τα θύματα της γερμανικής θηριωδίας, έχοντας χάσει τα πάντα, να προσφεύγουν στους παρτιζάνους για να τους ενισχύσουν. Στα τέλη του χειμώνα του 1941-1942, ο Τίτο οδήγησε τους αντάρτες του από το Σαντζάκ στην ορεινή περιοχή μεταξύ Μαυροβουνίου και Βοσνίας, η οποία (όπως και η Ερζεγοβίνη) είχε ενσωματωθεί στο ανεξάρτητο κράτος της Κροατίας. Εκεί βρήκε πρόσφορο έδαφος για τη στρατολόγηση μεγάλου αριθμού ανταρτών μεταξύ των Σέρβων της Βοσνίας οι οποίοι, για να γλιτώσουν τους διωγμούς και τις σφαγές των ουστάσι, κατέφευγαν στον Τίτο. Στη Βοσνία ο Τίτο εγκαταστάθηκε στην κωμόπολη φότσα, απ' όπου έστελνε απεγνωσμένα μηνύματα στη Μόσχα για βοήθεια. Τον Απρίλιο όμως του 1942, οι παρτιζάνοι περικυκλώθηκαν από πλήθος εχθρών.

Γερμανοί, Ιταλοί, ουστάσι και Κροάτες εθνοφρουροί είχαν για πρώτη φορά συμπολεμιστές τους τσέτνικς. Η ανεπάρκεια σε πυρομαχικά και τρόφιμα καθώς και η ορεινή και άγονη περιοχή, έφεραν τον Τίτο σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Τότε πήρε την παράτολμη απόφαση να μετατρέψει τον στρατό του από αμυντικό σε επιθετικό και να μεταφέρει τον πόλεμο στην καρδιά του κράτους του Πάβελιτς. Στις 23 Ιουνίου 1942 άρχισε η επίθεση των παρτιζάνων, οι οποίοι πολεμώντας συνεχώς κάτω από αντίξοες συνθήκες διέσχισαν την ορεινή Βοσνία και μετά από πορεία πέντε μηνών, στις αρχές Νοεμβρίου, έφθασαν στο Μπίχατς, 130 χλμ. νότια του Ζάγκρεμπ. Αποτέλεσμα αυτού του άθλου ήταν η απελευθέρωση περίπου ενός έκτου των γιουγκοσλαβικών εδαφών (στα οποία ο Τίτο εγκατέστησε νέες αρχές, τις Επιτροπές Λαϊκής Απελευθέρωσης) και η αύξηση της δύναμης του στρατού των παρτιζάνων (που στο μεταξύ μετονομάσθηκε Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) σε 150.000, ή, σύμφωνα με τους Γερμανούς, σε 45.000 άνδρες. Ο Τίτο εγκατέστησε στο Μπίχατς μια συνέλευση από 54 αντιπροσώπους των Επιτροπών Λαϊκής Απελευθέρωσης, η οποία εξέλεξε ένα συμβούλιο που αποτέλεσε την κυβέρνηση της κατεχόμενης χώρας, αγνοώντας τελείως

Ο βασιλιάς Πέτρος Β’ (αριστερά) ανήλ&ε στον θρόνο της Γιουγκοσλαβίας σε πολύ νεαρή ηλικία, αμέσως μετά τη δολοφονία του πατέρα του στη Μασσαλία από τους ουστάσι. Εδώ εικονίζεται μαζί με τον αντιβασιλέα, πρίγκιπα Παύλο.

Ο Γιουγκοσλάβος υπουργός Εξωτερικών Σίνκαρ Μάρκοβιτς υπογράφει τη συνθηκολόγηση με τους Γΐρμανούς.

Σχεδ

ίαση

χά

ρτη:

Δήμ

ητρα

Λ

αδά/

Εκδ

όσει

ς Π

ΕΡΙΣ

ΚΟΠ

ΙΟ

2008

118 What if

Οι άξονες της γερμανικής εισβολής στη Γιουγκοσλαβία.

την εξόριστη κυβέρνηση. Το συμβούλιο αυτό ονομάσθηκε Αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας (AVNOJ) και στις 26-27 Νοεμβρίου 1942 υιοθέτησε ένα πρόγραμμα το οποίο έδινε έμφαση στην εθνική απελευθέρωση από τον κατακτητή, στην ανεξαρτησία της χώρας, στην εγκατάλειψη της ριζικής μεταμόρφωσης της κοινωνίας και στην ισότητα όλων των λαών της Γιουγκοσλαβίας.

Λίγο αργότερα, στις 20 Ιανουαρίου 1943, άρχισε η μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών (με τη συνθηματική ονομασία «Λευκή Επιχείρηση») εναντίον των παρτιζάνων, στην οποία συμμετείχαν Ιταλοί, ουστάσι και τσέτνικς. Στόχος ήταν η κατάληψη της ελεύθερης περιοχής του Μπίχατς και της δυτικής Βοσνίας. Ο Τίτο αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την περιοχή και να κινηθεί νοτιοανατολικά, προς την κατεύθυνση του ποταμού Νερέτβα, να επιστρέφει δηλαδή στις περιοχές που είχε εγκαταλείψει οκτώ μήνες νωρίτερα. Στο τέλος Φεβρουάριου, οι παρτιζάνοι και το πλήθος των αμάχων και των τραυματιών που τους ακολουθούσαν έφθασαν στις όχθες του Νερέτβα. Ο Τίτο σχεδίαζε να διαβεί τον ποταμό από τη γέφυρα που υπήρχε στην πόλη Κόνιτς, παρακάμπτοντας τον

ορεινό όγκο του Πρένι που κατείχαν οι τσέτνικς. Γι’ αυτό είχε στείλει δυνάμεις εκεί με εντολή τη δημιουργία ενός προγεφυρώματος. Με άλλη διαταγή του όλες οι άλλες γέφυρες του Νερέτβα είχαν καταστραφεί. Οι επιθέσεις όμως των Γερμανών ανάγκασαν τους αντάρτες να εγκαταλείψουν το προγεφύρωμα του Κόνιτς, με αποτέλεσμα οι παρτιζάνοι να βρεθούν ξαφνικά περικυκλωμένοι. Ετσι ο Τίτο στράφηκε 22 χιλιόμετρα δυτικότερα, προς την κατεστραμμένη σιδηροδρομική γέφυρα της Γιαμπλάνιτσα. Αποφάσισε να χρησιμοποιήσει αυτήν για να διαφύγει από τον κλοιό, ανοίγοντας δρόμο μέσα από την περιοχή των τσέτνικς. Για να παραπλανήσει τους Γερμανούς, διέταξε αντεπίθεση εναντίον των δυνάμεων που πλησίαζαν από τα δυτικά, ενώ την ίδια στιγμή μια ομάδα παρτιζάνων, χρησιμοποιώντας τις κατεστραμμένες ράγες και τα δοκάρια της γκρεμισμένης γέφυρας, πέρασε στην απέναντι όχθη καταλαμβάνοντας ένα φυλάκιο των τσέτνικς. Ακολούθησαν έξι τάγματα τα οποία εγκατέστησαν ένα ισχυρό προγεφύρωμα στις πλαγιές του Πρένι.Την επόμενη ημέρα τοποθέτησαν στη γέφυρα σανίδες και κορμούς δένδρων, διαμορφώνοντας έναν διάδρομο μήκους περίπου 60 μέτρων. Για να αποφύγουν τις αεροπορικές επιθέσεις, αποφασίσθηκε να χρησιμοποιούν τη γέφυρα μόνο κατά τη νύκτα. Την 7η Μαρτίου 1943, άρχισε η διάβαση με πρώτους τους τραυματίες. Επειδή όμως οι Γερμανοί πλησίαζαν επικίνδυνα, αποφασίσθηκε η χρησιμοποίηση της γέφυρας και κατά την ημέρα. Ασφαλώς επρόκειτσ για μία γιγαντιαία και ταυτόχρονα παράτολμη και ριψοκίνδυνη επιχείρηση. Τι θα μπορούσε όμως να συμβεί αν σε έναν από τους συνεχείς βομβαρδισμούς των Γερμανών ο Τίτο σκοτωνόταν, ή αν δεν προλάβαιναν οι παρτιζάνοι να καταλάβουν τις επίκαιρες θέσεις στην απέναντι πλευρά του ποταμού Νερέτβα και να δημιουργήσουν ένα ασφαλές προγεφύρωμα;\

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 119

Ενδεχόμενη τύχη του κινήματος των παρτιζάνων

Ας εξετάσουμε λοιπόν το εναλλακτικό σενάριο σύμφωνα με το οποίο ο Τίτο θα έβρισκε τραγικό θάνατο από τα πυρά των Γερμανών, στην προσπάθειά του να διαβεί τον ποταμό Νερέτβα. Μετά τον θάνατο του Τίτο, ενός ηγέτη που ενέπνεε τους αντάρτες αλλά και γενικότερα τις λαϊκές μάζες, η τύχη του κινήματος των παρτιζάνων θα ήταν πολύ διαφορετική. Η σφαγή που θα επακολουθούσε θα ήταν απερίγραπτη. Περικυκλωμένοι από πλήθος εχθρών και χωρίς την καθοδήγηση του κατά τα άλλα συγκεντρωτικού ηγέτη τους, οι παρτιζάνοι θα υφίσταντο τεράστιες απώλειες. Κάποιοι πυρήνες των ανταρτών που θα είχαν τη δυνατότητα να διαφύγουν μέσα από τη δύσβατη περιοχή, θα μπορούσαν να σχηματίσουν μεμονωμένες ομάδες αντίστασης, χωρίς όμως να έχουν την δυνατότητα πραγματοποίησης επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας εναντίον των Γερμανών. Η έλλειψη ενός ικανού ηγέτη που θα μπορούσε να συσπειρώσει αυτούς τους πυρήνες θα ήταν εμφανής. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Τίτο είχε τη δυνατότητα να στρατολογεί συνέχεια νέους άνδρες κατά τη διάρκεια του πολέμου, λόγω και του χαρίσματος που είχε να μαγνητίζει τα πλήθη. Ετσι ο στρατός του, παρά τις πολλές απώλειες, ανανεωνόταν συνεχώς, στοιχείο που αντικειμενικά θα ήταν δύσκολο για τον διάδοχό του, μετά μάλιστα από μια ήττα τέτοιων διαστάσεων. Από τους στενούς συνεργάτες του Τίτο, τόσο ο Αλεξάντερ Ράνκοβιτς, όσο και οι Εντβαρντ Κάρντελι, Αρσο Γιοβάνοβιτς και Μίλοβαν Τζίλας, δεν είχαν το κατάλληλο ηθικό ανάστημα για να εμπνεύσουν την επανίδρυση αντάρτικων ομάδων με τα χαρακτηριστικά που είχε προσδώσει στο παρτιζάνικο κίνημα ο Τίτο. Ο πυρήνας, εξάλλου, των παρτιζάνων του Τίτο αποτελείτο κυρίως από Σέρβους. Μετά

την επικράτηση, όμως, των τσέτνικς του Μιχαήλοβιτς στην ευρύτερη περιοχή της Σερβίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και λαμβάνοντας υπόψη το καθεστώς των ουστάσι στην Κροατία και την αδυναμία που ήδη υπήρχε στην οργάνωση, εξάπλωση και στρατολόγηση των παρτιζάνων στη Σλοβενία και την Κροατία, καθώς και τη διένεξη μεταξύ των Γιουγκοσλάβων και των Βούλγαρων κομμουνιστών στη «Μακεδονία του Βαρδάρη», αντιλαμβάνεται κανείς πόσο δύσκολη θα ήταν η στελέχωση των νέων δυνάμεων των παρτιζάνων.

Ενα άλλο σημαντικό θέμα που συνδεόταν με την οργάνωση και την ενδυνάμωση των αντάρτικων ομάδων στη Γιουγκοσλαβία ήταν η συνδρομή και η συνεργασία με τους Δυτικούς συμμάχους αλλά και τη Σοβιετική Ενωση. Η Μόσχα είχε ήδη δηλώσει στον Τίτο τη σχετική αδυναμία της. Της συνόδου του Μπίχατς, του 1942, προηγήθηκε μια προειδοποιητική επιστολή, η οποία εφιστούσε την προσοχή του Τίτο στο γεγονός ότι η διεθνής συγκυρία δεν επέτρεπε να εξελιχθεί το «πολιτικό όργανο του λαϊκοαπελευθερωτικού αγώνα» σε κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας και «συνιστούσε» στο AVNOJ να μην υποκινεί περαιτέρω συγκρούσεις με τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση στο Λονδίνο, καθώς και να

Ο Ντράζα Μιχαήλοβιτς απευθύνεται σε πλήθοςυποστηρικτών του στη δυτική Βοσνία. Η τακτική του Μιχαήλοβιτς, από την έναρξη του ένοπλου αγώνα του, ήταν να αποφεύγει τις συχνές επιθέσεις εναντίον των Γερμανών. Το σχέδιό του ήταν να διατηρεί τις δυνάμεις του για να τις χρησιμοποιήσει την κατάλληλη στιγμή σε μια γενική εξέγερση με την βοήθεια των Δυτικών συμμάχων.

120 What if

Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ

δύσκολα θα αναλάμβανε το

ρίσκο της ενίσχυσης μη οργανωμένων

αντάρτικων κομμουνιστικών

ομάδων, τη στιγμή που η

εξόριστη γιουγκοσλαβική

κυβέρνηση αναγνώριζε τον Μιχαήλοβιτς ως

αρχηγό των αντάρτικων

δυνάμεων που δρούσαν στην

κατεχόμενηΓιουγκοσλαβία.

m

μην εγείρει ακόμη το ζήτημα της κατάργησης της μοναρχίας. Η Κομιντέρν επέμενε να επιλυθεί το πολιτειακό ζήτημα στη Γιουγκοσλαβία μετά την απελευθέρωση της χώρας από τον κατακτητή. Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς πόσο δύσκολα θα μπορούσε να υποστηρίξει ανοικτά η Μόσχα τις νέες ομάδες των παρτιζάνων τη στιγμή που δεν το τόλμησε όταν το κίνημά τους ήταν ισχυρό και δ ιέθετε μεγάλη λαϊκή απήχηση. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, εξάλλου, δύσκολα θα αναλάμβανε το ρίσκο της ενίσχυσης μη οργανωμένων αντάρτικων κομμουνιστικών ομάδων, τη στιγμή που η εξόριστη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση αναγνώριζε τον Μιχαήλοβιτς ως αρχηγό των αντάρτικων δυνάμεων που δρούσαν στην κατεχόμενη Γιουγκοσλαβία, γεγονός που αποδέχθηκε και ο ίδιος ο Βρετανός πρωθυπουργός. Αλλωστε η πολιτική θέση του Μιχαήλοβιτς (που τόνιζε πως αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της χώρας και την επιστροφή στο προηγούμενο πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς καθώς και για την τιμωρία, λόγω προδοσίας, ιδιαίτερα των Κροατών, των Μουσουλμάνων και των εκπροσώπων της ουγγρικής και της αλβανικής μειονότητας) εξυπηρετούσε εκείνη τη στιγμή τα συμφέροντα των Βρετανών. Αντίθετα, οι μονάδες των παρτιζάνων είχαν πολύ διαφορετικά ιδεολογικά χαρακτηριστικά (το κόκκινο αστέρι, το όνομα παρτιζάνος δανεισμένο από την σοβιετική πρακτική, τη λειτουργία πολιτικών επιτροπών κ.ά.), ενώ και η εγκαθίδρυση στα απελευθερωμένα εδάφη της «Δημοκρατίας του Ούζιτσε», το φθινόπωρο του 1941, επαναστατικών δικαστηρίων, καθώς και η κατάσχεση της περιουσίας των μεγαλοίδιοκτητών, προοιωνίζονταν την εισαγωγή νέων επαναστατικών μέτρων, μη αρεστών στη Δύση. Για τους λόγους αυτούς, ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1941 οι Βρετανοί είχαν αποκαταστήσει επαφή μέσω ασυρμάτου με τον Μιχαήλοβιτς,

αρχίζοντας να τον προμηθεύουν με όπλα και πολεμοφόδια.

Το πιθανότερο, λοιπόν, σενάριο για την τύχη των παρτιζάνων μετά τον θάνατο του Τίτο, πιθανολογεί τη σύσταση μεμονωμένων αντάρτικων ομάδων, χωρίς συνοχή και οργανωμένο σχέδιο, οι οποίες θα καταδιώκονταν συνεχώς από τη Βέρμαχτ αλλά κυρίως από τους τσέτνικς και τους ουστάσι του Πάβελιτς.

Πόσο, όμως, ήταν εφικτό ο Μιχαήλοβιτς και το κίνημά του να αναλάβουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο που είχε ο Τίτο στον ένοπλο αγώνα κατά των δυνάμεων του Αξονα; Δύσκολο θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ο Μιχαήλοβιτς και οι τσέτνικς θα υποκαθιστούσαν τους παρτιζάνους του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία. Η τακτική του Μιχαήλοβιτς, ήδη από την έναρξη του ένοπλου αγώνα, ήταν να αποφεύγει τις συχνές επιθέσεις εναντίον των Γερμανών. Το σχέδιό του ήταν να συντηρεί τις δυνάμεις του ώστε να τις χρησιμοποιήσει σε μια γενική εξέγερση με τη βοήθεια των Δυτικών συμμάχων την κατάλληλη στιγμή. Αυτή η σχετική αδράνεια τον είχε φέρει ήδη από το 1941 σε δυσχερή θέση. Οι γερμανικές δυνάμεις σε σύντομο χρονικό διάστημα κατέλαβαν τις περιοχές που έλεγχαν οι τσέτνικς, αναγκάζοντας τον Μιχαήλοβιτς να διαλύσει τις ομάδες του εκτός από έναν μικρό πυρήνα. Από τους άνδρες που αποστράτευσε ο Μιχαήλοβιτς μερικοί συνέχισαν τη δράση τους εναντίον των Γερμανών ως ανεξάρτητες ομάδες, άλλοι επέστρεψαν στα χωριά τους και άλλοι, με την έγκριση του αρχηγού τους, κατατάχθηκαν στην πολιτοφυλακή που είχε ιδρύσει ο συνεργάτης των Γερμανών, πρωθυπουργός της κατεχόμενης Σερβίας, Μίλαν Νέντιτς. Ο Μιχαήλοβιτς υπολόγιζε ότι οι τελευταίο ι θα μάχονταν εναντίον των παρτιζάνων και, όταν θα ερχόταν η ώρα της γενικής εξέγερσης, θα ενώνονταν πάλι μαζί του. Η ύπαρξη «καπετανάτων» μέσα στις τάξεις των τσέτνικς θα καθιστούσε ιδιαίτερα

Ο Τίτο σκοτώνεται, στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 121

δύσκολη την προσπάθεια επανένωσης όλων των διασπασμένων δυνάμεών τους. Πολλοί από τους τοπικούς οπλαρχηγούς ήδη αμφισβητούσαν την τακτική του Μιχαήλοβιτς, επιζητώντας περισσότερη δράση τόσο κατά των Γερμανών, όσο και κατά των κομμουνιστών. Ενας από τους σημαντικότερους οπλαρχηγούς και σημαντικό στέλεχος της προπολεμικής οργάνωσης των τσέτνικς, ο Κόστα Πετσάνατς, με τη δική του πιστή ομάδα, θα διεκδικούσε την πρωτοκαθεδρία στην ιεραρχία των τσέτνικς, αφού από την έναρξη του ένοπλου αγώνα δεν θεωρούσε τον Μιχαήλοβιτς κατάλληλο για την αρχηγία του κινήματος. Η δράση του θα επικεντρώνονταν βέβαια πρωτίστως εναντίον των παρτιζάνων, αφού αυτούς θεωρούσε τους σημαντικότερους εχθρούς της χώρας. Αλλωστε, η κομμουνιστική προπαγάνδα συνέδεσε αργότερα τον Πετσάνατς με τον «Γιουγκοσλαβικό Στρατό στην Πατρίδα» του Μιχαήλοβιτς, θέλοντας να αποδείξει ότι, επειδή και οι δύο προέρχονταν από τις τάξεις των τσέτνικς, συνεργάζονταν με τους Γερμανούς. Το βασικότερο όμως ήταν ότι οι τσέτνικς, ως οργάνωση, δεν είχαν καταφέρει να εμπνεύσουν και να συνενώσουν το σύνολο του σερβικού και πολύ περισσότερο του γιουγκοσλαβικού πληθυσμού, εναντίον της φασιστικής κατοχής. Σύμφωνα με την κομμουνιστική προπαγάνδα, δεν θα μπορούσε να γίνει υπέρβαση της βασικής αντινομίας «φασίστες» να αντιστέκονται σε φασίστες. Για όλους λοιπόν αυτούς τους λόγους που σχετίζονται με την εσωτερική οργάνωση των τσέτνικς, την τακτική και την ιδεολογία τους, ο Μιχαήλοβιτς δύσκολα θα αναλάμβανε επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας εναντίον των γερμανικών δυνάμεων κατοχής, περιοριζόμενος κυρίως σε δολιοφθορές, επιλεκτικά πλήγματα σε συνεργασία με τους Βρετανούς και σε επιχειρήσεις μικρής κλίμακας

Δεν θα πρέπει να παραβλέψει κανείς,

'ΣΛΟ ΒΕΝΙΑ ->I

ΡΟΥΜΑΝΙΑ

-,Λ *Ν ό β ι Σαντ~)— *"· X (

Ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας από τον Χίτλερ

ΞΕ Ανεξάρτητο κράτος Κροατίας

11 Προοαρτή&ηκε στη Γερμανία (Σλοβενία)

Προσαρτή9ηκε στην Ιταλία

\ \ Προσαρτή9ηκε στην Ουγγαρία (Βοϊβοδίνα)

\ \ χ Προααρτή9ηκε στη Βουλγαρία

Προσαρτή9ηκε στην Αλβανία (ιταλικό προτεκτοράτο)

ομως, το γεγονος οτι το κίνημα των παρτιζάνων θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αντάρτικα κινήματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρά τις προβλέψεις του Χίτλερ, από το 1941 έως και το 1944 αποτέλεσε ένα σημαντικό αγκάθι στα πλευρά των γερμανικών δυνάμεων, με αποτέλεσμα αρκετές γερμανικές μεραρχίες να παραμείνουν καθηλωμένες στα Βαλκάνια, επικεντρωμένες στο κυνήγι του Τίτο και των συντρόφων του. Το Γερμανικό Επιτελείο είχε σχεδιάσει από το φθινόπωρο του 1941 έως και την άνοιξη του 1944 επτά επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας με σκοπό την εξόντωση ή την απαγωγή του ηγέτη των παρτιζάνων, απασχολώντας πλήθος από αξιωματικούς, επίλεκτες μονάδες και στρατιωτικά μέσα. Μετά τον θάνατο του Τίτο και την αποδυνάμωση των παρτιζάνων του, ο πόλεμος ίσως να διαρκούσε περισσότερο, αφού ο Χίτλερ θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει πολλές από τις δυνάμεις του που στάθμευαν ή επιχειρούσαν στη Γιουγκοσλαβία σε άλλα μέτωπα.

Χάρτης στον οποίον απεικονίζονται οι ζώνες κατοχής στη Γrουγκοσλαβία κατά την περίοδο 1941- 1945.

Σχεδ

ίαση

χά

ρτη:

Δήμ

ητρα

Λ

αδά/

Εκδ

όσει

ς Π

ΕΡΙΣ

ΚΟΠ

ΙΟ

2008

122 What if

Φωτογραφία στην οποία απεικονίζεται η διέλευση των παρτιζάνων πάνω από την κατεστραμμένη σιδηροδρομική γέφυρα της Γιαμπλάνιτσα, στον ποταμό Νερέτβα. Οι παρτιζάνοι χρησιμοποίησαν τις κατεστραμμένες ράγες και τα δοκάρια της γκρεμισμένης γέφυρας για να περάσουν στην απέναντι όχ&η του ποταμού.

Η απελευθέρωση της Γιουγκοσλαβίας και οι σχέσεις της με τους Συμμάχους

Είναι γεγονός ότι η εξόριστη κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας στο Λονδίνο αντιμετώπιζε πολλά εσωτερικά προβλήματα, λόγω των εθνικιστικών διαφορών αλλά και των δύο αντάρτικων στρατών που δρούσαν στο εσωτερικό της χώρας. Τη Μ. Βρετανία συνέφερε η επανίδρυση με κάθε τρόπο του βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας, λόγω της δυσχερούς θέσης όσο και της ανικανότητας του βασιλιά Πέτρου Β’.Στο πρόσωπο του Μιχαήλοβιτς οι Βρετανοί θα ανακάλυπταν τον άνθρωπο που θα μπορούσε να προετοιμάσει το έδαφος για την επανίδρυση του βασιλείου. 0 ίδιος ήταν βασιλόφρων και οπαδός της θεωρίας ότι οι Σέρβοι έπρεπε να έχουν το προβάδισμα στη διακυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας. Οι στόχοι του περιλάμβαναν τη δημιουργία της «Μεγάλης Γιουγκοσλαβίας» και, στο εσωτερικό της, μιας μεγάλης Σερβίας με εθνική ομοιογένεια. Παράλληλα απέβλεπε στην εκκαθάριση της εθνικής επικράτειας από όλες τις εθνικές μειονότητες και τα αλλοεθνή στοιχεία. Ο Μιχαήλοβιτς θεωρούσε ότι σι Αλβανοί, οι Μουσουλμάνοι και οι ουστάσι θα έπρεπε να περάσουν από «λαϊκά δικαστήρια», ενώ οι Κροάτες (που τελούσαν υπό γερμανική κατοχή) θα έπρεπε να κριθούν ανάλογα με τη στάση τους εκείνη την περίοδο. Κύριος στόχος του, μετά τον θάνατο του Τίτο και εν αναμονή των διεθνών εξελίξεων, θα ήταν οι προετοιμασίες για τη δημιουργία της Μεγάλης Σερβίας, η οποία θα περιλάμβανε το σημερινό Κοσσυφοπέδιο, το μεγαλύτερο τμήμα της «Μακεδονίας του Βαρδάρη» και τη Βοϊβοντίνα. Η εθνική κάθαρση των περιοχών αυτών και η ενδυνάμωση του σερβικού στοιχείου θα υποβοηθούσε τα σχέδια του Μιχαήλοβιτς, ο οποίος περίμενε ότι μετά

το τέλος του πολέμου οι Σύμμαχοι θα διέβλεπαν τον αποφασιστικό ρόλο των Σέρβων στην απελευθέρωση αυτών των περιοχών από τις δυνάμεις του Αξονα και έτσι θα αντάμειβαν τη Σερβία, στα πλαίσια ενός νέου τύπου βασιλείου Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων, στο οποίο η Σερβία θα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Η ενίσχυση του κινήματος των παρτιζάνων είχε αναγκάσει τους Βρετανούς, τον Μάρτιο του 1943, να στείλουν μια ολιγάριθμη αποστολή στον Τίτο με επικεφαλής τον λοχαγό Ντέηκιν, προσπαθώντας να συνεργασθούν μαζί του για να έχουν λόγο στην ενδεχόμενη νέα πολιτειακή κατάσταση στη χώρα. Μετά τον θάνατο του Τίτο, όμως, ο ρόλος του Ντέηκιν θα ήταν πολύ διαφορετικός, αφού ο Μιχαήλοβιτς θα ήταν περισσότερο συνεργάσιμος αλλά και προβλέψιμος για τους Βρετανούς.

Ο θάνατος του Τίτο και οι εξελίξεις στη Γιουγκοσλαβία και γενικότερα στα Βαλκάνια, θα υποχρέωναν τον Τσώρτσιλ, κατά τη Σύνοδο της Τεχεράνης, στις 28 Νοεμβρίου 1943, να επιμείνει περισσότερο στην πρότασή του για τη δημιουργία ενός Βαλκανικού μετώπου στις όχθες της Αδριατικής, αποκλείοντας έτσι τον Ερυθρό Στρατό από επιχειρήσεις στα Βαλκάνια και επιδιώκοντας την όσο δυνατόν μικρότερη διείσδυσή του στην κεντρική Ευρώπη. Στρατηγικά, το εγχείρημα αυτό θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο, αφού οι δυνάμεις των Συμμάχων ήταν ήδη απασχολημένες στο μέτωπο της Ιταλίας, ενώ ένα μεγάλο μέρος των στρατευμάτων τους προετοιμαζόταν εντατικά για την απόβαση στη Νορμανδία. Ο Στάλιν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ακόμη και γ ι’ αυτές στις οποίες δεν υπήρχαν ισχυρά κομουνιστικά κόμματα, όπως η Πολωνία και η Τσεχοσλοβακία. Κατανοώντας ότι ο στρατός του ήταν κάτι παραπάνω από απαραίτητος για τους Συμμάχους και με την ανοχή του προέδρου Ρούσβελτ, που

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη τον ποταμού Νερέτβα (1943) 123

δύσκολα θα μπορούσε να κατανοήσει τις ιδια ιτέρες πολιτικές συνθήκες της Ευρώπης, θα επιτύγχανε τον σκοπό του.Η σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ενωσης θα εξαπλωνόταν στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ενώ ο Ερυθρός Στρατός θα λάμ6ανε την πολυπόθητη εντολή διείσδυσης στα Βαλκάνια με σκοπό την απελευθέρωση της Ρουμανίας, της Γιουγκοσλαβίας και την προώθησή του προς την κεντρική Ευρώπη. Η αποδυνάμωση και των δύο αντάρτικων κινημάτων της Γιουγκοσλαβίας θα επιβεβαίωνε με τον καλύτερο τρόπο την απόφαση της Συνόδου ότι η Γιουγκοσλαβία θα έπρεπε να χαρακτηρισθεί περιοχή που δεν θα εντασσόταν στην επιρροή ε ίτε των αγγλοαμερικανικών, ε ίτε των σοβιετικών συμφερόντων. Επρεπε όμως κάποιος να την απελευθερώσει. Ο στρατός του Στάλιν ήδη βρισκόταν καθ’ οδόν προς τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Ούτε ο θάνατος του Τίτο, ούτε η αποδυνάμωση του ΚΚΓ και των παρτιζάνων θα στεκόταν εμπόδιο στα σχέδια του Στάλιν. Θεωρητικά, ο Ερυθρός Στρατός θα συναντούσε μικρότερη αντίσταση στη Γιουγκοσλαβία, αφού λόγω της αποδυνάμωσης του αντάρτικου κινήματος, πολλές γερμανικές δυνάμεις θα είχαν ήδη μεταφερθεί σε άλλα μέτωπα, ενώ οι τσέτνικς δύσκολα θα μπορούσαν να προβάλουν αντίσταση. Αλλωστε, ούτε και οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να παρακινήσουν τον Μιχαήλοβιτς να αντισταθεί σε έναν στρατό που θα είχε ως σκοπό την απελευθέρωση της χώρας από τις κατοχικές δυνάμεις.

Οι πρώτες μονάδες των Σοβιετικών, με επικεφαλής τον στρατηγό Τολμπούκιν, εισέβαλαν στη Γιουγκοσλαβία στις 22 Σεπτεμβρίου του 1944 και πολύ σύντομα απελευθέρωσαν το Βελιγράδι. Με βάση την υπόθεση του θανάτου του Τίτο, βοήθεια θα λάμβαναν μόνο από το ΚΚΓ και τα υπολείμματα των παρτιζάνων. Ο Μιχαήλοβιτς με τους αντάρτες του θα

αποσύρονταν στα βουνά (όπως και πράγματι έγινε) περιμένοντας την απάντηση της Δύσης. Ο βασιλιάς Πέτρος Β’ θα αναγκαζόταν, υπό την πίεση και των Συμμάχων, να χαιρετίσει την προέλαση του Ερυθρού Στρατού, αναμένοντας τις κινήσεις των Συμμάχων και ελπίζοντας στη βοήθειά τους για την επιστροφή του στη χώρα. Η προέλαση των Σοβιετικών θα ακολουθούσε δύο κατευθύνσεις. Προς τα βόρεια, με κατεύθυνση τη Σλοβενία και τη χερσόνησο της Ιστρίας, και προς τα δυτικά με σκοπό τη κατάληψη της Κροατίας των ουστάσι. Τμήματα του στρατού των παρτιζάνων θα απελευθέρωναν περιοχές που κατείχαν οι Ιταλοί, χωρίς να συναντήσουν ιδιαίτερη αντίσταση. Μεταξύ αυτών θα ήταν η «Μακεδονία του Βαρδάρη» και το Μαυροβούνιο.

Ο μεγαλύτερος όγκος των Σοβιετικών θα εισέβαλλε στην Κροατία, με σκοπό την καταστολή του κινήματος των ουστάσι. Οι σφαγές και οι λεηλασίες θα ήταν απερίγραπτες. Το μένος των Σοβιετικών, σε συνδυασμό με την υποστήριξη των παρτιζάνων που είχαν ήδη ιδεολογικές και εθνικές διαφορές με τους Κροάτες, θα ήταν μεγάλο. Σίγουρα ο αριθμός των θυμάτων θα ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο αριθμό που άφησε πίσω της η προέλαση του Τίτο προς την Κροατία. Ο Ερυθρός Στρατός θα κατηγορείτο για βαρβαρότητα και σφαγές, όπως και εκείνος του Τίτο. Δύσκολα όμως θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας την εποχή εκείνη τέτοιου είδους ενέργειες, αφού η προπαγάνδα του κομμουνιστικού καθεστώτος θα είχε ήδη φροντίσει γι' αυτό. Στις απελευθερωμένες περιοχές θα εγκαθίσταντο πολιτικοί κομισάριοι, που θα προετοίμαζαν την πολιτική οργάνωση και διοίκηση των περιοχών. Δεδομένη θεωρείται επίσης η επιθυμία του άμαχου πληθυσμού (κυρίως των Σέρβων) για τη σκληρή τιμωρία των δωσίλογων και των συνεργατών των

Τραυματίας παρτιζάνος μετά τη Μάχη του ποταμού Νερέτβα.

*φ ί

ββΙΙΙ

Γέρμονοί στρατιώτες οδηγούν στην εκτέλεση κατοίκους του Κραγκούγεβατς (21 Οκτωβρίου 1941). Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα ομαδικά εγκλήματα που διέπραξαν οι Γερμανοί κατά τον Β ’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό το λουτρό αίματος ώ&ησε τον Μιχαήλοβιτς να αναθεωρήσει τις σκέψεις του για συνεργασία με τους παρτιζάνους και να επανέλθει στην αρχική του απόφαση για παθητική στάση, που δεν προκαλούσε τέτοιου είδους αντίποινα.

δυνάμεων του Αξονα, λόγω των δεινών που είχαν υποφέρει. Αρα, και η βοήθεια που θα προοέφεραν στις σοβιετικές δυνάμεις θα ήταν αυθόρμητη.

Δύσκολα, επίσης, θα δραπέτευε ο ηγέτης των ουστάσι Αντε Πάβελιτς, ο οποίος με τη βοήθεια του συστήματος διαφυγής του Κροάτη επισκόπου Κρούνοσλαβ Ντραγκάνοβιτς, τη γνωστή «ποντικότρυπα», κατόρθωσε να διαφύγει στο εξωτερικό, παίρνοντας μαζί του και τον χρυσό της Κροατίας. Οι Σοβιετικοί, σε αντίθεση με τον Τίτο, θα είχαν «μεριμνήσει» τόσο για τον χρυσό όσο και για τον Πάβελιτς έναν από τους μεγαλύτερους εγκληματίες πολέμου.

Η τύχη του Ντράζα Μιχαήλοβιτς δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική από την πραγματική. Κυνηγημένος στα βουνά της Βοσνίας και της Σερβίας από τους παρτιζάνους και του Σοβιετικούς, αργά ή γρήγορα δεν θα απέφευγε τη σύλληψη και την καταδίκη για προδοσία από τα λαϊκά δικαστήρια. Δύσκολα επίσης θα μπορούσαν να τον προστατεύσουν οι Αμερικανοί με τους οποίους είχε ιδιαίτερους δεσμούς. Οι τσέτνικς ήταν υπεύθυνοι για την περίθαλψη 500 Αμερικανών πιλότων, τα αεροπλάνα των οποίων κατερρίφθησαν πάνω από την ύπαιθρο της Σερβίας. Οι τσέτνικς κατάφεραν να τους διασώσουν και να αποτρέψουν τις εχθρικές προσπάθειες για την αιχμαλωσία τους. Για τον λόγο αυτό, η αμερικανική κυβέρνηση, αναγνώρισε τη σπουδαία συνδρομή του Μιχαήλοβιτς στον απελευθερωτικό

αγώνα των Γιουγκοσλάβων, παρασημοφορώντας τον μετά θάνατον. Δύσκολα όμως το 1945 θα μπορούσε να προσφέρει άσυλο σε κάποιον ο οποίος, έστω και όχι αποδεδειγμένα, κατηγορείτο ως συνεργάτης των Γερμανών και εθνικός προδότης. Αλλωστε, όλες οι περιοχές της Γιουγκοσλαβίας θα ελέγχονταν ήδη από τον Ερυθρό Στρατό.

Η Νέα Γιουγκοσλαβία και η «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας»

Η προέλαση του Ερυθρού Στρατού στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας και η εγκατάσταση πολιτικών επιτροπών για τη διοίκηση των απελευθερωμένων περιοχών, θα είχε ενισχύσει το κομμουνιστικό κόμμα, το οποίο θα ήλεγχε πολιτικά τις απελευθερωμένες περιοχές, αλλά και τον Εθνικό Στρατό, που θα συγκροτείτο με σκοπό τη απελευθέρωση των τελευταίων γερμανοκρατούμενων περιοχών, αλλά και τον αφοπλισμό και την εξόντωση των τσέτνικς και των ουστάσι. Στη διάσκεψη της Γιάλτας, ο Στάλιν θα επιθυμούσε για τη Γιουγκοσλαβία τη διενέργεια «ελεύθερων» εκλογών και δημοψηφίσματος για την επάνοδο ή όχι του βασιλιά. Η απαίτησή του όμως έναντι των Δυτικών για την Πολωνία (επαναφορά των ανατολικών συνόρων της χώρας στη γραμμή Κέρζον και διεθνής αναγνώριση της διορισμένης από τους Σοβιετικούς κυβέρνησης του Λούμπλιν) δεν θα του επέτρεπε να ζητήσει περισσότερα για τη Γιουγκοσλαβία. Σε μια πρώτη φάση, μέχρι και την ισχυροποίηση του κομμουνιστικού κινήματος στο εσωτερικό της χώρας, θεωρητικά η σοβιετική επιρροή στη Γιουγκοσλαβία θα κυμαινόταν στα πλαίσια του 50%-50% ως προς τη Δύση. Η εγκαθίδρυση μιας κοινά αποδεκτής κυβέρνησης θα εγγυάτο τη διενέργεια ελεύθερων και δημοκρατικών εκλογών στη χώρα για τον καθορισμό του

What if

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 125

μελλοντικού καθεστώτος της. 0 ρόλος του επικεφαλής της μεταβατικής κυβέρνησης θα μπορούσε να ανατεθεί στον Ιβάν Σούμπασιτς, πρωθυπουργό από το 1944 της εξόριστης γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης στο Λονδίνο, ο οποίος όμως δεν θα ήταν σε θέση να ελέγξει πρόσωπα και καταστάσεις στο εσωτερικό της χώρας. Απώτερος σκοπός του Στάλιν θα ήταν η επιβολή κομμουνιστικού καθεστώτος στη Γιουγκοσλαβία και η μετατροπή της σε πειθήνιο όργανο της ΕΣΣΔ. Η επιρροή που θα ασκούσε στα εσωτερικά θέματα της χώρας και οι προετοιμασίες για την επιβολή αυτού του καθεστώτος, θα του εξασφάλιζαν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι διωγμοί των αντιφρονούντων (με αφορμή τη τιμωρία των δωσίλογων και των προδοτών) θα αποτελούσαν το καθοριστικό βήμα για την επικράτηση του κομμουνιστικού κόμματος στις επερχόμενες εκλογές. Ετσι δεν θα υπήρχε μόνο το Γκόλι Οτοκ (το νησάκι της Αδριατικής στο οποίο ο Τίτο φυλάκιζε τους αντιφρονούντες του καθεστώτος) αλλά πολύ περισσότερα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή και η προοπτική της μεταγωγής των αντιφρονούντων στην εξορία της Σιβηρίας. Μέσω του δημοψηφίσματος και της λαϊκής ετυμηγορίας, ο Στάλιν θα εξασφάλιζε την παρεμπόδιση της επιστροφής του βασιλιά, αλλά και τη δημιουργία μιας κυβέρνησης πιστής στη Σοβιετική Ενωση. Ενα από τα πρόσωπα που θα μπορούσε να προωθηθεί από τον Στάλιν ως επικεφαλής της νέας γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης θα μπορούσε να είναι ο Αντριγια Χέμπρανγκ, μετέπειτα γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Κροατίας και μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Ενωσης Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών. Ως ένας από τους πλέον έμπιστους ανθρώπους του Στάλιν, εκτελέσθηκε από τον Τίτο ως πράκτορας των Σοβιετικών, μετά τη ρήξη του με τον Στάλιν. Ο πραγματικός όμως λόγος ήταν ότι ο Χέμπρανγκ είχε ταχθεί

από την αρχή αλληλέγγυος με το ψήφισμα της Κομινφόρμ που καταδίκαζε τον Τίτο κατά τη διένεξή του με τον Στάλιν. Ο Σοβιετικός ηγέτης, σε κάποια συνομιλία του με τον Δημητρώφ το 1945 (όπως αποκαλύπτει το μυστικό ημερολόγιο του Βούλγαρου ηγέτη) είχε επαινέσει, σε αντίθεση με τον Τίτο, τη συμπεριφορά του Χέμπρανγκ, χαρακτηρίζοντάς τον άνθρωπο λογικό, έντιμο και έμπιστο στα κομμουνιστικά ιδεώδη.

Το νέο κράτος θα συγκροτείτο σύμφωνα με τα πρότυπα της Σοβιετικής Ενωσης. Την Ενωση Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Γιουγκοσλαβίας θα αποτελούσαν πέντε Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες: η Σλοβενία, η Κροατία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο και η Μεγάλη Σερβία, η οποία θα περιλάμβανε τμήματα του Κοσσυφοπεδίου, της Βοϊβοντίνας και της «Μακεδονίας του Βαρδάρη». Το Κοσσυφοπέδιο δεν θα εντασσόταν στη Σερβία ως αυτόνομη περιοχή, αφού οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των τσέτνικς θα είχαν τονώσει το σερβικό στοιχείο στην περιοχή που είχε εκδιωχθεί κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής της. Υπολογίζεται ότι 70.000 Σέρβοι είχαν απελαθεί από τους Ιταλούς και αντικατασταθεί από έναν εξίσου μεγάλο αριθμό Αλβανών από τις γειτονικές περιοχές. Η στάση του Τίτο στο θέμα αυτό ήταν περίεργη, αφού όχι μόνο δεν φρόντισε για την επιστροφή των εκδιωχθέντων Σέρβων κατοίκων του Κοσσυφοπεδίου, αλλά αντίθετα

Ομάδα πολεμιστών του «Γιουγκοσλαβικού Στρατού στην Πατρίδα», του Μιχαήλοβιτς.

126 What if

m

O iI Βαλκάνιοι κομμουνιστές

αδυνατούσαν να συλλάβουν την

έννοια της «εθνικότητας» των

Μακεδόνων ως μελών ενός ιδιαίτερου

«σλαβομακεδονικού έθνους».

ενθάρρυνε την εγκατάσταση πρόσθετου αλβανόφωνου πληθυσμού. Η Βοϊβοντίνα, παρά το έντονο ουγγρικό στοιχείο της, ποτέ δεν θα δημιουργούσε προβλήματα στη διακυβέρνηση της δημοκρατίας της Σερβίας αλλά και στην εύρυθμη λειτουργία του καθεστώτος, λόγω της φυσιογνωμίας των κατοίκων και της έλλειψης έντονων εθνικιστικών ή άλλων διαφορών. Η δημοκρατία του Μαυροβουνίου θα δημιουργείτο καθαρά για ιστορικούς λόγους, ενώ η Δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης θα αποτελούσε το χαρακτηριστικό παράδειγμα της νέας γιουγκοσλαβικής ιδιότητας και συνείδησης. Η θρησκευτική συνύπαρξη και η ειρηνική συμβίωση των Χριστιανών και των Μουσουλμάνων θα αποτελούσαν εκφράσεις αυτού του επιτεύγματος.

Για ποιον όμως λόγο δεν θα προχωρούσε η δημιουργία ιδιαίτερης δημοκρατίας της «Μακεδονίας»; Είναι δεδομένο ότι οι πολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες του «μακεδονισμού» ουσιαστικά τέθηκαν από την Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή (Κομιντέρν), στον Μεσοπόλεμο. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, η Κομμουνιστική Διεθνής επιθυμούσε να αποτρέψει την εκμετάλλευση του Μακεδονικού Ζητήματος από την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία προς όφελος της Βουλγαρίας κατά τον επικείμενο πόλεμο, όπως συνέβη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι οι ίδιοι οι Βαλκάνιοι κομμουνιστές αδυνατούσαν να συλλάβουν την έννοια της «εθνικότητας» των Μακεδόνων ως μελών ενός ιδιαίτερου «σλαβομακεδονικού έθνους». Μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, η περιοχή της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΠΓΔΜ) αποτελούσε τμήμα της Σερβίας και ονομαζόταν Νότια Σερβία ή Βάρντασκα Μπανοβίνα, δηλαδή Διοικητική Περιφέρεια του Βαρδάρη, και οι κάτοικοί της Νότιοι Σέρβοι. Στη σύνοδο στο Γιάιτσε, όμως, που

πραγματοποιήθηκε στην ομώνυμη πόλη της Βοσνίας την 29η Νοεμβρίου 1943, το Αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας, με επικεφαλής τον Τίτο, αποφάσισε την οργάνωση της χώρας σε ομοσπονδιακή βάση. Μία από τις ομοσπονδίες ήταν η «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας». Μετά τον θάνατο του Τίτο, οι εξελίξεις θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Στην περιοχή αυτή το ΚΚΓ αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα οργάνωσης και στρατολόγησης ανταρτών. Οι περισσότεροι κομμουνιστές είχαν γίνει μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βουλγαρίας. Οι μεγάλης κλίμακας εθνικιστικές εκκαθαρίσεις που θα είχαν αναλάβει οι τσέτνικς του Μιχαήλοβιτς αλλά και των άλλων εθνικιστών οπλαρχηγών, θα είχαν αλλάξει τη φυσιογνωμία της περιοχής, καθιστώντας το σερβικό στοιχείο πολύ έντονο. Εξάλλου, η άμεση σύνδεσή της με το Κοσσυφοπέδιο, που έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την ιστορία των Σέρβων, δύσκολα θα έδινε στον Στάλιν τη δυνατότητα να πλαστογραφήσει την Ιστορία, δημιουργώντας ένα έθνος και μια γλώσσα χωρίς ιστορικό υπόβαθρο και παρελθόν. Αλλωστε, στα πλαίσια της ισομερούς συμμαχικής επιρροής στην περιοχή, οι δυτικοί Σύμμαχοι θα διαφωνούσαν ριζικά με τον Στάλιν, του οποίου ο ρόλος στην περιοχή δεν θα έπρεπε να είναι έτσι και αλλιώς πρωταγωνιστικός. Αντίθετα, το μεγαλύτερο τμήμα της ανατολικής «Μακεδονίας», η «Μακεδονία του Πίριν», όπου το βουλγαρικό στοιχείο ήταν έντονο, θα μπορούσε να ενσωματωθεί στη γειτονική κομμουνιστική Βουλγαρία. Το σενάριο αυτό έρχεται να επιβεβαιώσει το απόρρητο ως σήμερα ημερολόγιο του ηγέτη του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Γκεόργκι Δημητρώφ, το οποίο εξέδωσε το 2003 ο γιος του. Σύμφωνα με αυτό, ο Στάλιν είχε εξοργισθεί με τις επεκτατικές βλέψεις του Τίτο και της ηγεσίας της Ενωσης Γιουγκοσλάβων

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 127

Κομμουνιστών κατά της ελληνικής Μακεδονίας και των γειτονικών προς τη Γιουγκοσλαβία χωρών. Σε τηλεφωνική επικοινωνία μεταξύ Στάλιν και Δημητρώφ στις 10 Ιανουαρίου 1945, ο πρώτος ανέφερε χαρακτηριστικά: «Οι Γιουγκοσλάβοι θέλουν να πάρουν την ελληνική Μακεδονία. Θέλουν επίσης την Αλβανία και μάλιστα κομμάτια από την Ουγγαρία και την Αυστρία. Αυτό είναι απερίσκεπτο. Δεν μου αρέσει η συμπεριφορά τους».

Ετσι, ο Στάλιν θα είχε πλέον την ευκαιρία να λύσει το πρόβλημα, ικανοποιώντας στο μέτρο του δυνατού όλες τις πλευρές. Οι «Σλαβομακεδόνες» και όσοι από τους κατοίκους της «Μακεδονίας του Βαρδάρη» είχαν απομείνει στην περιοχή, θα ενσωματώνονταν στη δημοκρατία της Σερβίας, όχι ως ιδιαίτερο έθνος αλλά ως αναπόσπαστο εθνικό και πολιτικό τμήμα μιας περιοχής στην οποία οι Σέρβοι θα αποτελούσαν την πλειοψηφία. Αντίθετα, οι περιοχές με το έντονο βουλγαρικό στοιχείο θα αποτελούσαν τμήμα του νέου βουλγαρικού κράτους, με το οποίο άλλωστε οι δεσμοί τους ήταν ισχυροί από παλιά. Η «Μακεδονία του Πιρίν» ως τμήμα του νέου βουλγαρικού κράτους, με τη σύμφωνη γνώμη ή ακόμη και με την προτροπή του Στάλιν, θα έτρεφε επί πολλά χρόνια παρόμοιες βλέψεις εναντίον της Ελλάδας, αντίστοιχες με αυτές του κράτους των Σκοπιών.Αλλωστε, το παρελθόν ήδη έχει δείξει ότι από τις αρχές του 20ού αιώνα η Βουλγαρία είχε σταθερές βλέψεις στην ελληνική Μακεδονία, διεκδικώντας την έξοδό της στο Αιγαίο.

Η δημιουργία ενός ακόμα κομμουνιστικού κράτους στη νοτιανατολική Ευρώπη δεν θα έδινε στον κόσμο τη δυνατότητα να γνωρίσει το λεγόμενο Τρίτο δρόμο προς τον Σοσιαλισμό, τον οποίο εμπνεύσθηκε ο Τίτο μετά τη ρήξη του με τον Στάλιν το 1948, με βάση την αυτοδιαχείριση και την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών

πηγών της χώρας. Μπορεί η δομή της οργάνωσης αυτής να μη διέφερε πολύ από τα σταλινικά πρότυπα, ο Τίτο απέδειξε όμως ότι θεωρητικά υπήρχε και ένας άλλος δρόμος προς την επίτευξη του σοσιαλιστικού ιδεώδους, χωρίς την άμεση εξάρτηση από τη Μόσχα.

Τέλος, θα πρέπει να γίνει μια αναφορά και στον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο και στην εξέλιξη που εκείνος θα μπορούσε να έχει μετά τον θάνατο του Τίτο. Η Γιουγκοσλαβία αποτέλεσε το κέντρο μέσα από το οποίο περνούσε όλη η διεθνιστική βοήθεια προς τον ΔΣΕ, αφού αποτέλεσε τον βασικό ενδιάμεσο σταθμό των επαφών του ΚΚΕ με το διεθνές προοδευτικό-επαναστατικό κίνημα και τον ηγέτη του κινήματος, την ΕΣΣΔ. Προφανώς η στάση της κομμουνιστικής Γιουγκοσλαβίας δεν θα είχε αλλάξει, όμως και η έκβαση του Ελληνικού Εμφυλίου δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Η θέση της ελληνικής κομμουνιστικής ηγεσίας ήταν ανέκαθεν ότι η ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με την Κομινφόρμ και η συνακόλουθη ρήξη του ΚΚΕ με το κομμουνιστικό καθεστώς της Γιουγκοσλαβίας υπήρξαν δύο από τα κύρια αίτια της ήττας των Ελλήνων ανταρτών το 1949. Η ρήξη του ΚΚΕ με το καθεστώς του Τίτο επέσπευσε την ήττα, αλλά δεν την προκάλεσε. Ο Δημοκρατικός Στρατός (ΔΣΕ) αλλά και το ίδιο το ΚΚΕ ηττήθηκαν πρώτα ηθικά και πολιτικά, απομονώθηκαν και οδηγήθηκαν το θέρος του 1948 σε αδιέξοδο, από το οποίο δεν είχαν οδό διαφυγής. Αλλωστε, ακόμη και μετά τη ρήξη στις σχέσεις του ΚΚΕ με το ΚΚΓ, οι Γιουγκοσλάβοι επεδείκνυαν ανοχή στους Ελληνες αντάρτες καθώς την πλειονότητα των ανταρτών από το 1948 και εξής αποτελούσαν οι Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας. Σύμφωνα με το μυστικό ημερολόγιο του Δημητρώφ, ο Στάλιν ήταν προσωπικά αντίθετος με το «δεύτερο αντάρτικο» στην Ελλάδα αλλά και με την αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές του 1946 και την παραίτηση των

Ο Στάλιν με τον ηγέτη του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Γκεόργκι Δημητρώφ, στη Μόσχα το 1936. Στο μυστικό ημερολόγιο του δεύτερου αναφέρεται ότι ο Στάλιν είχε εξοργιστεί από τις επεκτατικές βλέψεις του Τίτο και της ηγεσίας της Ενωσης Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών κατά της ελληνικής Μακεδονίας και των γειτονικών προς τη Γιουγκοσλαβία χωρών.

128 What if

Him ii'lilui Majiia

BITKA NA IN'ERETVI.

; J i0

Αφίσα της ταινίας που γυρίστηκε το 1969, σε σκηνοθεσία Βέλικο Μπούλαϊτς με θέμα τη μάχη του Νερέτβα. Μεταξύ άλλωνπρωταγωνιστούν οι Γιούλ Μπρίνερ, Φράνκο Νέρο, Κουρτ Γιούργκενς, Ορσον Γουέλς και Σεργκέι Μπόνταρτσουκ.

υπουργών του ΕΑΜ-ΚΚΕ από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου, η οποία αποτέλεσε την αφετηρία των Δεκεμβριανών. Ο Στάλιν ανέφερε χαρακτηριστικά στον Δημητρόφ σε τηλεφωνική επικοινωνία τους στις 10 Ιανουαρίου 1945: «Οι άνθρωποι του ΕΛΑΣ δεν έπρεπε να παραιτηθούν από την κυβέρνηση Παπανδρέου. Εκαναν κάτι πέρα από τις δυνάμεις τους. Είναι προφανές ότι υπολόγιζαν ότι ο Ερυθρός Στρατός θα κατέβαινε στο Αιγαίο. Δεν μπορούμε όμως να στείλουμε τον στρατό μας στην Ελλάδα. Οι Ελληνες έκαναν μια ανοησία». Ετσι λοιπόν ο Εμφύλιος Πόλεμος ίσως να είχε κρατήσει λίγο περισσότερο, λόγω της ευνοϊκής προς τον ΔΣΕ στάσης της Γιουγκοσλαβίας και μετά το 1948, η έκβασή του όμως δύσκολα θα μπορούσε να αλλάξει.

Η ιδιαίτερα σημαντική στρατηγική θέση της ελληνικής Μακεδονίας, που αποτελούσε το σύνορο ανάμεσα στις χώρες του «σιδηρού παραπετάσματος» και της καπιταλιστικής Δύσης, καθώς και το γεγονός ότι την περίοδο εκείνη η Ελλάδα βρισκόταν υπό την άμεση εξάρτηση των Αμερικανών ως προς την επιβίωση, την άμυνα και την ανοικοδόμησή της (Σχέδιο Μάρσαλ, Δόγμα Τρούμαν), θα επέβαλλαν στα όμορα κομμουνιστικά καθεστώτα της Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας και της Αλβανίας, να τηρήσουν μια πιο προσεκτική στάση κατά τον Ελληνικό Εμφύλιο, για τη διασφάλιση των λεπτών ισορροπιών της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων.

Το μέλλον της Γιουγκοσλαβίας

Το νέο κράτος της Ενωσης των Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Γιουγκοσλαβίας δεν θα διέφερε πολύ ως προς τη δομή, την οργάνωση και τη διοίκηση της Σοβιετικής Ενωσης. Η γεωγραφική, εθνική και πολιτική

κατανομή της περιοχής ευνοούσε άλλωστε τη δημιουργία σοσιαλιστικών δημοκρατιών σοβιετικού τύπου. Το σύστημα θα χαρακτηριζόταν από τις εξής σταθερές: πρώτον, ολική εκβιομηχάνιση (εθνικοποιημένη παραγωγή και προτεραιότητα στην παραγωγή μέσων παραγωγής). Δεύτερον προοδευτική κολεκτιβοποίηση της γεωργίας με στόχο την τελική μετατροπή της συλλογικής σε κρατική ιδιοκτησία. Τρίτον, γενικευμένο εκμηχανισμό της εργασίας και επέκταση της πολυτεχνικής εκπαίδευσης που καταλήγει στην εξίσωση αστικών και αγροτικών επαγγελμάτων. Τέταρτον, προσδοκίες σταδιακής αύξησης του γενικού επιπέδου ζωής με βάση την πραγματοποίηση των προηγούμενων στόχων. Πέμπτον, διατήρηση και ενίσχυση του κράτους, του στρατιωτικού, διευθυντικού και κομματικού μηχανισμού σε έναν ενιαίο σύνδεσμο. Το σύστημα αυτό σίγουρα διαφέρει από το αντίστοιχο που εφάρμοσε ο Τίτο στη μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία. Οι ρυθμοί ανάπτυξης θα ήταν κατά πολύ μεγαλύτεροι, ο λαός όμως δεν θα απολάμβανε τη σχετική ελευθερία που είχε επιτρέψει ο Τίτο. Η κολεκτιβοποίηση και η προσπάθεια ομογενοποίησης του πληθυσμού θα είχε, ίσως, εξαλείψει τις εθνικές και θρησκευτικές διαφορές, τα πάθη θα είχαν μάλλον κατευνασθεί, οι διαφορές όμως ως προς την ιδεολογία, τη νοοτροπία και τον τρόπο ζωής μεταξύ των διαφορετικών εθνοτήτων που απάρτιζαν τη χώρα θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν.

Ποιο θα ήταν, όμως, το μέλλον της Ενωσης των Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών της Γιουγκοσλαβίας; Πιθανότατα οι δ ιεθνείς εξελίξεις της δεκαετίας του 1990 θα την είχαν επηρεάσει άμεσα. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης θα οδηγούσαν πιθανότατα σε μια αναίμακτη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας σε πέντε αυτόνομα κράτη, με βάση τις εθνικές, θρησκευτικές και κοινωνικοπολιτικές

Ο Τίτο σκοτώνεται στη Μάχη του ποταμού Νερέτβα (1943) 129

τους καταβολές: τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Σερβία, το Μαυροβούνιο και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Ετσι, θα είχε αποφευχθεί ο αιματηρός πόλεμος της διάσπασης της Γιουγκοσλαβίας αφού, ακόμη και αν παρουσιάζονταν εθνικιστικά καθεστώτα τύπου Μιλόσεβιτς, αυτό θα συνέβαινε μετά τη διάσπαση της χώρας. Δύσκολα επίσης θα μπορούσε να τεθε ί θέμα ανεξαρτητοποίησης του Κοσσυφοπεδίου, αφού το κομμουνιστικό καθεστώς δεν θα είχε επιτρέψει την αύξηση του αλβανικού στοιχείου της περιοχής, προβάλλοντας το Κοσσυφοπέδιο ως κοιτίδα τόσο του σερβικού όσο και γενικότερα του γιουγκοσλαβικού πολιτισμού.

ΕπίλογοςΣτο παρόν κείμενο προσπαθήσαμε,

στηριζόμενοι αποκλειστικά στα υπάρχοντα ιστορικά δεδομένα και στη συγκυρία της στιγμής, να «προβλέψουμε» το μέλλον της Γιουγκοσλαβίας, εάν ο Τίτο σκοτωνόταν στη Μάχη του Νερέτβα. Οπωσδήποτε, τα πιθανά σενάρια που αναπτύξαμε μπορούν να αμφισβητηθούν. Κανείς όμως δεν μπορεί να παραβλέψει ότι εκείνη την περίοδο οι συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί δεν ευνοούσαν τον Τίτο, οπότε ένας ενδεχόμενος θάνατός του θα μπορούσε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας όλων των Βαλκανίων. Ισως σήμερα να μη μιλούσαμε για το κράτος των Σκοπιών, μπορεί η Ελλάδα να αντιμετώπιζε την αντίστοιχη εχθρική διάθεση της Βουλγαρίας που θα διεκδικούσε τις δικές της «αλύτρωτες περιοχές», ίσως ακόμη και ο αιματηρός πόλεμος που προκάλεσε τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας να μην είχε συμβεί καθόλου, ή να μην είχε λάβει τις γνωστές τραγικές του διαστάσεις, αλλά η διάσπαση της χώρας να είχε επιτευχθεί μέσω ενός βελούδινου διαζυγίου. Ισως σήμερα να μη μιλούσαμε για το μεγαλύτερο αντάρτικο κίνημα της

Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ή ακόμη και το πάνθεον των ηρώων του αγώνα κατά του φασισμού να είχε λιγότερες μορφές. Αυτό όμως δεν θα το μάθουμε ποτέ, λόγω της γενναιότητας και της ικανότητας ενός ανθρώπου όπως ο Τίτο, του τελευταίου Γιουγκοσλάβου. Πέρα από όλες αυτές τις θεωρίες και τις αντιφάσεις για το παρελθόν και τη ζωή του, είναι πασιφανές ότι ο Τίτο ως προσωπικότητα είχε την ικανότητα να θ έτε ι στόχους και να τους επιτυγχάνει. Συχνά αξιοποίησε τον ανταγωνισμό μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων για να πραγματοποιήσει τους σκοπούς του, ενώ σχεδόν ποτέ δεν συνδέθηκε αποκλειστικά με κανένα πολιτικό κίνημα ή οργανισμό. Κράτησε σε διεθνές επίπεδο τις ισορροπίες, διατηρώντας καλές σχέσεις τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με τη Σοβιετική Ενωση, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα, παρά τις δυσκολίες στο εσωτερικό της χώρας του, να κυβερνήσει σχεδόν επί 35 χρόνια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Fitzroy Maclean: RAT ΝΑ BALKANU, Ζάγκρεμπ 1964.(2) Σάσα Στάθη: ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΚΑΙ ΤΙΤΟ 1919-1953, Εκδ. Εστία, Αθήνα 1983.(3) Raymond Cartier: Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1987.(4) Christopher Cvijic: REMARKING THE BALKANS, Λονδίνο 1991.(5)Σόλων Γρηγοριάδης: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ, Εκδ. Καπόπουλος, Αθήνα 1986.(6) Svetozar Vukmanovic: STRUGGLE FOR THE BALKANS, Merlinpress, Λονδίνο, 1990.(7) Stojan Pribichevich: YUGOSLAVIA'S WAY- THE POGRAM OF THE LEAGUE OF COMMUNISTS OF YUGOSLAVIA, All Nations press, Νέα Υόρκη 1958.(8) THE DIARY OF GEORGI DIMITROF (1933- 1949), Yale University Press, 2003.

Σημερινή φωτογραφία της κατεστραμμένης γέφυρας του ποταμού Νερέτβα, όπου λε ιτο υ ρ γε ί και μουσείο αφιερωμένο στη μάχη. Σήμερα απ οτελεί μνημείο μνήμης και απόδοσης τιμών προς τους νεκρούς της μάχης.

Μελετώντας την Ιστορία, όλοι μας συχνά αναρωτιόμαστε πόσο

διαφορετική θα ήταν η εξέλιξη των γεγονότων αν κάποιο περιστατικό

δεν ανέτρεπε την πορεία των πραγμάτων ή αν κάποιο πρόσωπο είχε

δράσει με διαφορετικό τρόπο σε κάποια δεδομένη στιγμή.

Αυτή τη φαντασμαγορική περιπλάνηση σε ένα παρελθόν που θα

μπορούσε να υπάρξει αλλά δεν συνέβη ποτέ, ξεκινά η νέα σειρά των

Εκδόσεων ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, με τίτλο "WHAT IF". Καταξιωμένοι

επιστήμονες και ερευνητές θα παρουσιάζουν ρεαλιστικά σενάρια για

ποικίλα γεγονότα της ελληνικής και της παγκόσμιας στρατιωτικής

και πολιτικής Ιστορίας.

Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι η αφετηρία για ένα

γοητευτικό πνευματικό παιχνίδι. Σκεφτήκατε ποτέ πόσο

διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος μας αν....

ISBN 978-960-6740-55-8

9 789606 740558 >Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι ΣΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ

« ■ ΐ ι ]