Χ. Περλέρου, Γ. Σπύρογλου, Δ. Αβτζής και Σ. ΔιαμαντήςΕΘΙΑΓΕ-Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών

Δασική πεύκη Πιερίων.SOS!

Η δασική πεύκη (Pinus sylvestris) δημιουργεί δάσος 10.000 περίπου στρ. στα Πιέρια όρη. Το μεμονωμένο αυτό δάσος αποτελεί το νοτιότατο άκρο εξάπλωσης του είδους στην Ευρώπη(N401430 E0241700).

Χαρακτηριστικά του δάσους

Το δάσος επεκτείνεται στην υψομετρική ζώνη 1.400-1.800 και στις δύο κύριες κλιτύες του όρους, στην Ανατολική (Σύμπλεγμα Ρητίνης) και στη Δυτική (Σύμπλεγμα Καταφυγίου).

Europe

Mt. Pieria

Mt. Pieria

Φυσική εξάπλωση της δασικής πεύκης (Pinus sylvestris) στην Ελλάδα

Η Ανατολική κλιτύς (προς τη θάλασσα), αποτελείται από δένδρα μεγάλης ηλικίας, αραιά διασκορπισμένα. Ο βαθμός συγκόμωσης σε πολλά σημεία δεν υπερβαίνει το 0,5. Λόγω της έντονης βόσκησης από γίδια, η φυσική αναγέννηση καταστρέφεται πριν ακόμη δημιουργήσει πυκνοφυτείες. Το δάσος χάνεται!

Οι διαφορές της δομής του δάσους στις δύο κλιτύες είναι σημαντικές:

Ανατολική κλιτύς (Σύμπλεγμα Ρητίνης)

Η Δυτική κλιτύς καλύπτεται από νεαρό, πυκνό δάσος ενώ σε τμήματα με δένδρα μεγαλύτερης ηλικίας η φυσική αναγέννηση είναι επιτυχής.

Οι διαφορές της δομής του δάσους στις δύο κλιτύες είναι σημαντικές:

Δυτική κλιτύς (Σύμπλεγμα Καταφυγίου)

Αναφορές των αρμόδιων Δασικών Υπηρεσιών που διαχειρίζονται το δάσος δείχνουν ότι έντονες, συχνές νεκρώσεις δένδρων άρχισαν να παρατηρούνται κατά το τέλος της 10ετίας του ‘70.

Κατά τη 10ετία του ‘80, η συνήθης μορφή των νεκρώσεων ήταν μεμονωμένα δένδρα ή συνδενδρίες.

Τη 10ετία του ‘80 η νέκρωση περιορίζονταν σε μεμονωμένα δένδρα

Οι νεκρώσεις στην Ανατολική κλιτύ συνεχίζουν να εμφανίζονται κατά μεμονωμένα

δένδρα ή συνδενδρίες (φωτο 2010)

Ανατολική κλιτύς (Σύμπλεγμα Ρητίνης)-Νέκρωση σε μέγεθος συνδενδρίας

Σύμπλεγμα Ρητίνης-Νέκρωση σε μέγεθος συνδενδρίας

Κατά τη 10ετία του ‘90 και ιδιαίτερα τη 10ετία του 2000, εκτεταμένες νεκρώσεις με τη μορφή λοχμών αλλά και ακόμη μεγαλύτερων εστιών άρχισαν να γίνονται συχνότερες.

Το 2005 μεγάλος αριθμός νεκρών δένδρων υλοτομήθηκε στη Δυτική κλιτύ (στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου).

Εκτεταμένες νεκρώσεις στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου το 2005

Οι νεκρώσεις του 2005 διέφεραν από τις κλασικές νεκρώσεις μεμονωμένων δένδρων του

Συμπλέγματος Ρητίνης

Οι νεκρώσεις αυτές έδειξαν ότι η άμεση λήψη διαχειριστικών μέτρων είναι αναγκαία

Η νέκρωση της δασικής πεύκης οφείλεται στην ασθένεια του «ρητινώδη καρκίνου» που προκαλείται από τον μύκητα Peridermium piniκαι δευτερογενή προσβολή από φλοιοφάγα έντομα (Complex disease).

Αίτια της νέκρωσης

Ο μύκητας προσβάλλει δένδρα κάθε ηλικίας. Ασθενή δένδρα απαντώνται στα Πιέρια, μεμονωμένα ή σε συνδενδρίες, ομάδες, λόχμες και ακόμη μεγαλύτερες εστίες και σε θέσεις ανεξάρτητα έκθεσης, υψομέτρου και ποιότητας σταθμού.

Επιμήκη έλκη με έντονη εκροή ρητίνης αποτελούν χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας

Χαρακτηριστικά έλκη του ρητινώδη καρκίνου της δασικής πεύκης

Προσβεβλημένα δένδρα με επιμήκη καρκινώματα

Ο μύκητας είναι πρωτογενές παράσιτο και εντάσσεται στις Μικροκυκλικές σκωριάσεις με έναν ξενιστή και 2 στάδια 0=πύκνια και 1=αίκια.

Αίκια

Τα αικιοσπόρια απελευθερώνονται από τα αίκια τον Ιούνιο και μέσω των βελονών και των κλαδιών κατευθύνονται στον κορμό όπου δημιουργούν περιμετρικά ή επιμήκη έλκη με ταυτόχρονη εκροή ρητίνης.

Η πορεία της νέκρωσης

Νεαρά δένδρα μπορεί να νεκρωθούν ταχύτατα όταν τα έλκη καταστούν περιμετρικά. Δύο ή περισσότερες συνεχείς ξηροθερμικές περίοδοι εντείνουν την υδατική καταπόνηση των δένδρων και ευνοούν επιδημικές εξάρσεις φλοιοφάγων εντόμων τα οποία επισπεύδουν τη νέκρωση των νεαρών και μέσης ηλικίας δένδρων.

Συμπτώματα

Σε ώριμα δένδρα τα έλκη μπορεί να παραμένουν για αρκετά χρόνια πριν προκαλέσουν νέκρωση. Τέτοια έλκη συχνά παραμορφώνουν τον κορμό, δεν παράγουν ρητίνη ούτε εμφανείς καρποφορίες (αίκια). Η προσβολή όμως και η καταπόνηση των δένδρων προσελκύουν φλοιοφάγα έντομα τα οποία αποτελειώνουν τα δένδρα.

Ανεμοθλασσίες

Επιμήκη έλκη που παραμένουν στον κορμό για μερικά χρόνια και η παραμόρφωση που προκαλούν εξασθενούν τη σταθερότητα των δένδρων και την αντίστασή τους στους ανέμους.

Φλοιοφάγα έντομα της Οικογ. Scolytidae όπως τα Ips acuminatus & Pityogenes quadridens και δευτερευόντως τα Tomicus minor & Orthotomicus erosus προσβάλλουν στα Πιέρια τη δασική πεύκη.

Φλοιοφάγα έντομα στα Πιέρια

Άλλα Scolytidae όπως τα Ips sexdentatus, I. acuminatus, Tomicus minor, T. piniperda, Pityogenes quadridens καθώς και τo Xyleborus eurygraphus προσβάλλουν και τη μαύρη πεύκη.

Το Ips sextendatus συχνά αναπτύσσει στα Πιέρια επιδημικούς πληθυσμούς (όπως το 2005)

Tέλεια του εντόμου Ips sextendatus επί τω έργω!!

Σχέση ξενιστή-παθογόνου-εντόμων

ΞενιστήςΗ δασική πεύκη θεωρείται αυτόχθονο είδος στα Πιέρια. Γενετική μελέτη του πληθυσμού έδειξε ομοιότητες με πληθυσμούς της Σκανδιναβίας, του Καυκάσου και της Κίνας και διαφορές από τους πληθυσμούς της Ισπανίας και της Σκωτίας.

Εκτιμάται ότι το είδος μετακινήθηκε στη Ν. Ευρώπη και τα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του τελευταίου παγετώνα. Συγκριτικά με άλλους πληθυσμούς, ο πληθυσμός των Πιερίων χαρακτηρίζεται από μεγάλη γενετική ποικιλότητα.

Σχέση ξενιστή-παθογόνου-εντόμων

Παθογόνο

Είναι δεδομένο ότι στη Ν. Ευρώπη και σε διάφορα είδη πεύκης επικρατεί ο μύκητας Cronartium flaccidum, μια Μακροκυκλική σκωρίαση, ενώ στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη επικρατεί ο Peridermium pini, μια Μικροκυκλική σκωρίαση που προσβάλλει μόνον τη δασική πεύκη.

Και ενώ ο μύκητας C. flaccidum είναι κοινός στην Ιταλία, στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά σπάνιος αν και τα είδη πεύκης είναι ίδια.

Τα φλοιοφάγα έντομα προσβάλλουν δευτερογενώς δένδρα που βρίσκονται σε στάδιο καταπόνησης. Δένδρα προσβεβλημένα από τον μύκητα Peridermium pini αποτελούν «θύματα» των φλοιοφάγων εντόμων επάνω στα οποία αναπτύσσουν μεγάλους πληθυσμούς.

Μερικά συνεχόμενα ξηροθερμικά έτη (2-3) επίσης καταπονούν τα δένδρα τα οποία έτσι καθίστανται ευπρόσβλητα στα έντομα. Σε τέτοιες περιόδους αναπτύσσονται επιδημικοί πληθυσμοί οι οποίοι προκαλούν σημαντικές απώλειες.

Τα φλοιοφάγα έντομα

Με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε καταλήγουμε στην υπόθεση πως οι συνεχείς, υψηλές βροχοπτώσεις κατά τη 11ετία 1962-1972 συνέβαλαν στην εγκατάσταση της ασθένειας στο δάσος Πιερίων.

Ετήσια Κατακρημνίσματα Σταθμού Αγίου Δημητρίου

0,0

200,0

400,0

600,0

800,0

1000,0

1200,0

1400,0

1600,0

1956

-195

719

57-1

958

1958

-195

919

59-1

960

1960

-196

119

61-1

962

1962

-196

319

63-1

964

1964

-196

519

65-1

966

1966

-196

719

67-1

968

1968

-196

919

69-1

970

1970

-197

119

71-1

972

1972

-197

319

73-1

974

1974

-197

519

75-1

976

1976

-197

719

77-1

978

1978

-197

919

79-1

980

1980

-198

119

81-1

982

1982

-198

319

83-1

984

1984

-198

519

85-1

986

1986

-198

719

87-1

988

1988

-198

919

89-1

990

1990

-199

119

91-1

992

1992

-199

319

93-1

994

1994

-199

519

95-1

996

1996

-199

719

97-1

998

1998

-199

919

99-2

000

2000

-200

120

01-2

002

2002

-200

320

03-2

004

2004

-200

520

05-2

006

2006

-200

720

07-2

008

2008

-200

920

09-2

010

Έτη

Μηνια

ίο Ύ

ψος Κ

ατακ

ρημν

ισμά

των

Ετήσια Κατακρημνίσματα Σταθμού Αγίου Δημητρίου

0,0200,0400,0600,0800,0

1000,01200,01400,01600,0

1956

-195

719

57-1

958

1958

-195

919

59-1

960

1960

-196

119

61-1

962

1962

-196

319

63-1

964

1964

-196

519

65-1

966

1966

-196

719

67-1

968

1968

-196

919

69-1

970

1970

-197

119

71-1

972

1972

-197

319

73-1

974

1974

-197

519

75-1

976

1976

-197

719

77-1

978

1978

-197

919

79-1

980

1980

-198

119

81-1

982

1982

-198

319

83-1

984

1984

-198

519

85-1

986

1986

-198

719

87-1

988

1988

-198

919

89-1

990

1990

-199

119

91-1

992

1992

-199

319

93-1

994

1994

-199

519

95-1

996

1996

-199

719

97-1

998

1998

-199

919

99-2

000

2000

-200

120

01-2

002

2002

-200

320

03-2

004

2004

-200

520

05-2

006

2006

-200

720

07-2

008

2008

-200

920

09-2

010

Έτη

Μηνια

ίο Ύψο

ς Κα

τακρημ

νισμά

των

Τα επόμενα έτη ο μύκητας δημιούργησε σημαντικό μολυσματικό δυναμικό στο δάσος με αποτέλεσμα οι προσβολές να είναι πυκνότερες. Η νέκρωση των ασθενών δένδρων επισπεύσθηκε από φλοιοφάγα έντομα.

Οι συχνές ξηροθερμικές περίοδοι των τελευταίων 30 ετών, οι επιδημικές εξάρσεις των φλοιοφάγων εντόμων αλλά και η αδυναμία των Δασικών Υπηρεσιών να προβούν σε συχνές εξυγιαντικές επεμβάσεις, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της σημερινής ανησυχητικής κατάστασης.

Το Δασαρχείο Κοζάνης ενημέρωσε εγγράφως το ΙΔΕ για πρώτη φορά το 1978 αναφέροντας νεκρώσεις δασικής πεύκης στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου.

Σκοπός της έρευνας

1. Είναι η μελέτη της συμπεριφοράς της ασθένειας και η συσχέτισή της με τις μεταβολές του τοπικού κλίματος.

2. Είναι η πρόταση διαχειριστικής στρατηγικής η οποία θα καταστήσει τη δασική πεύκη ικανή να προσαρμοσθεί / αντισταθεί στην κλιματική αλλαγή και να επιβιώσει.

Αρ. Επιφάν. Περιοχή Κατεύθυνση

Συνολ. αρ.

δένδρων

Αρ. προσβλημ. δένδρων

προσβολή %

1 Σαρακατσάνα ΒΔ 27 11 40,7

2 Ελατοχώρι Ν 25 8 32

3 Σαρακατσάνα ΒΔ 23 9 39,1

4 Ελατοχώρι Α 69 3 4,3

5 Ελατοχώρι Ν 33 4 12

6 Καταφύγι ΒΔ 89 27 30,4

7 Σαρακατσάνα ΒΔ 20 0 0

8 Καταφύγι Β 29 0 0

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1 2 3 4 5 6 7 8

Συνολικός αρ. δένδρων Αρ. προσβλημ. δένδρων Ποσοστά νέκρωσης δένδρων δασικής πεύκης σε δίκτυο οκτώ (8) δειγματοληπτικών επιφανειών ενός (1) στρ. στα δύο (2) Συμπλέγματα

Εκτίμηση ποσοστού νέκρωσης

Η μεγάλη διακύμανση των ποσοστών νεκρών δένδρων δείχνει την ανομοιόμορφη κατανομή της ασθένειας, όχι μόνον μεταξύ των δύο (2) Συμπλεγμάτων Ρητίνης και Καταφυγίου, αλλά και μέσα σε κάθε Σύμπλεγμα.

Σύμφωνα με παρατηρήσεις μας, η σημερινή εκτίμηση ανεβάζει το ποσοστό νέκρωσης στο Σύμπλεγμα Ρητίνης στο γενικό ποσοστό του 20% ενώ στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου στο 10-12%.

Η εικόνα μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με τις εκάστοτε επεμβάσεις των Δασικών Υπηρεσιών.

Εξυγιαντική υλοτομία στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου (2010)

Εξυγιαντική υλοτομία στο Σύμπλεγμα Καταφυγίου (2010)

Πολλά από τα υλοτομημένα δένδρα φέρουν χαρακτηριστικά συμπτώματα της ασθένειας

Η δασική πεύκη Πιερίων και η επερχόμενη κλιματική αλλαγή

Σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας και μείωση των βροχοπτώσεων και της σχετικής υγρασίας αναμένεται να ελαττώσουν την αποτελεσματικότητα του μύκητα με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ασθένειας.

Αντίθετα, οι παραπάνω συνθήκες θα καταστήσουν τα δένδρα πιο ευάλωτα στα φλοιοφάγα έντομα τα οποία θα δημιουργούν συχνότερες και εντονότερες επιδημικές εξάρσεις.

Το αναμενόμενο σενάριο είναι πως η δασική πεύκη αρχικά θα περιορισθεί στην υψηλότερη ζώνη και εάν η θερμοκρασία συνεχίσει να ανεβαίνει τότε θα αντικατασταθεί από τη μαύρη πεύκη.

Θα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούμε εάν κάποια μορφή από αυτές που ενδημούν στα Πιέρια θα δείξει τάσεις ανθεκτικότητας στην ανερχόμενη θερμοκρασία και τις συνέπειές της.

Σας ευχαριστούμε

Χαρίκλεια Περλέρου, Δημήτρης Αβτζής, Γαβριήλ Σπύρογλου και Στέφανος Διαμαντής

Δίκτυο δειγματοληπτικών επιφανειών