1

ΕΜΦΥΛΕΣ ΟΨΕΙΣ ΣΤΗN ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ

∆ήmicroητρα Κοκκινίδου - Μαριάννα Νικολαΐδου

Η εικόνα της προϊστορικής περιόδου στη Μακεδονία παρουσιάζεται άνισα

κατανεmicroηmicroένη γεωγραφικά και χρονικά Από το πλήθος των γνωστών θέσεων σχετικά

λίγες έχουν ανασκαφεί συστηmicroατικά και δηmicroοσιευτεί πλήρως Το όποιο ενδιαφέρον για το

φύλο έχει επικεντρωθεί στην εικονογραφία η οποία όmicroως microάλλον αναπαριστά συmicroβολικά

την πραγmicroατικότητα παρά την αντανακλά πιστά Στην παρούσα επισκόπηση

διατυπώνουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις σχετικά microε τις έmicroφυλες σχέσεις -υποθέσεις που microπορεί

να επιβεβαιωθούν αλλά και να ανατραπούν από τη microελλοντική έρευνα Σε κάθε

περίπτωση οφείλουmicroε να επισηmicroάνουmicroε ότι οι ερmicroηνευτικές δυνατότητες του θέmicroατος

είναι ευρείες αν microάλιστα αξιοποιηθεί η διεπιστηmicroονική προσέγγιση

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Μολονότι η πρόσβαση στον χώρο της ιδεολογίας microέσω των υλικών καταλοίπων

είναι δύσκολη οι αρχαιολόγοι προχωρούν σε ερmicroηνείες Μία από τις γνωστότερες

κατηγορίες αυτών των καταλοίπων είναι τα προϊστορικά ειδώλια τα οποία η παλαιότερη

έρευνα ταύτιζε microε απεικονίσεις microητριαρχικών θεοτήτων Ας φανταστούmicroε όmicroως τιςτους

αρχαιολόγους του microακρινού microέλλοντος να ανασκάπτουν χριστιανικούς ναούς ιδιαίτερα

εκείνους που ήταν αφιερωmicroένοι στην Παναγία και ας θεωρήσουmicroε ότι δεν διαθέτουν

γραπτές πηγές σχετικά microε τη θρησκεία της εποχής Καθώς θα βρουν αναπαραστάσεις microιας

γυναικείας microορφής microε microια microικρότερη ανδρική στην αγκαλιά της θα συmicroπεράνουν ότι η

χριστιανική θρησκεία και άρα η κοινωνία ήταν microητριαρχική Παραmicroένει εποmicroένως το

ερώτηmicroα πώς αναγνωρίζεται η ιδεολογία microέσω των αρχαιολογικών ευρηmicroάτων και

συγκεκριmicroένα microέσω της προϊστορικής εικονογραφίας την οποία χρειάζεται να εντάξουmicroε

σε συmicroφραζόmicroενα για να την ερmicroηνεύσουmicroε και -το δυσκολότερο- να διαπιστώσουmicroε

ποιοι ήταν οι δηmicroιουργοί και οι αποδέκτες της

Ειδώλια της νεολιθικής περιόδου ανευρίσκονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο Κατά

κανόνα microικρού microεγέθους είναι φτιαγmicroένα από πηλό και σπανιότερα από πέτρα (microάρmicroαρο

αλάβαστρο στεατίτη κροκάλες) όστρακα και οστά ενώ ορισmicroένα ανήκουν στον τύπο

Χρονολογικό πλαίσιο αρχαιότερη νεολιθική (6η χιλιετία πΧ) microέση νεολιθική (πρώτο microισό 5ης χιλιετίας) νεότερη νεολιθική (δεύτερο microισό 5ης χιλιετίας) τελική νεολιθική (4η χιλιετία) πρώιmicroη εποχή του χαλκού (3η χιλιετία) microέση εποχή του χαλκού (πρώτο microισό 2ης χιλιετίας) ύστερη εποχή του χαλκού (δεύτερο microισό 2ης χιλιετίας) εποχή του σιδήρου (10ος-8ος αιώνας πΧ)

2

των ακρόλιθων microε σώmicroα από πηλό και ένθετο κεφάλι από πέτρα Πολλά απεικονίζουν

microορφές ενηλίκων και παιδιών γυναικείες και ανδρικές σε όρθια καθιστή ή επικλινή

στάση συχνά microε τονισmicroένα τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φύλου (εικ 1-4) και άλλες

laquoδιαφυλικέςraquo Σπανιότερα είναι τα ερmicroαφρόδιτα ή υβριδικά ζωόmicroορφα όντα Επίσης

υπάρχουν οmicroοιώmicroατα ζώων προπλάσmicroατα σπιτιών και φούρνων άλλα που microιmicroούνται

καρβέλια ψωmicroιού microικρογραφίες επίπλων και σκευών καθώς και ανθρωπόmicroορφα ή

ζωόmicroορφα επιθέmicroατα αγγείων

Η τυπολογία η τεχνοτροπία και η συχνότητα εmicroφάνισης ορισmicroένων κατηγοριών

παρουσιάζουν αξιοσηmicroείωτες διαφορές κατά περιοχές Μεταξύ των αγαλmicroατιδίων microε

αναγνωρίσιmicroο φύλο πλειοψηφούν τα γυναικεία αν και η αναλογία γυναικείων-ανδρικών

microπορεί να διαφέρει τοπικά και χρονικά Η νεολιθική ειδωλοπλαστική διακρίνεται για τη

συνύπαρξη αφαιρετικότητας και φυσιοκρατίας ενώ microια άλλη τάση εκφράζεται microε την

υπερβολική απόδοση microερών του σώmicroατος καιή των φυσιογνωmicroικών λεπτοmicroερειών Συχνά

η τεχνική επεξεργασία εmicroπλουτίζεται microε χρώmicroατα εγχαράξεις και πλαστικά επιθέmicroατα

προς δήλωση της ανατοmicroίας του ενδύmicroατος και του καλλωπισmicroού

Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικείων ειδωλίων σε σύγκριση microε τα ανδρικά

υπαγόρευσε την άποψη ότι πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα ή Θεά της Γονιmicroότητας Η

θεωρία της microητριαρχίας βασίστηκε σε microυθολογικές αναφορές εθνογραφικές

παρατηρήσεις και απεικονίσεις γυναικών microε microορφή ειδωλίων βραχογραφιών επιθεmicroάτων

σε αγγεία σφραγιδολίθων και τοιχογραφιών που ανευρίσκονται σε διάφορες περιοχές του

πλανήτη από την παλαιολιθική εποχή αλλά προοδευτικά φθίνουν καθώς οι

γεωργοκτηνοτροφικοί οικισmicroοί microετασχηmicroατίζονται σε πόλεις και παγιώνεται η κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Η εκτεταmicroένη διάδοση αυτών των αντικειmicroένων ιδίως των ειδωλίων

οδήγησε σε έναν ερmicroηνευτικό συγκρητισmicroό ανεξαρτήτως χρονολόγησης ανασκαφικών

συmicroφραζοmicroένων θεmicroατολογίας microεγέθους υλικού κατασκευής επεξεργασίας και

διακόσmicroησης Βασική εκπρόσωπος της microητριαρχικής θεωρίας είναι η Marija Gimbutas

στηριζόmicroενη στο πλήθος των ειδωλίων από οικισmicroούς των Βαλκανίων τους οποίους

ανέσκαψε η ίδια microεταξύ αυτών και οι Σιταγροί ∆ράmicroας Η Gimbutas φαντάστηκε έναν

προϊστορικό γυναικοκεντρικό πολιτισmicroό microε φυσιολατρικό ειρηνικό χαρακτήρα τον

laquoπολιτισmicroό της Θεάςraquo ο οποίος καταπνίγηκε από πολεmicroοχαρή πατριαρχικά φύλα της

εποχής του χαλκού Οι δοξασίες της Μεγάλης Μητέρας έγιναν δηmicroοφιλείς microεταξύ των

κινηmicroάτων της laquoΝέας Εποχήςraquo (ένα κράmicroα οικοφεmicroινισmicroού microυστικισmicroού και

νεοπαγανισmicroού) κυρίως στις ΗΠΑ παρόλο που δεν επιβεβαιώνονται αρχαιολογικά Όσο

και αν η microητριαρχική ουτοπία microπορεί να αιτιολογηθεί ως αντίλογος σε αιώνες

3

microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της

πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη

σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η

διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση

Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και

πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική

γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει

εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά

αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά

στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή

αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη

σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές

θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι

microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες

απούσες στις νεολιθικές κοινότητες

Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε

microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως

στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους

Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα

κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και

στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο

υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από

πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο

πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση

microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο

στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)

Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η

παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα

αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν

χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και

όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους

οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής

νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο

πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία

4

εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή

προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -

από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες

microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε

και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία

φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια

ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα

κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους

Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε

πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου

Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά

είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται

microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά

χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)

που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την

ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς

και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις

σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το

ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό

Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας

Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός

συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo

χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται

προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα

microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας

και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις

είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των

γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος

κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν

όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν

βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης

Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι

τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής

Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε

5

εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας

πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί

να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής

Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα

microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες

συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -

βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση

γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)

Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση

εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες

απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις

λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την

αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά

αντικείmicroενα

Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την

αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές

σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη

περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη

microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν

τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα

από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των

προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να

ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών

δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται

στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα

γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του

ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο

και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές

Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται

εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής

αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

2

των ακρόλιθων microε σώmicroα από πηλό και ένθετο κεφάλι από πέτρα Πολλά απεικονίζουν

microορφές ενηλίκων και παιδιών γυναικείες και ανδρικές σε όρθια καθιστή ή επικλινή

στάση συχνά microε τονισmicroένα τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φύλου (εικ 1-4) και άλλες

laquoδιαφυλικέςraquo Σπανιότερα είναι τα ερmicroαφρόδιτα ή υβριδικά ζωόmicroορφα όντα Επίσης

υπάρχουν οmicroοιώmicroατα ζώων προπλάσmicroατα σπιτιών και φούρνων άλλα που microιmicroούνται

καρβέλια ψωmicroιού microικρογραφίες επίπλων και σκευών καθώς και ανθρωπόmicroορφα ή

ζωόmicroορφα επιθέmicroατα αγγείων

Η τυπολογία η τεχνοτροπία και η συχνότητα εmicroφάνισης ορισmicroένων κατηγοριών

παρουσιάζουν αξιοσηmicroείωτες διαφορές κατά περιοχές Μεταξύ των αγαλmicroατιδίων microε

αναγνωρίσιmicroο φύλο πλειοψηφούν τα γυναικεία αν και η αναλογία γυναικείων-ανδρικών

microπορεί να διαφέρει τοπικά και χρονικά Η νεολιθική ειδωλοπλαστική διακρίνεται για τη

συνύπαρξη αφαιρετικότητας και φυσιοκρατίας ενώ microια άλλη τάση εκφράζεται microε την

υπερβολική απόδοση microερών του σώmicroατος καιή των φυσιογνωmicroικών λεπτοmicroερειών Συχνά

η τεχνική επεξεργασία εmicroπλουτίζεται microε χρώmicroατα εγχαράξεις και πλαστικά επιθέmicroατα

προς δήλωση της ανατοmicroίας του ενδύmicroατος και του καλλωπισmicroού

Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικείων ειδωλίων σε σύγκριση microε τα ανδρικά

υπαγόρευσε την άποψη ότι πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα ή Θεά της Γονιmicroότητας Η

θεωρία της microητριαρχίας βασίστηκε σε microυθολογικές αναφορές εθνογραφικές

παρατηρήσεις και απεικονίσεις γυναικών microε microορφή ειδωλίων βραχογραφιών επιθεmicroάτων

σε αγγεία σφραγιδολίθων και τοιχογραφιών που ανευρίσκονται σε διάφορες περιοχές του

πλανήτη από την παλαιολιθική εποχή αλλά προοδευτικά φθίνουν καθώς οι

γεωργοκτηνοτροφικοί οικισmicroοί microετασχηmicroατίζονται σε πόλεις και παγιώνεται η κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Η εκτεταmicroένη διάδοση αυτών των αντικειmicroένων ιδίως των ειδωλίων

οδήγησε σε έναν ερmicroηνευτικό συγκρητισmicroό ανεξαρτήτως χρονολόγησης ανασκαφικών

συmicroφραζοmicroένων θεmicroατολογίας microεγέθους υλικού κατασκευής επεξεργασίας και

διακόσmicroησης Βασική εκπρόσωπος της microητριαρχικής θεωρίας είναι η Marija Gimbutas

στηριζόmicroενη στο πλήθος των ειδωλίων από οικισmicroούς των Βαλκανίων τους οποίους

ανέσκαψε η ίδια microεταξύ αυτών και οι Σιταγροί ∆ράmicroας Η Gimbutas φαντάστηκε έναν

προϊστορικό γυναικοκεντρικό πολιτισmicroό microε φυσιολατρικό ειρηνικό χαρακτήρα τον

laquoπολιτισmicroό της Θεάςraquo ο οποίος καταπνίγηκε από πολεmicroοχαρή πατριαρχικά φύλα της

εποχής του χαλκού Οι δοξασίες της Μεγάλης Μητέρας έγιναν δηmicroοφιλείς microεταξύ των

κινηmicroάτων της laquoΝέας Εποχήςraquo (ένα κράmicroα οικοφεmicroινισmicroού microυστικισmicroού και

νεοπαγανισmicroού) κυρίως στις ΗΠΑ παρόλο που δεν επιβεβαιώνονται αρχαιολογικά Όσο

και αν η microητριαρχική ουτοπία microπορεί να αιτιολογηθεί ως αντίλογος σε αιώνες

3

microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της

πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη

σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η

διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση

Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και

πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική

γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει

εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά

αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά

στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή

αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη

σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές

θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι

microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες

απούσες στις νεολιθικές κοινότητες

Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε

microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως

στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους

Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα

κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και

στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο

υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από

πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο

πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση

microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο

στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)

Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η

παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα

αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν

χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και

όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους

οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής

νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο

πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία

4

εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή

προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -

από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες

microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε

και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία

φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια

ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα

κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους

Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε

πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου

Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά

είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται

microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά

χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)

που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την

ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς

και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις

σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το

ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό

Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας

Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός

συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo

χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται

προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα

microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας

και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις

είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των

γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος

κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν

όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν

βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης

Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι

τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής

Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε

5

εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας

πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί

να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής

Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα

microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες

συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -

βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση

γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)

Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση

εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες

απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις

λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την

αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά

αντικείmicroενα

Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την

αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές

σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη

περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη

microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν

τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα

από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των

προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να

ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών

δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται

στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα

γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του

ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο

και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές

Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται

εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής

αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

3

microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της

πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη

σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η

διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση

Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και

πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική

γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει

εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά

αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά

στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή

αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη

σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές

θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι

microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες

απούσες στις νεολιθικές κοινότητες

Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε

microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως

στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους

Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα

κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και

στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο

υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από

πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο

πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση

microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο

στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)

Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η

παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα

αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν

χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και

όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους

οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής

νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο

πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία

4

εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή

προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -

από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες

microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε

και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία

φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια

ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα

κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους

Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε

πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου

Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά

είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται

microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά

χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)

που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την

ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς

και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις

σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το

ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό

Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας

Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός

συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo

χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται

προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα

microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας

και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις

είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των

γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος

κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν

όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν

βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης

Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι

τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής

Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε

5

εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας

πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί

να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής

Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα

microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες

συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -

βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση

γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)

Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση

εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες

απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις

λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την

αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά

αντικείmicroενα

Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την

αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές

σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη

περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη

microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν

τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα

από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των

προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να

ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών

δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται

στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα

γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του

ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο

και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές

Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται

εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής

αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

4

εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή

προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -

από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες

microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε

και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία

φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια

ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα

κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους

Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε

πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου

Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά

είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται

microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά

χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)

που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την

ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς

και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις

σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το

ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό

Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας

Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός

συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo

χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται

προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα

microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας

και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις

είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των

γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος

κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν

όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν

βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης

Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι

τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής

Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε

5

εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας

πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί

να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής

Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα

microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες

συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -

βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση

γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)

Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση

εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες

απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις

λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την

αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά

αντικείmicroενα

Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την

αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές

σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη

περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη

microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν

τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα

από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των

προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να

ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών

δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται

στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα

γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του

ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο

και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές

Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται

εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής

αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

5

εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας

πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί

να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής

Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα

microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες

συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -

βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση

γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)

Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση

εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες

απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις

λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την

αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά

αντικείmicroενα

Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την

αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές

σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη

περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη

microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν

τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα

από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των

προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να

ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών

δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται

στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα

γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του

ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο

και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές

Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται

εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής

αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

6

σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα

(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα

εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας

από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το

Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος

Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει

αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις

παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα

αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις

Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει

διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι

περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ

την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να

ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία

ΤΑΦΕΣ

Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν

έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις

φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να

αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς

Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας

ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον

Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο

(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη

ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην

πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο

Αρχοντικό Πέλλας

Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι

ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας

διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η

εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo

ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν

την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές

ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

7

δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών

διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως

τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα

στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια

από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις

τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι

καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των

συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη

laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού

παρελθόντος

Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος

Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη

εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή

Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο

Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται

από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και

αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)

λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες

θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται

κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις

Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-

τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε

γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του

ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο

(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες

τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και

σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό

Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα

σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo

αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου

Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία

νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε

παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις

αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

8

επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές

αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙

χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε

αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών

αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί

θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας

και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό

σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό

προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο

αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν

ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες

απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε

εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά

παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες

και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος

(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως

εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η

αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)

Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή

microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε

πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν

χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση

τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους

στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη

ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και

το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το

οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα

όστρεα του νεκροταφείου

Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η

αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα

αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας

Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα

κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία

είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

9

σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες

microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι

δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό

(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την

επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η

βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων

Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων

πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η

αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες

τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το

τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες

πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως

αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από

κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες

αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα

εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε

γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση

φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα

στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να

πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν

αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό

τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο

πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων

Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί

αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις

ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι

ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo

κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν

σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά

τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε

σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία

γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία

Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική

αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

10

Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα

περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα

και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής

ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική

ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας

ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το

νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και

άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση

Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου

Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι

συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και

παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια

δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη

κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς

πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή

του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων

Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα

Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν

microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες

Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την

εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών

τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής

του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα

εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες

διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών

(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα

που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν

κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά

microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις

Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές

διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ

ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς

νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές

ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

11

διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της

πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών

φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της

δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε

χονδρόκοκκα άmicroυλα

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες

(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων

(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό

Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το

κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την

υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη

microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση

πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος

- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την

κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας

Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί

ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες

έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας

Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική

- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)

Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά

και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα

απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές

διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση

περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις

εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας

αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη

διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν

περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις

Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας

στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς

ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

12

οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει

γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα

αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)

και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το

Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική

διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η

Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της

αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της

Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την

Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού

πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά

κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς

τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -

χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί

στις microυκηναϊκές κοινωνίες

Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά

εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον

Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς

στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι

ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής

ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας

Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει

αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε

γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες

περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν

αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε

αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή

microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν

πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της

συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί

υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

13

Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της

αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης

νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο

αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού

(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε

προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα

πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο

microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή

κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν

χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)

είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς

αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για

να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη

πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα

υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά

όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και

ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό

δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα

κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα

συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για

συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν

επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)

∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα

υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά

Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για

παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις

εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες

Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς

κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό

και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης

Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση

άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

14

έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του

Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε

microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού

στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και

θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων

συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες

γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία

microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα

και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής

χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα

σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών

Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική

πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης

νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα

αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του

χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη

για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον

Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες

αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για

το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης

στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι

οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν

άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες

περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)

διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες

και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη

εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως

συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους

Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους

Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία

των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός

συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης

microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και

συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

15

Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους

πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές

εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία

εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα

των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο

microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια

άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική

microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας

καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική

ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη

φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές

κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-

συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του

χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός

του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι

διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν

laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης

αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού

διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική

ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή

θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει

microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της

ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να

ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε

γυναικείες

Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη

συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως

πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς

πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο

των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα

microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς

της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα

βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι

από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

16

παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε

ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι

η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα

microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη

διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια

ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών

(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)

Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και

συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται

γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο

ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά

επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε

microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την

ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα

τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας

πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)

Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής

στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών

και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η

εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις

Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα

απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης

εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η

τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το

εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην

αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)

microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της

κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli

Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για

τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα

ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα

είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους

ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής

πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

17

microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε

σαmicroανιστικές τελετές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη

Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο

Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο

Θεσσαλονίκης

Εγνατία

Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού

Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου

Θεσσαλονίκης

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία

26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο

Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων

Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et

UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la

Gregravece antique - University of Texas at Austin

Program in Aegean Scripts and Prehistory

BAR IS British Archaeological Reports International

Series Oxford Archaeopress

BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BSA Annual of the British School at Athens

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

18

Dikili Tash

Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine

orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)

Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes

Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel

der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979

(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)

Volker Spiess

SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology

Sheffield Sheffield Academic Press

UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen

Institute of Archaeology Monumenta

Archaeologica

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας

Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic

and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597

αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American

Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-

327

Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της

εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της

Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών 1997

Αρχοντικό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

19

Άσσηρος

Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta

Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in

prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash

Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James

Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479

Γιαννιτσά

Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134

_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)

111-126

_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7

(1993) 135-146

Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην

περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186

∆ήmicroητρα

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)

Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997

∆ισπηλιό

Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής

lthttpdispiliowebauthgrgt

Θέρmicroη

Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής

Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας

και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt

Καστανάς

Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985

Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986

Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989

Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984

_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987

Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

20

Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983

Λιβαδοπόταmicroος

Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο

της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19

(2005) 579-594

Μακρύγιαλος

Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)

Μάνδαλο

Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του

χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ

11 (1997) 155-163

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo

Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου

Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177

Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο

Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180

_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135

_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421

_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989

τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216

_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-

158

Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη

Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία

Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983

(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465

Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron

to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of

ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April

2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325

Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an

archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

21

Νέα Νικοmicroήδεια

Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early

Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the

ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996

Ντικιλί Τας

Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash

village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la

Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la

Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008

Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992

_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004

Ροδοχώρι

Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies

5 (1964) 110-124

Σέρβια

Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington

Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue

excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA

supplementary volume 32) London British School at Athens 2000

Σιταγροί

Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and

technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen

and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean

Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-

35

Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece

1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003

Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric

village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986

Σκάλα Σωτήρος

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος

Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

22

_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-

431

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520

_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545

Τούmicroπα

Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή

Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ

5 (1991) 209-219

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272

_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-

387

Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404

Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην

κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297

Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου

στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232

_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας

Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213

_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286

Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222

_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275

ΤΑΦΕΣ

Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969

Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια

Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών

Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004

Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα

νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο

Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007

lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt

Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής

του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

23

Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου

2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

2004 341-352

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία

2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999

Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι

(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992

Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ

Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος

29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών

Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185

Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient

Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008

Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah

Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age

cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in

collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005

Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central

and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001

ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και

εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)

Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου

προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological

implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people

and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York

Leicester University Press 1997 88-112

Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo

Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social

implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt

(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

24

Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21

April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196

Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo

Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)

2007 183-208

Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead

(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ

Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and

non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient

warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99

ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ

Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη

εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210

Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα

Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού

κόσmicroου Ι 1999 107-116

Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του

microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225

Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η

περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190

Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής

Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242

Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece

Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173

Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A

Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of

Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)

Archaeometry 43 2 (2003) 263-284

Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of

Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC

chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian

Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)

Wien 2003 131- 144

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

25

Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions

handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και

Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean

Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple

University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368

Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και

John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age

1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical

Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά

δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996

Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of

the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212

Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the

study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-

171

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

26

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής

(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

27

Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

28

Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

29

Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο

Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

30

Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής

(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

31

Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής

(Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

32

Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

33

Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

34

Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο

Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

35

Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο

Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

36

Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham

lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

37

Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής

στη Νέα Νικοmicroήδεια

∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

38

Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο

Αρχοντικό

Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

39

Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt

40

Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)

Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt