1

«Δίνοντασ ςτη ζωγραφικθ φωνθ και ζωγραφίζοντασ την ποίηςη»

Μαρία Μπετςάκου – Aντώνησ Στεργίου

Το Μείηον Πρόγραμμα Επιμόρφωςθσ Εκπαιδευτικών του 2011 αναφερόταν ςτθν αξιοποίθςθ των τεχνϊν ςτο ελλθνικό εκπαιδευτικό ςφςτθμα. Η Βενεηουζλα, ιδθ από το 2004 ζχει εντάξει ςτο εκπαιδευτικό τθσ ςφςτθμα το πρόγραμμα «Σκζψου με τθν τζχνθ», το οποίο, βαςιηόμενο ςτο «Visual Thinking Curriculum» του Ρανεπιςτθμίου του Harvard, εφαρμοηόταν από το 1995 πιλοτικά ωσ εναλλακτικι εκπαιδευτικι διδακτικι μζκοδοσ, δίνοντασ ζμφαςθ ςτθ διαδικαςία τθσ διερευνθτικισ μάκθςθσ και ςτθν ανάπτυξθ, εκ μζρουσ των μακθτϊν, προςωπικϊν μθχανιςμϊν για τθν καταςκευι νοθμάτων. Ο προθγοφμενοσ παραλλθλιςμόσ κα μποροφςε να λειτουργιςει αποκαρδιωτικά, ςυνδυαηόμενοσ, μάλιςτα, με τουσ μετεωριςμοφσ τθσ ςφγχρονθσ εκπαιδευτικισ πραγματικότθτασ και με το ςυχνό αίςκθμα ματαίωςθσ που νιϊκουμε όλοι οι εκπαιδευτικοί του κόςμου.

Κι όμωσ, μποροφμε και μόνοι μασ να αλλάξουμε τον μικρόκοςμο τθσ δικισ μασ τάξθσ και να απολαφςουμε μικρζσ αλλά ςθμαντικζσ νίκεσ. Χρειάηεται γνϊςθ, ζμπνευςθ, τόλμθ και ςυνεργαςία. Λζξεισ που λζγονται και ακοφγονται, βζβαια, εφκολα, αλλά υπάρχουν και πραγματοποιοφνται δφςκολα και με κόπο. Κατά τθ γνϊμθ μασ, θ αίςκθςθ τθσ αβεβαιότθτασ του αποτελζςματοσ είναι αυτι που κα μποροφςε να οδθγιςει ςε βεβαιότερα αποτελζςματα, γιατί μασ αναγκάηει να αναηθτιςουμε τθ γνϊςθ ωσ ςτιριγμα και τθν ζμπνευςθ ωσ εφαλτιριο, γιατί μασ προβάλλει ωσ μονόδρομο για τθν καινοτομία τθν τόλμθ και ωσ μονόδρομο για το τελικό αποτζλεςμα τθ ςυνεργαςία. Ρροςπακιςαμε, λοιπόν, να… ανατρζψουμε τθν ομολογία του Νίκου Εγγονόπουλου και να βροφμε ςε χαλεποφσ καιροφσ λίγο χϊρο για τθν …«ποίθςθ και άλλα παρόμοια».

Οι ςχζςεισ τθσ ποίθςθσ και τθσ ηωγραφικισ είναι γνωςτζσ και ανάγονται ςτον αρχαίο Ζλλθνα λυρικό ποιθτι Σιμωνίδθ τον Κείο. Ο Σιμωνίδθσ αποκαλεί τθ ηωγραφικι ςιωπθλι ποίθςθ και τθν ποίθςθ ηωγραφικι ομιλοφςα. Η φράςθ του αυτι, που τθν διζςωςε ο Ρλοφταρχοσ, κα περάςει ςτθ δυτικι φιλοςοφία μζςα από τθν Ποιθτικι τζχνθ του Οράτιου: “ut pictura poesis” και κα αποτελζςει το ςφνκθμα για μια από τισ πιο μακρόβιεσ και πολυςιμαντεσ φιλολογικζσ διαμάχεσ. Και θ ςφγχρονθ επιςτιμθ ξανανταμϊνει τθν ποίθςθ, τθν τζχνθ, τθ φιλοςοφία. Ο Einstein, προλογίηοντασ το 1933 το ζργο τοφ νομπελίςτα γερμανοφ φυςικοφ Μax Planck “Where is science going?” γράφει: «Ο άνκρωποσ προςπάκθςε πάντα να ςχθματίςει μια απλι και ςυνοπτικι εικόνα του κόςμου που τον περιβάλλει. Για να το πετφχει, μορφοποιεί μια εικόνα που δίνει απτι ζκφραςθ ς’ αυτό που ςυλλαμβάνει ο νουσ για τθ φφςθ. Το ίδιο πράγμα κάνει και ο ηωγράφοσ και ο φιλόςοφοσ και ο φυςικόσ, ο κακζνασ με τον τρόπο του».

Η αιτία για το δικό μασ αντάμωμα ανάμεςα ςτθ ηωγραφικι και τθν ποίθςθ ιταν θ ανάγκθ μασ να ανοίξουμε ςτθν τζχνθ τισ πόρτεσ μιασ δυςκίνθτθσ εκπαιδευτικισ πραγματικότθτασ. Τθν αφορμι, όμωσ, μασ τθν ζδωςαν τρία τυχαία γεγονότα. Το 2014 ςυμπλθρϊκθκαν 400 χρόνια από τον κάνατο του Δομινικου Θεοτοκόπουλου και για τον λόγο αυτό είχε ανακθρυχκεί ωσ «ζτοσ Γκρζκο» ςτθν Ελλάδα και ςτθν Ιςπανία. Ωσ φόρο τιμισ ςε ζναν από τουσ ςθμαντικότερουσ καλλιτζχνεσ - που αν και ζμεινε ςτθν αφάνεια για τρεισ αιϊνεσ, λειτοφργθςε ωσ καταλφτθσ για τθ ςφγχρονθ τζχνθ - αποτζλεςε θ δράςθ «Ταξιδεφοντασ ςτον μαγικό κόςμο ενόσ μεγάλου Ζλλθνα, του Δομινικου Θεοτοκόπουλου (El Greco)» με τθν ευκφνθ τθσ ςχολικισ ςυμβοφλου φιλολόγων Ξάνκθσ, Άννασ Αγγελοποφλου, και τθσ υπεφκυνθσ ςχολικϊν δραςτθριοτιτων τθσ Διεφκυνςθσ Δευτεροβάκμιασ Εκπαίδευςθσ νομοφ Ξάνκθσ, Ρόπθσ Κλοφρθ.

Το δεφτερο τυχαίο γεγονόσ ιταν ότι και οι δυο μασ ωσ εκπαιδευτικοί μοιραηόμαςταν κατά τθν τρζχουςα ςχολικι χρονιά (2014-2015) τθ διδαςκαλία του ποιθτικοφ είδουσ του δράματοσ ςτα επτά τμιματα τθσ Β’ Λυκείου ςτο 2ο Γενικό Λφκειο Ξάνκθσ. Διδάςκαμε τθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι και διαπιςτϊναμε ότι θ μεταφραςτικι επεξεργαςία προςζγγιηε τα όρια του άκλου για τουσ μακθτζσ, απωκϊντασ τουσ ταυτόχρονα και από τθ νοθματικι προςζγγιςθ. Η κινθματογραφικι και ςφγχρονθ κεατρικι απόδοςθ του ζργου άρχιςε να κινθτοποιεί τουσ μακθτζσ, αλλά ιταν μια κινθτοποίθςθ εξωτερικι. Χρειαηόμαςταν μια κινθτοποίθςθ εκ των ζςω. Και το τολμιςαμε. Η Αντιγόνθ του Σοφοκλι διεκδίκθςε τθν αυτονομία τθσ ατομικισ τθσ φπαρξθσ, ο El Greco διεκδίκθςε τθν αυτονομία τθσ καλλιτεχνικισ του φπαρξθσ, και εμείσ, δυο εκπαιδευτικοί και οκτϊ μακθτζσ (αρικμοί διαχειρίςιμοι) προςπακιςαμε πειραματικά να… αυτονομθκοφμε και να αυτονομιςουμε τόςο το ζργο του El Greco όςο και το ζργο του Σοφοκλι, παράγοντασ ζνα δικό μασ ζργο που κα μποροφςε - ίςωσ - να βοθκιςει και να εμπνεφςει και τουσ άλλουσ μακθτζσ.

2

Και το τρίτο τυχαίο γεγονόσ ιταν το βιβλίο του Ιταλοφ Αλεςςάνδρο Μπαρίκκο Ομιρου Ιλιάδα. Με τθ ςκζψθ τθσ προςαρμογισ του κειμζνου για μια ανάγνωςθ ςε ευρφ κοινό, ο Αλεςςάντρο Μπαρίκκο ξαναδιαβάηει και ξαναγράφει τθν Ιλιάδα, αποτίνοντασ φόρο τιμισ ςτον Πμθρο και αναγνωρίηοντασ ςτο ζργο του όλο το μεγαλείο και τθν οδφνθ του ανκρϊπινου πεπρωμζνου. Συναρμολογεί το αρχικό υλικό ςε μια χορωδία από είκοςι μία φωνζσ· οι ιρωεσ του Ομιρου καλοφνται ςτθ ςκθνι -οι κεοί μζνουν ςτα παραςκινια- για να εξιςτοριςουν, με φωνι πολφ γνϊριμθ ςτ' αυτιά μασ, μια ιςτορία πάκουσ και αίματοσ, τον μεγάλο τουσ πόλεμο, τθ μεγαλειϊδθ τουσ περιπζτεια. Ζτςι και εμείσ ηθτιςαμε από τουσ μακθτζσ μασ τθ ςφνκεςθ μικρϊν αυτοαναφορικϊν ιςτοριϊν των θρϊων τθσ Αντιγόνθσ του Σοφοκλι, όταν οι τραγικοί ιρωεσ - ςε ζνα φανταςτικό επίπεδο – ζχουν πια φτάςει ςτθν αυτογνωςία. Ρριν από τουσ μακθτζσ πειραματιςτικαμε αναλαμβάνοντασ οι ίδιοι να ςυνκζςουμε τθν αυτοαναφορικι ιςτορία του χοροφ. Τθν παρουςιάςαμε ςτουσ μακθτζσ, ζτςι ϊςτε ακόμθ και τυχόν φυγόκεντρεσ προςπάκειζσ τουσ να είναι ςυνειδθτζσ.

Οι μακθτζσ μελζτθςαν τθν Αντιγόνθ του Σοφοκλι, επζλεξαν ζναν ιρωα και ςτοχάςτθκαν πάνω ςε αυτόν. Στθριγμζνοι ςτθν προςωπικι τουσ ανάγνωςθ και ςε πλοφςιο θλεκτρονικό βοθκθτικό υλικό ο κακζνασ αρχικά ζγραψε τον μονόλογο του ιρωα που διάλεξε. Αυτό ιταν το εφκολο του πράγματοσ. Πταν άρχιςε θ ζρευνα μορφϊν και εικόνων ςτα ζργα του Δομινικου Θεοτοκόπουλου που να ταιριάηουν ςτουσ μονολόγουσ που γράφτθκαν, τότε άρχιςαν οι δυςκολίεσ. Ψθλόλιγνεσ δυναμικζσ μορφζσ με πλοφςιο χρϊμα άλλοτε επιλζγονταν αμζςωσ για να επενδφςουν το κείμενο, άλλοτε το κείμενο ξαναγραφόταν για να μιλιςει ςτον τόνο των μορφϊν του Θεοτοκόπουλου. Μζχρι το τζλοσ, κανείσ μασ δεν ιταν ςίγουροσ. Δεν ξζρουμε αν τελικά ο Θεοτοκόπουλοσ ι ο Σοφοκλισ περιςςότερο επθρζαηαν το δικό μασ ζργο. Μάλλον και οι δυο.

Και οι δυο μαηί προςπακιςαμε να επζμβουμε διακριτικά ςτα αρχικά κείμενα των μακθτϊν και να δϊςουμε ζναν ιαμβικό ρυκμό ςτον λόγο τουσ, για να κυμίηουν – κατά κάποιο τρόπο - ποίθςθ. Ρροςζξαμε τθ ςτίξθ και τθ φραςτικι δομι, δθλαδι τθ ςειρά των λζξεων, κακιςτϊντασ τθν πρϊτθ λζξθ πλθροφοριακά εςτιαςμζνθ, ϊςτε να είναι άμεςθ θ ςφνδεςθ λόγου-εικόνασ. Διαγράψαμε τα ονόματα των θρϊων και επιλζξαμε τθ ςειρά παρουςίαςισ τουσ. Κδιουσ επιλεγμζνουσ πίνακεσ τουσ αντικαταςτιςαμε με παρεμφερείσ, καταφζρνοντασ τελικά οι ηωγραφικζσ μορφζσ του Θεοτοκόπουλου να χρθςιμοποιθκοφν μόνο μια φορά ςτθν οπτικοποίθςθ των προςωπικϊν ιςτοριϊν των θρϊων τθσ Αντιγόνθσ. Επιδιϊξαμε να μθν επιβαρφνουμε τουσ μακθτζσ με τθν ζκφραςθ και τθ μορφι, κεωρϊντασ τα φυγόκεντρα για αυτοφσ, αλλά ευκφνθ για εμάσ.

Τι αποκομίςαμε από όλθ αυτι τθν προςπάκεια; Συνεργαηόμενοι, φζραμε ςε πζρασ κάτι που καταρχάσ μασ φαινόταν ςχεδόν αδφνατο. Ήταν ζνα μάκθμα και αυτό για όλουσ μασ. Φζραμε τθν τζχνθ ςτο ςχολείο εμείσ, χωρίσ να το περιμζνουμε από τουσ άλλουσ, και ηωντανζψαμε κάτι που μασ φαινόταν ςχεδόν νεκρό. Διαπιςτϊςαμε ότι ςτθν τζχνθ δεν υπάρχουν οφτε ονόματα οφτε χϊροσ οφτε χρόνοσ. Για αυτό και δεν δϊςαμε ονόματα ςτουσ ιρωζσ μασ, υπάρχουν πάντα και παντοφ.

Ταξιδζψαμε ςτον μαγικό κόςμο ενόσ μεγάλου Ζλλθνα, του Σοφοκλι, μζςα από τον μαγικό κόςμο ενόσ άλλου μεγάλου Ζλλθνα, του Δομινικου Θεοτοκόπουλου. Η φανταςία όλων μασ – μακθτϊν και εκπαιδευτικϊν - ζχει ανάγκθ να βρει χϊρουσ μζςα ςτο ςχολείο να ταξιδζψει. Συνειδθτοποιιςαμε ότι θ τζχνθ μοιάηει με τον ζναςτρο ουρανό: υπάρχουν τα αςτζρια- οι ςτακερζσ - και ο κακζνασ από εμάσ, τραβϊντασ όςεσ γραμμζσ κζλει, μπορεί να δθμιουργιςει απεριόριςτο αρικμό ςχθμάτων, νοθμάτων, ερμθνειϊν, προςεγγίςεων.

Δίνουμε ςτθ ηωγραφικι φωνι και ηωγραφίηουμε τθν ποίθςθ. Απολαφςτε ζνα ζργο αφθγθματικισ ηωγραφικισ.

3

Bιβλιογραφία:

1. Howard, W. G.(1909). "Ut Pictura Poesis". Publications of the Modern Language Association of America:

40-123.

2. McCourt, F. (2005). Teacher Man: A memoir. Simon and Schuster.

3. Planck, M.(1932). Where is Science Going? Ed. James Vincent Murphy. New York: WW Norton.

4. Tishman, S. - McGillivray, D. - Palmer, P. (1999). "Investigating the Educational Impact and Potential of

the Museum of Modern Art’s Visual Thinking Curriculum: Final Report." Unpublished manuscript.

Harvard Project Zero.

5. Τςαφταρίδθσ, Ν. (2011). Αξιοποίθςθ των τεχνών ςτθν εκπαίδευςθ, Βαςικό επιμορφωτικό υλικό, τ. Γ’,

ςτο διαδίκτυο: http://www.epimorfosi.edu.gr/images/stories/ebook-epimorfotes/texnes/9.TEXNES.pdf

Χρήςιμεσ ιςτοςελίδεσ

1. http://www.circe.be/content/view/47/279/lang,gr/ (κλαςικζσ ςπουδζσ ςτισ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ).

2. http://www.el-greco-foundation.org/ (ολόκλθρο το ζργο του El Greco).

3. http://www.pz.gse.harvard.edu/project_zero_past_projects.php (project του πανεπιςτθμίου

Harvard για τθν τζχνθ ςτο ςχολείο).

4. https://www.youtube.com/watch?v=jGpww1E3x8A (κινθματογραφικι απόδοςθ Αντιγόνθσ του

Σοφοκλι).

5. http://www.panoreon.gr/files/items/1/163/ut_pictura_poesis_%E0%A4%A0_%E5%A9%A0_.pdf?rnd

=1290776258 (το κοινωνικό πλαίςιο τθσ τζχνθσ και θ κεωρία τθσ τζχνθσ).