Πανεπιστήμιο Κρήτης

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών

Τμήμα Ψυχολογίας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

(διαφάνειες του μαθήματος)

Διδάσκων: Μανόλης Δαφέρμος

Ρέθυμνο, Χειμερινό εξάμηνο ακαδημαϊκού

έτους 2013-2014

Πανεπιστήμιο Κρήτης

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών

Τμήμα Ψυχολογίας

Μάθημα: Εισαγωγή στη Φιλοσοφία

Διδάσκων: Μ.Δαφέρμος

Σύντομη περίληψη

Στο συγκεκριμένο μάθημα θα πραγματοποιηθεί μια απόπειρα ανίχνευσης του

βασικού προβλήματος της Φιλοσοφίας και των κυριότερων φιλοσοφικών

κατευθύνσεων. Στο πλαίσιο του μαθήματος αναλύονται οι σημαντικότερες ιστορικές

στιγμές στην ανάπτυξη του φιλοσοφικού στοχασμού από την αρχαιότητα μέχρι

σήμερα. Επίσης, επιχειρείται η διερεύνηση επίκαιρων μεθοδολογικών και ηθικών

προβλημάτων που εγείρονται στη σφαίρα των κοινωνικών επιστημών και ιδιαίτερα

της Ψυχολογίας.

Σχέδιο μαθήματος

1. Κοινωνική και επιστημολογική σημασία του φιλοσοφικού στοχασμού.

2. Βασικό πρόβλημα της Φιλοσοφίας. Κυριότερες φιλοσοφικές κατευθύνσεις.

3. Κλάδοι της Φιλοσοφίας.

3.1.Γνωσιολογία. Βαθμίδες ανάπτυξης της γνωσιακής διαδικασίας.

4. Σημαντικές στιγμές της Ιστορίας της Φιλοσοφίας.

4.1.Ιστορικές προϋποθέσεις γένεσης της Φιλοσοφίας.

4.2.Από το Μύθο στο Λόγο. Αρχαία Φιλοσοφία.

4.3. Φιλοσοφία της Νεωτερικότητας (εμπειρισμός, ορθολογισμός, κλπ.).

4.4. Μαρξισμός.

4.5. Ρεύματα της σύγχρονης Φιλοσοφίας (από τον θετικισμό και την φιλοσοφία της

ζωής στον μεταμοντερνισμό).

5. Η λογικο-ιστορική μεθοδολογία διερεύνησης της κοινωνίας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Βαζιούλιν Β.(2004). Λογική της Ιστορίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Δελλής, Ι.(2002). Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Βείκος, Θ. (1989). Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Αθήνα: Θεμέλιο.

Θεοδωρίδης, Χ. (1982). Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Αθήνα: Βιβλιοπ. «Εστίας».

Μπιτσάκης, Ε. (1984). Τι είναι Φιλοσοφία. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μπιτσάκης, Ε. (1981). Φιλοσοφία του ανθρώπου. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος. Παυλίδης, Π. Η γνώση στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης. Θεσσαλονίκη:

Επίκεντρο. Perry, J. & Bratman, M. (1999). Introduction to Philosophy. New York: Oxford

University Press. Russ, J.(2005). Η περιπέτεια της ευρωπαϊκής σκέψης. Αθήνα: Τυπωθείτω. Searle, J. (1997). The Mystery of Consciousness. New York: New York Review Press.

Αξιολόγηση φοιτητών

Γραπτές εξετάσεις 60%, εκπαιδευτικές ασκήσεις (εργασίες, παρουσιάσεις, τεστ) 40%.

Ορισμένοι ορισμοί της Φιλοσοφίας 1. Σοφία: γνώση, σωματική δεξιότητα (Όμηρος)

2. φιλοσοφώ: εξετάζω με προσοχή, παρατηρώ (Ηρόδοτος)

3.φιλόσοφος είναι ο άνθρωπος «σοφίαν ασπαζόμενος», φιλοσοφία ως γίγνεσθαι προς τη σοφία

(Πυθαγόρας)

4. «οι φιλόσοφοι άντρες πρέπει να είναι γνώστες πάρα πολλών»

«πολυμαθίην νόον ου διδάσκει» (Ηράκλειτος)

5.Ο άνθρωπος «μεταξύ σοφού και αμαθούς» (Σωκράτης)

«το θαυμάζειν είναι η μόνη αρχή της φιλοσοφίας»

φιλόσοφοι «φιλοθεάμονες της αλήθειας» (Πλάτωνας), φιλοσοφία ως ακόρεστη επιθυμία για γνώση,

«περιαγωγή» της ψυχής στην ιδέα του αγαθού

Φιλοσοφία ως «μελέτη του θανάτου» (Πλάτων, Φαίδρος)

6. Η Φιλοσοφία ως θεραπεία της ψυχής από τα πάθη σε αντιδιαστολή με την Ιατρική, που είναι η

θεραπεία του σώματος (Δημόκριτος, DK68B31

7.φιλοσοφία ως «τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών» (Αριστοτέλης)

φιλοσοφία : η σύλληψη του «καθόλου» (της ολότητας)

μελετά την «ακίνητη και αιώνια ουσία των πραγμάτων»

“...εξ αιτίας του θαυμασμού οι άνθρωποι και τώρα και στην αρχή άρχισαν να φιλοσοφούν. Στην πρώτη

αρχή εθαύμασαν τα παράδοξα φαινόμενα που άμεσα εμπροστά τους είχαν, έπειτα σιγά σιγά

προοδεύοντας έπεσαν σε απορία και για τα μεγαλύτερα, πχ. για τα παθήματα της Σελήνης, για τα

ηλιακά και αστρικά φαινόμενα και για την γένεση των πάντων. Όποιος όμως απορεί και θαυμάζει έχει

την ιδέα ότι βρίσκεται σε άγνοια (γι αυτό και όποιος τους μύθους αγαπά, είναι κατά κάποια άποψη

φιλόσοφος. Γιατί το περιεχόμενο του μύθου είναι θαυμαστά συμβεβηκότα). Ώστε αφού βέβαια

εφιλοσόφησαν προσπαθώντας να ξεφύγουν από την άγνοια, είναι φανερό πως φιλοσόφησαν για να

ημπορούν να ιδούν το είδος των πραγμάτων και όχι για κάποια πρακτική χρησιμοποίηση. Μάρτυρα σ’

αυτά που λέμε το τι συνέβηκε φέρνομε. Ημπορούμε δηλαδή να πούμε, όταν πιά είχαν τακτοποιηθεί

όλες οι υλικές προυποθέσεις και για καλοζωία και για εξύψωση της ζωής, άρχισε η αναζήτηση για μια

τέτοια βαθύτερη ενατένιση. Ολοφάνερο λοιπόν είναι ότι ζητούμε αυτή και όχι για κάποια άλλη

χρησιμοποίηση έξω από τον εαυτό της, αλλά όπως λέμε ελεύθερον άνθρωπο, οποίος υπάρχει για τον

εαυτό του και όχι για έναν άλλο, έτσι και αυτή, γιατί μονάχα αυτή υπάρχει για τον εαυτό της»

(Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Α, 982b).

7. «επιτήδευσιν σοφίας», «επιτήδευσιν λόγου» (συστηματική ενασχόληση). Η Φιλοσοφία ως «η περί

των βίον τέχνη» (Χρύσσιπος)

«ιατρείον έστιν άντρες, το του φιλοσόφου σχολείο» (Επίκτητος, Διατριβαί)

8.λόγος, διαλογισμός για την επίτευξη αταραξία της ψυχής και να γίνει ο βίος «ευδαίμων» (Επίκουρος)

9. Η αμφιβολία ως αρχή της Φιλοσοφίας. «Για να ερευνήσουμε την αλήθεια, είναι αναγκαίο μια φορά

στη ζωή μας να αμφιβάλουμε για όλα τα πράγματα, όσο αυτό είναι δυνατό. Καθώς είμαστε κάποτε

παιδιά και αποφανθήκαμε για τα πράγματα που παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας κατά ποικίλους

τρόπους, προτού ακόμη κάνουμε πλήρη χρήση του λόγου, πολλές γνώμες που διαμορφώνονται

αβασάνιστα μας εμποδίζουν να φτάσουμε στη γνώση της αλήθειας. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος ν’

απαλλαγούμε από αυτές παρά μόνο να επιχειρήσουμε, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή μας, να

αμφιβάλλουμε για όλα τα πράγματα για τα οποία υπάρχει έστω και η παραμικρή υποψία

αβεβαιότητας» (Descartes)

«Η φιλοσοφία στο σύνολο της μοιάζει με δέντρο. Οι ρίζες του είναι η Μεταφυσική, ο κορμός του η

Φυσική, και τα κλαδιά που βγαίνουν από τον κορμό όλες οι άλλες επιστήμες, που ανάγονται σε τρεις

πρωταρχικές: την Ιατρική, τη Μηχανική, και την Ηθική...Κι όμως δεν μαζεύουμε τους καρπούς ούτε

από τις άκρες των κλαδιών τους, έτσι και η πρωταρχική χρησιμότητα της φιλοσοφίας εξαρτάται από

τους ειδικότερους τομείς, τους οποίους μπορούμε να γνωρίσουμε στο τέλος» (Descartes)

10)Η φιλοσοφία απάντηση των ερωτημάτων: α)τι μπορώ να γνωρίσω, β)τι πρέπει να κάνω, γ)τι πρέπει

να ελπίζω, δ)τι είναι ο άνθρωπος (Καντ)

11. Η Φιλοσοφία από «αγάπη της σοφίας» θα πρέπει να γίνει πραγματική επιστήμη, συστηματική

γνώση, έλλογη σύλληψη της πραγματικότητας στην ολότητά της (Hegel)

10. «φιλοσοφία θα πει βρίσκεσαι καθ’ οδόν» (Jaspers)

η φιλοσοφία ως απόπειρα κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης (υπαρξιστές)

10. «όλη η φιλοσοφία είναι κριτική της γλώσσας» (Wittgenstein)

η φιλοσοφία η λογική της επιστήμης και ασχολείται με την λογική σύνταξη της γλώσσας (Carnap)-

αναλυτική φιλοσοφία

Διαστάσεις του «Φιλοσοφείν» 1. έκπληξη, θαυμασμός, απορία, παραδοξότητα

2. γνώση και όχι πίστη ή θαύμα, λόγος και όχι μύθος, αποδεικτικότητα, εγκυρότητα

3. αμφισβήτηση του αυτονόητου του κοινότυπου, από την επιφάνεια στην ουσία, από τη γνώμη στην

γνώση

4. αναζήτηση της αλήθειας, διαδικασία όχι έτοιμο αποτέλεσμα, γίγνεσθαι

5. από τα μυστήρια στον ελεύθερο διάλογο, η αλήθεια πρέπει να είναι ανοικτή, προσιτή σε όλους και

όχι σε κάποιο ιερατείο, δυνατότητα μετάδοσης

6.δυνατότητα αμφισβήτησης της αυθεντίας και των προκαταλήψεων της κοινής γνώμης

7. «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», μη εργαλειακή, μη χρησιμοθηρική αντιμετώπιση της

πραγματικότητας

Πτυχές του φιλοσοφικού στοχασμού

1. Φιλοσοφία ως μορφή επιστημονικής γνώσης,

ειδέναι, νόηση, αναστοχασμός

α) απεικόνιση της πραγματικότητας, της σχέσης του

ανθρώπου με τη φύση, αντανάκλαση του αντικειμένου

ως έχει ανεξάρτητα από τη σχέση του με το υποκείμενο

β) η γενικευτική απεικόνιση της ουσίας των

φαινόμενων, των ενδότερων, ουσιωδών σχέσεων του

αντικειμένου, «το οικείο εν γένει, ακριβώς επειδή

είναι οικείο δεν είναι εγνωσμένο» (Hegel), διαφορά

επιφάνειας και ουσίας των πραγμάτων

γ) κατηγοριακή σκέψη, απεικόνιση της ουσίας μέσω

εννοιών, κρίσεων, συλλογισμών,

δ) η γνώση ως μέσο για την παραγωγή νέας γνώσης,

όργανο για τη λύση προβλημάτων, διαδικασία

αναζήτησης και όχι έτοιμο αποτέλεσμα,

«το γυμνό αποτέλεσμα είναι το πτώμα που άφησε πίσω

του την τάση» (Χέγκελ)

2.Φιλοσοφία ως μορφή κοινωνικής συνείδησης, συν-

ειδέναι,

α) απεικόνιση, κατανόηση των σχέσεων, των δεσμών

μεταξύ των ανθρώπων ως ενεργών υποκειμένων Συνείδηση είναι ανώτερη και χαρακτηριστική για τον

άνθρωπο λειτουργία του εγκεφάλου, η ουσία της οποίας

είναι η απεικόνιση των αντικειμενικών σχέσεων και

ιδιαιτεροτήτων των πραγμάτων, της προκαταρκτικής

κατασκευής των πράξεων των ανθρώπων, της ρύθμισης

των σχέσεων του ανθρώπου με την κοινωνική και

φυσική πραγματικότητα.

Διαμεσολαβητική δραστηριότητα

Α)αλληλεπίδραση με τους άλλους ανθρώπους κατά τη

διαδικασία του εργασιακού μετασχηματισμού της

φύσης, δημιουργία και χρησιμοποίηση υλικών

εργαλείων Β)Χρησιμοποίηση συστήματος γλωσσικών σημείων ως

μέσου επικοινωνίας, ομιλία

3. Φιλοσοφία ως μορφή αυτοσυνείδηση

Ο άνθρωπος ως υποκείμενο αντίκειται απέναντι στον

εαυτό του ως αντικείμενο.

διαχωρισμός του ανθρώπου από το φυσικό και

κοινωνικό περιβάλλον, μετατροπή του «εαυτού» μας

σε αντικείμενο παρατήρησης, έρευνας, κατανόησης,

αυτορύθμισης, αυτοελέγχου

διαχωρισμός του εαυτού μας από τους «άλλους»,

εξατομίκευση ως διαδικασία αποχωρισμού του

ανθρώπου από τον ομφάλιο λώρο της κοινότητας

Αναπαραστάσεις της αυτοσυνείδησης

1)το μοντέλο της δέουσας συμπεριφοράς, του

«ρόλου»

2) η αναμενόμενη συμπεριφορά, που διαφέρει από τη

δέουσα

3)πραγματική συμπεριφορά

4)αντίληψη των «άλλων» για το συγκεκριμένο άτομο

5) η γνώμη που νομίζει το άτομο ότι έχουν οι άλλοι

γι’ αυτό

6)φαντασιακή εικόνα που προβάλει στους άλλους

7)εικόνα, ο μύθος που δημιουργεί το άτομο για τον

εαυτό του

8) το πραγματικό «Εγώ» του ανθρώπου

-μειωμένη αυτοσυνείδηση - παθητική προσαρμογή

στο πεπρωμένο του

-υπερβολικά μεγάλη αυτοπεποίθηση – το άτομο

χειραγωγός των άλλων

Επίπεδα, μορφές της κοινωνικής συνείδησης

1) πράξεις, δραστηριότητα, συμπεριφορά των ανθρώπων

α)ηθική - οι πράξεις των ανθρώπων από την άποψη της

ωφέλειας ή της βλάβης που μπορούν να επιφέρουν σε

άτομα, ομάδες ή την κοινωνία συνολικά (από την άποψη

του καλού και του κακού)

πχ. «οι δέκα εντολές» («ου κλέψεις» - ατομική ιδιοκτησία,

«ου μοιχεύσεις»-μονογαμία, «μην επιθυμήσεις την γυναίκα

του άλλου»-η γυναίκα ως ατομική ιδιοκτησία του άντρα)

«οφθαλμόν αντί οφθαλμού και τυφλωνόμαστε όλοι»

(Γκάντι)

η ηθική επιλογή ως φάσμα δυνατοτήτων

β) πολιτική - οι πράξεις των ανθρώπων από την άποψη της

κυριαρχίας και της υποταγής, της σύγκρουσης, του

ανταγωνισμού συμφερόντων

παρ. οι δέκα εντολές

«ου κλέψεις, ου μοιχεύσεις» (εμφάνιση σχέσεων

ιδιοκτησίας και νομιμοποίησή τους μέσω της ηθικής,

μονογαμία

πόλεμος ως συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα

πολιτικός μακιαβελισμός – ο σκοπός αγιάζει τα μέσα

κυνισμός, εγωισμός, υποταγή στις τρέχουσες συγκυρίες

εξαπάτηση, εξαγορά, εξολόθρευση: η πολιτική των ΗΠΑ

γ)δίκαιο ως νομιμοποίηση του κυρίαρχου status quo, του

εκάστοτε συσχετισμού – σύγκρουσης των υλικών

συμφερόντων, της σχέσης συναίνεσης και υποταγής

2) αισθήματα, συγκινήσεις, συναισθήματα.

Τα συναισθήματα εκφράζουν τη σχέση του υποκειμένου

προς την πραγματικότητα.

Πολικότητα των συναισθημάτων [χαρά – θλίψη,

ικανοποίηση – απογοήτευση, αγάπη – μίσος, οργή, φόβος

(το πιο αρχέγονο συναισθ, έκπληξη)].

Φόβος – φυγή, πάγωμα /χαρά –διάθεση για εργασία/θλίψη-

κατάπτωση, χαλάρωση /οργή , ένταση, σφίξιμο γροθιών.

«συναισθήματα είναι οι καταστάσεις που αυξάνουν ή

μειώνουν την ικανότητά μας για δράση» (Σπινόζα) – τα

συναισθήματα ξεπερνιούνται από άλλα συναισθήματα

α)τέχνη - απεικόνιση των κοινωνικών σχέσεων μέσω

αισθητηριακών ισοδυνάμων, απεικασμάτων

αρμονία, συμμετρία, ρυθμός, μέτρο, «χρυσή τομή»

πλαστικές τέχνες – χρονικές τέχνες – δραματική τέχνη (το

παράδοξο του Ντιντερό)

β)θρησκεία - φενακισμένη, φαντασιακή, συναισθηματική

απεικόνιση της κυριαρχίας τυφλών, αποξενωμένων φυσικών

ή κοινωνικών δυνάμεων πάνω στην άνθρωπο

Ι)έκφραση της αλλοτρίωσης, της αδυναμίας του ανθρώπου

ΙΙ) διαμαρτυρία εναντίον αυτής της αλλοτρίωσης,

αντιπαράθεση του εντεύθεν (φυσικού, πραγματικού) κόσμου

στον επέκεινα (υπερφυσικό, εξωπραγματικό) κόσμο

αντίληψη περί απολύτου (πάνσοφος, παντοδύναμος,

πανάγαθος)

πρόσληψη άγνωστης και ακατάληπτης ουσίας, άτεγκτων

τυφλών δυνάμεων

αιτίες της θρησκείας: - φόβος απέναντι στις τυφλές, φυσικές

δυνάμεις (οικολογική κρίση, τεχνοφοβία,)

-μηχανισμός ενιοποίησης της θρησκευτικής κοινότητας

απέναντι στους άλλους, αποξένωση των ανθρώπων, τρόπος

φαντασιακής επίλυσης πραγματικών κοινωνικών

προβλημάτων που δεν μπορούν να επιλυθούν με

πραγματικά μέσα

-έλλειψη νοήματος ζωής, φόβος θανάτου, μορφή

ψυχοθεραπείας (εξομολόγηση)

3) σκέψη, στοχασμός, νόηση φιλοσοφία - επιστημονική, στοχαστική, θεωρητική μορφή

κοινωνικής συνείδησης και εκφράζει τη διαμεσολαβημένη

σχέση της κοινωνικής συνείδησης προς το κοινωνικό Είναι

Δομή της Κοινωνικής Συνείδησης

1. γνώση (ειδέναι)

2. συνείδηση (συν-ειδέναι)

2.1. πράξεις, δραστηριότητα, συμπεριφορά

2.1.1. Ηθική

2.1.2. Πολιτική

2.1.3. Δίκαιο

2.2. αισθήματα, συγκινήσεις, συναισθήματα

2.2.1.Τέχνη

2.2.1.Θρησκεία

2.3. σκέψη, στοχασμός, νόηση

2.3.1. Φιλοσοφία

3. αυτοσυνείδηση

3.1.το πρότυπο της δέουσας συμπεριφοράς

3.2.η αναμενόμενη συμπεριφορά

3.3. πραγματική συμπεριφορά

3.4.οι αντίληψη των άλλων για το άτομο

3.5.η γνώμη που το άτομο νομίζει ότι έχουν οι άλλοι

γι’ αυτό

3.6.φαντσιακή εικόνα που προβάλλει στους άλλους

3.7.η εικόνα που έχει το ίδιο για τον εαυτό του

3.8.το πραγματικό «Εγώ».

Βασικό πρόβλημα της Φιλοσοφίας ο προσδιορισμός της σχέσης συνείδησης και Είναι

(αντικειμενικής πραγματικότητας).

Πτυχές του βασικού προβλήματος της Φιλοσοφίας

Α)οντολογική το «πρωτεύον» και το «παράγωγο» στη σχέση

συνείδησης – Είναι.

1.Υλισμός: το πνεύμα είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας

και της αυτοανάπτυξης της ύλης, αποδοχή της

αυθυπαρξίας της ύλης.

2.Ιδεαλισμός (πνευματοκρατία): η υλική

πραγματικότητα είναι προϊόν της λειτουργίας της

συνείδησης (του πνεύματος, των ιδεών, κλπ.).

2.2.υποκειμενικός ιδεαλισμός (σολιψισμός)

η αντικειμενική πραγματικότητα είναι δημιούργημα της

ατομικής συνείδησης.

2.3.αντικειμενικός ιδεαλισμός

αποδοχή της αντικειμενικότητας της φύσης που

παρουσιάζεται ως δημιούργημα κάποιας πνευματικής

αρχής (του θεού, των ιδεών, του απόλυτου πνεύματος,

κλπ).

Β)Γνωσιολογική

1.Αποδοχή της γνωσιμότητας του κόσμου

1.1.αισθησιοκρατία: «δεν υπάρχει τίποτα στη νόηση

που να μην βρισκότανε προηγουμένως στις αισθήσεις»

(Locke).

1.2.εμφυτισμός: η γνώση αποτελεί παραλλαγή

προηγούμενων μορφών γνώσης (έμφυτων ιδεών,

ανάμνησης, κλπ).

2.αγνωστικισμός: το υποκείμενο δεν μπορεί ποτέ να

γνωρίσει τον κόσμο («τα πράγματα καθαυτά»).

Κοινωνικο-ιστορικές ιδιαιτερότητες των Ανατολικών χωρών

1.Μετάβαση από την αταξική στην ταξική κοινωνία («ασιατικός

τρόπος παραγωγής»).

-ανάπτυξη των αρδευτικών έργων -εμφάνιση των ανατολικών δεσποτειών (Κίνα, Μεσοποταμία,

Αίγυπτο)

Ιεραρχική δομή της κοινωνίας - Ινδία (διαίρεση σε κλειστές κάστες

[βάρνες]α)βραχμάνοι – (ευγενείς)

β)κσατρίοι (κυριαρχία, εξουσία, πολεμιστές)

γ)βαίσοι (εξαρτημένοι – κοινοτικοί αγρότες)

δ)σούντροι (τεχνίτες, βοηθοί)

-αρχή της ενδογαμίας -οι τρεις πρώτες βάρνες έχουν άρια

προέλευση

- η πρόσβαση των γυναικών και των σούντρων στη γνώση ήταν

απαγορευμένη-η γνώση (των ιερών βιβλίων) μονοπώλιο των Αρίων

ανδρών μέσω μιας δεύτερης «πνευματικής γέννησης» (μύησης)

-εμφάνιση της γραφής (ιερογλυφικής) ως μονοπώλιο μιας ελίτ,

απουσία πρόσβασης των πλατιών λαϊκών μαζών στη γνώση

ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΠΡΩΤΟΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

κύριες σχολές: γιν-γιαν φυσική φιλοσοφία -κομφουκιανισμός –

ταοϊσμός –, σχολή των ονομάτων (μιν τζια), μοισμός, σχολή του

νόμου (φα τζια)

Φυσική Φιλοσοφία Γιανκ -Γιν

Το «Γιάνγκ» αντιπροσωπεύει την φωτεινή, θετική, ενεργή

διάσταση της πραγματικότητας, τον ουρανό, τη θερμότητα, την

ξηρασία, την αριστερή πλευρά.

Το «Γιν» αντιπροσωπεύει την σκοτεινή, αρνητική, παθητική

διάσταση της πραγματικότητας, τη γη, τη σελήνη, την υγρασία, το

ψύχος, την δεξιά πλευρά, τις παθητικές ιδιότητες.

Όλα τα πράγματα είναι αποτέλεσμα διαντίδρασης και ισορροπίας

του «γιάνγκ» και του «γιν».

Η διαλεκτική «Γιανγκ» και «Γιν»

«Γιανγκ» «Γιν»

ουρανός Γη,

σελήνη

φως σκοτάδι

ανδρική

αρχή

γυναικεία

αρχή

θερμότητα ψύχος

ξηρασία υγρασία

αριστερή

πλευρά

δεξιά

πλευρά

Η ισορροπία αυτών αποτελεί η βάση της υγείας, της ψυχικής

γαλήνης, ενώ η νόσος είναι η δυσαρμονία μεταξύ αυτών των

αρχών.

«Στην αρχή αναρριχάσαι στον ουρανό και μετά βυθίζεσαι στη γη»

(μύθος με τον Ίκαρο).

Η αρχή του δυαδικού συστήματος μέτρησης στα Μαθηματικά που

τέθηκε στη βάση των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η διαλεκτική

των δυο ημισφαιρίων του εγκεφάλου.

Οι εν λόγω αρχές είναι τα πρωταρχικά στοιχεία, εκ των οποίων

προήλθαν τα πάντα. Από τα παραπάνω προκύπτουν τα 5 στοιχεία:

νερό, φωτιά, ξύλο, μέταλλο, γη.

Κομφουκιανισμός

Κονφούκιος (551-479 πχ.) – “Confucian Analects”.

Ηθική φιλοσοφία σχετικά με τις ανθρώπινες σχέσεις και όχι

θρησκεία. Κάθε άτομο ασκεί ένα συγκεκριμένο ρόλο σε ένα

ιεραρχημένο σύστημα.

-ιδεολογία σχετικά με τις μορφές και τις τεχνικές διοίκησης των

μαζών, που στηρίζεται στο ηθικό παράδειγμα και όχι στη βία. «να

διοικείς το λαό με την αρετή και να εισάγεις στο λαό τάξη με τους

κανόνες συμπεριφοράς». Η εν λόγω ιδεολογία αποβλέπει στην

εκούσια υποταγή του ατόμου, στην συμμόρφωσή του σ’ ένα

ιεραρχικό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης.

-Li: η εθιμοτυπία, η τήρηση των Τελετών, των εθιμοτυπικών

κανόνων και ο αυτοπεριορισμός του ατόμου. Τελετές είναι οι

λεπτομερείς επιταγές που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου σ’

όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, κώδικας σωστής συμπεριφοράς.

-Xiao («Υιικό σέβας»): υπακοή στους γονείς και στα μεγαλύτερα

αδέρφια. Η ίδια η κοινωνική διάρθρωση εξετάζεται σε αντιστοιχία

με το πρότυπο οργάνωσης της οικογένειας. Έτσι, μια από τις

διαστάσεις της εν λόγω αρχής είναι η υποταγή στους ιεραρχικά

ανωτέρους, όπως επίσης ο σεβασμός των πνευμάτων των νεκρών

προγόνων, λατρεία του παρελθόντος (των πεθαμένων).

«Μεταδίδω δεν δημιουργώ. Πιστεύω και αγαπώ τους παλιούς»

(Κονφούκιος, Ανάλεκτα, 7.1).

-Ren (τέλεια ανθρωπιά): «Να καθυποτάσεις τον εαυτό σου και να

επανέρχεσαι στις Τελετές, αυτό είναι η τέλεια ανθρωπιά»

(Κονφούκιος).

Η τέλεια ανθρωπιά προϋποθέτει σεμνότητα, δικαιοσύνη, εγκράτεια,

κλπ. Το ιδεατό πρότυπο ανθρώπου αντίστοιχο με τον

αρχαιοελληνικό πρότυπο της καλοκαγαθίας είναι ο άριστος (jun zi).

Ο Ιδανικός τύπος ανθρώπου δεν ξεκινάει από ιδιοτελή συμφέροντα,

αλλά αναλαμβάνει να πραγματώσει το δίκαιο. Η τριπλή οδός του

άριστου: «Τέλειος άνθρωπος, δεν ξέρει τι είναι η ανησυχία. Σοφός

δεν ξέρει τι είναι σύγχυση. Γενναίος δεν ξέρει τι είναι φόβος»

(Κονφούκιος). Έμφαση δίνεται στην παρουσίαση των ψυχολογικών

χαρακτηριστικών των ατόμων που συμμορφώνονται με το

τελετουργικό της κοινωνικής ζωής.

-«Ο άνθρωπος για ότι δεν ξέρει μένει σιωπηλός. Αν τα ονόματα δεν

είναι ορθά, η γλώσσα δεν ταιριάζει με τα πράγματα, οι πράξεις μας

δεν πετυχαίνουν… Ο άριστος λοιπόν χρησιμοποιεί τα ονόματα μόνο

αν μπορεί μ’ αυτά τα μιλήσει για τα πράγματα. Επίσης μιλάει μόνο

για πράγματα που μπορεί να πράξει. Στα ζητήματα της γλώσσας ο

άριστος δεν αφήνει τίποτα στην τύχη». (Κονοφύκιος, Αναλεκτα,

13.3.)

Ταοϊσμός

Ντάο: η Οδός, ο Νόμος που διοικεί τον κόσμο, η «μητέρα όλων των

πραγμάτων». Η μια αιώνια, άφατη Φύση. Αντίληψη περί μη

ύπαρξης (μη ον), απόλυτη κενότητα. Αποφατικός ορισμός ως «μη

ύπαρξης»: ασώματο, κενό, ομιχλώδες, απροσδιόριστο.

Άφατος χαρακτήρας του ντάο-σιωπή: «Αυτός, που ξέρει δεν μιλά,

αυτός, που μιλά δεν ξέρει»

Λάο Τσε: Ντάο-τε Τσίνγκ

Τσουάνγκ Τζου (369-286 πχ.): Τσουάνγκ Τζου.

-Βου-βουέι: αρχή της μη δράσης. Εγκατάλειψη του ατόμου στην

φυσική κίνηση του κόσμου.

«η διοίκηση της χώρας με τη βοήθεια των νόμων είναι δυστυχία για

τη χώρα. Η διοίκηση της χώρας χωρίς γνώση είναι ευτυχία για την

χώρα»

- Μετατροπή των πραγμάτων στο αντίθετο: «το αδύνατο νικά το

ισχυρό, το μαλακό νικά το σκληρό» «όλα τα αντικείμενα, το χορτάρι

και τα δέντρα στη γέννηση τους είναι ευαίσθητα και αδύνατα»

«Ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι ευαίσθητος και αδύνατος, ενώ όταν πεθαίνει

είναι σκληρός και δυνατός. Όλα τα όντα και τα φυτά όταν γεννιούνται είναι ευαίσθητα

και αδύνατα, ενώ όταν καταστρέφονται είναι ξηρά και σάπια. Το σκληρό και το δυνατό

είναι αυτό που πεθαίνει, ενώ το ευαίσθητο και το αδύνατο είναι αυτό που αρχίζει να

ζει» (Lao tse)

«Αλήθεια υπάρχουν πράγματα

Που ενώ προχωρούν μπροστά

Τα βλέπουμε πίσω

Και πράγματα που φαίνονται κρύα

Και μετά είναι ζεστά.

Ακόμη υπάρχουν πράγματα

Που φαίνονται ισχυρά,

Και μετά είναι αδύναμα

Και πράγματα που φαίνονται νέα

Κι όμως φθείρονται γρήγορα.

Να γιατί πρέπει να αποφεύγεις τα άκρα» (Lao tse)

ΙΝΔΙΚΗ ΠΡΩΤΟΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Βέδες: 1400 – 1200 – ύμνοι στους θεούς

Ουπανισάδες: 1000 – 500 πχ. γνώση της απόλυτης, μη

φαινομενικής πραγματικότητας (κάθομαι δίπλα – στα πόδια του

δασκάλου)

(έμφαση από τις ιερατικές τελετουργίες στην εσωτερική ζωή του

ανθρώπου)

-«όλα είναι βράχμαν» - όλα είναι Άτμαν

ταύτιση του ανθρώπου με τον βράχμαν – άτμαν, το άτομο

εξαφανίζεται

«Ο βράχμαν είναι αθάνατος, βραχμάν μπροστά, βραχμάν, πίσω,

βραχμάν, δεξιά, βραχμάν, κάτω»

Άτμαν – άνθρωπος ως ατομικότητα, ως παγκόσμια αρχή, «ο

βασιλιάς όλων των όντων», πνευματική αρχή που ταυτίζεται με την

αναπνοή και με την ίδια τη ζωή. Το αντικείμενο ταυτίζεται με το

υποκείμενο.

Ινδουισμός

-Αντίληψη περί διάσπασης του πρωταρχικού κοσμικού ανθρώπου σε

επιμέρους κομμάτια, μέλη

-κάρμα: αρχή σε αντιστοιχία με την οποία κάθε ζωή αποτελεί ένα

κρίκο μιας αλυσίδας, που προκαθορίζεται από την προηγούμενη

ζωή.

Απόπειρα απελευθέρωσης μέσω του ασκητισμού και του

διαλογισμού. Καταπολέμηση των επιθυμιών και του εγωισμού.

Βουδισμός

Βούδας (563-483).

Αρχή της «μη ύπαρξης», αφανισμός, μηδενισμός.

Τέσσερις ευγενείς αλήθειες:

1) η ζωή είναι βάσανο (η γέννηση βάσανο, τα γηρατειά βάσανο, ο

θάνατος βάσανο, ο χωρισμός με το ευχάριστο βάσανο, η μη

απόκτηση του επιθυμητού βάσανο),

2)η ρίζα των βασάνων είναι η δίψα για ζωή, η δίψα για ύπαρξη, η

δίψα για καταστροφή,

3)είναι δυνατή απελευθέρωση από τα βάσανα, η άρνηση της δίψας

για ζωή,

4)ο δρόμος για την απελευθέρωση

Νιρβάνα (από το ρήμα «νιρβα»- σβήνω τη φωτιά) – εξαφάνιση,

τέλος, αιώνια ηρεμία, λύτρωση από τις μετεμψυχώσεις

Αρχάτ – ο σεβαστός, φωτισμένος, αυτός που έφτασε σ’ αυτή την

κατάσταση,

Μετατρέπεται σε θρησκεία τον 3ο αιώνα πχ.

Βουδιστική ψυχοθεραπεία: απόπειρα αφύπνισης, αυτουπέρβασης,

φώτισης συνειδητοποίησης ότι τίποτα δεν υπάρχει εκτός από το νου,

που δεν είναι ατομικός αλλά ήρεμος, κενός, απόλυτα ήρεμος.

Διαλογισμός: παρατήρηση, καθολική προσοχή, ησυχασμός-

ενόραση για την επίτευξη της φώτισης.

Χαρακτηριστικά

των ανατολικών πρωτοφιλοσοσοφικών αντιλήψεων

1.η αρχή του μη Είναι κυριαρχεί.

2. έμφαση στην ολότητα, ανεπαρκής διαφοροποίηση των

επιμέρους στοιχείων σε σχέση με το όλο, ελλιπής

διαφοροποίηση ανθρώπου – φύσης (το άτομο είναι πλήρως

εξαρτημένο, μη διαφοροποιημένο από την κοινότητα),

υποκειμένου – αντικειμένου.

3. κυριαρχία μυθολογικών και αισθητηριακών

απεικασμάτων, απουσία επεξεργασμένου εννοιολογικού

μηχανισμού.

4.αφοριστικός, δογματικός, μη αποδεικτικός χαρακτήρας

των συλλογισμών.

5. πρακτικός, ηθικολογικός, προσανατολισμός των εν λόγω

αντιλήψεων, η γνωσιολογία, οντολογία και η λογική δεν

αναπτύχθηκαν με επάρκεια και εξετάζονταν ως γνώσεις

«κατώτερου» επιπέδου. Η «σοφία της ζωής» ως χρήσιμο

εργαλείο για την διοίκηση της χώρας (πολιτικός πραγματισμός).

Ιστορικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση

της Φιλοσοφίας 1. Η προεκβολή των εμπορικών – χρηματικών σχέσεων

και κυρίως της ανταλλακτικής αξίας στη σφαίρα της

συνείδησης (G.Tomson)

2. Η εμφάνιση της πόλης - κράτους και του πολίτη. Η

αναζήτηση της σταθερότητας και της ισορροπίας που

ζητούσε η πόλη και εκφράζεται στην αναζήτηση της αρχής

του κόσμου (πχ. του Είναι του Παρμενίδη) (J.Vernant)

3. α. Ανάπτυξη του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας:

διαχωρισμός πνευματικής – χειρωνακτικής εργασίας,

εμφάνιση ομάδας ατόμων αποσπασμένων από τη σφαίρα

της υλικής παραγωγής, β. Η κοινότητα αρχίζει να

αποσυντίθεται ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των

εμπορικών - χρηματικών σχέσεων, αλλά συνεχίζει ως ένα

βαθμό να διατηρεί την ισχύ της.

προϋποθέσεις της Φιλοσοφίας

στο επίπεδο της συνείδησης Η εμφάνιση της Φιλοσοφίας ως μετάβαση από τον Μύθο

στο Λόγο: στο μύθο το φαντασιακό ταυτίζεται με το

πραγματικό, το υποκειμενικό με το αντικειμενικό, ενώ ο

λόγος εδράζεται στη διάκριση της αντίληψης από την

πραγματικότητα

α)μυθογενετική (Hegel, G.Tomson). Ο μύθος ως

ανθρωπομορφική ερμηνεία του Είναι η βάση της

Φιλοσοφίας (Losev).

Η κοσμοθεωρία των Ιώνων φιλοσόφων προσεγγίσει

περισσότερο στο μύθο παρά στην επιστήμη πχ. Θεογονία

του Ησίοδου και η Φυσική των Ιώνων (Cornford)

β)γνωσιογενετική (Spenser, Bogdanov) η φιλοσοφία ως

αποτέλεσμα της γενίκευσης και συστηματοποίησης της

θετικής γνώσης

γ)γνωσιομυθογενετική (Vernan, Tsanishev)

δ) Χειραφέτηση της Φιλοσοφίας από την χαοτική πρόσληψη

της πραγματικότητας από την ελλιπώς διαφοροποιημένη

πρωτόγονη κοινωνική συνείδηση.

Χαρακτηριστικά της Αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας

1.Συνολική, αισθητηριακή, σύλληψη της καθολικής κίνησης

του κόσμου, αυθόρμητη διαλεκτική

2. Φιλοσοφία του Είναι. Αναζήτηση της πρωταρχικής αρχής

(αναγωγή της πολυμορφίας του κόσμου σε κάποια πρωταρχικά

στοιχεία)

3. Η εσωτερική συνάφεια του αληθινού, του ωραίου και του

ηθικού 4.Ενατενιστικός χαρακτήρας της Φιλοσοφίας (θαυμασμός),

υποτίμηση του επιστημονικού πειραματισμού και της

χειρωνακτικής εργασίας

5.Ανάπτυξη του εννοιολογικού εξοπλισμού και του

αποδεικτικού λόγου

6.Βασικά στάδια

Α. Δημιουργία των προϋποθέσεων: («Θεογονία» του

Ησιόδου, συσσώρευση εμπειρικών γνώσεων)

Β. Εμφάνιση και διαμόρφωση: Προσωκρατική Φιλοσοφία

(Φυσική Φιλοσοφία)

Γ. Ωριμότητα: τα δυο μεγάλα συστήματα της αρχαιότητας

(Πλάτωνας – Αριστοτέλης)

Δ. Αποσύνθεση: στροφή προς την πρακτική φιλοσοφία,

ατομοκεντρική στροφή

(σκεπτικισμός, επικουρική φιλοσοφία, στωικισμός)

Η μετάβαση από το μύθο στο λόγο

α)ανάπτυξη της ρεαλιστικής σκέψης, της απόπειρα ερμηνείας

των φυσικών αιτιών των φαινομένων στη θέση της

υπερφυσικής σκέψης και της παραπομπής σε θεϊκούς

παράγοντες, όπως στο μύθο.

β)ανάπτυξη της εννοιολογικής, αφηρημένης σκέψης στη θέση

της σκέψης μέσω παραστάσεων και αισθητηριακών

απεικασμάτων.

γ)αναζήτηση της σταθερότητας, της εσωτερικής, ενδότερης

συνοχής, της ουσίας των πραγμάτων και όχι της επιφάνειάς

τους.

Προσωκρατικοί

Θαλής(624 – 546)

-η ζωή προέρχεται από το νερό.

-η ψυχή είναι γνώρισμα όλων εκείνων των όντων που

βρίσκονται σε κινητική κατάσταση (μαγνίτιδα λίθος).

Υλοζωισμός: πολλά μέρη του κόσμου που θεωρούνται άψυχα

στην πραγματικότητα είναι έμψυχα.

Αναξιμένης (585- 528)

-θεμελιώδης ουσία από την οποία προήλθε ο κόσμος είναι ο

αέρας. Το πνεύμα εξετάζονταν ως η ζωτική αρχή και η

κινητήρια δύναμη του ανθρώπου.

Αναξαγόρας (500 – 428)

Ο νους ως μέσο ρύθμισης και οργάνωσης της τάξης του

κόσμου. Ο νους είναι ένα λεπτότατο, ελαφρό υλικό που μοιάζει

με τον αέρα.

Ο καθοριστικός ρόλος του χεριού στο γίγνεσθαι του ανθρώπου.

Ηράκλειτος (544 - 480)

- Το πυρ η αφετηριακή αρχή του κόσμου.

«Ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων των πραγμάτων, και όλα τα

εξουσιάζει» (απ.53)

-Η ψυχή είναι φωτιά και συγγενεύει με την παγκόσμια φωτιά

(υλική φύση της ψυχής). Η ψυχή είναι κατάσταση της φωτιάς

στον οργανισμό που χαρακτηρίζεται από ξηρότητα. Η

καταστροφή της ψυχής είναι να γίνει νερό (αλκοόλ).

-«ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο, πάσαν επιπορευόμενος

οδόν. Ούτω βαθύν λόγον έχει».

-«Η πολυμάθεια δεν διδάσκει να σκέφτεσαι».

Πυθαγόρας (570-496)

-Οι ορφικοί και οι Πυθαγόριοι εξέταζαν το σώμα ως φυλακή

της ψυχής, όπου προσωρινά η ψυχή εκτίει την ποινή της. Το

σώμα είναι φθαρτό, παροδικό, ενώ η ψυχή είναι αθάνατη,

άφθαρτη. Υιοθέτηση της αντίληψης περί μετεμψύχωσης.

-Η ψυχή είναι αρμονία που προέρχεται από την σχέση των

υλικών στοιχείων.

-Κατανόηση και έλεγχος των ηδονών μέσω της σωματικής

αποχής, της πνευματικής άσκησης και των πάσης φύσεως

καθαρτικών τελετών.

-Η ενασχόληση με τα Μαθηματικά και με την μουσική τέχνη

θεωρείται ότι μπορεί να συμβάλει στην «κάθαρση» της ψυχής.

Η μουσική μπορεί να αξιοποιηθεί για την θεραπεία των παθών

της ψυχής.

-συνεχής εξάσκηση της μνήμης και ανάπτυξη της ικανότητας

απομνημόνευσης.

Εμπεδοκλής (490 - 430):

- τέσσερα βασικά στοιχεία (γη, νερό, φωτιά και αέρας) και δυο

παγκόσμιες δυνάμεις: η Φιλότητα και το Νείκος.

- η ψυχή παρουσιάζεται ως αρμονική, αναλογική ανάπτυξη του

σώματος που έχει ως βάση την κυκλοφορία του αίματος. Το

αίμα θεωρείται φορέας των ψυχικών λειτουργιών και κέντρο

τους η καρδιά.

- η ψυχή παρουσιάζεται ως σαρκωμένος δαίμων. Κύκλος

μετενσαρκώσεων για την απόκτηση τέλειου σώματος.

-η όραση ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα συνάντησης εκκρίσεων

από τα εξωτερικά αντικείμενα και μικροσκοπικών σωματιδίων

από τα μάτια («απόρροιες»).

Δημόκριτος (460-370):

- Τα πάντα αποτελούνται από τα άτομα και κενό.

-η ψυχή αποτελείται από μικροσκοπικά άφθαρτα, στρογγυλά,

λεία σωματίδια που κινούνται και δίνουν ζωή στο σώμα.

-δυο βασικές μορφές γνώσης: αισθητηριακή γνώση (σκοτεινή)

και γνώση μέσω της νόησης. Τα δεδομένα της αφής θεωρούνται

πιο αξιόπιστα (βάρος, ελαφρότητα, σκληρότητα, κλπ.), διότι

υπάρχει άμεση σχέση του υποκειμένου με το αντικείμενο

(διαφοροποίηση πρωτογενών- δευτερογενών ιδιοτήτων).

-Η ανάγκη έγινε καθ’ ολοκληρία σε όλα δάσκαλος των

ανθρώπων, είχε το προβάδισμα στη μάθηση κάθε οργανισμού

με καλή φύση και είχε για όλα ως βοηθό τα χέρια, τη λογική και

την ετοιμότητα της ψυχής.

-«ευθυμία», «ευεστώ» (καλή κατάσταση, ευστάθεια)

«αρμονία», «συμμετρία» «αταραξία» της ψυχής. Ευθυμία είναι

η κατάσταση της ψυχής σε ηρεμία, ισορροπία που δεν

αναταράσσεται ούτε από φόβο, ούτε προκατάληψη, ούτε από

άλλο πάθος.

-«πολυνοίην ου πολυμαθίην χρη. Πολλοί πολυμαθέες νουν ουκ

έχουσι».

Σοφιστές

- από την μελέτη του φυσικού κόσμου στην κατανόηση του

τρόπου που τα υποκείμενα αντιλαμβάνονται τον κόσμο.

-«ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων»

(Πρωταγόρας)

-αντίληψη περί «περίθαλψης των ψυχών» από τους σοφιστές. Οι

σοφιστές ως «ιατροί της ψυχής».

-Ο διάλογος στους σοφιστές απόκτησε την μορφή «λόγων

αγώνας», που ήταν μια εριστική δημόσια συζήτηση, η μέθοδος

της ερωταπόκρισης, η σύγκρουση αντίθετων επιχειρημάτων και

γενικότερα η ανακάλυψη του αντιθετικού χαρακτήρας της

ανθρώπινης σκέψης σχετικότητα της ανθρώπινης γνώσης:

Πρωταγόρας (485-415): όλα τα πράγματα είναι εξίσου αληθινά

Γοργίας (485-380): όλα τα πράγματα είναι εξίσου ψευδή (το

άτομο μπορεί να γνωρίσει μόνο τις ατομικές του εντυπώσεις,

δεν υπάρχει αντικειμενική βάση για την γνώση της αλήθειας)

Σωκράτης (469-399)

-«Ο ανεξέταστος τρόπος ζωής δεν είναι άξιος να τον ζήσει

κανείς»

-Ο ελεγκτικός λόγος εξετάζεται από τον Σωκράτη ως η

κυριότερη μορφή «κάθαρσης» της ψυχής από την αλαζονεία,

την πλάνη, την κενοδοξία.

-Η απορία, η εμφάνιση αναπάντητων ερωτημάτων δημιουργεί

ψυχική ένταση και παρώθηση της έρευνας και της αναζήτησης

της γνώσης.

-Δυο στιγμές της σωκρατικής μεθόδου πραγματοποίησης των

διαλόγων: η ειρωνεία και η μαιευτική.

-Η μαιευτική τέχνη «ξεγεννά άνδρες και όχι γυναίκες και

εποπτεύει τις ψυχές τους που γεννούν και όχι τα σώματα».

- Αρνησιγνωσία («εν οίδα ότι ουδέν οίδα»).

-Αναγνώριση της ενδότερης συνάφειας μεταξύ της σκέψης, της

νοητικής δραστηριότητας και του διαλόγου μεταξύ των

υποκειμένων.

Κυνικοί 4ο π.Χ. αιώνα – Αντισθένης (445 - 360 ή 444 - 368),

Διογένης της Σινώπης

«Αρέσκει τούτοις κυνών µεταµφιένυσθαι βίον». -

Σύµβολο της έλλειψης ντροπής

Ωµή ειλικρίνεια, αδιαφορία, απόρριψη των αξιών της

επίσημης κοινωνίας, υπομονή απέναντι στις όποιες

συμφορές.

Περιγελούσαν τους Ολυμπιακούς αγώνες, τους

πολιτικούς, τους ιερείς, τους φιλοσόφους, κλπ.

Σύγκρουση φύσης –πολιτισμού, υπονόμευση της

συμβατικότητας της δημόσιας ζωής και του πλούτου.

Φιλοσοφία ως τρόπος ζωής καθημερινής ζωής –

αυτάρκεια, ανεξαρτησία.

Κυνική παρρησία ελευθερία του λόγου και ειλικρίνεια –

σκανδαλώδη συμπεριφορά.

Ο Αντισθένης «προτιµώ να τρελαθώ παρά να νιώσω

απόλαυση» -αρετή ως σκοπός ζωής

«Είµαι ο Διογένης ο Κύων. Πλησιάζω τους καλούς,

γαβγίζω τους άπληστους, και δαγκώνω τους

παλιανθρώπους.»

«Άνθρωπον Ζητώ».

Αλέξανδρος-Διογένης «κάνε πιο πέρα γιατί µου κρύβεις

τον ήλιο.! «Αν δεν ήµουν ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να

είµαι ο Διογένης».

Ποιανού ζώου το δάγκωµα είναι το χειρότερο: «Ανάµεσα

στα άγρια, του συκοφάντη, και ανάµεσα στα ήµερα του

κόλακα.»

Διογένης “Είµαι πολίτης του κόσµου” Κοσµοπολιτισµός

ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 1.Θεωρία των ιδεών. Ιδέες: αιτίες, πρότυπα, ουσίες των

πραγμάτων, έννοιες.

2. Η ψυχή - αιώνια, άφθαρτη, αθάνατη οντότητα που έχει ενδιάμεσο

χαρακτήρα μεταξύ του κόσμου των ιδεών και του κόσμου των

υλικών αντικειμένων. Υιοθέτηση της ορφικής αντίληψης περί

μετενσάρκωσής της.

Η ψυχή του ανθρώπου παρομοιάζεται με μια φτερωτή άμαξα με

ένα οδηγό και δυο άλογα, το ένα είναι ευγενικό, το άλλο δύστροπο

και άγριο. Διάκριση των τριών μερών της ψυχής: λογικό

(αναβάτης), θυμικό(«καλό άλογο»), επιθυμητικό(«κακό άλογο»),

ανάγκη ισορροπίας μεταξύ τους.

Μέρη της ψυχής και διάρθρωση της κοινωνίας

Μέρη της

ψυχής

Φυσιολογικό

υπόβαθρο

Αρετές Κοινωνική

ομάδα

λογιστικό Νους Σοφία φιλόσοφοι

Θυμοειδές Καρδιά Ανδρεία Φύλακες

επιθυμητικό Συκώτι Σωφροσύνη Καλλιεργητές,

τεχνίτες

Δικαιοσύνη

3.Βαθμίδες της γνώσης. Η γνώση ως ανάμνηση του κόσμου των

αιώνιων αμετάβλητων ιδεών (μη αναγωγιμότητα της γνώσης στην

ατομική εμπειρία του ξεχωριστού ατόμου, αδυναμία εξήγησης της

προέλευσης του πολιτισμικού κεκτημένου).

Σαφής διαφοροποίηση της γνώμης («δόξας») από την «επιστήμην».

Βαθμίδες της Γνώσης

|Ψυχικές

λειτουργίες

Γνωστικά

αντικείμενα

Εικασία Δόξα Εικόνες αισθητών

Αντικειμένων Κόσμος των

Ορατών Πίστη Γνώση αισθητών

Αντικειμένων

Διάνοια Επιστήμη Γνώση

Μαθηματικών

Αντικειμένων

Κόσμος των

Νοητών

Νόηση Ενορατική σύλληψη

ιδεών (διαλεκτική)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

1. Κριτική της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών (απόσπαση της

ουσίας από τα αισθητηριακά αντικείμενα, κλπ.).

2.Αρχή της ενότητας Μορφής-Ύλης. Θεωρία περί 4 αιτιών

(ύλη, μορφή, κίνηση, σκοπός).

3. Σώμα και ψυχή αποτελούν μια ενιαία ουσία, ψυχοσωματική

ενότητα. Η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια του οργανικού

σώματος, η πραγμάτωση των δυνατοτήτων και ικανοτήτων του.

Η σχέση σώματος – ψυχής αποτελεί σχέση ύλης- μορφής. Η

ψυχή είναι η ενέργεια, το δυναμικό του οργανισμού και όχι

απλώς η κίνηση.

4. Συστηματοποίηση της γνώσης. Ομάδες επιστημών:

α)θεωρητικές επιστήμες (φιλοσοφία, μαθηματικά, φυσική), β)

πρακτικές επιστήμες (ηθική, πολιτική), γ) ποιητικές

(Ποιητική, τέχνες).

5.Oι ανθρώπινες δυστυχίες δεν οφείλονται στις τυφλές δυνάμεις

της μοίρας ή στην επέμβαση των θεών. Ο άνθρωπος έχει ευθύνη

για τις πράξεις του. Ενάρετες θεωρούνται οι πράξεις, οι οποίες

πραγματοποιούνται εκούσια και κατά προαίρεση για χάριν

των ίδιων των πράξεων. Προαίρεση είναι η κατά προτίμηση

επιλογή, που εδράζεται στην κρίση, στην έλλογη βούληση του

ανθρώπου.

6. Μεσότητα ως ορθολογικός έλεγχος των ορέξεων, αποφυγή

έλλειψης και υπερβολής. «…δεν πρέπει κανείς να οργίζεται με

όλους και με όλα, σε κάθε περίπτωση και πάντα, ούτε όμως να

βρίσκεται σε τέτοια κατάσταση, ώστε να μη οργίζεται ποτέ με

κανέναν. γιατί κι αυτός είναι αξιόμεμπτος, αφού είναι

αναίσθητος»

Συναίσθημα Υπερβολή Μεσότητα Έλλειψη

Φόβος Δειλία Ανδρεία Αφοβία

Σωματική

ηδονή

Ακολασία Σωφροσύνη Αναισθησία

Οργή Οργιλότης Πραότητα Αοργησία

(απάθεια)

Αιδώς Αναισθυντία Αιδώς Κατάπληξις

7. Ευδαιμονία ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής

8.Η μίμηση ως έμφυτη ικανότητα, που χαρακτηρίζει τους

ανθρώπους ήδη από την παιδική ηλικία και τους κάνει να

διαφέρουν από τα ζώα. Η μίμηση ως μηχανισμός μάθησης

9.Η «κάθαρση» ως μηχανισμός αναδιάταξης και εξαγνισμού

των ανθρώπινων παθών που συμβάλλει στην συναισθηματική

γαλήνη του ανθρώπου.

Αναγέννηση (Renaissunce)

1.Ανθρωποκεντρισμός στη θέση του θεοκεντρισμού, η

«εγκόσμια Πολιτεία» στη θέση της «Πολιτείας των

Ουρανών». Ο άνθρωπος - δημιουργός και όχι ο θεός, όπως στο Μεσαίωνα.

2.τεχνικές ανακαλύψεις (τυπογραφία, μεταλλουργία,

μηχανικό ρολόι) στη βάση της χειρωνακτικής εργασίας ή της

μικρής βιοτεχνικής παραγωγής, ανάπτυξη της χειροτεχνία και

οικοτεχνίας, της μικρής εμπορευματικής παραγωγής, έμφαση

στην εμπειρική, τεχνική γνώση.

3.ανάπτυξη των πόλεων, άνοδος της εμπορικής αστικής

τάξης, γεωγραφικές ανακαλύψεις, ανάπτυξη του εμπορίου,

συσσώρευση του πλούτου, ο αγώνας των πόλεων εναντίον των

φεουδαρχών, εμφάνιση των πανεπιστημίων.

4.αισθητισμός στη θέση της θρησκευτικής σεμνότητας, ύμνος στη φυσική ομορφιά του σώματος, απελευθέρωση των

αισθήσεων, η σωματική υγεία και ευεξία ως καλλιτεχνικό

ιδεώδες, η κλίση προς την ηδονή παρουσιάζεται ως έμφυτη

τάση ανδρών και γυναικών

5. τιτανισμός, αντίληψη περί πολυδιάστατου, καθολικού

ανθρώπου. Λεονάρντο: καλλιτέχνης, μαθηματικός, μηχανικός,

Μακιαβέλι: ποιητής, πολιτικός, ιστορικός

6.έμφαση στην κίνηση του χρόνου τη συγκεκριμένη

ιστορική στιγμή: χρησιμοποιήστε το χρόνο όσο γίνεται

περισσότερο, «αδράξτε το παρόν», αλλαγή δυναμικής του

χρόνου.

7. κοπερνίκεια επανάσταση, ανατροπή του γεωκεντρικού

μοντέλου. Κοπέρνικος (1473 – 1543): α)η γη κινείται γύρω

από τον εαυτό της, β)η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο, γ)Το

σύμπαν είναι άπειρο, απεριόριστο (ανατροπή της αρχαίας

ελληνικής αντίληψης περί πεπερασμένου, πλήρους υπέροχου

κόσμου)

Bruno: Το σύμπαν είναι άπειρο και ταυτίζεται με το θεό

(πανθεισμός)

Α)ανατροπή του ανθρωποκεντρισμού

Β)τα πράγματα δεν είναι όπως φαίνονται στην επιφάνεια.

7. Η θρησκευτική μεταρρύθμιση, προτεσταντισμός Λούθηρος (1483 – 1546) – θρησκευτικός ανορθολογισμός (η

σωτηρία μόνο μέσω της πίστης, όχι από τις πράξεις)

8. Διαχωρισμός της πολιτικής από την θρησκευτική

ηθικολογία

ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι (1469 – 1527)

ΝΕΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

1) F.Bacon: «η γνώση είναι δύναμη» (υπέρβαση της

ενατενιστικής αντίληψης της γνώσης), εκκοσμίκευση της

γνώσης

2) κριτική της σχολαστικής γνώσης, έμφαση στην εμπειρική

και πειραματική γνώση και στη χρήση της επαγωγικής

μεθόδου, «Novum Organum» Κριτική των ειδώλων: α)φυλής (κριτική του

ανθρωπομορφισμού, σύγχυση φυσικών –ψυχικών φαινόμενων),

β)σπηλιάς (ιδιοτυπία του ατόμου, αδυναμία αποστασιοποίησης

από τον υποκειμενισμό, άκριτος εμπειρισμός). Γ)αγοράς – οι

αγοραίες αντιλήψεις των ανθρώπων, δ)θεάτρου [ψευδείς

σκηνές στην ποίηση και στο θέατρο μη διαφοροποίηση της

αναπαράστασης από την πραγματικότητα (εικονική

πραγματικότητα), πίστη στην αυθεντία]

3) «θεωρία της διπλής αλήθειας» ως μορφή χειραφέτησης

της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης από τη Θεολογία,

προτεσταντική διάκριση πίστης – γνώσης

ντεισμός: αντίληψη ότι ο θεός δημιούργησε τον κόσμο, αλλά

δεν παρεμβαίνει στη λειτουργία και την εξέλιξή του

4) Χειραφέτηση των επιμέρους επιστημών από τη

Φιλοσοφία.

Μηχανικισμός ως ερμηνευτικό παράδειγμα. Η πραγματικότητα

ερμηνεύεται στη βάση των νόμων της Μηχανικής (ως

αποτέλεσμα αμοιβαίας δράσης σωματιδίων που βρίσκονται σε

κίνηση ή αδράνεια).

5) η διαμάχη σχετικά με την οντολογική υπόσταση.

α)καρτεσιανός δυϊσμός -Descartes (1596-1650): στον

άνθρωπο υπάρχουν δυο βασικές υποστάσεις: το σώμα (res

extensa) και το πνεύμα (res cogitans). Βασικό γνώρισμα του

σώματος είναι έκταση, ενώ βασικό γνώρισμα του πνεύματος

είναι η νόηση. Σε αντιδιαστολή με την αριστοτελική θεώρηση

της ψυχής σε συνάρτηση με το έμβιο σώμα, ο Descartes

επιχείρησε την πραγμάτευση της ψυχής αποκλειστικά και μόνο

υπό το πρίσμα της νόησης. (το σώμα ως αυτορυθμιζόμενο

μηχανικό σύστημα – η ψυχή ως νοούσα ουσία, ανεξάρτητη από

το σώμα),

Η ριζική αμφιβολία σχετικά με τις γνώσεις μας οδηγεί τον

Καρτέσιο στην πρώτη ακλόνητη βεβαιότητα: «σκέφτομαι άρα

υπάρχω» (Cogito ergo sum).

β)σπινοζικός μονισμός Spinoza(1632 – 1677)

Η ύπαρξη μίας ενιαίας και αδιαίρετης

υπόστασης(substantia): το εκτατό σώμα και η νοούσα ψυχή

(πνεύμα) είναι κατηγορήματά της. Η έκταση βασικό

γνώρισμα του σώματος (res extensa), ενώ η νόηση βασικό

γνώρισμα του πνεύματος (res cogitans). Όμως, το πνεύμα και το

σώμα δεν παρουσιάζονται ως αυτόνομες, ανεξάρτητες μεταξύ

τους ουσίες, αλλά κατηγορήματα της μίας, ενιαίας και

αδιαίρετης υπόστασης.

- Κανένας δεν έχει προσδιορίσει ως τώρα τι μπορεί να κάνει το

σώμα στη βάση μόνο των νόμων της φύσης, χωρίς την

παρέμβαση της ψυχής.

Σώμα και πνεύμα στον Σπινόζα αποτελούν το δίπτυχο του

ανθρώπου ως ψυχοσωματικής ενότητας. Ο άνθρωπος εξετάζεται

ως σκεπτόμενο σώμα. Το ανθρώπινο σώμα δίχως την νόηση

είναι εξίσου αδιανόητο, όπως και η νόηση δίχως το ανθρώπινο

σώμα.

γ)η πλουραλιστική μοναδολογία του Leibniz (1646 – 1717)(ο

κόσμος αποτελείται από άπειρο αριθμό μονάδων)

6)το δίπολο αισθησιοκρατίας – ορθολογισμού (αισθητηριακής γνώσης και διάνοιας)

Νέα μέθοδος στη θέση της παραδοσιακής αριστοτελικής

λογικής. Τα Μαθηματικά ως καθολική, οδηγήτρια επιστήμη

στη βάση της οποίας μπορεί να επιτευχθεί η επαναθεμεμελίωση

των άλλων επιστημών.

Αξιώματα της μεθόδου: -δεν δέχομαι τίποτα ως αληθινό για

το οποίο δεν έχω προφανή γνώση (σαφήνεια, ευκρίνεια) –

διαιρώ καθεμιά από τις δυσκολίες σε μέρη για να τις επιλύσω

με τον καλύτερο τρόπο. –σειρά της σκέψης: από τα πιο απλά

πηγαίνω στα πιο σύνθετα –εξαντλητικές απαριθμήσεις και

επανεξετάσεις («Λόγος περί της μεθόδου»).

-Βασικές μορφές της γνώσης: α)αισθητηριακή γνώση

(επαγωγή) β)λογική γνώση (παραγωγή), γ) διανοητική ενόραση.

Ανάπτυξη της διάνοιας, αναλυτικός διαχωρισμός του

γνωστικού αντικειμένου στα επιμέρους στοιχεία του και η

σχετικά ανεξάρτητη μελέτη καθενός από αυτά. Η νόηση

αναπτύσσεται κατεξοχήν αποφατικά, αρνητικά μέσω της

αφαίρεσης από τα αισθητηριακά δεδομένα.

J. Lock (1632 – 1704): «δεν υπάρχει τίποτα στο νου που να

μην υπήρχε προηγουμένως στις αισθήσεις». Ο ανθρώπινος νους

είναι tabula rasa.

Διάκριση πρωτογενών ιδιοτήτων (σχήμα, βάρος, κλπ.), οι

οποίες υπάρχουν ανεξάρτητα από την αντίληψή μας και των

δευτερογενών ιδιοτήτων (χρώμα, ήχος, γεύση, μυρωδιά) των

πραγμάτων που εξαρτώνται από την αντίληψή μας.

Αντιδιαστολή αντικειμενικής και υποκειμενικής σφαίρας της

συνείδησης.

Berkley (1686 – 1753): Υπάρχει μόνο ότι είναι αντιληπτό (esse

est percipi). Ταύτιση του «είναι» και του

«αντιλαμβάνεσθαι». Τα αντικείμενα δεν είναι τίποτα

περισσότερο από συνδυασμούς αισθήσεων. Όλες οι ιδιότητες

των πραγμάτων (δευτερογενείς, πρωτογενείς) είναι

υποκειμενικές.

Leibniz: «δεν υπάρχει τίποτα στο νου που να μην υπήρχε

προηγουμένως στις αισθήσεις, εκτός από το λόγο».

Ορθολογισμός μέσω α)διανοητικής ενόρασης, β)μαθηματικής

παραγωγής των κατηγοριών και των νόμων της επιστήμης από

κάποιες αφετηριακές αρχές.

7) ανάπτυξη της μεταφυσικής μεθόδου.

Σε πρώτο πλάνο προωθείται η διάνοια, η αναλυτική σκέψη, η

διαδικασία της αποκοπής, του διαχωρισμού ξεχωριστών

πλευρών και η σχετικά ανεξάρτητη μελέτη κάθε μιας απ' αυτές.

Το αντικείμενο απεικονίζεται α) αποσπασμένο από τη σχέση

του τα άλλα αντικείμενα, β) ως αιώνιο και αμετάβλητο.

1)αναπτύχθηκε όταν οι επιμέρους επιστήμες βρίσκονταν στο

στάδιο της συλλογής, ταξινόμησης, ανάλυσης του υλικού τους

(αποτελεί μονόπλευρη, μονοδιάστατη γενίκευση στη βάση

επιμέρους αποσπασματικών χαρακτηριστικών των

φαινομένων), 2)είχε ορθολογικό πυρήνα την πραγματοποίηση

ανακαλύψεων στις επιμέρους επιστήμες και στα μαθηματικά.

8. Κοινωνική Φιλοσοφία. Hobbes (1588 – 1679): Leviathan

ο άνθρωπος ιδιοτελές, εγωιστικό ον που ρέπει προς τη φυσική

κατάσταση. «Πόλεμος όλων εναντίον όλων». Η ασφάλεια η

ειρήνη μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν τα άτομα εκχωρήσουν τα

δικαιώματά τους μέσω κοινωνικού συμβολαίου στην Πολιτεία.

Πρότεινε την απόλυτη κυριαρχία του κράτους (imperium

absolutum).

Διαφωτισμός

1. Αντιφεουδαρχική, αντικληρικαλιστική ιδεολογία

της ανερχόμενης αστικής τάξης που εμφανίστηκε κατά

την περίοδο της μετάβασης από την φεουδαρχία στην

κεφαλαιοκρατία. Σύμφωνα με τους εκπροσώπους αυτής

της ιδεολογίας είναι δυνατή η δημιουργία μιας νέας

κοινωνίας μέσω ειρηνικών μεταρρυθμίσεων και

διαφώτισης.

Ιδεολογική, πνευματική προετοιμασία της Γαλλικής

επανάστασης. 2.1751-δημοσίευση του πρώτου τόμου της

«Εγκυκλοπαίδειας» (17 τόμοι κειμένου, 2 τόμοι

γκραβούρες) (D'Alembert, Diderot).

Βασικοί εκπρόσωποι: Montesquieu (1689-1775),

Voltaire (1694-1778), Lametrie (1709 – 1751), Helvetius

(1715-771) Diderot (1713-1784), Condillac (1714-

1780), Jean - Jacques Rousseau (1712 - 1778).

3. «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την

κατάσταση της ανωριμότητάς του, στην οποία βρίσκεται

από δική του ευθύνη. Ανωριμότητα είναι η ανικανότητα

να χρησιμοποιείς τη διάνοιά σου χωρίς την καθοδήγηση

κάποιου άλλου. Η ανωριμότητα από δική σου ευθύνη έχει

την αιτία της όχι στην ανεπάρκεια της διάνοιας, αλλά στην

ανεπάρκεια θέλησης και τόλμης να τη χρησιμοποιείς

χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου. Έχε την τόλμη να

χρησιμοποιήσεις τη δική σου διάνοια. – αυτό είναι το

σύνθημα του Διαφωτισμού» (Kant).

4.Θεωρητικές πηγές του Διαφωτισμού: α)η Νευτώνεια

προσέγγιση της επιστήμης. Β)η αισθησιοκρατική

επιστημολογία του Locke.γ)η μηχανιστική φυσιολογία

του Καρτέσιου

5. Ο άνθρωπος είναι τμήμα της Φύσης και υποτάσσεται

στους νόμους της. Οι ανάγκες του ανθρώπου για τροφή,

υλικά αντικείμενα χρήσιμα και την διατήρηση του

οργανισμού ασκούν ουσιαστική επίδραση στη

συμπεριφορά του. Η ικανοποίηση των ατομικών

αναγκών αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση της

ανθρώπινης ευτυχίας. Κριτική της ηθικολογικής

αντίληψης περί κατάπνιξης παθών και ενστίκτων.

Jean - Jacques Rousseau:“Η φύση κάνει τον άνθρωπο

ευτυχισμένο και καλό, όμως η κοινωνία τον

παραμορφώνει και τον κάνει δυστυχισμένο''. 'Επιστροφή

στη Φύση”.

La Metrie (1709–1751): ο άνθρωπος συνολικά

εξετάζεται από ως αυτορρυθμιζόμενη μηχανή, που

βρίσκεται σε διαρκή κίνηση Ο La Mettrie απέρριψε την

Καρτεσιανή αντίληψη ότι τα ζώα είναι άψυχες μηχανές

και θεωρούσε ότι τα ζώα όπως και ο άνθρωπος έχουν την

ικανότητα να αισθάνονται. Η αισθαντικότητα υπάρχει

μόνο στα όντα που έχουν όργανα αισθήσεων, νευρικό

σύστημα και εγκέφαλο. Η ικανότητα να αισθάνεσαι

αποτελεί γνώρισμα συγκεκριμένου επιπέδου οργάνωσης

του εγκεφάλου.

6. Θεωρία του έλλογου εγωισμού – το άτομο

επιδιώκοντας να ικανοποιήσει το προσωπικό του

συμφέρον και να είναι χρήσιμος στον εαυτό του προάγει

ταυτόχρονα το κοινωνικό συμφέρον.

7. Οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες προϋποθέσεις για την

ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων και όλα εξαρτούνται

από τις εξωτερικές συνθήκες, την τύχη, τα πάθη των

ανθρώπων, κλπ. (Helvetius). Αντίληψη περί

παντοδυναμία της εμπειρίας, της συνήθειας, της αγωγής,

των εξωτερικών συνθηκών.

8.Η προηγούμενη ιστορία είναι ιστορία της αμάθειας,

της απαιδευσιάς, των αυταπατών. Ο διαφωτισμός των

μαζών και των ηγετών των κρατών μπορεί να συμβάλλει

στην υπέρβαση των ψευδών αντιλήψεων και στην

έλευση της κοινωνίας του «Ορθού Λόγου».

9. Ιδέα της προόδου, της τελειοποίησης της

ανθρωπότητας (Turgot, 1727-1781).

10.Κριτική του κληρικαλισμού και της τυφλής πίστης

από τις θέσεις του ορθού λόγου. Ιδέα του υπέρτατου

όντος.

11.Αντιλήψεις περί φωτισμένης μοναρχίας.

Κλασσική αστική σκέψη

1.Το ξεχωριστό άτομο στην άμεση φυσικότητά του είναι

η βάση της κοινωνίας (Ροβινσωνισμός) Αντίληψη περί

αιώνιας, αμετάβλητης ανθρώπινης φύσης.

Η «κοινωνία των πολιτών» είναι η μορφή οργάνωσης,

στην οποία το κάθε άτομο είναι αυτοσκοπός και όλοι οι

άλλοι είναι μέσα για την ικανοποίηση των ιδιωτικών του

αναγκών.

2.Η κοινωνία είναι αποτέλεσμα συμφωνίας, συμβολαίου

των ξεχωριστών ατόμων. Η ουσία της κοινωνίας

εντοπίζεται στο επίπεδο της πολιτικής και του δικαίου

(νομικός, πολιτικός ιδεαλισμός)

α)τυπική, νομική ισότητα των ατόμων μπροστά στο

νόμο («κράτος δικαίου»)

β) η ελευθερία του ατόμου ως δυνατότητα να κάνει

οτιδήποτε περιορίζει την ελευθερία των άλλων ατόμων

(αρνητική ελευθερία, ελευθερία από…)

γ)η ιδιωτική ιδιοκτησία ως ιερό και απαραβίαστο

δικαίωμα του ατόμου.

4. Το δίπολο αντικειμενισμού – υποκειμενισμού,

νατουραλισμού – βουλησιαρχίας.

Νατουραλισμός: ερμηνεία των κοινωνικών φαινόμενων

ως προϊόν μιας αιώνιας και αμετάβλητης φύσης (της

«ανθρώπινης φύσης», κλπ.) Ροβινσωνισμός. Οι φυσικές

επιστήμες παρουσιάζονται ως το πρότυπο για την

ερμηνεία της κοινωνίας.

Βουλησιαρχία: Παρουσίαση των πράξεων των

ανθρώπων αποκλειστικά και μόνο ως αποτέλεσμα της

βούλησής τους. Η κοινωνία και η εξουσία ερμηνεύεται

ως αποτέλεσμα συμφωνίας που απορρέει από την

βούληση των ξεχωριστών ατόμων.

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Καντ

Α)Προκριτική περίοδος

Κοσμολογική θεωρία της προέλευσης των ουράνιων

σωμάτων - εξήγηση της φύσης στη βάση φυσικών

δυνάμεων, χωρίς την παρέμβασης του θεού

Β)κριτική περίοδος – κριτική κάθε μεταφυσικής

«Κριτική του καθαρού λόγου»

ΤΙ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΩ;

Κριτική του δογματισμού

Ερωτήματα:

Πως είναι δυνατά τα καθαρά μαθηματικά;

Πως είναι δυνατή η καθαρή φυσική;

Πως είναι δυνατή η μεταφυσική ως επιστήμη;

κλιμάκωση της γνώσης

αισθήσεις (αισθητική)

διάνοια (αναλυτική)

λόγος (διαλεκτική)

Αντινομίες του λόγου

Ορθολογική ψυχολογία-ορθολογική κοσμολογία –

ορθολογική θεολογία

Γνωστική διαδικασία

-Πράγματα στον εαυτό τους

-Εμπειρία

-Apriori σχήματα (καθολικότητα, αναγκαιότητα)

a priori θεωρία της γνώσης

Καθαρός λόγος Πρακτικός λόγος

Γνώση των νόμων του

αισθητηριακού κόσμου

Πίστη στον ηθικό νόμο

Κυριαρχία της τυφλής

φυσικής αναγκαιότητας,

των αιτιωδών σχέσεων,

ετεροκαθορισμός του

ανθρώπου

Ελευθερία και αυτονομία

αυτοκαθορισμός, της

ανθρώπινης βούλησης,

«οφείλειν»

Άρνηση της ύπαρξης θεού

και της αθανασίας ψυχής

Αναγνώριση της ύπαρξης

θεού και της αθανασίας της

ψυχής

Ανθρωπολογική (εμπειρική)

προσέγγιση του ανθρώπου

ως μέρους της φύσης

Πρακτική, εμπειρική Ψυχ.

νοητική σύλληψη του

ανθρώπου ως πολίτη του

κόσμου

«δυο πράγματα γεμίζουν την ψυχή μου ολοένα με νέο

και αυξανόμενο θαυμασμό και σεβασμό…Ο έναστρος

ουρανός από πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου».

Κριτική του πρακτικού λόγου

ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΩ;

-Το καθήκον ως βάση της ηθικής πράξης, άρνηση της

αισθησιοκρατικής, χρησιμοθηρικής ηθικής.

-η καλή βούληση, η αθανασία της ψυχής και η αθανασία

του θεού ως θεμελιώδεις αρχές στις οποίες βασίζεται η

ηθική πράξη

-Κατηγορική προσταγή ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΕΠΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ ΑΠΟ ΤΙΣ

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΘΕΛΗΣΕΩΣ ΠΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ

ΙΣΧΥΟΥΝ ΩΣ ΑΡΧΕΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ.

HEGEL (1770 - 1831)

«Φαινομενολογία του πνεύματος»

-Οδύσσεια της συνείδησης, οδηγός μετάβασης από την

άγνοια στην επιστημονική γνώση με τη μορφή

επιστημονικών εννοιών.

-Πρόσβαση στην επιστημονική γνώση όλων των

ανθρώπων και όχι κάποιων ολίγων εκλεκτών.

-Ο άνθρωπος ως αποτέλεσμα της δικής του εργασίας, η

αυτοδημιουργία του ανθρώπου ως μια διαδικασία

αντικειμενοποίησης – αλλοτρίωσης και άρσης της

αλλοτρίωσης, επανιδιοποίηση του ανθρώπου

-η ανάπτυξη της αυτοσυνείδησης μέσω της εργασίας

«Εγκυκλοπαίδεια φιλοσοφικών επιστημών»

Λογική

Φιλοσοφία της φύσης

Φιλοσοφία του πνεύματος

-διαλεκτική μέθοδος διερεύνησης της αναπτυξιακής

διαδικασίας ως έκφραση των εσωτερικών αντιθέσεων

του αντικειμένου.

-Η αλήθεια δεν είναι ένα έτοιμο αποτέλεσμα, αλλά είναι

διαδικασία που θα πρέπει να διανύσει ορισμένες

βαθμίδες (αισθητηριακή γνώση, διάνοια, λόγος).

Αρχιτεκτονική του συστήματος του Hegel.

Διδασκαλία για το Είναι

Επιστήμη της Λογικής Διδασκαλία για την ουσία

Διδασκαλία για την έννοια

Μηχανική

Φιλοσοφία της Φύσης Φυσική

Οργανική

Ανθρωπολογία (ψυχή)

Υποκειμενικό πνεύμα Φαινομενολογία(συνείδηση)

Φιλοσοφία Αντικειμενικό πνεύμα Ψυχολογία (πνεύμα)

του πνεύματος Απόλυτο πνεύμα

Η γνωσιακή διαδικασία στην Γερμανική Φιλοσοφία

Αισθητηριακή

γνώση

Διάνοια

(Verstand)

Λόγος

(Vernunft)

Kant Πολυμορφία της

ενατένισης

(εποπτεία)

Ικανότητα

ανεύρεσης της

ενότητας στην

πολυμορφία των

αισθήσεων μέσω

κανόνων

(μορφοποίηση,

ταξινόμηση)

Ικανότητα για ανεύρεση της

ενότητας στους κανόνες της

διάνοιας

Τάση για υπέρβαση των ορίων

εμπειρικής εφαρμογής των

κατηγοριών της νόησης που

οδηγεί στην εμφάνιση

αντινομιών.

Α)η ψυχή ως ενιαία αδιαίρετη

υπόσταση (ορθολογική

Ψυχολογία)

Β)ο κόσμος (ορθολογική

κοσμολογία)

Γ)ο θεός (ορθολογική

θεολογία)

Hegel Μεταφυσική

Ρήξη αντιφατικών

εννοιών -

Στατικές,

αμετάβλητες

έννοιες

Διαλεκτική ως διδασκαλία για

την αυτοανάπτυξη της έννοιας

ενότητα αναπτυσσόμενων

αντιφατικών εννοιών

Marx Αισθητηριακή

ενατένιση

Κίνηση από το

αισθητηριακά

συγκεκριμένο στο

αφηρημένο

τυπική λογική

Ανάβαση από το

συγκεκριμένο στο αφηρημένο

διαλεκτική λογική

Marx (1818 - 1883) Έργα

-διδακτορική διατριβή ("Διαφορά της Δημοκρίτειας και Επικούρειας

Φυσικής

Φιλοσοφίας)

-«Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου»

-«Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα»

-«Γερμανική ιδεολογία»

- «Κεφάλαιο»

Από την κριτική της Φιλοσοφίας και της θρησκείας στην κριτική της

πολιτικής και του κράτους και από την κριτική της πολιτικής και του

κράτους στην κριτική της πολιτικής οικονομίας

Γνωστικά αντικείμενα έρευνας

1. ανθρώπινη κοινωνία και η ιστορίας της·

2. Σχέσεις παραγωγής της κεφαλαιοκρατίας

3. Προϋποθέσεις της μελλοντικής αταξικής κοινωνίας

Ανακαλύψεις

-Υλιστική θεώρηση της Ιστορίας. Θεωρία περί κοινωνικο-οικονομικών

σχηματισμών

-Θεωρία της υπεραξίας

-Ιστορική πρόβλεψη της ενοποιημένης ανθρωπότητας

Υλιστική διαλεκτική ως μέθοδος επιστημονικής έρευνας (ανάβαση από

το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, ενότητα λογικού και ιστορικού)

Τάσεις της σύγχρονης Φιλοσοφίας 1. Αμφισβήτηση, πολυδιάσπαση των μεγάλων, καθολικών

συστημάτων, εμφάνιση πλήθους κατευθύνσεων που αναλύουν

επιμέρους ζητήματα χωρίς να συνθέτουν

2.Απόρριψη της δυνατότητας επιστημονικής γνώσης της ουσίας

των πραγμάτων, σχετικοκρατία, αντιουσιαστικοκρατία,

απόρριψη της αναζήτησης της αλήθειας.

3.Απουσία νέων καινοτόμων ιδεών, επιστροφή σε παρωχημένες

μορφές φιλοσοφικού στοχασμού, κυριαρχία αναπαραγωγικού

και υπανάπτυξη του δημιουργικού τύπου σκέψης.

4. Απαισιοδοξία, πεσσιμισμός, αμφισβήτηση της προοπτικής

κοινωνικής προόδου, εσχατολογικές αντιλήψεις περί του

«τέλους της Ιστορίας».

5. Βασικές τάσεις της σύγχρονης Φιλοσοφίας:

καντιανή αντιδιαστολή της μεθόδου των φυσικών επιστημών

(νομοθετική) και των επιστημών του πνεύματος (ιδιογραφική),

της εξήγησης και της κατανόησης, αντικειμενισμού και

υποκειμενισμού

α. Θετικιστικός αντικειμενισμός (θετικισμός, νεοθετικισμός,

πραγματισμός, αναλυτική φιλοσοφία, κλπ.)

-αντιδιαστολή «θετικής γνώσης» και μεταφυσικής (η απόπειρα

διατύπωσης άποψης για την αντικειμενική πραγματικότητα)

- θετικιστικά κριτήρια επιστημονικότητας:

α)παρατηρησιμότητα, β)διατύπωση μέσω μαθηματικών

εργαλείων (μετρησιμότητα)

- αναγωγή της φιλοσοφίας στην λογική ανάλυση της γλώσσας

β. Yποκειμενισμός («φιλοσοφία της ζωής», υπαρξισμός,

φαινομενολογία, μεταμοντερνισμός)

- καχυποψία προς την επιστημονική γνώση, έμφαση στην

ενόραση και στροφή στον ανορθολογισμό

-έμφαση στην περιγραφή των συνειδησιακών καταστάσεων,

των βιωμάτων του υποκειμένου

-η πραγματικότητα παρουσιάζεται ως προϊόν της βούλησης, των

επιλογών ή των ασυνείδητων ζωτικών ορμών των ανθρώπων

Φιλοσοφία της ζωής -Κρίση της κοινωνικής συνείδησης και ανάδυση της φιλοσοφίας

της ζωής.

-Ανορθολογισμός, έμφαση στη βιωματική σύλληψη της

πραγματικότητας

Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900)

-Αρχαία ελληνική τραγωδία: απολλώνιο- διονυσιακό στοιχείο

-Αντίληψη περί «υπερανθρώπου»

-Βούληση για εξουσία

-αντίληψη περί θανάτου του θεού

“Ο άνθρωπος είναι σαν ένα σκοινί τεντωμένο μεταξύ κτήνους

και υπερανθρώπου – ένα σκοινί πάνω από την άβυσσο”.

“Το χάος γεννάει την τάξη”

“Ό,τι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό”.

Θετικισμός -αποδέσμευση της επιστήμης από την Μεταφυσική

- Εμπειρικός χαρακτήρας της επιστημονικής γνώσης.

- Η περιγραφή, η πρόβλεψη και ο έλεγχος ως βασικές

λειτουργίες της επιστήμης.

- Οι φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά ως πρότυπο

επιστημονικότητας.

Μορφές θετικισμού: α)κλασσικός θετικισμός του Comte.

Θεωρία των τριών σταδίων ανάπτυξης της σκέψης (θρησκεία,

μεταφυσική, επιστήμη).

Β)εμπειριοκριτικισμός των Mach – Avenarious

-η έγκυρη γνώση πηγάζει από την αισθητηριακή εμπειρία.

-Η Ψυχολογία είναι η επιστήμη για την εμπειρία. Η ύλη και η

συνείδηση ως ιδιότυπες μορφές του Είναι δεν υπάρχουν.

-Οι θεωρητικές έννοιες θεωρούνται νοητικά σύμβολα για την

παρουσίαση ενός πλέγματος αισθήσεων.

-Ο εμπειριοκριτικισμός συνδέεται με τον ριζοσπαστικό

συμπεριφορισμό (Watson, Skinner).

Γ)λογικός θετικισμός (Carnap, Sclick, Wittgenstein, κ.α.)

-αναγωγή της Φιλοσοφίας στην ανάλυση των λογικών,

συντακτικών προτάσεων

-οι θεωρητικές έννοιες δεν προκύπτουν άμεσα από την

αισθητηριακή εμπειρία. Όμως, μπορούν να τεκμηριωθούν με

την βοήθεια των κανόνων αντιστοίχισης.

Οι όροι της επιστήμης διακρίνονται σε: α)όρους παρατήρησης,

β)θεωρητικούς όρους, γ)μαθηματικούς όρους

-προτάσεις πρωτοκόλλου είναι οι πρώτες, απόλυτες προτάσεις,

που περιλαμβάνουν όρους παρατήρησης και χρησιμεύουν ως

θεμέλιο όλων των υπόλοιπων προτάσεων.

-Η αλήθεια επιβεβαιώνεται στο εσωτερικό ενός λογικό-

γλωσσικού συστήματος-συμβατισμός

-Η προσέγγιση των λογικών θετικιστών για τις επιστημονικές

θεωρίες ως αξιωματικά συστήματα συγκλίνει με την

χαρακτηριστική για τον κλασσικό γνωστικισμό αντίληψη ότι ο

νους αποτελεί τυπικό σύστημα.

Η αρχή των λογικών θετικιστών της επαληθευσιμότητας

συγκλίνει με την αντίληψη των γνωστικιστών περί

τυπικότητας.

Δ)μεταθετικιστικές προσεγγίσεις

I.Θεωρία των επιστημονικών «παραδειγμάτων» και

επιστημονικών επαναστάσεων του Kuhn

Παράδειγμα: υπόδειγμα, πρότυπο επιστήμης, που αποκτά

δεσπόζουσα θέση και διαμορφώνει μια συγκεκριμένη

επιστημονική παράδοση.

Στιγμές στην ανάπτυξη των παραδειγμάτων: κανονική

επιστήμη, ανωμαλία, κρίση, επιστημονική επανάσταση

(μετάβαση από το παλαιό παράδειγμα στο νέο).

-Προσεγγίσεις για το επιστημολογικό status της Ψυχολογίας:

α)η Ψυχολογία είναι προπαραδειγματική επιστήμη (Staat), β)η

Ψυχολογία είναι πολυπαραδειγματική επιστήμη (Koch, Leahey,

Royce), γ) η θεωρία των επιστημονικών παραδειγμάτων είναι

μη εφαρμόσιμη για την Ψυχολογία.

II. Κριτικός Ορθολογισμός του Popper.

Αρχή της διαψευσιμότητας: τα θεωρητικά συστήματα θα πρέπει

να μπορούν να έρθουν σε αντίφαση με την εμπειρία. Σε

διαφορετική περίπτωση δεν αναφέρονται στην πραγματικότητα.

-Θεωρία των ερευνητικών προγραμμάτων του Lakatos

Ερευνητικά προγράμματα: α) «σκληρός πυρήνας», που

αποτελείται από τις βασικές μεθοδολογικές αρχές β)

«προστατευτικός κλοιός», που αποτελείται από βοηθητικές και

αναθεωρήσιμες υποθέσεις.

-Από την εμπειρία δεν μπορούμε να μάθουμε το ψεύδος μιας

θεωρίας. Η ιστορία της επιστήμης ως τόπος δοκιμασίας των

θεωριών.

III. Μεθοδολογικός αναρχισμός του Feyerabend

-η ικανότητα της έλλογης σκέψης είναι μια παράδοση ανάμεσα

σε πολλές άλλες και όχι ένα πρότυπο με το οποίο οι παραδόσεις

πρέπει να συμμορφωθούν.

Μεταμοντερνισμός

(Foucault, Derrida, Baudrillard, Lyotard)

1. Απόρριψη των «μεγάλων αφηγήσεων» (ολιστικών

προσεγγίσεων), αντιουσιοκρατία, αντιθεμελιωτισμός,

αντιμεταφυσική εμμονή.

2. Αποκέντρωση (αποδόμηση) του υποκειμένου.

Κώδικες, παιχνίδια σημάτων και ομοιωμάτων ρυθμίζουν

τα πάντα στην καθημερινή ζωή.

3. Άρνηση της έννοιας της αντανάκλασης, απόρριψη

της διαφοράς σημαίνοντος – σημαινόμενου, σύγχυση

εικονικής πραγματικότητας και πραγματικότητας,

παρουσίαση των κοινωνικών φαινομένων ως

συμβολικών (γλωσσικών) κατασκευών.

4. Αποδιαφοροποίηση, κατάργηση των ορίων μεταξύ

των επιστημονικών κλάδων, μίξη και εκλεκτικισμός, το

ζάπινγκ ως εκδήλωση «μηδενικής συνείδησης»

(καταθλιπτική ομοιομορφία πίσω από την φαινομενική

ποικιλία επιλογής).

5. Γλωσσική στροφή, «Γλωσσικά παιχνίδια».

6. Η ιστορική πραγματικότητα παρουσιάζεται ως

κατασκευή των ιστορικών του παρόντος μέσω της

γλώσσας.

Κείμενα

Μανώλης Δαφέρμος

Μεταμφίεση και απόκρυψη1

(ορισμένες πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου)

H λέξη μάσκα ετυμολογικά προέρχεται από το λατινικό masca, που σημαίνει

προσωπίδα. Η κρέμα που χρησιμοποιούν για τον καλλωπισμό του προσώπου ονομάζεται

επίσης μάσκα. Μασκαράς είναι ο προσωπιδοφόρος, ο μεταμφιεσμένος της αποκριάς.

Μεταφορικά έτσι ονομάζεται επίσης ο κακοήθης, ο απατεώνας. Μασκαραλίκι (από το

τουρκικό mascaralik) είναι η γελοιοποίηση, όπως επίσης η συμπεριφορά που προκαλεί την

ντροπή.2

Κατά τη γνώμη μας είναι δυνατόν να διακρίνομαι τρία βασικά στοιχεία του

μασκαρέματος: 1) Το στοιχείο της απόκρυψης, της συγκάλυψης του πραγματικού προσώπου,

της αληθινής ταυτότητας κάποιου υποκειμένου, της παραλλαγής (καμουφλάρισμα). 2) το

στοιχείο της μεταμφίεσης, του υποδύεσθαι, της μετατροπής σε κάτι διαφορετικό. Εδώ

υπεισέρχεται το φαινόμενο της φενακισμένης συνείδησης, της εξαπάτησης, παραπλάνησης,

αλλά και της αυτο-εξαπάτησης, αυταπάτης.3 3) Το στοιχείο της διακωμώδησης, της

γελοιοποίησης, του μυκτηρισμού, του χλευασμού. Το τρίτο αυτό στοιχείο γεννιέται μέσω της

αντίθεσης, της σύγκρουσης ανάμεσα στο επιφαινόμενο και το αληθινό πρόσωπο, ανάμεσα

στις υποκειμενικές προσδοκίες και την πραγματικότητα. Ας επιχειρήσουμε όμως καλύτερα

ένα ταξίδι στην ιστορία του πολιτισμού για να αναζητήσουμε τις καταβολές αυτού του

ιδιότυπου φαινομένου.

Τα παράξενα εκείνα επιθέματα με τις ζωόμορφες και μυθολογικές παραστάσεις που

χρησιμοποιούσαν οι μύστες των πρωτόγονων φυλών στις ιεροτελεστίες τους αποδείχτηκαν

εξαιρετικά ωφέλιμα στην περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού. Οι πρωτόγονοι κυνηγοί

χόρευαν μασκαρεμένοι και επεδίωκαν μέσω της μετενσάρκωσης να εξομοιωθούν με το κορμί

των άγριων θηρίων, να αποκτήσουν τη μορφή και τις ικανότητες τους. Οι τοτεμιστικές

αντιλήψεις των πρωτόγονων ανθρώπων εδράζονταν στις στενές υλικές σχέσεις της

πρωτόγονης κοινότητας με τη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής που διέμενε και ήταν εξίσου

ισχυρές με τους δεσμούς αίματος οι οποίοι ρύθμιζαν τις σχέσεις μεταξύ των μελών της

κοινότητας.

1 Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΟΥΤΟΠΙΑ, 25, 1997, 91 - 100

2 Τεγόπουλος - Φυτράκης Ελληνικό Λεξικό. Εκδ. Αρμονία, Αθήνα, σελ. 443.

3 Λόγος γίνεται όχι τόσο για τη συνειδητή προσπάθεια εξαπάτησης, όσο για την αντικειμενική και

ανεξάρτητη από τη θέληση του υποκειμένου διαδικασία γέννησης και διάδοσης αυταπατών και

ψευδών μορφών συνείδησης.

Την εποχή της αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος εμφανίζονται

μυστικές ενώσεις, οι οποίες χρησιμοποιούν ένα ολόκληρο σύστημά τελετουργιών και

λατρευτικών εκδηλώσεων προκειμένου να εκφοβίσουν και να υπνωτίσουν τις μάζες. Τα

μέλη αυτών των ενώσεων φορώντας ειδικές ενδυμασίες και τρομακτικές μάσκες και

επεδίωκαν να πείσουν τους ανθρώπους, ότι ήταν πνεύματα νεκρών, να σπείρουν τον πανικό

στο χωριό, να αρπάξουν μέσα στη γενική ταραχή διάφορα αντικείμενα αξίας.4

Οι πρωτόγονοι τροφοσυλλέκτες ταύτιζαν σε τέτοιο βαθμό τον εαυτό τους με τη μοίρα

της κοινότητας τους και των προγόνων τους, που δεν μπορούσαν με σαφήνεια να

διαχωρίσουν τις δικές τους πράξεις από τις πράξεις των γειτόνων και των προγόνων τους.

Πολύ χαρακτηριστικές από αυτή την άποψη είναι οι έρευνες που πραγματοποίησε ο

σοβιετικός ψυχολόγος Α.Λούρια στις αρχές της δεκαετίας του 1930 σε απομακρυσμένα

χωριά του Ουζμπεκιστάν. Οι αγράμματοι αγρότες της περιοχής αποδείχτηκαν ανίκανοι να

περιγράψουν τον εαυτό τους. Πιο συγκεκριμένα όταν οι αγρότες μιλούσαν για τον εαυτό

τους, αναπαρήγαγαν τις γνώμες των άλλων για αυτούς ή περιέγραφαν χαρακτηριστικά

γνωρίσματα της κοινότητας τους. Ένας μάλιστα απ’ αυτούς χαρακτήρισε ως προσωπική του

αδυναμία τους «κακούς γείτονες»!! 5

Η ταύτιση του τροφοσυλλέκτη αφ’ ενός μεν με τους νεκρούς προγόνους του και αφ’

ετέρου δε με την κοινότητα του, έφτανε σε τέτοιο σημείο, που το άτομο ένιωθε υπεύθυνο όχι

μόνο για τις προσωπικές του πράξεις, αλλά και για τις πράξεις των άλλων μελών της

κοινότητας, και των προγόνων του.

Σταδιακά οι δεσμοί φυσικής προέλευσης μεταξύ των μελών της κοινότητας

αποσυντίθενται και διαμορφώνονται δεσμοί μεμονωμένων ατόμων. Το άτομο όλο και

περισσότερο απελευθερώνεται από την κηδεμονία της κοινότητας, το «Εγώ» αρχίζει να

διαχωρίζεται από το «Εμείς». Οι κοσμογονικοί αυτοί μετασχηματισμοί δεν μπορούσαν να

μην επιδράσουν σε ένα τόσο σημαντικό στοιχείο των πρωτόγονων τελετουργιών όπως είναι

οι μάσκες.

Στη Αρχαία Ελλάδα η μεταμφίεση μετατρέπεται σε οργανικό στοιχείο των

διονυσιακών δρώμενων. Αρχικά η λατρεία του υιού του Δία και της Σεμέλης περιορίζονταν

στους διθυράμβους που έψελνε ο άτακτος χορός, η ακολουθία του Διόνυσου. Οι πιστοί

συνοδοιπόροι του θεού της μέθης μεταμφιέζονταν σε Σάτυρους, στους κατώτερους εκείνους

ερωτοπαθείς δαίμονες της ελληνικής μυθολογίας με τα τραγίσια αυτιά, τα κέρατα και τα

σκέλη τράγου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λατρεία του Διόνυσου συνδεόταν με τη λατρεία της

γονιμότητας και το κύκλο των αγροτικών εργασιών.

Από το διθύραμβο που χόρευε ο χορός γύρω από τη θυμέλη, το βωμό δηλαδή του

θεού προήλθε από τη μιά μεριά το «σατυρικό δράμα», η κωμωδία που εξιστορούσε τις

4 Τόκαρεφ Σ.Α. Πρώιμες μορφές θρησκείας. Εκδ. Politicheskaja lyteratyra, Μόσχα, 1990, σελ.. 307.

5 Κον Ι. Η ανακάλυψη του «Εγώ». Εκδ. Politicheskaja lyteratyra, Μόσχα, 1978, σελ.127.

αστείες περιπέτειες και τα κωμικά κατορθώματα θνητών και θεών και η τραγωδία (τράγων -

ωδή) η οποία απέδιδε τις λυπηρές και τραγικές ιστορίες. Οι υποκριτές (όλοι ήταν άνδρες)

φορούσαν στη σκηνή μεγάλες παραδοσιακές μάσκες (χρησιμοποιούσαν και γυναικείες

μάσκες), οι οποίες εξέφραζαν την ψυχική κατάσταση των προσώπων που υποδύονταν, τη

χαρά, τη λύπη, τον πόνο, την απελπισία.

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε, ότι η μίμηση κάνει τους ανθρώπους να διαφέρουν από τα

υπόλοιπα έμβια όντα και μέσω αυτής της ικανότητας οι άνθρωποι αποκτούν τις πρώτες τους

γνώσεις. Ήδη ο άνθρωπος αρχίζει να μιμείται όχι μόνο τα θηρία και ορισμένες άλλες φυσικές

δυνάμεις, αλλά και τους ανθρώπους, επιδιώκοντας να κατανοήσει, αφ’ ενός μεν, τα κίνητρα,

τις προθέσεις τους, αφ΄ ετέρου δε, τα αποτελέσματα των πράξεων τους.

Η τυφλή και σκοτεινή μοίρα (ειμαρμένη) σύμφωνα με την αρχαία ελληνική

παράδοση ενυπάρχει στον ίδιο τον άνθρωπο με τη μορφή του «δαιμόνιου» εκείνου που

οδηγεί τον άνθρωπο να νιώθει ως δική του επιλογή τις επιταγές και απαιτήσεις της μοίρας. Το

άτομο δεν έχει αποκοπεί ακόμη από τον ομφάλιο λώρο της κοινότητας, δεν έχει ακόμη

αποκτήσει πραγματική ελευθερία επιλογής (παρ΄ όλα αυτά το άτομο στην αρχαία ελληνική

τραγωδία παρουσιάζεται υπεύθυνο για τα αποτελέσματα των πράξεων του).

Ο Νίτσε θεωρεί ότι η αρχαία ελληνική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από ένα δυϊσμό

και μία σύγκρουση ανάμεσα στην αρχή του Απόλλωνα και την αρχή του Διόνυσου.6 Η τέχνη

του Απόλλωνα είναι η τέχνη των πλαστικών μορφών, των υψηλών και φωτεινών συλλήψεων,

η τέχνη που διέπεται από την αίσθηση του μέτρου και της ηρεμίας. Η διονυσιακή τέχνη φέρει

μέσα της το «τιτάνειο», το «βάρβαρο» στοιχείο. Είναι η τέχνη των αυθόρμητων εκρήξεων,

των ισχυρών παθών, της μέθης και της δίψας για ζωή. Κατά τον Νίτσε η αρχή του Διόνυσου

είναι η παγκόσμια πρωτεϊκή δύναμη, η οποία γέννησε τον πολύμορφο κόσμο των

φαινομένων. Η τέχνη του Απόλλωνα είναι το σύνολο από τις λαμπερές εκείνες αυταπάτες οι

οποίες έχουν αποστολή να κρατήσουν στη ζωή τον ασταθή ζωντανό κόσμο και να

δημιουργήσουν τη φαινομενικότητα της ομορφιάς στις παροδικές στιγμές της ζωής.7

Έτσι ο Νίτσε επιφέρει την αντιστροφή των σχέσεων ανάμεσα στο πρόσωπο και το

προσωπείο (τη μάσκα). Ο κατεξοχήν φορέας του καθολικού ‘’μασκαρέματος’’, η διονυσιακή

τέχνη μετατρέπεται σε πραγματική πηγή της ζωής, στο αληθινό πρόσωπο του κόσμου που

μας περιβάλει, ενώ η απολλώνια τέχνη, ο χορηγός της γνώσης και της κουλτούρας

εμφανίζεται ως η λαμπερή εκείνη μάσκα που επικαλύπτει τις χθόνιες και άλογες υποστάσεις

της ζωής, εξωραΐζοντας την.

6 Νίτσε Φ. Η γέννηση της ελληνικής τραγωδίας ή ελληνισμός και πεσιμισμός. Εκδ. Μisl, Μόσχα,

1990, σεν. 59. 7 Νίτσε Φ. Η γέννηση της ελληνικής τραγωδίας ή ελληνισμός και πεσιμισμός. Εκδ. Μisl, Μόσχα,

1990, σεν. 156.

Η ζωή μετουσιώνεται σε θέατρο του παραλόγου, ενώ το θέατρο γίνεται η πραγματική

ζωή του ανθρώπου. Ο κόσμος της φαινομενικότητας και της παροδικότητας παρουσιάζεται

ως η πεμπτουσία της ζωής. Η σφαίρα των ενδότερων ουσιαστικών σχέσεων της κοινωνικής

ζωής μετατρέπεται σε ένα σχολαστικό παίγνιο όρων και κατηγοριών, σε μία μάσκα που

κρύβει την πραγματική ουσία της ζωής, που δεν είναι άλλη από τη δίψα για εξουσία

(ορολογία που εμφανίζεται στις μετέπειτα εργασίες του Νίτσε).

Ο Νίτσε εκτός από αυτή την λογική αντιστροφή, πραγματοποιεί και μία

σημαντικότατη ιστορική αντιστροφή. Ο μανιχαικός δυϊσμός, οι ασυμφιλίωτες εκείνες

συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις του κάλους και του χάους, του φωτός και του σκότους, η

αντιπαράθεση του έλλογου και του άλογου αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία όχι τόσο του

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, όσο του πολιτισμού της σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής

κοινωνίας. Ο Νίτσε επιδίδεται σε μία αναχρονιστική μεταφορά, προεκβολή αντιλήψεων και

ιδεών της σύγχρονης αστικής κοινωνίας σε προκαπιταλιστικά στάδια εξέλιξης της κοινωνίας.

Στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό το διονυσιακό και το απολλώνιο στοιχείο

ενυπάρχουν σε μια οργανική ενότητα αντιθέσεων.8 Η διαφορά μεταξύ τους δεν οδηγεί στη

διάσπαση, διχοτόμηση της ενιαίας αισθητηριακής αντίληψης της φύσης, του υπέροχου

κόσμου, οργανικό τμήμα του οποίου αισθάνεται ο ίδιος ο αρχαίος Έλληνας. Δεν είναι άραγε

αυτή η πρωτογενής, εποπτική, συνθετική θέαση του κόσμου, της ζωής και των ανθρώπων η

πηγή της ζωντάνιας της αρχαίου ελληνικού πολιτισμού;

Αυτός ο υπέροχος, κλειστός και αρμονικός κόσμος δεν είναι άλλος από τη

μυθολογική αναπαράσταση της αρχαίας πολιτειακής κοινότητας, υλική βάση της οποίας

ήταν η κοινή ιδιοκτησία των πολιτών - μελών της κοινότητας στους δούλους και τη γη που

τους ανήκαν. Περισσότερο φως στην κατανόηση της συνάφειας ανάμεσα στη μίμηση και τη

ζωή, τη μάσκα και το πρόσωπο θα μπορούσε να δώσει όχι τόσο η «παγκόσμια θέληση» του

Νίτσε, όσο η έρευνα των διαπλεκόμενων σχέσεων ανάμεσα στην κοινότητα και στους

αναπτυσσόμενους δεσμούς των μεμονωμένων ατόμων που την υπονόμευαν και την

αποσυνέθεταν εκ των έσω.

Οι αναπτυσσόμενοι δεσμοί μεταξύ ατόμων διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στο

διαχωρισμό, τη διαφοροποίηση μεταξύ αναπαράστασης, μίμησης και αντικειμενικής

πραγματικότητας η οποία είχε ήδη ξεκινήσει στην πρωτόγονη κοινωνία. Αξίζει όμως να

σημειωθεί, ότι ο ολοκληρωτικός διαχωρισμός αναπαράστασης της ζωής και πραγματικής

ζωής δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια της αρχαίας ελληνικής κουλτούρας. Οι

Αθηναίοι βίωναν τα επί σκηνής δρώμενα ως έκφραση πραγματικών καταστάσεων και

γεγονότων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση που οι Αθηναίοι όρμησαν να λυντσάρουν τον

ίδιο τον Αισχύλο που υποδυότανε τον Προμηθέα όταν βροντοφώναξε επί της σκηνής: «Και

8 Είναι άραγε τυχαίο το γεγονός ότι σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Απόλλωνας και ο

Διόνυσος παρά την αντιπαλότητα τους δέχτηκαν να συνυπάρξουν μαζί στο μαντείο των Δελφών;

εν τούτοις ο Ζεύς, παρ’ όλην την αλαζονείαν που γεμίζει την ψυχή του, θα έλθει μέρα που θα

ταπεινωθεί ο υμέναιος, τον οποίο ετοιμάζει, θα τον ανατρέψει από το ύψος της ισχύος του.

Θα πέσει από τον θρόνο του, θα αφανιστεί η πανίσχυρος βασιλεία του»9.

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα επικρατεί η χριστιανική άποψη, ότι «ο θεός έπλασε

τον άνθρωπο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του». Σύμφωνα με τις χριστιανικές δοξασίες ο

θεός είναι το πρότυπο, η πραγματική εικόνα της ζωής, ενώ ο άνθρωπος αποτελεί απεικόνιση,

αναπαράσταση του θεϊκού προτύπου της τελειότητας, παντοδυναμίας, φιλευσπλαχνίας,

πανσοφίας κλπ. Όμως το κάθε αντίγραφο υστερεί σε πλούτο, πιστότητα και αξία έναντι του

πρωτότυπου. Ο άνθρωπος της χριστιανικής θρησκείας είναι αδύναμος, πτωχός τω πνεύματι,

επιρρεπής σε ποταπές ορμές και έξεις της σάρκας. Τέλος η επίγεια ζωή είναι μη αυθεντική,

ψεύτικη και αποτελεί αποκλειστικά και μόνο προετοιμασία για τη μεταθανάτιο ζωή και την

επερχόμενη βασιλεία των ουρανών. Ο άνθρωπος φόρεσε το αποκρουστικό, βδελυρό,

αυτοεξευτελιστικό προσωπείο της «παρούσας», προσωρινής ζωής, προκειμένου να σώσει το

πραγματικό του πρόσωπο για τη μέλλουσα, αιώνια ζωή.

Ο Λ.Φόυρμπαχ απέδειξε, ότι τα προσδιοριστικά κατηγορούμενα που προσάπτονται

στο θεό δεν αποτελούν τίποτα άλλο από την αντεστραμμένη, φαντασμαγορική αντανάκλαση

χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του ίδιου του ανθρώπου, τα οποία αποξενώθηκαν από αυτόν

και μετατράπηκαν σε προσδιορισμούς ενός απόλυτου και αυθύπαρκτου υποκειμένου, του

θεού. Η θρησκεία αποτελεί τον παραμορφωτικό εκείνο καθρέπτη στον οποίο

αντικατοπτρίζονται με υπερφυσικές διαστάσεις και μέσω αντεστραμμένων μορφών

πραγματικές καταστάσεις και προβλήματα της ζωής του ανθρώπου.

Η χριστιανική κοσμοθεωρία βασίζεται στην αντιπαράθεση σάρκας και ψυχής, ύλης

και πνεύματος, γενετήσιου ενστίκτου και ανθρώπινης ελευθερίας. Ο άνθρωπος απορρίπτει

μετά βδελυγμίας το σώμα του, τον υλικό κόσμο που τον περιβάλλει, τη φυσική έλξη μεταξύ

του άνδρα και γυναίκας ως πηγή αμαρτίας. «Όσο περισσότερο αρνιούνται το ηδονικό, τόσο

πιο πολύ είναι ηδονικός ο θεός, που σ‘ αυτόν θυσιάζουν το ηδονικό»10

. Αυτή η αποφατική

δύναμη της αυτομαστίγωσης, της αυτοταπείνωσης και του καθολικού περιορισμού

δημιουργεί αναστολές, κρυμμένες ενοχές, ανεκπλήρωτες καταπιεσμένες επιθυμίες και οδηγεί

στη συσσώρευση καταστρεπτικών ‘‘υποχθόνιων’’ δυνάμεων που βάζουν σε κίνδυνο τα

θεμέλια της εκκλησίας και του ίδιου του κράτους.

Αυτή η συσσωρευμένη αρνητική ενέργεια, οι καταπιεσμένες ανεκπλήρωτες

σωματικές επιθυμίες βρίσκουν προσωρινή διέξοδο στο καρναβάλι και τα λαϊκά δρώμενα που

το συνοδεύουν. Ο Μ.Μπαχτίν στο έργο του «Η δημιουργία του Φρανσουά Ραμπελέ και η

λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα» απέδειξε, ότι αυτή ακριβώς η κουλτούρα του καρναβαλιού

9 Παπαδημητρίου Δ. Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής σοφίας. Πειραιεύς, 1968, τόμος Β’, σελ.

36 10

Φόυρμπαχ Λ. Η ουσία του χριστιανισμού. Αθήνα, εκδ. Αναγνωστίδη, σελ. 171.

και του γέλιου η οποία αντιπαρατίθεται στην επίσημη σοβαροφανή κουλτούρα αποτελούσε

την πεμπτουσία της λαϊκής κουλτούρας το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.11

O γελωτοποιός ήταν ο ήρωας του καρναβαλιού. Ειρωνευόταν, κορόιδευε, χλεύαζε

βασιλιάδες, αφεντάδες, κοντόχοντρους καλοζωισμένους παπάδες. Οι γελωτοποιοί με τις

μεταμφιέσεις και τις μάσκες τους έριχναν τις μάσκες της υποκρισίας και του ψεύδους των

επισήμων εκπροσώπων της εκκλησίας και του κράτους μέσα στο συναρπαστικό κόσμο του

καρναβαλιού. Το καρναβάλι, η κωμική αναπαράσταση της επίσημης κοινωνίας

μεταμορφωνόταν στο θέατρο της πραγματικής ζωής. Μ’ αυτό τον τρόπο αποκαλυπτόταν, ότι

οι εκδηλώσεις και οι δραστηριότητες των κυρίαρχων κατεστημένων τάξεων δεν ήταν τίποτα

άλλο από θεατρική παράσταση και καρναβάλι. Η μεταμφίεση των πληβείων, των ταπεινών

και των καταφρονεμένων προκαλούσε το ξεμασκάρεμα, την αποκάλυψη του αληθινού

προσώπου των ευγενών και των καρδιναλίων.

Το καρναβάλι όμως περιέχει μία σημαντική πλευρά, που στην οποία συχνά δεν

αποδίδεται η πρέπουσα σημασία. Το γέλιο είναι η επαναστατική εκείνη δύναμη που τσακίζει

το καταστημένο και ανανεώνει τη ζωή, φανερώνοντας την κρυφή γοητεία της. Tαυτόχρονα,

όμως, αποτελεί μέσο εκτόνωσης της συσσωρευμένης οργής και αγανάκτησης των μαζών, το

οποίο συμβάλει στην αποφυγή μίας γενικευμένης ρήξης με τη φεουδαρχική εξουσία (και την

οιαδήποτε υφιστάμενη εξουσία). Ο Χόρχε ως κλασσικός εκπρόσωπος του επίσημου κλήρου

(στο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο «Το όνομα του Ρόδου») μισούσε θανάσιμα το γέλιο

και ανέφερε χαρακτηριστικά: «Το γέλιο είναι η αδυναμία, η εξαχρείωση, η αηδία της

σάρκας. Είναι η διασκέδαση του χωρικού, η ακολασία του μεθυσμένου, ακόμη και η

Εκκλησία με τη σοφία της το επέτρεψε τη στιγμή της γιορτής, του καρναβαλιού, του

πανηγυριού, την εφήμερη αυτή διαφθορά που απελευθερώνει τις διαθέσεις και συγκρατεί από

άλλους πόθους κι άλλες επιδιώξεις.... Ακόμα κι έτσι όμως το γέλιο παραμένει κάτι ποταπό,

των απλών, ιερόσυλο μυστήριο του όχλου»12

.

Ο Χόρχε μ’ όλο το μίσος του προς το γέλιο είναι έτοιμος να το δεχτεί προκειμένου να

συγκρατήσει τους αγρότες «από άλλους πόθους και επιδιώξεις». Ποιοι είναι όμως αυτοί οι

τόσο επικίνδυνοι πόθοι και διαθέσεις; Μας το έδειξε ο αγροτικός πόλεμος στη Γερμανία και

η Γαλλική επανάσταση αργότερα.

Με το πέρασμα στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα καταστρέφονται οι κοινοτικές

σχέσεις που κρατούσαν δέσμιο το άτομο, προσδιόριζαν αυστηρά τη θέση και το ρόλο στην

κοινωνική ιεραρχία, προεπιλέγοντας και ρυθμίζοντας και τις μικρότερες ακόμη λεπτομέρειες

της συμπεριφοράς του. Σε πρώτο πλάνο στη θέση των σχέσεων φυσικής προέλευσης

11

Μπαχτίν Μ. Η δημιουργία του Φρανσουά Ραμπελέ και η λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα. Εκδ.

Xudozestvenaja Literatura, Mόσχα, 1990, σελ.89. 12

Ουμπέρτο Έκο Το όνομα του Ρόδου. Εκδ. Αθήνα, σελ. 622 - 623

υπεισέρχονται οι ατομικοί δεσμοί ανάμεσα σε ανεξάρτητες και αυτόνομες οντότητες, μέλη

της «κοινωνίας των ιδιωτών».

Αναπόφευκτη συνέπεια της χειραφέτησης του ατόμου από την καταλυτική κυριαρχία

της κοινότητας είναι η διαφοροποίηση και διάσταση ιδιωτικού και δημόσιου βίου, ο διχασμός

ανάμεσα στο ιδιωτικό και κοινωνικό άτομο. «...Ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας των

ιδιωτών αποκτά τη σημασία καθεαυτό ανθρώπου ως homme σε αντίθεση με το citoyen, διότι

ο πρώτος παρουσιάζεται ως άνθρωπος στην αισθητηριακή, ατομική άμεση ύπαρξη του, ενώ ο

πολιτικός άνθρωπος αποτελεί μόνο τον αφηρημένο, τεχνητό άνθρωπο, τον άνθρωπο ως

αλληγορικό, νομικό πρόσωπο. Ο πραγματικός άνθρωπος αναγνωρίζεται μόνο με τη μορφή

του εγωιστικού ανθρώπου, τη στιγμή που ο πραγματικός άνθρωπος αποκτά τη μορφή του

αφηρημένου citoyen»13

.

Ο εξιδανικευμένος και ανεξάρτητος από τα δεσμά της υλικής ζωής citoyen αποτελεί

έκφραση μιας αντεστραμμένης κοινωνικής σχέσης, μιας νομικής ιδεαλιστικής αυταπάτης και

μεταμφίεσης του εγωιστικού ατόμου, μέλους της «κοινωνίας των ιδιωτών», το οποίο

χρησιμοποιεί τα υπόλοιπα εξίσου ιδιοτελή άτομα ως μέσα για την ικανοποίηση των ατομικών

του αναγκών. Έχει σπάσει πλέον ο προστατευτικός υμένας της κοινότητας που προφύλασσε

το άτομο από τα «δεινά» και τις ανασφάλειες του έξω κόσμου. Το άτομο είναι ελεύθερο να

κινηθεί σε μια τεράστια αγορά εμπορευμάτων, ανθρώπων και κεφαλαίων να συνάψει

συμφωνίες να πουλήσει και να πουληθεί το ίδιο.

Το άτομο για να επιβιώσει είναι αναγκασμένο να παίξει το ρόλο που του επιβάλει η

θέση του στο σύστημα παραγωγής με τις λιγότερες δυνατές αποκλίσεις από το προβλεπόμενο

πρότυπο, άσχετα εάν το πρότυπο αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις προσωπικές ανάγκες, τις

διαθέσεις και τα ενδιαφέροντα του ατόμου. 14

Η εκπλήρωση του κοινωνικού ρόλου απαιτεί από το άτομο όχι μόνο την εξάσκηση

μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς, αλλά και την προσαρμογή του παρουσιαστικού του στις

απαιτήσεις των λειτουργιών που καλείται να εκτελέσει. Μ’ άλλα λόγια, το άτομο πρέπει να

αποκτήσει ένα ιδιαίτερο τρόπο ενδυμασίας, μακιγιαρίσματος, ένα συγκεκριμένο τρόπο

ομιλίας και καλλωπισμού της κόμμωσης. Τεράστια σημασία δίνεται στην καλλιέργεια

ορισμένων εκφράσεων του προσώπου και στην ανάπτυξη της ικανότητας να αντιδρά με

13

Μαρξ Καρλ, Έγκελς Φρ. Έργα. Μόσχα, τόμος 1, σελ 405 14

Στη θεατρική τέχνη επικρατούν δυο βασικές απόψεις για τη σχέση του ηθοποιού προς τον ρόλο που

υποδύεται. Ο Μ.Μπρεχτ θεωρεί, ότι ο ηθοποιός δεν πρέπει να ταυτίζεται με το ρόλο που

διαδραματίζει στη σκηνή, αλλά να αποστασιοποιείται απ’ αυτόν, να τηρεί κριτική απόσταση απέναντι

του. Ο Στανισλάφσκι υποστηρίζει, ότι ο ηθοποιός δεν πρέπει απλώς και μόνο να κατανοεί το ρόλο

του, αλλά τα τον βιώνει συναισθηματικά, να ενσαρκώνει τον χαρακτήρα του υποδυόμενου ήρωα και να

αποκαλύπτει τον εσωτερικό του κόσμο τόσο παραστατικά και εκφραστικά σα να ήταν δικός του. Στην

πρώτη περίπτωση η τέχνη απευθύνεται στην κρίση, στη διάνοια του θεατή. Στη δεύτερη περίπτωση η

τέχνη καλλιεργεί το συναισθηματικό, συγκινησιακό του κόσμο. Κατά τη προσωπική μας άποψη η

δεύτερη προσέγγιση (εσωτερική σε αντιπαραβολή με την εξωτερική προσέγγιση) είναι βαθύτερη και

ανταποκρίνεται καλύτερα στο νόημα και την αποστολή της τέχνης.

συγκεκριμένο τρόπο στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Η εξωτερική εμφάνιση του ατόμου,

η εικόνα που παρουσιάζει πρέπει πλήρως να αντιστοιχεί, να ανταποκρίνεται σε ένα

συγκεκριμένο επιβαλλόμενο πρότυπο και μια προκαθοριζόμενη εποπτική μορφή.

Η εσωτερική διάσταση της ζωής του ανθρώπου, ο συγκινησιακός του κόσμος σβήνει

ολοκληρωτικά, εξαϋλώνεται στην εξωτερική συμπεριφορά, στις ψυχοφυσιολογικές

αντιδράσεις του στο «image» που δημιουργεί. Η μεταμφίεση των ατόμων, το μασκάρεμα

τους σύμφωνα με τα πρότυπα και τα στερεότυπα της επίσημης κοινωνίας αποτελεί

αλλοτριωτική πράξη, βιασμό της προσωπικότητας τους, κατάπνιξη των αναγκών τους από το

θεατρικό ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν. Η ζωή του ατόμου αποκτά δραματικό

χαρακτήρα, μορφή αγεφύρωτης σύγκρουσης ανάμεσα σε τιτάνιες και ξένες προς το άτομο

δυνάμεις, οι οποίες επιφέρουν τη διχοτόμηση και την πολυδιάσπαση της προσωπικότητας του

σε ένα σουρεαλιστικό μωσαϊκό αλληλοαποκλειόμενων ρόλων.

Μέσα στο θέατρο της ζωής σημασία δεν έχει το ποιος είσαι, αλλά το ποιος δείχνεις

ότι είσαι με την ενδυμασία, τους μορφασμούς του προσώπου σου, τα κλισέ της ομιλίας, το

αυτοκίνητο, ακόμη και με τη σύζυγο σου, που δεν είναι παρά μια απλή προέκταση της

προσωπικής σου ματαιοδοξίας, ένα από τα πολλά αξεσουάρ του καταναλωτικού βασιλείου.

Μέσα στους δρόμους των μεγαλουπόλεων και των επαρχιακών πόλεων συναντάς καθημερινά

πολλούς ανθρώπους που το παρουσιαστικό τους σε προκαλεί αυθόρμητα να τους ρωτήσεις:

«Συγνώμη, τι ντυθήκατε σήμερα;»

Κάθε μέρα η ζωή στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία μοιάζει με ένα τεράστιο

καρναβάλι, με μια όμως ουσιαστική διαφορά από το καρναβάλι της Αποκριάς: oι άνθρωποι

ταυτίζουν το προσωπείο με το πρόσωπο τους, τη μεταμφίεση με το «Εγώ» τους. Δε

διακρίνουν τη διαφορά ανάμεσα στο ρόλο που υποδύονται και στη δική τους προσωπικότητα.

Από μια άποψη οι άνθρωποι μοιάζουν με τον έμπορο που στο τέλος πιστεύει ο ίδιος το

παραμύθι που διηγείται σους πελάτες του για να πουλήσει το εμπόρευμα του.

Με τον ίδιο τρόπο το άξιο μέλος της «κοινωνίας των ιδιωτών» δημιουργεί ένα μύθο

για τον εαυτό του, τον οποίο πλασάρει στην αγορά με την ελπίδα να «πουλήσει» ακριβά το

εμπόρευμα του και να ανέλθει στην οικονομική και κοινωνική ιεραρχία. Συχνά, ο μύθος που

πλασάρει για τον εαυτό του διαφέρει από την πραγματική εικόνα που έχει για τον εαυτό του.

Άτομα με έντονες ψυχικές ανασφάλειες και αναπτυγμένα συμπλέγματα κατωτερότητας

παρουσιάζουν στην κοσμική τους ζωή την εικόνα χειραφετημένων ατόμων γεμάτων

αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία. Μη πάτε μακριά. Πίσω από τη φανταχτερή παρουσία των top

model κρύβονται τις περισσότερες φορές δυστυχισμένες υπάρξεις γεμάτες νευρώσεις και

υπαρξιακά αδιέξοδα.

Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς πρέπει να παραδεχθούμε, ότι και στις πιο

αυτοκριτικές στιγμές είμαστε ανίκανοι να απελευθερωθούμε ολοκληρωτικά από το μύθο που

δημιουργούμε για τον εαυτό μας, δεν έχουμε την τόλμη να αφαιρέσουμε τη μάσκα που

καλύπτει το πρόσωπο μας (είτε αντικαθιστούμε τον ένα μύθο με κάποιον άλλο, δίχως να

απελευθερωνόμαστε από τη «λογική» της μυθοπλασίας). Με τον καιρό το πρόσωπο

παραμορφώνεται και προσαρμόζεται στις διαστάσεις και την ανάγλυφη μορφή της μάσκας

που φοράμε (η μάσκα είναι δυνατόν να είναι διπλή, τριπλή, τετραπλή κ.λ.π.).

Επιγραμματικά, θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε τα εξής επίπεδα στο σύνθετο

πλέγμα μυθολογικών και πραγματικών στοιχείων της εικόνας του ατόμου για τον εαυτό του:

1) ο ιδεότυπος, το μοντέλο της δέουσας συμπεριφοράς (κοινωνικός ρόλος) που

καλείται το άτομο να ακολουθήσει σύμφωνα με τις προσδοκίες της επίσημης εξουσίας (ή της

«κοινής γνώμης»).

2) η αναμενόμενη συμπεριφορά του ατόμου, η οποία είναι δυνατόν να διαφέρει από

την δέουσα.

3) η πραγματική συμπεριφορά του ατόμου που είναι δυνατόν να αποκλίνει τόσο από

την επιζητούμενη, όσο και από την αναμενόμενη.

4) η αντίληψη που δημιουργείται στους άλλους ανθρώπους για τη συμπεριφορά του

ατόμου.

5) η γνώμη που νομίζει το άτομο, ότι έχουν οι άλλοι για τη συμπεριφορά και το

χαρακτήρα του.

6) η φαντασιακή εικόνα που προβάλει για τον εαυτό του το ίδιο το άτομο για να

ανταποκριθεί στις προσδοκίες των άλλων ατόμων είτε να εξεγερθεί εναντίον σ’ αυτών.

7) η πραγματική εικόνα που έχει το άτομο για τον εαυτό του.

8) ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, το «Εγώ» του, το οποίο δεν ταυτίζεται με την

εξωτερική συμπεριφορά του, ούτε με την εικόνα του ατόμου γιά τον εαυτό του.

Ακόμη και η απλή απαρίθμηση των επιπέδων συνείδησης και αυτοσυνείδησης του

ατόμου φανερώνει τη σύνθετη διαπλοκή του φαινομένου. Άρα η συμπεριφορά του ατόμου

δεν είναι απλά και μόνο η συνισταμένη της δράσης ενός πραγματικού προσώπου και της αντί-

δρασης μιας μάσκας ή το αντίθετο.

Το άγχος του αλλοτριωμένου ατόμου δεν συνίσταται τόσο στην απελευθέρωση του

από τις συμβατικότητες της προσωπιδοφορίας, όσο στην εξεύρεση της μαγικής μάσκας που

θα τον κάνει παντοδύναμο όπως έγινε ο ήρωας της δημοφιλούς ταινίας «η μάσκα». Ο

καταπιεσμένος και νευρωτικός υπαλληλάκος φοβάται να αντιμιλήσει στον προϊστάμενο του

και ντρέπεται να εκφράσει τα αισθήματα θαυμασμού και αγάπης σε μια εκθαμβωτικά όμορφη

κοπέλα. Όταν όμως φοράει την μαγική μάσκα που κατά τύχη15

βρήκε στα μαύρα νερά του

ποταμού, μεταμορφώνεται σε ένα υπερφυσικό άνθρωπο, άξιο συνεχιστή του σούπερμαν, του

«άγιου», του άνθρωπου - αράχνη.

15

Η αναζήτηση του τυχαίου είναι άλλη μια εκδήλωση της ανασφάλειας του σύγχρονου ανθρώπου,

έκφραση της έλλειψης εμπιστοσύνης στις προσωπικές του δυνάμεις και στην προσωπικότητα των

ανθρώπων που τον περιβάλλουν.

Ο ήρωας μας με τη βοήθεια της μαγικής μάσκας ξεκινάει ένα πόλεμο εναντίον του

οργανωμένου εγκλήματος και της μαφίας. Πολύ γρήγορα όμως βρίσκεται άγρια μπλεγμένος,

διότι μια αλυσίδα συμπτώσεων οδηγεί στο να θεωρήσουν τον ίδιο κύριο παραβάτη της

έννομης τάξης. Τελικά καταφέρνει να εξολοθρέψει τους εγκληματίες, να διασώσει την

εκλεκτή της καρδιάς του από βέβαιο θάνατο και να κερδίσει τη δόξα του νικητή των

γκάνγκστερ και σωτήρα της πόλης. Μετά από τόσα κατορθώματα, αφού πλέον έχει

κατακτήσει την καρδιά της αγαπημένης του πετάει τη μάσκα στο ποτάμι. Η ταινία

ολοκληρώνεται με τη σκηνή που ο φίλος του ήρωα μας και το σκυλάκι του βουτούν στο

ποτάμι για να αρπάξουν τη μαγική μάσκα.

Ο θεατής της ταινία βρίσκει πολλά κοινά με τον κεντρικό ήρωα. Εκείνος είναι

ντροπαλός, δειλός, μοναχικός τύπος δίχως αυτοπεποίθηση, ανίκανος να εξωτερικεύσει τα

πραγματικά του συναισθήματα, το μίσος, την αγανάκτηση, τον έρωτα και την αγάπη.

Μοναδικός του σύντροφος είναι ένα σκυλάκι. Ακόμη και αυτό το γεγονός τονίζει την

έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους και την αποξένωση στις μεγαλουπόλεις. Η

συγκινησιακή ταύτιση του θεατή με τον ήρωα της ταινίας, η κρυφή ελπίδα του τρομαγμένου

υπαλληλάκου να ξεφύγει από τα κανάλια της καθημερινότητας, της μετριότητας και να

μεταμορφωθεί σε υπεράνθρωπο είναι το υποσυνείδητο σημείο το οποίο «κεντρίζει» η ταινία.

Ποια είναι λοιπό η “μαγική μάσκα” που σε κάνει άτρωτο από τις τρελές σφαίρες των

γκάνγκστερ και γοητευτικό, παθιασμένο εραστή που κερδίζει την καρδιά της ωραιότερης

γυναίκας; Το χρήμα, η εξουσία, η μαύρη μαγεία, ο κυβερνοχώρος; Ο ωραίος, μαγικός,

αγγελικά πλασμένος κόσμος μας σου προσφέρει ένα ευρύ φάσμα δυνατοτήτων.

Όμως πάνω από όλα σου εμφυτεύει βαθιά το μύθο της ελεύθερης επιλογής σύμφωνα

με τη προσωπική σου θέληση. Έχεις το δικαίωμα να διαλέξεις τη μάσκα που σου ταιριάζει,

να βουτήξεις στο ποτάμι της ζωής, να κολυμπήσεις μ΄ όλες σου τις δυνάμεις για να τη

φτάσεις. Όλη σου η ζωή είναι ένας αγώνας για την απόκτηση μιας μάσκας. Μέχρι να φτάσει

η στιγμή να νιώσεις, όπως λέει ο Σεφέρης στο «Βασιλιά της Ασίνης», ότι «κάτω απ’ τη

προσωπίδα ένα κενό».

Μ.Δαφέρμος

Διανόηση: η περίπτωση των ρώσων επαναστατών - δημοκρατών της

δεκαετίας του 186016

Μερικές σημασίες της έννοιας «διανόηση»

Το πρόβλημα της κοινωνικής ευθύνης της διανόησης άρχισε να συζητιέται στη

Δυτική Ευρώπη μετά το 1898, όταν δημοσιεύτηκε το «μανιφέστο των διανοουμένων» σε

σχέση με την υπόθεση Dreyfus17

. Ολόκληρες δεκαετίες οι συζητήσεις στράφηκαν γύρω από

τις αντιλήψεις του A. Γκράμσι περί «παραδοσιακών» και «οργανικών διανοουμένων», τους

καυστικούς λόγους του Ζ.Μπεντά για την «προδοσία της διανόησης»18

, ενώ πρόσφατα

έγιναν αντικείμενο διερεύνησης και οι απόψεις του Π.Μπουρντιέ περί «συλλογικού

διανοουμένου».

Λιγότερο γνωστή παραμένει στην Δυτική Ευρώπη η συζήτηση για τη διανόηση

στο δεύτερο ήμισυ του 19ου

– αρχές του 20ου

αιώνα στη Ρωσία. Η έννοια της στρατευμένης

διανόησης έγινε αντικείμενο διερεύνησης στη Ρωσία σε μια περίοδο που ο μαρξισμός ήταν

ακόμη άγνωστος και το εργατικό κίνημα και οι μπολσεβίκοι δεν είχαν εμφανιστεί. Εδώ θα

επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τον τρόπο κατανόησης της στρατευμένης διανόησης από

τους επαναστάτες δημοκράτες της δεκαετίας του 1860 (Τσερνισέφσκι, Ντομπρολιούμποφ,

Πίσαρεφ, κ.α.).

Αρχικά θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις

σχετικά με την έννοια «διανόηση». Διανοούμαι σημαίνει, πρώτα απ’ όλα, σκέπτομαι,

αναστοχάζομαι, κρίνω. Αν πάρουμε την έννοια διανόηση με το ευρύτερο νόημα της λέξης,

τότε μπορούμε να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, στον ένα ή

στον άλλο βαθμό, είναι διανοούμενοι19

.

Σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία η νόηση ως λειτουργία του εγκεφάλου είναι η

διαδικασία αντανάκλασης μέσω εννοιών, κατηγοριών, κρίσεων των ουσιωδών

χαρακτηριστικών, των εσωτερικών σχέσεων και νόμων ανάπτυξης της αντικειμενικής

πραγματικότητας. Η εν λόγω ικανότητα αναπτύσσεται ως πτυχή της συλλογικής, εργασιακής

δραστηριότητας του ανθρώπου, του πρακτικού μετασχηματισμού της φύσης, που θα ήταν

αδύνατος δίχως τη συνειδητή χρησιμοποίηση των ιδιοτήτων και των νόμων κίνησης των

υλικών αντικειμένων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες εμβρυακές μορφές νόησης

16

Μ.Δαφέρμος (2002). Διανόηση: η περίπτωση των ρώσων επαναστατών - δημοκρατών της

δεκαετίας του 1860. ΟΥΤΟΠΙΑ, Ν.50, 123-146. 17

Βλ. L.Bodin (1965). Οι διανοούμενοι, Αθήνα: εκδ.Ι.Ζαχαρόπουλος. 18

J.Benda (1998). Η προδοσία των διανοουμένων, Αθήνα: Ροές. 19

Α.Γράμσι (1972). Οι διανοούμενοι, Αθήνα: Στοχαστής, 58.

(διαδικασίες ανάλυσης, σύνθεσης, ταξινόμησης, κλπ) που εμφανίστηκαν στα ανώτερα

θηλαστικά (βλ. πειράματα του W.Kohler για την διάνοια στους πιθήκους20

) σχετίζονται με

την σποραδική, άτακτη χρησιμοποίηση και κατασκευή εργαλείων και τεχνικών μέσων για

την εξάσκηση διαμεσολαβημένης επίδρασης προς την περιβάλλουσα φύση και την

πρόσκτηση των φυσικών αντικειμένων, τα οποία ικανοποιούν τις βιολογικές ανάγκες τους.

Οι πρώτες μορφές διάνοιας που εμφανίστηκαν στις ανώτερες βαθμίδες της βιολογικής

εξέλιξης των ανώτερων θηλαστικών αναπτύσσονται ολόπλευρα κατά την ιστορική ανάπτυξη

της ανθρωπότητας.

Σύμφωνα με την ανθρωπιστική παράδοση της πρώιμης αστικής Φιλοσοφίας και

ιδιαίτερα του Διαφωτισμού η ανάπτυξη της νόησης δεν αποτελεί μονοπώλιο κάποιας

αριστοκρατίας του πνεύματος. Αντιθέτως, κάθε άνθρωπος διαθέτει την ικανότητα - κάτω

από ορισμένες ιστορικές και παιδαγωγικές προϋποθέσεις - να κατακτήσει τις ανώτερες

βαθμίδες του πολιτισμού.

2) Ο όρος διανόηση έχει μια δεύτερη σημασία, όταν γίνεται λόγος για το

κοινωνικό στρώμα που απασχολείται κατεξοχήν με τη διανοητική εργασία. Η δεύτερη

σημασία του όρου διανόηση αναφέρεται στην συστηματική επαγγελματική ενασχόληση ενός

κοινωνικού στρώματος στη σφαίρα της πνευματικής παραγωγής, της δημιουργίας και της

διάδοσης πολιτισμικών προϊόντων21

. Ιστορικά, η εμφάνιση του στρώματος αυτού

πραγματοποιήθηκε την εποχή της αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος και

της εμφάνισης της ταξικής κοινωνίας, ενώ η διαμόρφωσή του συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια

της μέχρι τώρα ιστορίας της ανθρωπότητας.

Κατά την περίοδο της πρωταρχικής του εμφάνισης αυτό το κοινωνικό στρώμα

ανέλαβε τη λειτουργία της συστηματικής παρατήρησης των φυσικών φαινομένων, της

κωδικοποίησης των συσσωρευμένων γνώσεων και της εξασφάλισης της μεταβίβασής τους

στις επόμενες γενιές22

. Το προνόμιο της ενασχόλησης στη σφαίρα της πνευματικής

παραγωγής εξασφαλιζόταν εξαιτίας του ότι η πλειοψηφία των ατόμων ήταν απασχολημένη

στη σφαίρα της παραγωγής υλικών αγαθών. Η συσσώρευση υπερπροιόντος, δηλαδή η

συγκέντρωση υλικών αγαθών πάνω από την ελάχιστη ποσότητα που ήταν απαραίτητη για

την βιολογική επιβίωση της κοινότητας, αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση για την εμφάνιση

μιας ιδιαίτερης ομάδας ανθρώπων, οι οποίοι ασχολούνταν με τη διευθέτηση των κοινών

υποθέσεων της κοινότητας και τη μελέτη των φυσικών φαινομένων. Αυτή την περίοδο η

οργάνωση και η διοίκηση της κοινότητας, η παρατήρηση των φυσικών φαινομένων και οι

20

W.Kohler (1925). The mentality of apes, New York: Harcourt, Band World. 21

Βλ. βλ. Δ.Πατέλης (1995). λήμμα «διανόηση», Φιλοσοφικό-κοινωνιολογικό λεξικό, Αθήνα:

Καπόπουλος, τ.β’, 58-59. 22

βλ. Μ.Δαφέρμος, Ρ.Σαιάντ (1995). Επιστήμη και ανθρωπισμός, Αριστερή Ανασύνταξη, Νο

6, 75 - 85.

πρώτες μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας, μόλις άρχισαν να διαφοροποιούνται από την

εργασιακή πρακτική.

Ευθύς εξαρχής διαφαίνεται η αντιφατικότητα στην κοινωνική θέση και τον

κοινωνικό ρόλο της ομάδας των ατόμων που ασχολούνται με την πνευματική εργασία. Αυτή

η κοινωνική ομάδα είχε προνομιακό χαρακτήρα και τα μέλη της απέκτησαν τη δυνατότητα

πνευματικής αυτοανάπτυξης, ενώ η πλειοψηφία του πληθυσμού αναλισκόταν σε εξοντωτική,

χειρωνακτική εργασία και ευρισκόταν σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Βέβαια, η ομάδα

των ατόμων που αποσπάστηκε από τη σφαίρα της υλικής παραγωγής συνέβαλε ουσιαστικά

στην γρήγορη πολιτισμική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Όμως, στα ανταγωνιστικά στάδια

της ιστορικής ανάπτυξης το μεγαλύτερο μέρος των λαϊκών μαζών παρέμενε αποξενωμένο

από τη διαδικασία της πνευματικής παραγωγής και τις πνευματικές και υλικές κατακτήσεις

της κοινωνίας.

Μέχρι και τον 19ο αιώνα οι περισσότεροι άνθρωποι των «Γραμμάτων και των

Τεχνών» ήταν άμεσα εξαρτημένοι από τους μεγιστάνες της εξουσίας και του πλούτου,

μετατρεπόταν αναπόφευκτα σε κόλακες, υμνολογώντας τους «προστάτες» τους και

αποκρύπτοντας τις φαυλότητες και τη διαφθορά τους. Ακόμα και μεγάλοι διαφωτιστές όπως

ο Βολταίρος, που καταπολεμούσε την τυραννία και τον φανατισμό, είναι γνωστό ότι είχε

συμφεροντολογικές συναλλαγές με τον Φρειδερίκο της Πρωσίας, στον οποίο και έπλεκε

χαμερπή εγκώμια23

. Υπήρχαν βέβαια και φωτεινές εξαιρέσεις πνευματικών ανθρώπων που

αντιτάχθηκαν στη κολακεία και στις μυθοπλασίες των ποιητών και των συγγραφέων της

εποχής τους (Λουκιανός24

, V.Spinoza, κ.α.)

Το πρόβλημα της διανόησης τέθηκε με νέους όρους την εποχή της κυριαρχίας του

κεφαλαιοκρατικού συστήματος, της μετατροπής της επιστήμης σε άμεση παραγωγική

δύναμη και της υποταγής της διανοητικής εργασίας στην παραγωγή υπεραξίας. Στην περίοδο

αυτή οξύνθηκαν οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις στο εσωτερικό του

διαταξικού στρώματος της διανόησης, και στις σχέσεις του με τα άλλα κοινωνικά στρώματα

και τάξεις. Η τάση προλεταριοποίησης της διανοητικής εργασίας συνυπάρχει με την τάση

προσχώρησης σημαντικού μέρους της διανόησης στην αστική τάξη.

Η διανόηση με την τρίτη σημασία του όρου δεν είναι απλώς οι σκεπτόμενοι

άνθρωποι, ούτε η επαγγελματική ομάδα των ατόμων που έχουν ανώτατη μόρφωση και

23

Κ.Σιμόπουλος (1997). Διανοούμενοι και καλλιτέχνες, ευτελείς δούλοι της ιστορίας, Αθήνα,

218. 24

Σχετικά με το ήθος του συγγραφέα ο Λουκιανός έγραφε: «Να είναι άφοβος, αμερόληπτος,

ελεύθερος, φίλος της αλήθειας και της ειλικρίνειας και όπως γράφει ο κωμικός ποιητής να λέει

«τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη», χωρίς να χαρίζεται ούτε στην έχθρα, ούτε στη φιλία, να

μη λυπάται, να μην συμπονεί, να μην ντρέπεται κανένα, αλλά να είναι ακέραιος δικαστής,

ανεπηρέαστος απέναντι σε όλους, ώστε να μην αποδίδει στον ένα περισσότερο απ’ ότι πρέπει,

… να γράφει αυτό ακριβώς που συνέβη, χωρίς να λογαριάζει τι θα πει ο ένας και ο άλλος.»

Λουκιανός. Πως δει την ιστορία συγγράφειν (41).

ασχολούνται με την πνευματική εργασία. Η «ιντελιγκέντσια»25

δεν ταυτίζεται με τους

«intellectuals». Η ιντελιγκέντσια είναι η ομάδα μορφωμένων ατόμων που ασκούν αδυσώπητη

κριτική στην κοινωνική αδικία, στην εκμετάλλευση, στην καταρράκωση της ανθρώπινης

προσωπικότητας, ακολουθούν επαναστατική στάση ζωής και με το θεωρητικό και πρακτικό

έργο τους στρατεύονται συνειδητά στην υπόθεση της προοδευτικής ανάπτυξη της

ανθρωπότητας. Η στρατευμένη διανόηση διαμορφώνεται ως αποτέλεσμα μιας συνειδητής

κοινωνικής επιλογής: της υποστήριξης των «ταπεινών και καταφρονεμένων» και της

σύγκρουσης με την αυθαιρεσία και τη διαφθορά της αστικής εξουσίας.

Στις «Ιστορικές Επιστολές» του ο P.Lavrov διατύπωσε την άποψη ότι η τέχνη και η επιστήμη

από μόνες τους δεν εξασφαλίζουν αυτόματα την κοινωνική πρόοδο. Ο καλλιτέχνης και ο

επιστήμονας μπορεί να συμβάλει στην προοδευτική ανάπτυξη της ανθρωπότητας μόνο στο

βαθμό που αφιερώνει τις δυνάμεις του για την διάδοση και στην εφαρμογή των αποκτημένων

γνώσεων26

. Κατά τον P.Lavrov ταλαντούχοι επιστήμονες και καλλιτέχνες μπορεί να

βρεθούν εκτός της πορείας της προοδευτικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας, αν παραμείνουν

αδιάφοροι στην κοινωνική αδικία, εγκλωβιστούν στη στενή σφαίρα της επαγγελματικής τους

ενασχόλησης, και αποξενωθούν από την κοινωνική πραγματικότητα που τους περιβάλλει.

Η τρίτη σημασία του όρου διανόηση (ιντελιγκέντσια) εμφανίστηκε στην Ρωσία το

δεύτερο ήμισυ του 19ου

αιώνα27

. Το γίγνεσθαι της στρατευμένης διανόησης συνδέεται με

την διαμόρφωση των ιστορικών προϋποθέσεων για την υπέρβαση της αντίθεσης

πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας. Δεν είναι τυχαίο ότι την ιστορική περίοδο κατά

την οποία εμφανίστηκε η στρατευμένη διανόηση οξύνθηκαν οι εσωτερικές αντιθέσεις της

αστικής κοινωνίας, δημιουργήθηκαν συνθήκες για την δραστηριοποίηση των λαϊκών μαζών

και την ενεργή συμμετοχή τους στα ιστορικά δρώμενα, και διαμορφώθηκαν οι ιστορικές

προϋποθέσεις για την επαναστατική ανατροπή της κεφαλαιοκρατίας.

25

Η ρώσικη λέξη «ιντελιγκέντσια» προέρχεται από τον γερμανικό όρο intelligenz και τον

γαλλικό intelligence που έχουν βέβαια διαφορετική σημασία. 26

Π. Λαβρόφ (1993). Ιστορικές Επιστολές. Στο βιβλ. Διανόηση, Εξουσία, Λαός, Μόσχα:

Ναούκα, 45 – 60. 27

Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντίληψη η όρος «ιντελιγκέντσια» χρησιμοποιήθηκε για

πρώτη φορά το 1866 από τον συγγραφέα και κριτικό της λογοτεχνίας P.D.Poborikin, ο

οποίος την όρισε ως το «το πιο μορφωμένο, πολιτισμένο και πρωτοπόρο στρώμα της

κοινωνίας». Οι τελευταίες έρευνες φανέρωσαν ότι αυτός ο όρος χρησιμοποιούνταν ήδη το

1836 στο ημερολόγιο του ρώσου ποιητή V. Zhukovski. Κατά την άποψη του ίδιου, η

ιντελιγκέντσια αποτελεί ένα συγκεκριμένο ηθικό τρόπο συμπεριφοράς και εκφράζεται στην

ενότητα μεταξύ λόγων και έργων [βλ.Ν.Μπαλασόφ (2000). Η ρώσικη ιντελιγκέντσια στην

κλασσική της μορφή ως σημαντικό υποκείμενο διαμόρφωσης του ζωντανού πολιτισμού της

Ρωσίας το 19ο – 20

ο αιώνα, Ρώσικη Ιντελιγκέντσια. Μόσχα: Ναούκα, 231].

Η ιντελιγκέντσια και η ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος στη Ρωσία

Ο Λένιν διέκρινε τρία στάδια ανάπτυξης του επαναστατικό κίνημα της Ρωσίας28

σε

συνάρτηση με την κοινωνική ομάδα που πρωταγωνιστούσε: στο πρώτο στάδιο

πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισαν ευπατρίδες. Σ’ αυτό το στάδιο αναπτύχθηκε το κίνημα

των «δεκεμβριστών» και ξεκίνησε η διαφωτιστική δραστηριότητα του Χέρτσεν. Κατά το

δεύτερο στάδιο κατευθυντήρια δύναμη του κινήματος έγιναν οι επαναστάτες

«Ραζνοτσίντσι». Ο Λένιν διαχώρισε δυο περιόδους στα πλαίσια αυτού του σταδίου: η πρώτη

περίοδος σημαδεύτηκε από τους αγώνες του Τσερνισέφσκι και των συντρόφων του, ενώ η

δεύτερη περίοδος χαρακτηρίστηκε από τη δράση των ναρόντικων. Στο τρίτο στάδιο η

εργατική τάξη έγινε κατευθυντήρια κοινωνική δύναμη του επαναστατικού κινήματος και

εμφανίστηκε το πολιτικό κόμμα που εξέφρασε τα συμφέροντά της.

Σε καθεμία από τις προαναφερόμενες περιόδους ανάπτυξης του επαναστατικού

κινήματος αναπτύχθηκε μια συγκεκριμένη γενιά διανοουμένων που αντιστοιχούσε στις

ιδιαιτερότητες και στις κοινωνικές ανάγκες της συγκεκριμένης εποχής. Η έννοια της

στρατευμένης διανόησης εμφανίστηκε κατά το δεύτερο στάδιο ανάπτυξης του επαναστατικού

κινήματος στη Ρωσία και συνδέθηκε με την θεωρητική και πρακτική δραστηριότητα του

Τσερνισέφσκι και των άλλων επαναστατών δημοκρατών. Βέβαια, ο ίδιος ο όρος

«ιντελιγκέντσια» δεν χρησιμοποιήθηκε στα έργα τους, εντούτοις υπάρχει μια σαφής

προσέγγιση της ουσίας του προβλήματος.

Το γίγνεσθαι της ρώσικης διανόησης συνδέθηκε με την ενεργοποίηση της

κοινωνικής ομάδας «Ραζνοτσίντσι» που διαμορφώθηκε στη Ρωσία το 18ο και 19

ο αιώνα. Οι

ραζνοτσίντσι ήταν μια ανομοιογενή κοινωνική ομάδα του αστικού πληθυσμού της Ρωσίας

που προέρχονταν από τις πιο διαφορετικές κατεστημένες τάξεις και για κάποιο λόγο

«διέρρεαν» εκτός των ορίων τους. Οι σημαντικότερες κατεστημένες τάξεις στη Ρωσία τη

συγκεκριμένη περίοδο ήταν: οι ευγενείς, ο κλήρος, οι αγρότες και οι έμποροι29

. Σε

αντιδιαστολή με τους ευγενείς και τους αγρότες, τα δικαιώματα των οποίων είχαν

κληρονομικό χαρακτήρα, τα παιδιά των ιερέων που δεν ακολουθούσαν το επάγγελμα του

πατέρα τους, όπως επίσης τα παιδιά των εμπόρων που δεν μπορούσαν ή δεν επιθυμούσαν να

αγοράσουν το ειδικό πιστοποιητικό της συγκεκριμένης συντεχνίας περνούσαν στην

κατηγορία των «Ραζνοτσίντσι»30

. Οι απόκληροι και περιθωριακοί ραζνοτσίντσι στη νεανική

περίοδο της ζωής τους πάλευαν σκληρά για να επιβιώσουν, επεδίωκαν με κάθε τρόπο να

28

Β.Λένιν (1980). Πλήρης συλλογή έργων (στη ρώσικη γλώσσα), Μόσχα: εκδ. Πολιτιτσεσκοϊ

Λιτερατούρι, τ.21, 255 – 262. 29

Τα μικροαστικά στρώματα της πόλης (μεσάνι) αποτελούσαν μια ιδιαίτερη καταστημένη

τάξη, τα δικαιώματα της οποίας ουσιαστικά δε διέφεραν από τα δικαιώματα των αγροτών

[Γ.Πλεχάνοφ (1958). Εκλεκτά φιλοσοφικά έργα, Μόσχα, εκδ. Σοτσιαλνο-εκονομίτσεσκοϊ

Λιτερατούρι, 58]. 30

Γ.Πλεχάνοφ (1958). Εκλεκτά φιλοσοφικά έργα, Μόσχα: εκδ. Σοτσιαλνο-εκονομίτσεσκοϊ

Λιτερατούρι, 60.

σπουδάσουν και επέλεγαν κατά κανόνα κάποιο «ελεύθερο επάγγελμα»: γίνονταν

οικοδιδάσκαλοι, καλλιτέχνες, γεωπόνοι, μηχανικοί, επιστήμονες, κλπ.

Οι επαναστάτες δημοκράτες ήταν το πιο ριζοσπαστικό τμήμα των ραζνοτσίντσι31

.

Θεωρούσαν, όπως και οι διαφωτιστές, ότι η εξάπλωση των νέων ορθών ιδεών, η υπέρβαση

των προκαταλήψεων, των δεισιδαιμονιών και της αμάθειας των λαϊκών μαζών, αποτελεί το

θεμέλιο της κοινωνικής προόδου. Σε αντιδιαστολή με τους διαφωτιστές, εκείνους που έδιναν

μεγαλύτερη σημασία στη διαφώτιση των μοναρχών της Ευρώπης, οι επαναστάτες

δημοκράτες επικέντρωσαν την προσοχή τους στην προετοιμασία και στην εκπαίδευση του

λαού. Επιχείρησαν να εφαρμόσουν με συνέπεια και αποφασιστικότητα στην πράξη (και όχι

μόνο τυπικά) το αίτημα της δημοκρατίας, της ελευθερίας του Τύπου, κλπ, αναδεικνύοντας μ’

αυτό τον τρόπο τα ιστορικά όρια και τους περιορισμούς της αστικής κοινωνίας. Οι πιο

πρωτοπόροι απ’ αυτούς άρχισαν να κατανοούν ότι δίχως ριζικούς κοινωνικούς

μετασχηματισμούς η διαφώτιση και η εξάπλωση των ορθών ιδεών δεν μπορεί να

εξασφαλίσει την υπέρβαση της τυραννίας και της εκμετάλλευσης.

Ο Μπελίνσκι ήταν αναμφίβολα ο πνευματικός πατέρας των επαναστατών

δημοκρατών της δεκαετίας του 1860 και τα έργα του διαπαιδαγώγησαν μια ολόκληρη γενιά

ανθρώπων που ήρθε σε ρήξη με το συντηρητικό κατεστημένο της τσαρικής Ρωσίας. Μετά

από μια μακριά προσωπική πορεία αναζήτησης ο Μπελίνσκι αμφισβήτησε τη χεγκελιανή

φιλοσοφία και αισθητική και οδηγήθηκε στην επαναστατική κριτική της κοινωνικής

πραγματικότητας. Ο Μπελίνσκι θεωρούσε ότι η τέχνη αναπαριστά την πραγματικότητα

μέσα από καλλιτεχνικά απεικάσματα, ενώ η επιστήμη την αντανακλά μέσω λογικών

κατηγοριών. Αυτός ο εξαιρετικός κριτικός της ρώσικης λογοτεχνίας, στηριγμένος στις αρχές

του κριτικού ρεαλισμού, υποστήριξε ότι η τέχνη αποτελεί απεικόνιση των τυπικών,

ουσιαστικών, οξυμένων πτυχών της κοινωνικής πραγματικότητας. «Ο ποιητής δεν πρέπει να

εκφράζει το επιμέρους και τυχαίο, αλλά το γενικό και αναγκαίο που δίνει χροιά και νόημα σ’

ολόκληρη την εποχή του»32

Ο Τσερνισέφσκι στηρίχθηκε στις αισθητικές αντιλήψεις του Μπελίνσκι,

καταφέρνοντας να τους προσδώσει μια πιο συνεπή και συστηματική φιλοσοφική θεμελίωση.

Σύμφωνα με το Λένιν «ο Τσερνισέφσκι ήταν ο μοναδικός πραγματικά μεγάλος ρώσος

συγγραφέας που κατάφερε από τα μέσα της δεκαετίας του ‘50 ως το ‘88 να παραμείνει στο

επίπεδο ενός ολοκληρωμένου φιλοσοφικού υλισμού και να αποτινάξει τις αξιολύπητες

μωρολογίες των νεοκαντιανών, θετικιστών, μαχιστών και κάθε λογής εκλεκτικιστών».33

31

Βέβαια, υπήρχαν αρκετοί επαναστάτες δημοκράτες με αριστοκρατική καταγωγή, όπως για

παράδειγμα ο Χέρτσεν, ο Πίσαρεφ, κ.α. Όμως, η κοινωνική βάση του εν λόγω κινήματος

ήταν αναμφίβολα οι ραζνοτσίντσι. 32

Β.Μπελίνσκι (1948). Έργα, Μόσχα: Γκος.Ιζντ. Χουντ.Λιτερ, τ.2, 446. 33

Β.Λένιν (1980). Πλήρης συλλογή έργων (στη ρώσικη γλώσσα), Μόσχα: εκδ. Πολιτιτσεσκοϊ

Λιτερατούρι, τ.18, 384.

Ο Τσερνισέφσκι δεν περιορίστηκε, όπως ο Μπελίνσκι, στο επίπεδο της

λογοτεχνικής κριτικής. Ασχολήθηκε με ένα εκπληκτικό σε εύρος και πολυπλοκότητα φάσμα

προβλημάτων. Εξαιρετική σημασία έχουν όχι μόνο οι οικονομικές αναλύσεις του σχετικά με

την κατάσταση της Ρωσίας την εποχή της κατάργησης του δικαίου της δουλοπαροικίας,

αλλά και η κριτική διερεύνηση της αστικής πολιτικής οικονομίας. Ο ανθρωπολογικός

υλισμός του Τσερνισέφσκι υπερέχει μεθοδολογικά του ανθρωπολογικού υλισμού του

Φόϋερμπαχ, διότι δεν στηρίζεται απλώς στην κριτική της θρησκείας, αλλά και στην κριτική

της πολιτικής και της πολιτικής οικονομίας.

Ο Τσερνισέφσκι θα μπορούσε, αν ο ίδιος το επιθυμούσε, να κάνει λαμπρή

πανεπιστημιακή καριέρα, εντούτοις αυτός ήρθε σε ρήξη με το πανεπιστημιακό

κατεστημένο της εποχής του. Οι υλιστικές απόψεις που υιοθέτησε ο Τσερνισέφσκι στη

διδακτορική του διατριβή με θέμα Η αισθητική σχέση της τέχνης προς την πραγματικότητα

ήταν τόσο ριζοσπαστικές για την εποχή του, που πέρασαν τρία χρόνια μετά τη δημόσια

υποστήριξη της διατριβής του για να γίνει η επίσημη επικύρωσή της. Το πτυχίο του

διδάκτορα ήταν ήδη άχρηστο στον Τσερνισέφσκι, που είχε ήδη επιλέξει το επάγγελμα του

δημοσιογράφου στα περιοδικά της εποχής. Ο ρώσος ποιητής Νεκράσοφ διαισθάνθηκε το

ταλέντο του Τσερνισέφσκι και τον προσκάλεσε ως μόνιμο συνεργάτη του περιοδικού

«Σοβρεμένικ». Μετά από λίγο χρονικό διάστημα ο Τσερνισέφσκι γνωρίστηκε με τον

Ντομπρολιούμποφ, που έγινε ο στενότερος φίλος και συνεργάτης του.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1850, αρχές τις δεκαετίας του 1860, έγινε η διαφοροποίηση

του δημοκρατικού και φιλελεύθερου ρεύματος, της επαναστατικής και της ρεφορμιστικής

τάσης στο κοινωνικό κίνημα. Το μέχρι τότε ενιαίο στρατόπεδο των «προοδευτικών»

δυνάμενων διασπάστηκε. Η σύγκρουση των δύο τάσεων στο περιοδικό «Σοβρεμένικ» και η

αποχώρηση του Τουργκένεφ και των άλλων φιλελευθέρων, εκφράζει την κρίση στρατηγικής

και τακτικής στο κοινωνικό κίνημα. Μετά την αποχώρηση των φιλελευθέρων η διεύθυνση

του περιοδικού «Σοβρεμένικ» στην ουσία πέρασε στους Τσερνισέφσκι και

Ντομπρολιούμποφ.

Σύμφωνα με τον Τσερνισέφσκι η επιστημονική και καλλιτεχνική δημιουργία δεν

πραγματοποιείται από κάποιο «καθαρό» και «αμόλυντο» - από την μιαρή πραγματικότητα -

πνεύμα, όπως φαντάζονται οι πάσης λογής ιδεαλιστές διανοητές. «Σε όλους τους κλάδους

της ανθρώπινης δραστηριότητας αποκτούν εκθαμβωτική ανάπτυξη μόνο αυτές οι κατευθύνσεις

που βρίσκονται σε ζωντανή σχέση με τις ανάγκες τις κοινωνίας. Αυτό που δεν έχει τις ρίζες του

στο έδαφος της ζωής μαραίνεται, ξεθωριάζει και όχι μόνο δεν αποκτά ιστορική σημασία, αλλά

από μόνο του, δίχως επαφή με την κοινωνική δράση, γίνεται ασήμαντο».34

Ο Τσερνισέφσκι

παρέπεμψε στο παράδειγμα της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής που ήκμασε την περίοδο της

34

Ν.Τσερνισέφσκι (1984). Μελέτες για την γκογκολική περίοδο της ρώσικης λογοτεχνίας,

Μόσχα: Χουντόζεστβεναγια Λιτερατούρα, 374.

κλασσικής αρχαιότητας, επειδή απεικόνισε την κυρίαρχη τάση της κοινωνικής ζωής την εν

λόγω εποχή και απετέλεσε έκφραση της λατρείας της ομορφιάς του ανθρώπινου σώματος.

Αντίστοιχα, η γοτθική αρχιτεκτονική εξέφρασε και υπηρέτησε την μεσαιωνική

κοσμοαντίληψη. Γενικότερα, η τέχνη δεν μπορεί να αναχθεί εξολοκλήρου σε φαινόμενο

ατομικής τέρψης και να αποσπαστεί από τις ανάγκες, τις διαθέσεις, τα συναισθήματα και τις

αναζητήσεις των ανθρώπων που ζουν την συγκεκριμένη ιστορική εποχή.

Η λογοτεχνία και η λογοτεχνική κριτική στα μέσα δεκαετίας του 1850 στη Ρωσία

σαν ευαίσθητο βαρόμετρο φανέρωνε την αναζήτηση ενός διαφορετικού τύπου προσωπικότητας

στην κοινωνία. Ο Ντομπρολιούμποφ παρατηρούσε ότι οι «περιττοί άνθρωποι» («λίσνιε

λιούντι») της ρώσικης λογοτεχνίας, χαρακτηριστικοί για την περίοδο 1820 – 1850 είχαν

εξαντλήσει το δημιουργικό δυναμικό τους και δεν ικανοποιούσαν πλέον τα πρωτοπόρα

κοινωνικά στρώματα. Ο Πετσόριν (Λέρμοντωφ), ο Τσάτσκι (Γκριμπογιέντωφ), ο Ρουντίν

(Τουργκένεφ) αποτελούν διαφορετικά πρόσωπα του ίδιου κοινωνικού τύπου: ενός ευφυούς,

ευγενικού ανθρώπου που γίνεται φορέας νέων ιδεών στη ρώσικη κοινωνία, όμως δεν βρίσκει

μια σημαντική κοινωνική υπόθεση για να αφιερώσει τις δυνάμεις του. Οι ευγενείς παρορμήσεις

των «περιττών ανθρώπων» δεν αποκτούν πρακτικό υπόβαθρο, αλλά εγκλωβίζονται στο

επίπεδο των «αγαθών» προθέσεων και οι ίδιοι περιθωριοποιούνται, εξορίζονται ή

εξολοθρεύονται.

Στις παραμονές της κατάργησης της δουλοπαροικίας, ο Τσερνισέφσκι ασκούσε

δριμύτατη κριτική στην διστακτικότητα και στην ατολμία των ρώσων φιλελευθέρων, στην

αποστασιοποίησή τους από την ενεργητική, κοινωνικά προσανατολισμένη πρακτική δράση.

Ο Τσερνισέφσκι τους συνέκρινε με τον ήρωα στο μυθιστόρημα του Τουργκένεφ «Άσια», ο

οποίος την αποφασιστική στιγμή εγκαταλείπει από δειλία την κοπέλα που τον αγάπησε.

«Αυτός λακίζει, υποχωρεί αδύναμα απ’ όλα αυτά για τα οποία χρειάζεται πλατιά

αποφασιστικότητα και γενναία παρακινδυνευμένη δράση, ακριβώς επειδή η ζωή του τον έμαθε

μόνο στη χλωμή μικρότητα σ’ όλες τις περιστάσεις»35

. Παρόμοιοι «ήρωες» αρέσκονται να

φλερτάρουν τις όμορφες γυναίκες, αλλά όταν συναντήσουν κάποια γυναίκα με ισχυρό

χαρακτήρα αποσύρονται, γιατί τρέμουν στην ιδέα ότι δε θα τους δοθεί το δικαίωμα να την

αντιμετωπίσουν ως άψυχη κούκλα και αντικείμενο της δικής τους ιδιοκτησίας.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι εγκαταλείπουν τις

«ευαισθησίες» και την φιλολαϊκή ρητορεία τους (ελευθερία, ανθρώπινα δικαιώματα, κλπ),

όταν στην πράξη πρέπει να έρθουν σε σύγκρουση με την εξουσία και να υπερασπίσουν τους

φτωχούς και τους αδικημένους. Η εξαιρετική ευαισθησία τους σε ότι έχει σχέση με το άτομό

τους ή τα συμφέροντα του κύκλου τους μετατρέπεται σε εκπληκτική σκληρότητα και

άκρατο κυνισμό στην αντιμετώπιση των «ξένων» και «άξεστων» γι’ αυτούς λαϊκών

35

Ν.Τσερνισέφσκι (1974). Συλλογή έργων σε 5 τόμους, Μόσχα: Πράβντα, 414.

στρωμάτων. Οι άσκοπες θεωρητικές και υπαρξιακές ομφαλοσκοπήσεις τους αποτελούν

έκφραση της ατομικής αυταρέσκειας και της δειλίας τους να κάνουν έστω και ένα γενναίο

και παρακινδυνευμένο πρακτικό βήμα στη ζωή τους.

Η κοινωνική συμπεριφορά της διανόησης αυτού του τύπου παραπέμπει στην ατολμία

του Άμλετ που διαρκώς καθυστερούσε να δράσει και να εκδικηθεί για τη δολοφονία του

πατέρα του, προτιμώντας να αναστοχάζεται και να φλυαρεί. Η αναποφασιστικότητα, η

δειλία και η διστακτικότητα παρουσιάζονται από τον ρώσο συγγραφέα Τουργκένεφ ως

συστατικά στοιχεία της εγωκεντρικής προσωπικότητας του Άμλετ ο οποίος ζει μόνο για τον

εαυτό του. Αντιθέτως, ο Δον Κιχώτης, σύμφωνα με τον Τουργκένεφ, ζει για τους άλλους,

παλεύει για το καλό των αδελφών του και αντιπαρατίθεται στις δυνάμεις του «κακού» που

καταδυναστεύουν την ανθρωπότητα36

. Παρά το γεγονός ότι ο Δον Κιχώτης είναι λιγότερο

μορφωμένος από τον Άμλετ, αποτελεί πιο ευγενική και χρήσιμη μορφή για την

ανθρωπότητα, διότι θεωρούσε ντροπή τον εγκλωβισμό του στο ατομικό συμφέρον και

αγωνιζόταν για μια μεγάλη επίγεια υπόθεση. Βέβαια, ο Τουργκένεφ παρομοίαζε τον

Τσερνισέφσκι και τους ομοϊδεάτες του ως σύγχρονους Δον Κιχώτες, που παρά την ευγενή

δράση τους, παραμένουν αθεράπευτα ονειροπόλοι και αιθεροβάμονες.

Κατά την δική μου άποψη είναι αρκετά αμφισβητούμενη η ερμηνεία του Δον Κιχώτη

που πρότεινε ο Τουργκένεφ. Πρώτ’ απ’ όλα, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Δον Κιχώτης

αποτελούσε μια παρωδία των επικών μυθιστορημάτων της μεσαιωνικής εποχής και γράφτηκε

όταν η εποχή των ιπποτικών περιπετειών είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Απ’ αυτή την άποψη η

κοινωνική συμπεριφορά της φιλελεύθερης διανόησης και οι απόπειρες υλοποίησης των

άλλοτε ένδοξων και ηρωικών ιδανικών της εποχής της Γαλλικής επανάστασης (ελευθερία,

ισότητα, αδελφότητα) στην εποχή που έπεται της επανάστασης του 1848, όταν η αστική τάξη

μεταβλήθηκε τελειωτικά σε αντεπαναστατική τάξη και συμμετείχε στην κατάπνιξη του

κινήματος των εξεγερμένων λαϊκών μαζών - εξέφραζε ένα ιδιότυπο δονκιχωτισμό.

Ο δονκιχωτισμός αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της φιλελεύθερης διανόησης που

μάχεται ιδεολογικά με τα φαντάσματα (το φάντασμα της επανάστασης, το φάντασμα των

αυταρχικών και δεσποτικών τάσεων των ριζοσπαστών, κλπ), ενώ παραμένει τυφλή και

αδιάφορη στα υπαρκτά τερατουργήματα (στη φτώχεια, στην εξαθλίωση του πληθυσμού) και

συμβιβάζεται χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς με το «βασίλειο της βαρβαρότητας».

Την περίοδο προετοιμασίας της μεταρρύθμιση για την κατάργηση του δικαίου της

δουλοπαροικίας στη Ρωσία που έγινε τελικά από την τσαρική κυβέρνηση το 1861, οι

φιλελεύθεροι διανοούμενοι στην Ρωσία πρότειναν την απελευθέρωση των αγροτών με

εξαγορά της γης, την οποία καλλιεργούσαν και στην ουσία ήταν δική τους. Ο Τσερνισέφσκι

ήρθε σε ρήξη με τη φιλελεύθερη διανόηση, τονίζοντας ότι δεν υπήρχαν οι αναγκαίες

36

Ι.Τουργκένεφ (1964). Έργα, Μόσχα: Ναούκα, τ.8, 176.

κοινωνικές δυνάμεις που θα μπορούσαν να απελευθερώσουν πραγματικά (και όχι τυπικά)

τους αγρότες στην Ρωσία. «Λένε: «θα ελευθερώσουμε τους αγρότες». Που υπάρχουν δυνάμεις

για μια τέτοια υπόθεση; Δεν υπάρχουν δυνάμεις. Είναι παράλογο να επιχειρείς να

πραγματώσεις μια υπόθεση, όταν δεν υπάρχουν οι απαιτούμενες δυνάμεις γι αυτό. Βλέπετε πως

εξελίσσονται τα πράγματα. Θα αρχίσουν να τους απελευθερώνουν. Ποια θα είναι η έκβαση;

Σκεφτείτε μόνοι σας τι γίνεται όταν ξεκινάς μια υπόθεση, την οποία δεν μπορείς να την

πραγματώσεις. Φυσικά θα καταστρέψεις την υπόθεση, θα βγει μια αηδία».37

Ο τσάρος προτίμησε να «απελευθερώσει» ο ίδιος τους αγρότες, από «τα επάνω»,

για να αποφύγει την εξέγερσή τους και την απελευθέρωσή τους με δικές τους δυνάμεις, από

«τα κάτω». Έτσι, επικράτησε ένα σχέδιο μεταρρύθμισης (εξαγορά από τους αγρότες της γης

που μέχρι τότε καλλιεργούσαν σε τιμές πολύ υψηλότερες από την πραγματική) που

οδηγούσε στην εξαθλίωση της αγροτιάς και στον πλουτισμό των φεουδαρχών. Η τυπική

νομική ελευθερία που επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν πάση θυσία οι φιλελεύθεροι,

συνοδευόταν με τη διατήρηση της μεγάλης φεουδαρχικής ιδιοκτησίας και με την απότομη

αύξηση της εκμετάλλευσης της αγροτιάς από τους αστικοποιούμενους φεουδάρχες.

Ο ακτιβισμός της φιλελεύθερης διανόησης και η κριτική της στις επιφανειακές πτυχές

της κακοδαιμονίας οδηγούσε στην συντήρηση των βαθύτερων αιτίων του προβλήματος (στη

συγκεκριμένη περίπτωση της φεουδαρχικής ιδιοκτησίας στη γη). Οι «Μεγάλες Ιδέες» της

σημερινής φιλελεύθερης διανόησης αποκτούν ολοένα καινούργια ονόματα (βλ.«Νέα

οικονομία», «Κοινωνία της Πληροφορίας», «Ανάπτυξη», «Εκσυγχρονισμός»), ενώ η ουσία

της πολιτικής συμπεριφοράς της παραμένει η ίδια: ασάφεια στόχων, απουσία των

απαραίτητων προϋποθέσεων για την προώθησή τους και αδιαφορία για τις κοινωνικές

επιπτώσεις και το αντίτιμο που θα κληθούν να πληρώσουν οι λαϊκές μάζες.

Ο κυνισμός και η αδιαφορία απέναντι στα πραγματικά συμφέροντα των λαϊκών μαζών

συχνά συνδυάζεται στη συνείδηση των φιλελευθέρων διανοουμένων με την εξιδανίκευση

του λαού (ή του έθνους) που παρουσιάζεται ως ενιαία και αδιαφοροποίητη οντότητα, με την

εξύμνηση των αρετών του, οι οποίες δήθεν απορρέουν από την ίδια του τη «φύση» («το

δαιμόνιο της φυλής», κλπ). Παρόμοια τάση προβολής των θετικών πλευρών της ζωής της

αγροτικής κοινότητας χαρακτήριζε τους ναρόντνικους, οι οποίοι αν και ξεκινούσαν από

εντελώς διαφορετικές πολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες, οι απόψεις τους συγκλίνανε με

τους φιλελευθέρους διανοουμένους στο ζήτημα αυτό.

Ριζικά διαφορετική προσέγγιση της κατάστασης των λαϊκών μαζών υιοθετούσε ο

Τσερνισέφσκι, ο οποίος προσέδιδε τεράστια σημασία στην αντικειμενική και ακριβή

απεικόνιση της κοινωνικής ζωής, ακόμα και στην περίπτωση που σ’ αυτήν υπερτερούν τα

μουντά και σκοτεινά χρώματα. Ο εξωραϊσμός των λαϊκών μαζών και της αυθόρμητης

37

Ν.Τσερνισέφσκι (1988). Πρόλογος, Μόσχα: Σοβέτσκαγια Ροσίγια, 121.

συνείδησής τους οδηγεί, κατά την άποψη του Τσερνισέφσκι, στην διατήρηση της υποτέλειας

και στην αναπαραγωγή της περιθωριοποίησής τους.

Ο Τσερνισέφσκι εξήρε την παρουσίαση του λαού στα διηγήματα του Ν. Ουσπένσκι,

ο οποίος τόνιζε τις αρνητικές πτυχές της συνείδησης που διαμορφώνουν οι αγρότες στα

πλαίσια του παραδοσιακού τρόπου ζωής (παθητικότητα, νωθρότητα, αποβλάκωση, κλπ)38

. Σε

ορισμένες περιπτώσεις ο Τσερνισέφσκι φαίνεται να γίνεται εξαιρετικά σκληρός και

αδυσώπητος στην κριτική του: «Αξιολύπητο έθνος, αξιολύπητο έθνος! Έθνος δούλων. Από τα

κάτω ως τα πάνω όλοι τους είναι δούλοι.» 39

Ο Λένιν αναφερόμενος τα παραπάνω λόγια

σημείωνε ότι αποτελούν έκφραση της αγάπης του Τσερνισέφσκι στην πατρίδα του και της

θλίψης του για την απουσία επαναστατικών διαθέσεων στον πληθυσμό της χώρας στη

συγκεκριμένη περίοδο40

. Στα λόγια του Τσερνισέφσκι εκφράζεται η τραγωδία ενός

επαναστάτη του ζει σε μη επαναστατική ιστορική περίοδο: επιθυμούσε την επαναστατική

ανατροπή της τσαρικής κυβέρνησης και εργαζόταν σ’ αυτή την κατεύθυνση, αλλά οι

αντικειμενικές συνθήκες δεν είχαν ακόμη ωριμάσει, ούτε το επαναστατικό υποκείμενο είχε

εμφανιστεί.

Εντελώς αντίθετη στάση απέναντι στα λαϊκά στρώματα, έχουν οι εκμαυλιστές της

κοινής γνώμης. Αυτοί αναλώνουν την νοητική τους ενέργεια, κατά τα λεγόμενα του Πίσαρεφ,

στο να ανακαλύπτουν ωραίες λέξεις και διανοητικά τεχνάσματα, προκειμένου να

δικαιολογήσουν τις αδυναμίες και τις μικρότητες του αναγνωστικού κοινού: τη

δουλοπρέπεια, την αστάθεια χαρακτήρα, τις δεισιδαιμονίες. Οι μελανές πτυχές της κοινής

γνώμης αρχικά αποκρύπτονται από τους χειραγωγούς της συνείδησης, για να

αποκαταστηθούν στη συνέχεια και να παρουσιαστούν ως «εξαίσιες αρετές» του έθνους. Η

σχέση μεταξύ του εκμαυλιστή της συνείδησης και του αναγνωστικού κοινού θυμίζει, κατά

τον Πίσαρεφ, το παραμύθι του Κριλόφ: «Γιατί ο κούκος - χωρίς να φοβάται να αμαρτήσει -

εγκωμιάζει τον πετεινό; Μα γιατί αυτός εγκωμιάζει τον κούκο»41

.

Όμως, υπάρχει μια βασική διαφορά στην πρόσληψη του λαού μεταξύ του

Τσερνισέφσκι και του Πίσαρεφ. Ο Πίσαρεφ θεωρούσε ότι τα κατώτερα λαϊκά στρώματα

(αγρότες, εργάτες, κλπ) αποτελούν παθητική και άβουλη μάζα, ανίκανη να πραγματοποιήσει

κάτι σημαντικό τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Πίσαρεφ μετέθετε

38

Χαρακτηριστικός για την κατανόηση της κατάστασης των λαϊκών ηθών της Ρωσίας την

περίοδο αυτή είναι ο πίνακας του Β.Περόφ Ο επιτάφιος στο χωριό. Σ’ αυτόν τον πίνακα

απεικονίζονται οι πιστοί του χωριού ενώ βγαίνουν από την ταβέρνα μεθυσμένοι και

παραπατούν μέσα στη λάσπη. Ο παπάς με πολύ δυσκολία κατεβαίνει τα σκαλοπάτια της

ταβέρνας και ο διάκονος κείτεται υπό την επήρεια του αλκοόλ. 39

Ν.Τσερνισέφσκι (1988). Πρόλογος, Μόσχα: Σοβιέτσκαγια Ροσίγια, 223. 40

Β.Λένιν (1980). Πλήρης συλλογή έργων (στη ρώσικη γλώσσα), Μόσχα: εκδ. Πολιτιτσεσκοϊ

Λιτερατούρι, τ. 26, 107. 41

Δ.Πίσαρεφ (1987). Πρέπει να ονειρευόμαστε, Μόσχα: Σοβιέτσκαγια Ροσίγια, 373

όλες του τις ελπίδες για ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό στην δραστηριοποίηση της

διανόησης.

Αντιθέτως, ο Τσερνισέφσκι θεωρούσε ότι οι αγρότες αργά ή γρήγορα - εξαιτίας της

κοινωνικό-οικονομικής τους κατάστασης – είναι αναγκασμένοι να εξεγερθούν και ο ίδιος

δήλωνε έτοιμος να συμμετάσχει σ’ αυτήν την εξέγερση42

. Η προκήρυξη του Τσερνισέφσκι

στους αγρότες αποτελεί κείμενο εξαιρετικής σημασίας, διότι ήταν η πρώτη προσπάθεια

εκπροσώπου της διανόησης στη Ρωσία να απευθυνθεί στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα

που οι μέχρι τότε διανοούμενοι τα περιφρονούσαν και τα αποστρεφόταν. Ο Τσερνισέφσκι,

χρησιμοποιώντας τη γλώσσα που κατανοούσαν οι αγρότες, τους εξηγούσε το κοινωνικό,

ταξικό περιεχόμενο της κατάργησης του νόμου της δουλοπαροικίας και τους καλούσε σε

επαγρύπνηση και οργάνωση των δυνάμεών τους πριν την αποφασιστική σύγκρουση.

Η προσωπικότητα του στρατευμένου διανοούμενου στη ρώσικη λογοτεχνία

και την λογοτεχνική κριτική

Η μελέτη της παγκόσμιας ιστορίας ανατρέπει τα μηχανιστικά σχήματα του

οικονομικού ντετερμινισμού και φανερώνει ότι η κοινωνική κριτική δεν ξεκινά ευθύς

εξαρχής από την παρουσίαση των οικονομικών – ταξικών ανταγωνισμών, ούτε από την

ανάλυση των πολιτικών συγκρούσεων μεταξύ των αντιπαρατιθέμενων κοινωνικών δυνάμεων.

Η κοινωνική κριτική κατά κανόνα ξεκινά από σφαίρες του εποικοδομήματος που είναι

απομακρυσμένες από την οικονομική βάση της κοινωνίας. Η κοινωνική κριτική αρχικά

παίρνει τη μορφή κριτικής της φιλοσοφίας, της θρησκείας και της παραδοσιακής

αισθητικής. Για παράδειγμα το κίνημα της «Νέας Γερμανίας» και ιδιαίτερα η ποίηση του

Χάινε διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση του γερμανικού λαού σε μια περίοδο

που το επαναστατικό εργατικό κίνημα βρισκόταν σε εμβρυακή μορφή.

Ο Τσερνισέφσκι θεωρούσε ότι η ρώσικη λογοτεχνία διαδραμάτισε πολύ πιο

σημαντικό ρόλο στην πνευματική ανάπτυξη του λαού απ’ ότι η γαλλική, γερμανική, αγγλική

λογοτεχνία στις αντίστοιχες χώρες, εξαιτίας των ιδιαιτεροτήτων ιστορικής ανάπτυξης της

Ρωσίας. «Σε μας η λογοτεχνία συγκεντρώνει επί του παρόντος σχεδόν ολόκληρη την πνευματική

ζωή του λαού και γι’ αυτό το λόγο έχει αναλάβει το καθήκον να ασχολείται με ζητήματα, τα

οποία σε άλλες χώρες έχουν μεταβιβαστεί στην ειδική εποπτεία άλλων κατευθύνσεων της

πνευματικής δραστηριότητας»43

. Η ρώσικη λογοτεχνία και η λογοτεχνική κριτική συνέβαλαν

ουσιαστικά στην αισθητική, ηθική, πολιτική, διανοητική διαπαιδαγώγηση του αναγνωστικού

κοινού, στην αφύπνιση και στην δραστηριοποίηση του ρώσικου λαού σε μια περίοδο που

42

«..σύντομα θα έχουμε εξέγερση και αν γίνει θα συμμετάσχω οπωσδήποτε σ’ αυτήν»

[Ν.Τσερνισέφσκι, Πλήρης συλλογή έργων (1949). Μόσχα: Χουντόζεστβεναγια Λιτερατούρα,

τ.1, 419]. 43

Ν.Τσερνισέφσκι (1949). Πλήρης Συλλογή έργων σε 15 τόμους, Μόσχα: Χουντόζεστβεναγια

Λιτερατούρα, τ.3, 304.

βρισκόταν υπό διαμόρφωση οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για ριζικό

κοινωνικό μετασχηματισμό.

Η κριτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας από τους επαναστάτες δημοκράτες

απαιτούσε την ανάπτυξη ενός εντελώς διαφορετικού λογοτεχνικού ύφους. Η έπαρση και η

αλαζονεία της παραδοσιακής πνευματικής ελίτ έβρισκε την έκφρασή της στην

κατηγορηματικότητα των ισχυρισμών, στη σχολαστική και στείρα έκθεση παρωχημένων

αντιλήψεων και ιδεών. Ο λόγος της νέας διανόησης ήταν ζωντανός, επίκαιρος,

διερευνητικός και επικεντρωμένος στην τοποθέτηση ερωτημάτων που συνέβαλλαν στην

ανάπτυξη ανεξάρτητης σκέψης: «Ποιος είναι ο ένοχος;» (Χέρτσεν) «Τι να κάνουμε;»

(Τσερνισέφσκι), «Πότε θα έρθει μια πραγματική μέρα;» (Ντομπρολιούμποφ).

Ιδιαίτερη σημασία απέκτησε αυτή την περίοδο η αναζήτηση του «θετικού ήρωα» στην

λογοτεχνία. Μια από τις πρώτες προσπάθειες απεικόνισης του θετικού ήρωα επιχειρήθηκε

στο μυθιστόρημα του Τουργκένεφ Την παραμονή. Κεντρικός ήρωας αυτού του

μυθιστορήματος είναι ο Ινσάρωφ, ένας Βούλγαρος που μαχόταν να απελευθερώσει την

πατρίδα του από τον τουρκικό ζυγό.

Ο Ινσάρωφ δεν ανταποκρίνονταν, κατά την άποψη του Ντομπρολιούμποφ, στις

ιστορικές ανάγκες της ρώσικης κοινωνίας την συγκεκριμένη περίοδο. Ο μορφωμένος νέος

της εποχής αυτής «βρίσκεται στην ίδια θέση, όπως για παράδειγμα ένας από τους γιους του

Τούρκου αγά που αποφασίζει να απελευθερώσει την Βουλγαρία από τους Τούρκους».44

Μ’

άλλα λόγια, ο αντίπαλος δεν είναι εξωτερικός σε σχέση με τη ρώσικη κοινωνία, ούτε

ταυτίζεται με ένα «άλλο» έθνος (μια διαφορετική θρησκεία ή κάποιο διαφορετικό

πολιτισμό, κλπ), αλλά είναι εσωτερικός: η σύγκρουση έχει κοινωνικό, ταξικό χαρακτήρα και

ο διανοούμενος θα πρέπει να εξεγερθεί εναντίον του ίδιου του κοινωνικού του περίγυρου,

της πολιτικής εξουσίας, την οποία μέχρι τώρα υπηρετούσε πιστά. Η παραδοσιακή διανόηση

χαρακτηρίζεται, κατά τον Ντομπρολιούμποφ, από δειλία, ατολμία να έρθει σε ρήξη με τις

κυρίαρχες αντιλήψεις και τα στερεότυπα του κοινωνικού της περίγυρου.

Ο κομφορμισμός των παραδοσιακών διανοούμενων και η ατολμία τους να έρθουν σε

ρήξη με το κυρίαρχο status quo επιδρά και στον τρόπο σκέψης τους. Αυτοί οι διανοούμενοι,

σύμφωνα με τον Ντομπρολιούμποφ, καταδικάζουν ορισμένες μικρές επιφανειακές

εκφράσεις της κακοδαιμονίας, χωρίς να φτάνουν στην ρίζα του προβλήματος και να

αναζητούν την πηγή του45

. Η εξαιρετικά εντυπωσιακή, αλλά εντελώς επιφανειακή και ρηχή

κριτική της κοινωνικής πραγματικότητας που επικεντρώνεται για παράδειγμα στο αίτημα της

«κάθαρσης» από τη διαφθορά και τις αυθαιρεσίες ξεχωριστών κρατικών υπαλλήλων, χωρίς

44

Ν.Ντομπρολιούμποφ (1963). Πλήρης συλλογή έργων, Λενινγκράντ: Χουντόζεστβεναγια

Λιτερατούρα, τ.6, 126. 45

Ο.π., τ.2, 138.

να αναδεικνύει τις βαθύτερες κοινωνικές αιτίες του φαινομένου, όχι μόνο δεν ανατρέπει το

κυρίαρχο σύστημα, αλλά το ισχυροποιεί.

Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια απεικόνισης του νέου τύπου διανοούμενου που

εισήλθε στο ιστορικό προσκήνιο στη Ρωσία στα τέλη της δεκαετία του 1850 απετέλεσε το

μυθιστόρημα του Τουργκένεφ Πατέρες και παιδιά. Ο βασικός ήρωάς του είναι ένας

επαρχιακός γιατρός, ο Μπαζάροφ, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην επιστήμη, απορρίπτει

οποιαδήποτε αυθεντία και αρνείται την σημασία της τέχνης στην ανθρώπινη ζωή. Ο ίδιος

θεωρούσε ότι η φύση δεν είναι ναός, όπως πίστευαν οι εκπρόσωποι της παραδοσιακής

αισθητικής, μα εργαστήρι. Ο τραχύς, σκληρός, απότομος χαρακτήρας του Μπαζάροφ, ο

μοναχικός τρόπος ζωής του και η εριστικότητα που τον διακρίνει, παρουσιάζονται ως

συνέπεια ενός καθολικού και ολοκληρωτικού μηδενισμού.

Ο Μ.Αντονόβιτς από το περιοδικό «Σοβρεμένικ», όπως και οι περισσότεροι

προοδευτικοί κριτικοί της λογοτεχνίας (με εξαίρεση τον Πίσαρεφ) ερμήνευσαν τη μορφή του

Μπαζάροφ ως δυσφήμιση της νέας γενιάς και ύμνο στους «πατέρες» (τους εκπροσώπους των

προηγούμενων γενεών). Οι συντηρητικοί διανοούμενοι εξέλαβαν τη μορφή του Μπαζάροφ

ως ισχυρό ιδεολογικό όπλο στη σύγκρουσή τους με οποιαδήποτε προσπάθεια κριτικής

προσέγγισης της πραγματικότητας.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο ίδιος ο Τουργκένεφ αναφερόμενος στον

τρόπο που λειτούργησε η μορφή του Μπαζάροφ τη συγκεκριμένη περίοδο στη Ρωσία δήλωσε

μετανιωμένος που έδωσε στους «αντιδραστικούς παλιανθρώπους» (δική του διατύπωση) τη

δυνατότητα να αρπάξουν το παρατσούκλι «μηδενιστής» (νιγκιλίστ) και να το

χρησιμοποιήσουν για να στιγματίσουν το κίνημα που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται στη

Ρωσία. Ο Τουργκένεφ κατέληξε αναφέροντας ότι «ο συγγραφέας θα έπρεπε να θυσιαστεί για

χάρη του πολίτη» 46

.

Αυτός ο ταλαντούχος, οξυδερκής συγγραφέας ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να

κατανοήσει και να δημιουργήσει το καλλιτεχνικό απείκασμα ενός νέου, αναδυόμενου

κοινωνικού τύπου. Η σχέση του Τουργκένεφ με τον ήρωά του θυμίζει τη συμπεριφορά της

Οντιντσόβα προς τον Μπαζάροφ: η Οντιντσόβα νιώθει μια κρυφή έλξη προς τον παράξενο

αυτό άνθρωπο, διαισθάνεται ότι ο Μπαζάροφ είναι διαφορετικός από τους συνηθισμένους

ανθρώπους που την περιτριγυρίζουν. Όμως, ταυτόχρονα αισθάνεται δέος και φόβο απέναντί

του. «Όχι – λέει στον εαυτό της - ένας θεός ξέρει που μπορεί να οδηγήσει αυτό. Μ’ αυτά τα

πράγματα δεν μπορεί να παίζει κανείς. Παρ’ όλα αυτά η ησυχία είναι το καλύτερο πράγμα στον

κόσμο.» 47

Η Οντιντσόβα (όπως και ο κύκλος των φιλελεύθερων διανοουμένων γενικότερα)

προτιμά την ήσυχη - χωρίς συγκρούσεις - ζωή, την ρουτίνα της καθημερινότητας, την

κενότητα της επανάληψης και επιλέγει το συμβιβασμό με την πραγματικότητα.

46

Ι.Τουργκένεφ (1964). Έργα, Λενινγκράντ: Μοσκβά, τ.8, 609. 47

Ι.Τουργκένεφ (1987). Εκλεκτά έργα, Μόσχα: Χουντόζεστβεναγια Λιτερατούρα, 521

Η αντιφατική σχέση του Τουργκένεφ με τον ήρωά του, Μπαζάροφ, εκφράζει την

αντιφατική σχέση της φιλελεύθερης διανόησης απέναντι στο αναπτυσσόμενο επαναστατικό

κίνημα. Οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι εντυπωσιάζονται από το δυναμισμό και την

αποφασιστικότητα των «νέων ανθρώπων». Αισθάνονται μια κρυφή ζήλια που δεν μπορούν

να τους ακολουθήσουν στις πρωτόγνωρες αναζητήσεις τους. Ταυτόχρονα, τους αντιπαθούν,

διότι διαισθάνονται την απειλή να τους παραμονεύει, τον κίνδυνο ριζικής ανατροπής του

status quo, το οποίο οι ίδιοι αποδέχονται. Ο Τουργκένεφ απέτυχε να απεικονίσει με

πληρότητα τον ανερχόμενο τύπο διανόησης, αν και, δίχως αμφιβολία, ήταν ο πρώτος που

επιχείρησε να τον περιγράψει και να τον ερμηνεύσει.

Όταν οι αντικειμενικές ιστορικές συνθήκες απαιτούν ένα διαφορετικό τύπο

προσωπικότητας για την προώθηση μιας σημαντικής κοινωνικής υπόθεσης, αυτή η

προσωπικότητα, κατά τον Τσερνισέφσκι, αναπόφευκτα θα εμφανιστεί. «Όταν

πραγματοποιούνταν μια γρήγορη αλλαγή στις συνθήκες, η οποία απαιτούσε άλλου χαρακτήρα

ανθρώπους απ’ ότι οι προηγούμενες, τότε παρουσιαζόταν στη πρώτη θέση άνθρωποι που

μέχρι τότε κανείς δεν τους είχε αντιληφθεί».48

Το μυθιστόρημα του Τσερνισέφσκι Τι να

κάνουμε; αποτελούσε την πρώτη επιτυχημένη προσπάθεια δημιουργίας του καλλιτεχνικού

απεικάσματος του νέου ανερχόμενου τύπου επαναστατικής διανόησης.

Πριν αναφερθούμε στο περιεχόμενο του μυθιστορήματος θα πρέπει να σημειώσουμε

ότι ο Τσερνισέφσκι έγραψε το μυθιστόρημα όταν ήταν φυλακισμένος στο κάστρο του

Πέτρου και Παύλου, στο Πέτερμπουργκ. Ο λογοκριτής της φυλακής δεν βρήκε τίποτα το

μεμπτό και το παράνομο σ’ αυτό το μυθιστόρημα και έδωσε την άδεια δημοσίευσής του.

Όταν το 1863 το μυθιστόρημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Σοβρεμένικ» μετατράπηκε σε

πραγματικό μανιφέστο που συνέπαιρνε την ριζοσπαστική νεολαία της εποχής. Οι νέοι

κατανοούσαν τα κρυφά μηνύματα του μυθιστορήματος που ήταν ακατανόητα και

ασύλληπτα για τους γραφειοκράτες λογοκριτές.

Σίγουρα, η λογοκρισία αποτελούσε φραγμό για την ανάπτυξη κριτικής στάσης

απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα. Ο λογοκριτής πετσόκοβε τα κείμενα,

αφαιρούσε απαγορευμένες λέξεις, συμπλήρωνε κατά βούληση τα κείμενα των ίδιων των

συγγραφέων χωρίς τη συναίνεσή τους, έκλεινε τα περιοδικά που «δε συμμορφωνόταν προς

τας υποδείξεις», κατέδιδε στην Ασφάλεια τους επικίνδυνους και ανεξέλεγκτους συγγραφείς.

Ταυτόχρονα, η λογοκρισία ήταν διπλά «ωφέλιμη»: o συγγραφέας ανακάλυπτε

εναλλακτικές στρατηγικές παράκαμψης της λογοκρισίας, μάθαινε να μηχανεύεται χιλιάδες

έμμεσους τρόπους να μεταφέρει το μήνυμα του στο κοινό, χωρίς ο λογοκριτής να κατανοεί

περί τίνος πρόκειται. Η λογοκρισία συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός σχετικά μικρού, αλλά

εξαιρετικά απαιτητικού ακροατηρίου (κυρίως στο χώρο των φοιτητών) που διψούσε για

48

Ν.Τσερνισέφσκι (1974). Συλλογή έργων σε 5 τόμους, Μόσχα: Πράβντα, 464.

γνώση, είχε αναπτύξει κριτική ικανότητα να κατανοεί τα άγραφα νοήματα «μεταξύ των

γραμμών» και διορατικότητα να αποκωδικοποιεί τα κρυφά μηνύματα των κειμένων.

Ας περάσουμε τώρα στην παρουσίαση της υπόθεση του Τι να κάνουμε; Αυτό το

μυθιστόρημα εξωτερικά δεν φαίνεται να διαφέρει από μια συνηθισμένη ιστορία αγάπης. Ο

Λοπουχόφ, φοιτητής της Ιατρικής σχολής του Πετερμπούργκ συναντιέται με μια φτωχή

κοπέλα, την Βέρα Πάβλοβνα που η μητέρα της θέλει να την παντρέψει με το ζόρι μ’ ένα

πλούσιο και διεφθαρμένο αξιωματικό. Ο Λοπουχόφ της προτείνει να πραγματοποιήσουν ένα

εικονικό γάμο για να την ελευθερώσει από την καταπιεστική κηδεμονία της μητέρας της.

Όταν άρχισαν να συγκατοικούν και να γνωρίζονται καλύτερα μεταξύ τους, ερωτεύονται.

Ένας από τους στενότερους οικογενειακούς φίλους του ζευγαριού, ο καθηγητής

Φυσιολογίας Κιρσάνοφ ερωτεύεται την Βέρα Πάβλοβνα και η ίδια με τρόμο διαπιστώνει ότι

τρέφει απέναντί του αισθήματα αγάπης. Και οι δυο προσπαθούν να ελέγξουν τα

συναισθήματά τους. Ο Κιρσάνοφ μάλιστα διακόπτει τις επισκέψεις του στο σπίτι των

Λοπουχόφ. Ο Λοπουχόφ καταλαβαίνει τι έχει συμβεί και αποφασίζει να οργανώσει μια

εικονική αυτοκτονία, ενώ στην πραγματικότητα φεύγει στο εξωτερικό για να δώσει στον

Κιρσάνοφ και την Βέρα Πάβλοβνα τη δυνατότητα να παντρευτούν49

. Ο Λοπουχόφ μετά από

μερικά χρόνια επιστρέφει από τις ΗΠΑ με την καινούργια σύζυγό του. Οι οικογένειες των

Κιρσάνοφ και Λοπουχόφ εγκαθίστανται στο ίδιο σπίτι και ζούνε ευτυχισμένα.

Ο Τσερνισέφσκι εισάγει την μορφή του Ραχμέτοφ, ο οποίος αν και δεν διαδραματίζει

ενεργό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης, αποτελεί στην ουσία τον κεντρικό ήρωα του

μυθιστορήματος. Ο Ραχμέτοφ έρχεται σε ρήξη με το αριστοκρατικό περιβάλλον που

ανατράφηκε και ξεκινά μια καινούργια ζωή. Δουλεύει ως μαραγκός, γεντεξής (ρυμουλκός),

βαρκάρης, κλπ για να γνωρίσει τη ζωή του απλού λαού και να κερδίσει την εκτίμησή του. Ο

Ραχμέτοφ ακολουθεί ένα ασκητικό τρόπο ζωής και αρνείται να δημιουργήσει οικογένεια,

προκειμένου να αφιερώσει ολοκληρωτικά τις δυνάμεις του στην υπόθεση της επανάστασης.

Ο Ραχμέτοφ κάνει πράγματα που, εκ πρώτης όψεως, φαίνονται υπερβολικά ή

παράλογα, αλλά δεν είναι καθόλου τυχαία: για παράδειγμα ξαπλώνει, όπως οι φακίρηδες, σε

στρώμα με καρφιά. Μ’ αυτό τον τρόπο θέλει να δοκιμάσει τον εαυτό του, να διαπιστώσει αν

μπορεί να αντέξει τον πόνο από τα βασανιστήρια που θα υποστεί σε περίπτωση που τον

συλλάβει η τσαρική αστυνομία. Η αυταπάρνηση και η ετοιμότητα για αυτοθυσία για χάρη

της κοινωνίας αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της προσωπικότητας του Ραχμέτοφ. Η φιλοσοφία

της ζωής του ταιριάζει πλήρως με τους παρακάτω στίχους από το ποίημα του Ν.Χικμέτ:

«αν δε καώ εγώ, αν δεν καείς εσύ, πως θα γίνουνε τα σκοτάδια λάμψη;»

49

Σύμφωνα με μια εκδοχή η μορφή του Κιρσάνοφ απεικονίζει την πραγματική ιστορία της

συνάντησης του διάσημου ρώσου επιστήμονα και ιδρυτή της υλιστικής κατεύθυνσης στην

Φυσιολογία και Ψυχολογία, Ι.Σέτσενοφ με τη σύζυγό του [Ν.Μπογκοσλόφσκι (1955). Ν.

Γ.Τσερνισέφσκι, Μόσχα: Μολοντάγια Γκβάρντια, 457].

Η αυτοθυσία του επαναστάτη δεν αποτελεί πράξη εμπορικής συναλλαγής για την

επίτευξη στενά ατομικών ιδιοτελών στόχων, όπως για παράδειγμα η «αυτοθυσία» του

θρησκευόμενου που δίνει τη ζωή του για να κατακτήσει τη «βασιλεία των ουρανών» (τον

παράδεισο, κλπ). Για τον επαναστάτη η κοινωνική προσφορά, η στράτευση στην υπόθεση

της προοδευτικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας δεν έχει ανταποδοτικά ιδιωτικά οφέλη, αλλά

αποτελεί ικανοποίηση της ύψιστης, εσωτερικής και κατευθυντήριας ανάγκης της

προσωπικότητάς του. Η ανάγκη αυτοολοκλήρωσης της προσωπικότητας που σε ακραίες

περιπτώσεις πραγματώνεται μέσω του αυτοπεριορισμού, ακόμα και της αυτοκαταστροφής

της δεν αποτελεί έκφραση προσωπικής αυθαιρεσίας ή φανατισμού, διότι συμπίπτει με την

ανάγκη για προώθηση της κοινωνικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας.

Σε αντιδιαστολή με τις γνωστές αντιλήψεις ότι η ζωή αποτελεί αιώνια και

απόλυτη αξία οι «νέοι άνθρωποι» θεωρούν ότι η ζωή αποκτά σημασία, νοηματοδοτείται,

όταν εξασφαλίζεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η προσωπικότητα αναπτύσσεται,

ανυψώνεται στις αμοιβαίες σχέσεις της με τους άλλους ανθρώπους. Ο Ραχμέτοφ είναι

έτοιμος να διακινδυνεύει τη ζωή του, αν αυτό χρειαστεί, όχι στο βωμό κάποιου αφηρημένου

ηθικού καθήκοντος καντιανού τύπου, αλλά ως έκφραση της εσωτερικής ανάγκης

αυτοπραγμάτωσης και αυτοανάπτυξης που αποκτά τη μορφή αυτοπεριορισμού στην

ικανοποίηση κάποιων βιολογικών αναγκών, ακόμα και της αυτοθυσίας.

Ο Ραχμέτοφ είναι έτοιμος να ακολουθήσει τη μοίρα των ασυμβίβαστων στην

ιστορία της ανθρωπότητας: «Όσοι γνωρίσανε του κόσμου την αλήθεια και δεν φιμώσαν την

καρδιά μέσα στα στήθια, μα φανερώσαν σκέψη κι αίσθημα πλατιά, πεθάναν πάνω στο σταυρό ή

στη φωτιά»50

Η τσαρική κυβέρνηση της Ρωσίας διάλεξε για το συγγραφέα του Τι να

κάνουμε; ένα πιο βασανιστικό - γνωστό από την ελληνική μυθολογία - τρόπο για να τον

εξολοθρεύσει: τον έστειλε για πάνω από είκοσι χρόνια εξορία στη Σιβηρία. Ο Τσερνισέφσκι

έγινε ο Προμηθέας της ρώσικης διανόησης και η τσαρική αστυνομία ανέλαβε το ρόλο του

γύπα που επιχειρούσε καθημερινά να τον αποδυναμώνει και να τον τσακίζει ψυχολογικά και

σωματικά. Η αρπαγή της φωτιάς από τον Προμηθέα και η προσφορά της στους φτωχούς και

ταπεινωμένους ανθρώπους δεν αποτελεί μόνο τη συμβολική απεικόνιση της έναρξης της

ιστορίας του πολιτισμού, αλλά και την αναπαράσταση της εμφάνισης της στρατευμένης

διανόησης την εποχή που ωριμάζουν οι συνθήκες για την ανατροπή της «ηγεμονίας των θεών»

και την κοινωνική χειραφέτηση. Η Ραχμέτοφ δεν είναι άλλος από το σύγχρονο Προμηθέα που

ετοιμάζεται ψυχικά και σωματικά να υποστεί τις συνέπειες της ανυπακοής του στους

ισχυρούς του κόσμου.

Η ακραία μορφή αυτοπραγμάτωσης της προσωπικότητας μέσω της αυτοθυσίας δεν

φετιχοποιείται, ούτε εξιδανικεύεται από τον Τσερνισέφσκι, αλλά παρουσιάζεται ως

50

Γκαίτε (1982). Φάουστ, Αθήνα: Αστήρ, α’ μέρος, 38

αναγκαιότητα σε μια κοινωνία στην οποία κυριαρχεί ο ανταγωνισμός κοινωνικών και

ατομικών συμφερόντων51

. Όταν πραγματοποιείται η υπέρβαση των συνθηκών οι οποίες

δημιουργούν την αλλοτρίωση και τον ανταγωνισμό, εκπίπτει η αναγκαιότητα τέτοιων

ακραίων μορφών αυτοπεριορισμού και ο τύπος προσωπικότητας που παρουσιαζόταν ως

απόκλιση από το κανονικό και ως κάτι το ξεχωριστό και ιδιαίτερο, μετατρέπεται σε

συνηθισμένη στάση ζωής του μέσου ανθρώπου.

Η κοινωνική στράτευση αποκτά στο μυθιστόρημα του Τσερνισέφσκι Τι να κάνουμε;

την κλασσική μορφή του επαναστατικού ασκητισμού μόνο στο πρόσωπο του «ιδιαίτερου

ανθρώπου», του Ραχμέτοφ. Οι Κιρσάνωφ, Λοπουχώφ και Βέρα Πάβλοβνα με το δικό του

τρόπο ο καθένας τους στρατεύονται κοινωνικά, παραμένοντας όμως, «συνηθισμένοι

άνθρωποι». Για παράδειγμα η Βέρα Πάβλοβνα δείχνει μια ιδιαίτερη συμπάθεια στα

γλυκίσματα, προτιμά να κοιμάται σε μαλακό και ζεστό στρώμα (και όχι σε στρώμα με

καρφιά όπως ο Ραχμέτοφ), επιδιώκει να μη χάνει το μεσημεριανό ύπνο, κλπ. Η διάθεσή της

να μην στερηθεί τις προσωπικές της ανέσεις δεν την εμποδίζει να έχει μια δραστήρια,

αξιοπρεπή ζωή και να επιδιώκει στο μέγιστο βαθμό να συμβάλλει στην ευτυχία των

εργατριών του εργαστηρίου, το οποίο αυτή οργάνωσε.

Ο Τσερνισέφσκι δεν παρουσιάζει στο μυθιστόρημά του κάποια μοναχική

προσωπικότητα, ένα Δον Κιχώτη που συγκρούεται μ’ όλο τον κόσμο, αλλά μια ομάδα, ένα

πυρήνα «νέων ανθρώπων» που με τη σειρά τους συνδέονται με ευρύτερους κοινωνικούς

κύκλους και ασκούν ο καθένας με τον τρόπο του σημαντική κοινωνική επίδραση. Το

κριτήριο ένταξης σ’ αυτό τον αναπτυσσόμενο κύκλο είναι η επιλογή μιας συγκεκριμένης

στάσης ζωής, που τους κάνει να διαφέρουν από τους «παρωχημένους ανθρώπους». Οι

τελευταίοι διακρίνονται από την τάση να σχετίζονται εργαλειακά με τα άτομα που τα

περιβάλλουν, να τα αντιμετωπίζουν ως χρήσιμα αντικείμενα, τα οποία ικανοποιούν τις

ιδιοτελείς και συχνά διεστραμμένες επιθυμίες τους και όχι ως ανεξάρτητες και

αυτοπροσδιοριζόμενες προσωπικότητες.

Ο Τσερνισέφσκι δεν παρουσίασε κάποιο ιδεατό πρότυπο «ηθικού» ανθρώπου, αλλά

μια κατεύθυνση, ένα πρόγραμμα ανάπτυξης ενός συγκεκριμένου τύπου προσωπικότητας, η

οποία αναπτύσσεται ως διαλεκτική ενότητα μέσα στην πολυμορφία των ατομικών διαφορών

των ανθρώπων που ακολουθούν επαναστατική στάση ζωής.

Η αντιστοιχία λόγων και έργων, η αρμονική συνάφεια ατομικού και δημόσιου βίου, και

η ενότητα σκοπού – νοήματος ζωής αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα της προσωπικότητας

ενός αριθμητικά ολιγομελούς, αλλά εξαιρετικά σημαντικού τύπου διανοουμένων που

εμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο. Ο Τσερνισέφσκι γνώριζε αυτούς τους ανθρώπους, βίωνε

τις αμοιβαίες σχέσεις τους, μιας και ο ίδιος αποτελούσε έναν από τους σημαντικότερους

51

βλ.Β.Βαζιούλιν (1988). Η Λογική της ιστορίας, Μόσχα: Μίσλ, 199.

εκπροσώπους αυτής της ομάδας. Οι «νέοι άνθρωποι» παρουσιάζονται από τον Τσερνισέφσκι

να είναι σταθεροί στις πεποιθήσεις και στην πρακτική τους, ανυποχώρητοι στο αγώνα τους,

συνεπείς και αποφασιστικοί στην εφαρμογή των αρχών τους και στην ολοκλήρωση της

αποστολής που αναλαμβάνουν.

Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς τους δεν είναι ο μηδενισμός, η

καθολική άρνηση, όπως θεωρούσε ο Τουργκένεφ, αλλά η προσπάθεια ανάδειξης με θετικό

τρόπο της ιστορικής προοπτικής, του κοινωνικού ιδεώδους, το οποίο εκφράζει την τάση

ιστορικής χειραφέτησης της ανθρωπότητας από την εκμετάλλευση, τον παρασιτισμό και την

αποξένωση των ανθρώπων. Οι ίδιοι με το προσωπικό τους παράδειγμα και με τον τρόπο

ζωής τους αποτελούν προπομπούς του μέλλοντος, φορείς της διαδικασίας κοινωνικής

απελευθέρωσης της ανθρωπότητας. «…το μέλλον θα είναι φωτεινό και υπέροχο. Αγαπάτε το,

προσεγγίζετέ το, μεταφέρετε ότι μπορείτε απ’ αυτό στο παρόν. Η ζωή σας θα είναι τόσο

φωτεινή και καλή, γεμάτη χαρές και απολαύσεις, όσο περισσότερα καταφέρετε να μεταφέρετε

σ’ αυτή από το μέλλον. Να το επιδιώκετε, να εργάζεστε γι αυτό, να το προσεγγίζετε, να

μεταφέρετε απ’ αυτό στο παρόν ότι μπορείτε να μεταφέρετε.»52

.

Οι «νέοι άνθρωποι» δεν είναι πεζοί ωφελιμιστές, στείροι θετικιστές, όπως τους

παρουσίασε ο Τουργκένεφ, αλλά δημιουργικοί άνθρωποι με πλούσια πνευματικά

ενδιαφέροντα, στους οποίους η ρεαλιστική σκέψη είναι εσωτερικά συνυφασμένη με την

φαντασία («πρέπει να ονειρευόμαστε» έλεγε ο Πίσαρεφ). Τα όνειρα της Βέρα Πάβλοβνα

στο μυθιστόρημα Τι να κάνουμε; συμβάλουν ουσιαστικά στην προώθηση της δράσης των

πρωταγωνιστών και αποτελούν μορφή προκαταρκτικής, ιδεατής επίλυσης πραγματικών

προβλημάτων και καταστάσεων που αυτοί αντιμετωπίζουν. Ιδιαίτερα στο τέταρτο όνειρο της

Βέρα Πάβλοβνα μέσα από την εναλλαγή γυναικείων χαρακτήρων (Αστάρτη, Αφροδίτη,

Μαντόνα, Βέρα Πάβλοβνα) αποκαλύπτεται η λογική της πολιτισμικής - ιστορικής

ανάπτυξης της ανθρωπότητας και παρουσιάζεται η σοσιαλιστική προοπτική της. Ο παραπάνω

παραλληλισμός δεν είναι τυχαίος, αλλά σχετίζεται με την αντίληψη των σοσιαλιστών της

εποχής ότι ο βαθμός χειραφέτησης της γυναίκας αποτελεί κριτήριο για τον προσδιορισμό της

ωριμότητας της κοινωνίας.

Η σχέση του άντρα με τη γυναίκα δεν αποτελεί, κατά τον Τσερνισέφσκι, στενά

ιδιωτική υπόθεση, «ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο» - για να χρησιμοποιήσουμε την

έκφραση του συρμού-, αλλά κοινωνική, πολιτική πράξη. Η αντιμετώπιση της γυναίκας ως

αντικειμένου κατάκτησης και ιδιοκτησίας είναι χαρακτηριστική για τα άτομα που εξαιτίας

του τρόπου ζωής τους είναι συνειδησιακά εγκλωβισμένα στα πλαίσια της ανταγωνιστικής

κοινωνίας. Ο σεβασμός της αξιοπρέπειας της γυναίκας, η ικανότητα του άντρα να

υπολογίζει τις ανάγκες της και να συμβάλλει στην ικανοποίηση και την προαγωγή τους

52

Ν. Τσερνισέφσκι (1997). Τι να κάνουμε; Μόσχα: Πράβντα, 410

αποτελεί κριτήριο συνέπειας, αποφασιστικότητας και ωριμότητας της δικής του

προσωπικότητας.

Η συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα δεν αποτελεί για τους «νέους ανθρώπους»

εξωτερική, άνωθεν επιβαλλόμενη ανάγκη και δεν τους διαπερνά η χαρακτηριστική για την

αλλοτριωμένη συνείδηση ρήξη ηθικού χρέους και ατομικών συναισθημάτων, αλτρουισμού

και εγωισμού, δημοσίου και ιδιωτικού βίου. Η προώθηση του κοινωνικού συμφέροντος

βιώνεται από τους «νέους ανθρώπους» ως προσωπικό συμφέρον. Ο Πίσαρεφ θεωρούσε ότι

οι «νέοι άνθρωποι», οι «ρεαλιστές», όπως αυτός τους αποκαλούσε, εργάζονται προς όφελος

της ανθρωπότητας. «Εκείνος που δε συνέδεσε το εαυτό του με σταθερούς δεσμούς σε νεαρή

ηλικία με μια υψηλή και ωραία υπόθεση ή έστω με μια απλή, αλλά τίμια και χρήσιμη εργασία,

αυτός μπορεί να θεωρήσει τα νιάτα του χαμένα χωρίς κανένα ίχνος, όσο εύθυμα και να πέρασε

και όσες ευχάριστες αναμνήσεις και να έχει αφήσει»53

Σε αντιδιαστολή - με την χαρακτηριστική για την αστική κοινωνία – εργαλειακή,

χρησιμοθηρική αντιμετώπιση των άλλων ατόμων, οι «νέοι άνθρωποι» έχουν ως αφετηριακό

στοιχείο στις αμοιβαίες σχέσεις τους το σεβασμό της προσωπικότητας των άλλων, τη

διάθεση να τους βοηθήσουν να ανυψωθούν και να γίνουν καλύτεροι54

. Η ανώτατη

ικανοποίηση για τους «νέους ανθρώπους», σύμφωνα με τον Τσερνισέφσκι, είναι να

αναζητούν και να ανακαλύπτουν τρόπους να γίνονται χρήσιμοι στους άλλους55

. Οι «νέοι

άνθρωποι» δεν περιορίζουν την ελευθερία των άλλων, ούτε απαιτούν, σύμφωνα με τον

Πίσαρεφ, τίποτα από αυτούς, διότι οι ίδιοι έχουν ανάγκη πλήρους ελευθερίας

συναισθημάτων, σκέψεων, και πράξεων56

. Στις προσωπικές τους σχέσεις είναι επιεικείς

απέναντι στους άλλους, ενώ ταυτόχρονα αυστηροί και υπερβολικά κριτικοί προς τον εαυτό

τους και τις αδυναμίες τους.

Η πιο συνηθισμένη κατηγορία εναντίον της στρατευμένης διανόησης από την

εποχή του Τσερνισέφσκι μέχρι σήμερα είναι ότι οι εκπρόσωποί της θυσιάζουν την αναζήτηση

της αλήθειας και τη επιστημονική γνώση στο βωμό του κομματικού συμφέροντος και της

πολιτικής σκοπιμότητας. Πολλοί από τους κονδυλοφόρους της συντήρησης στην Ρωσία οι

53

Δ.Πίσαρεφ (1987). Πρέπει να ονειρευόμαστε, Μόσχα: Σοβιέτσκαγια Ροσίγια, 326. 54

Η χαρακτηριστική για τους διαφωτιστές θεωρία του έλλογου εγωισμού άσκησε σημαντική

επίδραση στην διαμόρφωση των απόψεων του Τσερνισέφσκι: σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο

άνθρωπος ακολουθώντας το έλλογα κατανοημένο προσωπικό του συμφέρον, το οποίο

απορρέει από τη «φύση» του μπορεί ταυτόχρονα να είναι χρήσιμος και στους άλλους

ανθρώπους. Η αβίαστη, ολόπλευρη ανάπτυξη της «φύσης» του οδηγεί τον άνθρωπο σε μια

κοινωνικά προσανατολισμένη δραστηριότητα. Οι απόψεις του Τσερνισέφσκι υπερβαίνουν τα

όρια της θεωρίας του έλλογου εγωισμού, διότι αυτός άρχισε να επικεντρώνει την προσοχή

του από την αντίληψη περί εναρμόνισης του ατόμου με την «φύση» του στην

αναγκαιότητα μετασχηματισμού της τεχνικής βάσης και της κοινωνικής οργάνωσης της

ανθρώπινης εργασίας. 55

Ν.Τσερνισέφσκι (1987). Τι να κάνουμε, Μόσχα: Πράβντα, 329. 56

Δ.Πίσαρεφ (1987). Πρέπει να ονειρεύεσαι, Μόσχα: Σοβιετική Ρωσία, 333.

οποίοι κατήγγειλαν την μεροληψία του Τσερνισέφσκι, παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως

αμερόληπτους υπηρέτες μιας υπερταξικής, ιδεολογικά «άσπιλης» και «ανόθευτης»,

«καθαρής» επιστήμης ή τέχνης, ήταν στενοί συνεργάτες της τσαρικής αστυνομίας.

Το μίσος του Προμηθέα για τους θεούς, η ιδιότυπη «μεροληπτικότητά» του προς

όφελος των ανθρώπων δεν τον τύφλωσε, αλλά αντιθέτως τον μεταμόρφωσε σε φωτοδότη, σε

Προ-μηθέα που προ-βλέπει, προ-νοεί σε αντιδιαστολή με τον Επιμηθέα, ο οποίος σέρνεται

από τα γεγονότα. Το μίσος του Προμηθέα για τους ισχυρούς του Ολύμπου και η συμπάθειά

του για τους κολασμένους της γης, εναρμονιζόταν με την προτρέχουσα αντανάκλαση της

ιστορικής πραγματικότητας που αποτελεί σημαντική πτυχή της επιστήμης. Ο σύγχρονος

Προμηθέας δίνει «στης γης τους κολασμένους» τη φωτιά, δηλαδή τη γνώση που γίνεται

δύναμη και μετασχηματίζει τον κόσμο.

Ο διανοούμενος δεν μπορεί να αποδράσει από τις κοινωνικές συγκρούσεις της

εποχής του και να φυλακιστεί σ’ ένα ερμητικά απομονωμένο από τις εξωτερικές επιρροές

ναό της «ανυπέρβλητης» αλήθειας, της «αιώνιας» ομορφιάς και των υπερβατικών ηθικών

αξιών. Ο Ζαν –Πωλ Σαρτρ είχε δίκιο όταν έγραφε: «Ακόμη κι αν ήμασταν βουβοί και άφωνοι

ιχθύες, αυτή η ίδια η παθητικότητά μας θα ήταν μια πράξη. Ο συγγραφέας βρίσκεται σε θέση

μάχης (en situation) στα πλαίσια της εποχής του: κάθε λόγος έχει τον αντίκτυπό του, κάθε

σιωπή την απήχησή της».57

Αυτή η θέση μάχης είναι η στάση ζωής που συμβάλει με τον

βέλτιστο δυνατό τρόπο σε καινοτόμες αναζητήσεις στη σφαίρα των κοινωνικών επιστημών

και στην αντικειμενική απεικόνιση των τάσεων της κοινωνικής ανάπτυξης, χωρίς βέβαια να

μπορεί μόνη της να εξασφαλίσει τη μεθοδολογική επάρκεια της επιστημονικής έρευνας.

Οι «νέοι άνθρωποι» δεν ήταν αυστηροί τεχνοκράτες, ούτε ασχολούνται αποκλειστικά και

μόνο με τις φυσικές επιστήμες, όπως τους παρουσίαζε ο Τουργκένεφ. Η συμπάθεια τους στις

φυσικές επιστήμες εξέφρασε την προτίμησή τους στην αντικειμενική, ακριβή και

τεκμηριωμένη προσέγγιση της πραγματικότητας, και την απέχθειά τους στον άτακτο,

πλαδαρό τρόπο σκέψης και στον άκρατο υποκειμενισμό. Η εργασία των «νέων ανθρώπων»

- ακόμα και όταν διερευνούσαν τη σφαίρα των φυσικών επιστημών - είχε ουμανιστικό

προσανατολισμό και εντασσόταν στην προοπτική απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τη

φτώχεια, τη δυστυχία και την εξαθλίωση.

Οι θεωρητικές αναζητήσεις δεν αποτελούσαν για τους «νέους ανθρώπους» σχολαστικό

παιχνίδι λέξεων, ούτε αναπαραγωγή παρωχημένων ιδεών, αλλά τρόπο ανάδειξης των

αναδυόμενων κοινωνικών αναγκών και, κατά συνέπεια, ο προσανατολισμός της

δημιουργικής τους δραστηριότητας βρισκόταν σε αντιστοιχία με τα συμφέροντα

προοδευτικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας.

57

Συλλογικό έργο Γάλλων πανεπιστημιακών (1991). Διανοούμενοι: ποιος είναι ο ρόλος τους;

Αθήνα: Ροές, 69.

Ο κριτικός ρεαλισμός στη σφαίρα της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής άσκησε

σημαντική επίδραση και στην ανάπτυξη των εικαστικών τεχνών. Το 1863 μια ομάδα

ζωγράφων εγκατέλειψε την Ακαδημία Καλών Τεχνών και άρχισε να οργανώνει ανεξάρτητα

τις εκθέσεις με τα έργα τους σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας. Έτσι, εμφανίστηκε το κίνημα

των «περιπλανώμενων ζωγράφων» («περιντβίζνικι»). Ένας από τους σημαντικότερους

εκπροσώπους αυτού του κινήματος, ο Ρέπιν, δήλωνε ότι ο ίδιος είναι άνθρωπος της δεκαετίας

του 1860 και γι’ αυτόν η ομορφιά κρύβεται στην αλήθεια. «Η ζωή που με περιβάλει με

αναστατώνει τόσο πολύ που δεν μου δίνει ησυχία και η ίδια λες και αποζητά να τη

ζωγραφίσεις. Η πραγματικότητα είναι εξαιρετικά ανυπόφορη για να μπορεί κανείς να της ράβει

ξόμπλια με ήσυχη τη συνείδηση. Ας το αφήσουμε αυτό στις καλοαναθρεμμένες δεσποινίδες».58

Ο ρεαλισμός στο έργο των ρώσων «περιπλανώμενων ζωγράφων» δεν ταυτίζεται με την

νατουραλιστική, φωτογραφική απεικόνιση της πραγματικότητας, και οι ίδιοι δεν είχαν καμιά

διάθεση να «χαϊδέψουν» με χρώματα και φανταχτερές ανταύγειες τις αισθήσεις του θεατή,

ούτε να εξωραΐσουν την πραγματικότητα. Οι ρεαλιστές ζωγράφοι επεδίωκαν να

απεικονίσουν την αλήθειας της ζωής, το δράμα της, την ζωντανή αρμονία του

καλλιτεχνικού όλου που επιτυγχάνεται μέσω της αφαίρεσης από τις επουσιώδεις πτυχές και

τον τονισμό των ουσιωδών, τυπικών χαρακτηριστικών και σχέσεων της πραγματικότητας.

Τα ατομικά πορτρέτα των διανοουμένων που ζωγράφισαν αποτελούν ψυχολογικές, κοινωνικές

γενικεύσεις συγκεκριμένων τύπων προσωπικότητας. Τα ρεαλιστικά πορτρέτα αποτελούν

καλλιτεχνικά απεικάσματα που βοηθούν τον θεατή να βιώσει την εσωτερική γαλήνη και

ισορροπία του συγγραφέα Λ.Τολστόι (πορτρέτο του Ι.Κραμσκόϊ), το ψυχικό σθένος του

άρρωστου συνθέτη Μ.Μουσόρσκι (πορτρέτο του Ι.Ρέπιν), την δημιουργική ανησυχία και

την εσωτερική ταραχή της ηθοποιού Π.Στρεπετόβα (πορτρέτο του Ν.Γιαροσένκο). Η

συγκίνηση που προκαλεί η πρόσληψη αυτών των πορτρέτων και γεννιέται μέσα από την

ένταση του συνόλου των ψυχικών δυνάμεων του θεατή θυμίζει την αντίληψη του

Τσερνισέφσκι ότι το ωραίο είναι η ίδια ζωή.

Οι τρεις τύποι διανόησης

Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικούς τύπους διανόησης59

. Οι εκπρόσωποι του

πρώτου τύπου διανόησης αναπτύσσονται στα πλαίσια του υποδουλωτικού καταμερισμού

εργασίας, όπου η πνευματική εργασία είναι αποκομμένη από τη χειρωνακτική. Η συνεισφορά

τους σχετίζεται με την ανάπτυξη της επιστήμης, της τέχνης, και την προαγωγή των

κατακτήσεων του πολιτισμού σε μια μακριά περίοδο ανάπτυξης της ανθρωπότητας, όταν δεν

58

Ι.Ρέπιν (1960). Για την τέχνη, Μόσχα: Ακαδ. Ισκουστβ. ΕΣΣΔ, 26. 59

Η διάκριση των τριών τύπων διανόησης πραγματοποιήθηκε σε σεμινάριο φοιτητών από

τον Β.Α.Βαζιούλιν, καθηγητή της Φιλοσοφικής σχολής του Κρατικού Πανεπιστημίου

Λομονόσωφ της Μόσχας.

έχουν ακόμα δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για την κοινωνική χειραφέτηση των λαϊκών

μαζών. Η αδυναμία αυτού του τύπου διανόησης συνίσταται στην κονφορμιστική σχέση με

την κυρίαρχη πολιτική εξουσία και την αποκοπή του από τα λαϊκά κοινωνικά στρώματα.

Ο Πίσαρεφ κάνει λόγο για τους τιτάνες της σκέψης, οι οποίοι με τις ανακαλύψεις

τους ανατρέπουν την κοσμοθεωρία μας και ανοίγουν νέους δρόμους ανάπτυξης της

ανθρώπινης σκέψης60

. Όσο πιο προωθημένες και ριζοσπαστικές είναι οι θεωρητικές

αναζητήσεις των τιτάνων της σκέψης, τόσο λιγότερο κατανοητές γίνονται στην εποχή τους

και πιο μεγάλο είναι το χάσμα που χωρίζει αυτούς τους δημιουργούς από τη μεγάλη μάζα του

πληθυσμού. Ανάμεσα στους τιτάνες της σκέψης και τις πλατιές μάζες εμφανίζονται,

σύμφωνα με τον Πίσαρεφ, οι διαμεσολαβητές, οι ερμηνευτές που αναλαμβάνουν το έργο

της διαφώτισης, της εκλαΐκευσης των καινούργιων θεωριών.

Ο εκφυλισμός του πρώτου τύπου διανόησης εκφράζεται στην μορφή του

σχολαστικού επιστήμονα, του αυτάρεσκου «φιλισταίου της επιστήμης». Η θεωρία

δογματοποιείται, η κριτική σκέψη εξαλείφεται και εκπίπτει η ειλικρινής αναζήτηση της

ουσίας των πραγμάτων. Κυρίαρχη γίνεται η επαναληπτική, μη δημιουργική μορφή εργασίας,

το άγονο αναμάσημα παρωχημένων γνώσεων. Ο Γκαίτε περιγράφει με γλαφυρότητα το

χαρακτήρα της πνευματικής παραγωγής αυτού του τύπου διανόησης: «Το να με τ’ άλλο εσείς

κολλάτε, μαγειρεύετε από των άλλων τα αποφάγια ένα φαΐ, της στάχτης το σωρό ανασκαλεύετε

μια φλόγα εκείθε κακορίζικη να βγει»61

. Η σχολαστική ενασχόληση με την επιστήμη αποτελεί

μορφή παρασιτισμού στο υγιές σώμα της συσσωρευμένης και αναπτυσσόμενης γνώσης.

Αυτός ο τύπος επιστήμονα διανοητικά «σιτίζεται» με τα υποπροϊόντα της σκέψης των

μεγαλοφυών ερευνητών του παρελθόντος. Φαντάζεται τον εαυτό του ως γίγαντα, ενώ στην

πραγματικότητα είναι νάνος που στέκεται στις πλάτες γιγάντων, ποδοπατώντας τους ή

εξευμενίζοντας τους ως αβλαβείς εικόνες.

Τα αδιέξοδα του πρώτου τύπου διανόησης εκφράζονται στα λόγια του

Μεφιστοφελή στο νεαρό φοιτητή: «Καλέ μου φίλε η θεωρία είναι καπνός σταχτής, μα

χρυσοπράσινο είναι το δέντρο της ζωής»62

. Η κυριαρχία του σχολαστικισμού, του άγονου

ακαδημαϊσμού και η απόσπαση της θεωρίας από τη ζωντανή κοινωνική πραγματικότητα

χαρακτηρίζουν αυτού του τύπου την πνευματική παραγωγή. Η απομόνωση του

διανοουμένου από την κοινωνική ζωή επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις στο χαρακτήρα της

πνευματικής δραστηριότητας και στις σχέσεις του με την κοινωνία.

Ο αποξενωμένος από το «χρυσοπράσινο δέντρο της ζωής» διανοούμενος αρχίζει

να αμφιβάλλει για τις γνώσεις και τις ικανότητές του και οδηγείται σε αδιέξοδο, όταν

60

Δ.Πίσασεφ (1956). Έργα σε 4 τόμους, Μόσχα: Γκοσ. Ιζντάτ.Χουντόζεστβενοϊ Λιτερατούρι,

т.4, 211. 61

Γκαίτε (1982). Φάουστ (μεταφρ.Ι.Παυλάκη), Αθήνα: Αστήρ, α’ μέρος, 10. 62

Ο.π, 88

φτάνει η στιγμή να απευθυνθεί στους ανθρώπους: «Όσα κι αν έμαθα, τυφλά στο φως τα

μάτια! Δεν ξέρω πια τι πρέπει να διδάξω, πώς να φωτίσω τους ανθρώπους και πώς να τους

αλλάξω.»63

Η κοινωνική εργασία στην κατεύθυνση της υπέρβασης του χάσματος μεταξύ της

πνευματικής παραγωγής και των λαϊκών στρωμάτων είναι απρόσιτη γι’ αυτήν την

κατηγορία των διανοουμένων. Ο απρόσωπος, ψυχρός, άχρωμος, άγονος και μη πειστικός

λόγος αυτής της ομάδας διανοουμένων αποτελεί έκφραση της ελιτίστικης νοοτροπίας τους.

«Αν κάτι δεν το νιώθεις, άδικα προσπαθείς. Αν από την καρδιά δεν αναβλύζει, άλλες να

δαμάσεις ψυχές δεν το μπορείς. Ψυχή παγερή ζεστασιά τη ζωή δε γεμίζει».64

Άλλωστε γι’ αυτήν την ομάδα διανοουμένων η απομάκρυνση από τη λαϊκή μάζα

παρουσιάζεται ως μοναδικός τρόπος για να εξασφαλιστεί η έμπνευση: «Ω μη μιλάς γι αυτό το

παρδαλό κοινό, μπροστά του η έμπνευσή μου πάει να φύγει».65

Το κοινό παρουσιάζεται στη

συνείδηση του ποιητή αυτού ως υποχθόνια δύναμη που καταστρέφει κάθε δημιουργικότητα.

Η ποιητική έμπνευση μπορεί να γίνει μόνο σε μια «ουράνια γωνία», μακριά από τη βοή της

αγοράς και την μαυρίλα της ζωής των εξαθλιωμένων, όπου ο ποιητής ελπίζει να συναντήσει

την ανυπέρβλητη ομορφιά και τις αιώνιες πνευματικές αξίες.

Το πάνθεον της πνευματικής παρακμής στο «Φάουστ» του Γκαίτε το συμπληρώνει

ο διευθυντής του θεάτρου που επιθυμεί «να πιάσει το σφυγμό του κόσμου» για να

κερδοσκοπήσει. Η τέχνη αντιμετωπίζεται από τους εκμαυλιστές της συνείδησης όχι μόνο ως

μέσο πλουτισμού, αλλά και ως μηχανισμό χειραγώγησης της κοινής γνώμης. «Η μάζα την

ποσότητα ζητά, κάτι καθένας τους διαλέγει απ’ τα πολλά κι όταν κάτι απ’ το θέατρο έχουν

πάρει, φεύγουν όλοι κερδισμένοι με καμάρι. Κομμάτιασε το έργο απ’ την αρχή, σου πετυχαίνει

τότε το γιαχνί και το σερβίρεις μια χαρά κομματιαστό. Σύνολο μην τους δίνεις στα χαμένα, ο

θεατής τα θέλει ναν’ κομματιασμένα».66

Η απόρριψη των «μεγάλων αφηγήσεων» από τους

εκπροσώπους του σύγχρονου μεταμοντερνισμού και ο εκθειασμός της πολυδιάσπασης και

της χαώδους πρόσληψης της πραγματικότητας κινείται στο ίδιο πνεύμα με τις συνταγές του

διευθυντή του θεάτρου στον Φάουστ του Γκαίτε. Η αισθητική των σαλονιών, η «καθαρή και

αμόλυντη τέχνη» δεν είναι παρά η άλλη διάσταση της αγοραίας, χειραγωγικής και

ωφελιμιστικής αισθητικής (της αισθητική του ζάπινγκ). Στην ουσία αυτές αποτελούν δυο

όψεις της ίδιας παρωχημένης αισθητικής αντίληψης.

Ο δεύτερος τύπος διανόησης αναπτύσσεται, όταν δημιουργούνται οι κοινωνικές

συνθήκες για την αποφασιστική συμμετοχή των λαϊκών μαζών στην ιστορική διαδικασία και

διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την εμφάνιση του επαναστατικού υποκειμένου. Όμως,

η ανάπτυξη της αυτοσυνείδησης των λαϊκών μαζών είναι αδύνατη δίχως την πνευματική τους

63

Ο.π, 32. 64

Ο.π, 37. 65

Ο.π., 9. 66

Ο.π., 10.

ανάπτυξη, την μέθεξή τους στις κατακτήσεις του πολιτισμού, την υπέρβαση της αμάθειας

και των προκαταλήψεων. Έτσι, στην ιστορική περίοδο της δημιουργίας των προϋποθέσεων

υπέρβασης της εν λόγω αντίθεσης εμφανίζεται μια ομάδα ατόμων απασχολημένων στη

σφαίρα της πνευματικής παραγωγής, οι οποίοι επιδιώκουν συνειδητά να γεφυρώσουν το

χάσμα μεταξύ του πολιτισμού και των λαϊκών μαζών, μεταξύ της Θεωρίας και της Πράξης67

.

Τη σημαντικότατη αυτή κοινωνική λειτουργία την αναλαμβάνει ο δεύτερος τύπος διανόησης.

Σε αντιδιαστολή με την συντηρητική ακαδημαϊκή διανόηση, οι εκπρόσωποι του νέου τύπου

διανόησης είναι απελευθερωμένοι από τη φετιχιστική προσκόλληση στις υπάρχουσες

επιστημονικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις, αντιμετωπίζουν με κριτικό τρόπο το

επιστημονικό και καλλιτεχνικό κεκτημένο και συμβάλλουν με τη δράση τους στην

εκλαΐκευση των προοδευτικών κατακτήσεων του πολιτισμού.

Αφετηριακό σημείο για την ανάπτυξη του δεύτερου τύπου διανόησης είναι η απόρριψη του

κομφορμισμού, η κριτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας από την άποψη του ριζικού

κοινωνικού μετασχηματισμού της. Το αγωνιστικό ήθος, η επαναστατική στάση ζωής

δημιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας των

κοινωνικών φαινομένων και τον οξυδερκή εντοπισμό των κυρίαρχων τάσεων της κοινωνικής

εξέλιξης. Αυτοί οι διανοούμενοι απορρίπτουν το πρότυπο της «καθαρής επιστήμης»

(«καθαρής τέχνης», κλπ) και δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην κοινωνική λειτουργία της

πνευματικής παραγωγής, στην ανάγκη εναρμόνισης της επιστήμης και της τέχνης με τις

τάσεις κοινωνικής ανάπτυξης.

Οι αδυναμίες του δεύτερου τύπου διανόησης αποτελούν προέκταση της θετικής συμβολής

του στην εκλαΐκευση και στη διάδοση των προοδευτικών πολιτισμικών παραδόσεων. Η

κριτική αντιμετώπιση του πολιτισμικού κεκτημένου δεν οδηγεί αυτόματα στο ριζικό

μετασχηματισμό του. Η θεωρητική δραστηριότητα δεν μπορεί να αναχθεί στην διάδοση, στην

διαφώτιση ή στην προπαγάνδα. Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις σχετικά με τις τρέχουσες

κοινωνικές εξελίξεις δεν είναι επαρκείς για τη δημιουργία θεωρητικού συστήματος που θα

ερμηνεύει τη λογική της κοινωνικής ανάπτυξης. Η μαχητική δημοσιογραφία είναι κοινωνικά

αναγκαία, αλλά δεν είναι επαρκής προϋπόθεση για τη θεμελιώδη ανάπτυξη της

επιστημονικής κοινωνικής θεωρίας.

Ο εκφυλισμός του δεύτερου τύπου διανόησης εκφράζεται στην υιοθέτηση μιας

απλουστευτικής ερμηνείας για τη σχέση θεωρίας και πράξης. Έτσι, εμφανίστηκε ένας

άκρατος πρακτικισμός, μια εργαλειακή αντιμετώπιση της θεωρίας ως απολογητικής της

τρέχουσας πολιτικής της πνευματικής και πολιτικής πρωτοπορίας, η καχυποψία και η άρνηση

του θεωρητικού και πολιτισμικού κεκτημένου. Στοιχεία εκφυλισμού του - χαρακτηριστικού

για τη δεκαετία του 1860 - τύπου επαναστάτη-δημοκράτη διανοουμένου εμφανίστηκαν

67

Βλ. Ε.Μπιτσάκη (1983). Θεωρία και πράξη, Αθήνα: Gutenberg. Του ίδιου (1983). Κ.

Μαρξ ο θεωρητικός του προλεταριάτου, Αθήνα: Gutenberg.

ήδη στους ναρόντικους στην περίοδο του 1870 – 1880 σε ακραία εκδοχή με την μορφή της

ατομικής τρομοκρατίας του Νατσάεφ. Τα χαρακτηριστικά του δεύτερου τύπου διανόησης

άρχισαν να αποκτούν γελοιογραφική μορφή: η σταθερότητα αρχών μετατράπηκε σε

δογματισμό, η κριτική της παράδοσης σε μηδενισμό της, ο προσανατολισμός στη μελλοντική

σοσιαλιστική κοινωνία σε μεσσιανισμό, το επαναστατικό φρόνημα σε τυφλό φανατισμό

θρησκευτικού τύπου68

.

Εδώ εκφράζεται ο οικονομικός, πολιτικός, πολιτισμικός ρομαντισμός ενός συγκεκριμένου

τύπου διανόησης, ο οποίος εγκαταλείπει την αντικειμενική ανάλυση της πραγματικότητας και

καταφεύγει σε ένα αφηρημένο ανθρωπιστικό ιδεώδες. Γενικότερα, θα πρέπει να τονιστεί ότι

ο ηθικός σοσιαλισμός («δημοκρατικός σοσιαλισμός», «σοσιαλισμός με ανθρώπινο

πρόσωπο», κλπ), αλλά και η σύγχρονη φρασεολογία περί ανοχής της πολιτισμικής

ετερότητας, της ηθικής των δικαιωμάτων του ανθρώπου έχουν κοινό μεθοδολογικό

υπόβαθρο.

Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός χαρακτηρίζει τις απόψεις των ναρόντικων, οι οποίοι είχαν ως

αφετηρία όχι τόσο τις πραγματικές τάσεις ιστορικής ανάπτυξης και τις ανάγκες των

καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων, όσο τις δικές τους επιθυμίες και αντιλήψεις

σχετικά με το δέον, το ιδεατό κοινωνικό μοντέλο για τη Ρωσία. Η διανοουμενίστικη έπαρση,

η υποτίμηση των πραγματικών κοινωνικών αντιθέσεων και συγκρούσεων και η πρόταξη ενός

αφηρημένου ηθικού ιδεώδους στο οποίο θα πρέπει να υποταχθεί η κοινωνική

πραγματικότητα, αποτελούν στοιχεία της ιδεολογίας τους. Αν οι μάζες δεν συμφωνούν με

τις ιδεολογικές τους προτιμήσεις τόσο το χειρότερο για αυτές. Άλλωστε οι μάζες δεν

εκλαμβάνονται ως πραγματική ιστορική δύναμη, αλλά ως παθητική μάζα, ενώ ως πραγματικό

ιστορικό υποκείμενο παρουσιάζονται οι μεγάλες προσωπικότητες, οι διανοούμενοι, κλπ. Η

άλλη όψη του ίδιου νομίσματος είναι η χαρακτηριστική για τους αναρχικούς (βλ. Μπακούνιν)

68

Αυτή η γελοιογραφική εικόνα της επαναστατικής διανόησης παρουσιάστηκε από τον

Ντοστογιέφσκι στο μυθιστόρημα «Δαιμονισμένοι». Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και το

βιβλίο «Ορόσημα» (Βέχι) που εξέδωσε το 1909 μια ομάδα διανοουμένων του κόμματος των

καντέτων (Ν.Μπερντιάεφ, Σ.Μπουλγκάκωφ, Σ.Φρανκ, Μ.Γκεχερσόν, κ.α.). Η κριτική της

επαναστατικής διανόησης της Ρωσίας πραγματοποιήθηκε από τις θέσεις του μεγαλορώσικου

σωβινισμού και του θρησκευτικού ανορθολογισμού. Η μετάνοια και η «επιστροφή στις

ρίζες» κατά τα πρότυπα των σλαβόφιλων (ορθοδοξία, απολυταρχία, λαϊκότητα) θεωρήθηκε

ως μοναδικός δρόμος λύτρωσης της διανόησης από τις «αμαρτίες» της. Ο χαρακτηριστικός -

για τους συγγραφείς του βιβλίου «Ορόσημα» - πνευματικός αριστοκρατισμός, η

διανοουμενίστικη έπαρση, η περιφρόνηση και η απέχθεια για τα εκμεταλλευόμενα

κοινωνικά στρώματα εκφράστηκε στη παρακάτω ρήση του Μ.Γκεχερσόν: «…εμείς όχι μόνο

δεν πρέπει να ονειρευόμαστε την συνένωση με το λαό, αλλά θα πρέπει να τον φοβόμαστε…και

θα πρέπει να ευλογούμε την εξουσία που με τα σπαθιά και τις φυλακές ακόμα μας

προφυλάσσει από τη λαϊκή οργή» Ν.Μπερντιάεφ, κ.α. (1991}. Ορόσημα της διανόησης στη

Ρωσία, Μόσχα: Μολοντάγια Γκβάρντια, 101).

εξιδανίκευση της αυθόρμητης συνείδησης των μαζών, η πρόταξη του αντιδιανοουμενισμού

και του άκρατου πρακτικισμού69

.

Έτσι, εμφανίζονται δυο βασικές αυταπάτες αναφορικά με τη σχέση θεωρίας –

πράξης, διανόησης – λαϊκών μαζών. Η πρώτη αυταπάτη εδράζεται σε ένα διανοουμενίστικο

ελιτισμό, στην αντίληψη ότι οι μεγάλες προσωπικότητες δημιουργούν την ιστορία, ενώ οι

μάζες παραμένουν παθητική και άμορφη δύναμη που με την αδράνειά τους εμποδίζουν την

προοδευτική ανάπτυξη. Η δεύτερη αυταπάτη αναπαράγει την τυφλή πίστη στην αυθόρμητη

αυτοχειραφέτηση των μαζών, δίχως την οιαδήποτε παρέμβαση της διανόησης. Η κάθε

συνειδητή παρέμβαση και η παραγωγή θεωρίας που έρχεται σε ρήξη με τις στιγμιαίες

διαθέσεις και τις καθημερινές αντιλήψεις των μαζών κρίνεται από τους εκπροσώπους αυτής

της άποψης ως σχολαστική και αυταρχική. Η υπέρβαση των παραπάνω αυταπατών

προϋποθέτει μια συγκεκριμένη ιστορική ανάλυση της σχέσης διανόησης – λαϊκών μαζών και

την κατανόηση της ενότητας θεωρίας και πράξης σε κάθε βαθμίδα της κοινωνικής

ανάπτυξης.

Σε αντιδιαστολή με τον δεύτερο τύπο διανόησης, οι εκπρόσωποι του τρίτου τύπου

διανόησης εργάζονται συνειδητά και συστηματικά στην κατεύθυνση της κριτικής

επεξεργασίας του συσσωρευμένου θεωρητικού κεκτημένου, της θεμελιώδους ανάπτυξης της

κοινωνική θεωρία στις καινούργιες ιστορικές συνθήκες. Κλασσικός εκπρόσωπος του τρίτου

τύπου διανόησης είναι ο Κ. Μαρξ. Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν ο Κ. Μαρξ εργάζονταν στην

εφημερίδα του Ρήνου ασκούσε κριτική στο πρωσικό γραφειοκρατικό κράτος και υποστήριζε

τα συμφέροντα των φτωχότερων στρωμάτων (των αγροτών του Μοζέλ κλπ) από τις θέσεις

της επαναστατικής δημοκρατίας. Η συνεπής επαναστατική κριτική της αστικής κοινωνίας

οδήγησε τον Κ. Μαρξ στις θέσεις του προλεταριάτου και στην ανακάλυψη του ιστορικού του

ρόλου στη διαδικασία χειραφέτηση της κοινωνίας από την μισθωτή εκμετάλλευση.

Στην περίπτωση του Κ. Μαρξ η συνεπής επαναστατική στάση ζωής συνδυάζεται με την

συστηματική κριτική της ανώτερης μορφής του θεωρητικού κεκτημένου τη συγκεκριμένη

περίοδο (γερμανική κλασσική φιλοσοφία, αγγλική πολιτική οικονομία, γαλλικός ουτοπικός

σοσιαλισμός, κλπ), την εμβάθυνση της μελέτης της αστικής κοινωνίας με την διερεύνηση

των εσωτερικών αντιφάσεών της και την ανάδειξη της αναγκαιότητας μετάβασης στην

αταξική κοινωνία. Η υλιστική «ανατροπή» της χεγκελιανής ιδεαλιστικής διαλεκτικής από τον

Κ. Μαρξ αποτελεί έκφραση της χαρακτηριστικής για τον τρίτο τύπο διανόησης διαλεκτική

υπέρβαση του θεωρητικού κεκτημένου και την ουσιαστική ανάπτυξη της μεθοδολογίας της

επιστημονικής έρευνας κατά την μελέτη ενός συγκεκριμένου αντικειμένου (του

κεφαλαιοκρατικού κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού).

69

Βλ.Α.Χρύση (1996). Φιλοσοφία και χειραφέτηση. Αθήνα: εκδ.Ιδεοκίνηση.

Η «ανάβαση» στις κορυφαίες πολιτισμικές κατακτήσεις της ανθρωπότητας αποτελεί για τον

τρίτο τύπο διανόησης, τον αναγκαίο δρόμο για την παραγωγή νέας γνώσης και για την

ουσιαστική ανάπτυξη της κοινωνικής επιστήμης που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί μόνο

από τις θέσεις της προοδευτικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας στην κατεύθυνση της

υπέρβασης του υποδουλωτικού καταμερισμού εργασίας (συμπεριλαμβανομένου και της

αντίθεσης χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας).

Εν κατακλείδι, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι επαναστάτες δημοκράτες της δεκαετίας του

1860 έχουν πολλά πράγματα να διδάξουν εκείνους που διαλέγουν στη ζωή τους το δρόμο της

σύγκρουσης με την καπιταλιστική βαρβαρότητα. Ειδικά η προσωπικότητα και το έργο του

Τσερνισέφσκι αποκτά τεράστια σημασία για τους στρατευμένους διανοούμενους που

αναζητούν με αγωνία την απάντηση στο όσο ποτέ επίκαιρο ερώτημα: Τι να κάνουμε;70

70

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Β. Λένιν έδωσε στο γνωστό βιβλίο του το τίτλο του

μυθιστορήματος του Ν.Τσερνισέφσκι. Ο Β.Λένιν διάβασε πέντε φορές αυτό το μυθιστόρημα

που επέδρασε ουσιαστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του.