Η Αρχαία Βίβλοσ τησ Εκκληςίασ

Βήμα τέταρτο hellip ὅςα ὁ νόμοσ λέγει (Ρωμ 319)

Σα πέντε πρώτα βιβλία τησ Αγίασ Γραφήσ ςυνιςτούν ενιαίο έργο που αρχίζει με τη

δημιουργία του κόςμου από τον Θεό αναφέρεται ςτισ απαρχέσ τησ ανθρωπότητασ

και ςυνεχίζεται με την εξιςτόρηςη επειςοδίων από τη ζωή των πατριαρχών (=

γεναρχών) του Ιςραήλ Αβραάμ Ιςαάκ και Ιακώβ (ιθ΄ - ιη΄ πΧ αιώνασ) ενώ το

μεγαλύτερο μέροσ του είναι αφιερωμένο ςτην παρουςίαςη τησ προςωπικότητασ του

Μωυςή και του έργου του καθώσ και ςτην εξιςτόρηςη των περιπετειών των Ιςραηλιτών κατά τη μακρόχρονη πορεία τουσ από τη δουλεία τησ Αιγύπτου προσ

την ελευθερία τησ Χαναάν (ιγ΄ πΧ αιώνασ)

Ονομαςία

Ο όροσ ldquo רהו ת rdquo (Σορά = Καθοδήγηςη) με τον οποίο το έργο τιτλοφορείται ςτην

Εβραΰκή Βίβλο αποδίδεται ςτην αρχαία ελληνόγλωςςη ιουδαΰκή και χριςτιανική

γραμματεία ωσ ldquoΝόμοσrdquo193 Η ονομαςία ldquo רהו ת rdquo ldquoΝόμοσrdquo δεν δηλώνει ότι το

περιεχόμενο του έργου αποτελείται αποκλειςτικά από νομικέσ διατάξεισ αλλά ότι

αυτό ςυνιςτά τον κανόνα τησ πίςτησ και τησ ζωήσ του Ιςραήλ όπωσ αυτόσ διαμορφώθηκε μέςα από την ιςτορία του Σόςο μέςα από τισ αφηγήςεισ όςο και

από τισ πολυάριθμεσ διατάξεισ ο πιςτόσ καθοδηγείται ώςτε να ζήςει ςύμφωνα με

τουσ όρουσ τησ ldquoδιαθήκησrdquo και το θέλημα του Θεού

Για πρακτικούσ λόγουσ το έργο χωρίςτηκε πιθανότατα κατά τον δ΄ πΧ αιώνα ςε πέντε ςχεδόν ιςομεγέθη βιβλία και έτςι προέκυψε η ελληνική ονομαςία

ldquoΠεντάτευχοσrdquo194 από την οποία προήλθε η λατινική ldquoPentateuchusrdquo195 Ο όροσ

αυτόσ ωσ τεχνικόσ προτιμάται ςτη χριςτιανική γραμματεία για τη δήλωςη τησ

193

Πρβλ ι Προ 824 Ματ 517 Λου 1026 2444 194

Με τη λέξη ldquoτεύχοσrdquo που μεταξύ άλλων ςημαίνει και ldquoδοχείοrdquo οι ελληνόφωνοι Ιουδαίοι τησ Αλεξάνδρειασ δήλωναν

τα κυλινδρικά δοχεία μέςα ςτα οποία φυλάςςονταν τα πέντε βιβλία (= ειλητάρια) του Νόμου 195

Παράλληλα με τον όρο ldquoPentateuchusrdquo ςτην επιςτημονική γλώςςα χρηςιμοποιούνται και οι όροι ldquoTetrateuchusrdquo και ldquoHexateuchusrdquo Ο πρώτοσ όροσ χρηςιμοποιείται από τουσ ερευνητέσ οι οποίοι θεωρούν ότι το πέμπτο βιβλίο τησ

Πεντατεύχου λόγω των ιδιαιτεροτήτων που εμφανίζει ςε ςχέςη με τα τέςςερα προηγούμενα θα πρέπει να αποςπαςτεί

από εκείνα και να μελετηθεί ξεχωριςτά Κατά ανάλογο τρόπο ο δεύτεροσ όροσ προτιμάται από ερευνητέσ οι οποίοι

θεωρούν ότι το περιεχόμενο των βιβλίων τησ Πεντατεύχου θα πρέπει να ςυνεξετάζεται με εκείνο του επόμενου βιβλίου τησ Αγίασ Γραφήσ Ἰηςοῦσ Ναυή καθώσ ςε αυτό ολοκληρώνεται η αφήγηςη που άρχιςε ςτα προηγούμενα βιβλία

2

ςυλλογήσ των πέντε πρώτων βιβλικών έργων αντί του θρηςκευτικά φορτιςμένου

τίτλου Νόμοσ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

Οι ονομαςίεσ των επιμέρουσ βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο είναι

διαφορετικέσ ςτην ιουδαΰκή και ςτη χριςτιανική Βίβλο την Ιουδαΰκή Βίβλο κατά

αρχαία ςυνήθεια των λαών τησ περιοχήσ τα βιβλία τιτλοφορούνται από τισ πρώτεσ

λέξεισ του κειμένου τουσ ενώ ςτην ελληνική Μετάφραςη των Εβδομήκοντα (Ο΄)

ονομάζονται με βάςη το περιεχόμενό τουσ Έτςι το πρώτο βιβλίο τησ Πεντατεύχου

φέρει ςτισ εκδόςεισ τησ ΣαΝάΧ τον τίτλο ldquoית ראש ενώ (Μπερεςίθ = την αρχή) rdquoב

ςτισ εκδόςεισ του Ο΄ τον τίτλο ldquoΓένεςισrdquo (= απαρχή δημιουργία) επειδή

αναφέρεται ςτη δημιουργία του κόςμου και ςτη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ

Σο δεύτερο βιβλίο τιτλοφορείται αντίςτοιχα ldquoמות ה ש אל Βεέλε ςεμόθ = Αυτά) rdquoו

[είναι] τα ονόματα) και ldquoἜξοδοσrdquo από το κεντρικό θέμα του την έξοδο των

Ιςραηλιτών από την Αίγυπτο

Κατά ανάλογο τρόπο το τρίτο βιβλίο τιτλοφορείται ldquoרא ק Βαγικρά = Και) rdquoוי

κάλεςε) και ldquoΛευιτικόνrdquo επειδή ςτο μεγαλύτερο μέροσ του περιέχει τελετουργικέσ

διατάξεισ την ευθύνη τησ τήρηςησ των οποίων είχε το προερχόμενο από τη φυλή Λευί ιερατείο

Σο τέταρτο βιβλίο τιτλοφορείται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο ldquoבר ד מ = Μπεμιδμπάρ) rdquoב

την έρημο) από τισ πρώτεσ ςημαντικέσ λέξεισ του κειμένου του Η ελληνική

ονομαςία του ldquoἈριθμοίrdquo οφείλεται ςτο ότι τα τέςςερα πρώτα κεφάλαιά του

αναφέρονται ςε μια απογραφή του ιςραηλιτικού πληθυςμού κατά την αναχώρηςή

του από το όροσ ινά ενώ για μια δεύτερη απογραφή πριν από την είςοδο ςτην Χαναάν γίνεται λόγοσ ςτο κεφ 26

Σέλοσ το πέμπτο βιβλίο τησ Αγίασ Γραφήσ και τελευταίο τησ Πεντατεύχου

ονομάζεται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο ldquoים בר ה הד Έλε χαντεβαρίμ = Αυτοί [είναι] οι) rdquoאל

λόγοι) ενώ ςτισ εκδόςεισ του Ο΄ ldquoΔευτερονόμιονrdquo από το περιεχόμενό του που

αποτελεί ςτο μεγαλύτερο μέροσ του επανάληψη τησ νομοθεςίασ που παρατίθεται

ςτο βιβλίο Ἔξοδοσ με οριςμένεσ ςυμπληρώςεισ και προςαρμογέσ ςτισ νέεσ ςυνθήκεσ

ζωήσ μετά την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν

Από τη μεταγραφή με λατινικούσ χαρακτήρεσ των ελληνικών τίτλων των

βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο προέρχονται και τίτλοι των έργων ςτισ

ςύγχρονεσ μεταφράςεισ τησ Χριςτιανικήσ Βίβλου Genesis La Genegravese Exodus LrsquoExode Leviticus Le Leacutevitique Numbers Le Nombres Deuteronomy Le Deuteacuteronome Η λατινική μετάφραςη Vulgata χρηςιμοποιεί αμφότερουσ τουσ

τίτλουσ εβραΰκό και ελληνικό μεταγραμμένουσ με λατινικά γράμματα Liber Bresith id est Genesis Liber Ellesmoth id est Exodus Liber Vaiecra id est Leviticus Liber Vaiedabber id est Numeri Liber helleaddabarim id est deuteronomium

3

Κανόνασ

Tόςο ςτην Ιουδαΰκή όςο και ςτη Χριςτιανική Βίβλο τα βιβλία που ςυγκροτούν την

Πεντάτευχο κατατάςςονται πρώτα και με την ίδια πάντοτε ςειρά την Ιουδαΰκή

Βίβλο τα βιβλία τησ Πεντατεύχου ςυνιςτούν την πρώτη ομάδα έργων με τον τίτλο

ldquoΝόμοσrdquo ενώ ςτη Χριςτιανική Βίβλο κατατάςςονται επικεφαλήσ τησ ομάδασ των

έργων που φέρει το γενικό τίτλο ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Η διαφορά αυτή εξηγείται από

τη διαφορετική ςημαςία που οι δύο παραδόςεισ αποδίδουν ςτο περιεχόμενο του έργου Για την ιουδαΰκή παράδοςη η τήρηςη του Nόμου αποτελεί το κέντρο και τον

ςκοπό τησ θρηςκευτικήσ ζωήσ ενώ για τη χριςτιανική το περιεχόμενο του έργου

αποτελεί απλώσ το πρώτο μέροσ μιασ ευρύτερησ αφήγηςησ που αναφέρεται ςτην

ιςτορία των ςχέςεων του Θεού με τον άνθρωπο

Κείμενο

Σο μαςοριτικό (Μ) κείμενο τησ Πεντατεύχου διατηρήθηκε ςτη χειρόγραφη

παράδοςη ςε πολύ καλή κατάςταςη προφανώσ και λόγω τησ ςπουδαιότητασ που ο ιουδαΰςμόσ αποδίδει ςε αυτό το Ο΄ διαφαίνεται η προςπάθεια των μεταφραςτών

να αποδώςουν πιςτά το πρωτότυπο ςεβόμενοι όμωσ ταυτόχρονα το ελληνικό γλωςςικό αίςθημα Έτςι οι διαφορέσ που παρατηρούνται ανάμεςα ςτισ δύο μορφέσ

του κειμένου είναι ελάχιςτεσ και όχι ιδιαίτερα ςημαντικέσ

Οι ςημαντικότερεσ διαφορέσ μεταξύ Μ και Ο´ εντοπίζονται ςτα βιβλία Ἔξοδοσ και Δευτερονόμιον Ειδικότερα ςτην ενότητα Εξο 35 ndash 40 το ελληνικό κείμενο είναι ςε οριςμένα ςημεία εκτενέςτερο του εβραΰκού ενώ κάποια εδάφια βρίςκονται

ςε άλλη θέςη Επίςησ το ελληνικό κείμενο του Δευ 61-4 διαφέρει ςε οριςμένα

ςημεία από το αντίςτοιχο εβραΰκό ενώ μετά το Δευ 3243 προςτίθενται από το Ο´

έξι επιπλέον ςτίχοι που δεν υπάρχουν ςτο Μ

Περιεχόμενο

Η Πεντάτευχοσ περιέχει μια πολυεπίπεδη αφήγηςη που αρχίζει με τη δημιουργία

του κόςμου από τον Θεό και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή Η αφήγηςη

αυτή διανθίζεται με πλήθοσ νομικών διατάξεων που καλύπτουν όλο το φάςμα των

ανθρώπινων δραςτηριοτήτων αλλά και με ποιητικά κείμενα θρύλουσ γενεαλογικούσ καταλόγουσ κλπ Αναλυτικά το περιεχόμενο των επιμέρουσ έργων

που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο έχει ωσ εξήσ

1 Γένεςισ κεφ 50 Σο βιβλίο διαιρείται ςε δύο μέρη (κεφ 1 ndash 11 και 12 ndash 50) που το καθένα του

έχει ωσ κύριο θέμα του μια δημιουργία τη δημιουργία του κόςμου και τη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ Κόςμοσ και Ιςραήλ οφείλουν την ύπαρξή τουσ

ςτον Θεό είναι έργα του ίδιου Δημιουργού τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο

εμφανίζει την εξήσ δομή

4

11 ndash 1132 Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ 11 ndash 225 Η δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου

31-24 Η εμφάνιςη του κακού

41 ndash 64 Η περίοδοσ από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε

65 ndash 1032 Ο κατακλυςμόσ και η νέα αύξηςη τησ ανθρωπότητασ

111-9 Ο πύργοσ τησ Βαβέλ

1110-32 Η περίοδοσ από τον ημ μέχρι τον Αβραάμ

121 ndash 5026 Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ 121 ndash 2518 Η ιςτορία του Αβραάμ

2519 ndash 3529 Η ιςτορία του Ιςαάκ και του Ιακώβ

361-43 Οι απόγονοι του Ηςαύ

371 ndash 4528 Η ιςτορία του Ιωςήφ και των αδελφών του

461 ndash 5026 Η εγκατάςταςη του Ιακώβ και των γιων του ςτην Αίγυπτο

α) Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ (11 ndash 1132) Σο πρώτο μέροσ του βιβλίου

ςυγκροτείται από διάφορεσ αφηγήςεισ που αναφέρονται ςε επειςόδια τησ

προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ ςυνδεδεμένεσ μεταξύ τουσ με γενεαλογικούσ καταλόγουσ ώςτε να προκύπτει μια ενιαία περιγραφή τησ πορείασ του ανθρώπου

από τη δημιουργία μέχρι την εποχή του γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ Η ενότητα αρχίζει με δύο αφηγήςεισ που περιγράφουν με διαφορετικό η

καθεμιά τρόπο τη δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου από τον Θεό (11 ndash

24α και 24β-25) και ςυνεχίζεται με την περιγραφή τησ πρώτησ επανάςταςησ του

ανθρώπου κατά του Θεού (βρώςη του καρπού τησ γνώςησ) που είχε ωσ αποτέλεςμα

την εμφάνιςη του κακού ςτον κόςμο (31-24) Ακολουθεί μια ςυνοπτική παράςταςη τησ πορείασ τησ ανθρωπότητασ κυρίωσ με

την παράθεςη γενεαλογικών καταλόγων που καλύπτει την περίοδο από τον Αδάμ

μέχρι τον Νώε (41 ndash 532) Η πορεία αυτή καταλήγει ςε μια νέα επανάςταςη

(αφύςικοι γάμοι των ldquoυιών του θεούrdquo με τισ ldquoθυγατέρεσ των ανθρώπωνrdquo) του ανθρώπου κατά του Θεού (61-4) που είχε ωσ ςυνέπεια τον μεγάλο κατακλυςμό

(65 ndash 822) Ακολουθεί η περιγραφή τησ νέασ απαρχήσ του ανθρώπινου γένουσ

(91-29) και τησ αύξηςησ τησ ανθρωπότητασ (101-32)

Η ενότητα ολοκληρώνεται με την περιγραφή μιασ ακόμη επανάςταςησ

(οικοδομή του πύργου τησ Βαβέλ) του ανθρώπου κατά του Θεού που είχε ωσ αποτέλεςμα τη διάςπαςη τησ ανθρώπινησ κοινωνίασ (111-9) και με την παράθεςη

ενόσ καταλόγου των απογόνων του γιου του Νώε ημ που φτάνει μέχρι τον

γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ (1110-32) β) Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ (121 ndash 5026) Σο δεύτερο μέροσ του

βιβλίου αφηγείται την ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ με τη μορφή τησ εξιςτόρηςησ διάφορων επειςοδίων από την οικογενειακή ιςτορία τριών γενεών

(Αβραάμ - άρρα Ιςαάκ - Ρεβέκκα Ιακώβ - Λεία Ραχήλ)

5

Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ

κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ ο

οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με

ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (121-9)

Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που

εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν

Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ η δεύτερη γενιά

ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά

βαςίλεια των Αραμαίων Αμμωνιτών Μωαβιτών και Εδωμιτών Κατά ανάλογο

τρόπο η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ 37 ndash 50 και αφηγείται μια

δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ προβάλλει τη

ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ

ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το

γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν ςε βαθιά γεράματα και

αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ

υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο αλλά ςώζεται ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη

Χαρράν αλλά επιςτρέφει ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο αλλά

ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του

2 Έξοδοσ κεφ 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ 1 ndash 18 19 ndash 2411 και 2412 ndash 40) από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από

τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το

όροσ ινά το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το

τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

11 ndash 1827 Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 11-21 Η δουλεία τησ Αιγύπτου

21-25 Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή

31 ndash 431 Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή

51 ndash 1110 Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10

πληγέσ) 121 ndash 1322 Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο

141 ndash 1521 Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 1522 ndash 1827 Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά

191 ndash 2411 Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 2412 ndash 4038 Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

2

ςυλλογήσ των πέντε πρώτων βιβλικών έργων αντί του θρηςκευτικά φορτιςμένου

τίτλου Νόμοσ τησ Εβραΰκήσ Βίβλου

Οι ονομαςίεσ των επιμέρουσ βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο είναι

διαφορετικέσ ςτην ιουδαΰκή και ςτη χριςτιανική Βίβλο την Ιουδαΰκή Βίβλο κατά

αρχαία ςυνήθεια των λαών τησ περιοχήσ τα βιβλία τιτλοφορούνται από τισ πρώτεσ

λέξεισ του κειμένου τουσ ενώ ςτην ελληνική Μετάφραςη των Εβδομήκοντα (Ο΄)

ονομάζονται με βάςη το περιεχόμενό τουσ Έτςι το πρώτο βιβλίο τησ Πεντατεύχου

φέρει ςτισ εκδόςεισ τησ ΣαΝάΧ τον τίτλο ldquoית ראש ενώ (Μπερεςίθ = την αρχή) rdquoב

ςτισ εκδόςεισ του Ο΄ τον τίτλο ldquoΓένεςισrdquo (= απαρχή δημιουργία) επειδή

αναφέρεται ςτη δημιουργία του κόςμου και ςτη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ

Σο δεύτερο βιβλίο τιτλοφορείται αντίςτοιχα ldquoמות ה ש אל Βεέλε ςεμόθ = Αυτά) rdquoו

[είναι] τα ονόματα) και ldquoἜξοδοσrdquo από το κεντρικό θέμα του την έξοδο των

Ιςραηλιτών από την Αίγυπτο

Κατά ανάλογο τρόπο το τρίτο βιβλίο τιτλοφορείται ldquoרא ק Βαγικρά = Και) rdquoוי

κάλεςε) και ldquoΛευιτικόνrdquo επειδή ςτο μεγαλύτερο μέροσ του περιέχει τελετουργικέσ

διατάξεισ την ευθύνη τησ τήρηςησ των οποίων είχε το προερχόμενο από τη φυλή Λευί ιερατείο

Σο τέταρτο βιβλίο τιτλοφορείται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο ldquoבר ד מ = Μπεμιδμπάρ) rdquoב

την έρημο) από τισ πρώτεσ ςημαντικέσ λέξεισ του κειμένου του Η ελληνική

ονομαςία του ldquoἈριθμοίrdquo οφείλεται ςτο ότι τα τέςςερα πρώτα κεφάλαιά του

αναφέρονται ςε μια απογραφή του ιςραηλιτικού πληθυςμού κατά την αναχώρηςή

του από το όροσ ινά ενώ για μια δεύτερη απογραφή πριν από την είςοδο ςτην Χαναάν γίνεται λόγοσ ςτο κεφ 26

Σέλοσ το πέμπτο βιβλίο τησ Αγίασ Γραφήσ και τελευταίο τησ Πεντατεύχου

ονομάζεται ςτην Ιουδαΰκή Βίβλο ldquoים בר ה הד Έλε χαντεβαρίμ = Αυτοί [είναι] οι) rdquoאל

λόγοι) ενώ ςτισ εκδόςεισ του Ο΄ ldquoΔευτερονόμιονrdquo από το περιεχόμενό του που

αποτελεί ςτο μεγαλύτερο μέροσ του επανάληψη τησ νομοθεςίασ που παρατίθεται

ςτο βιβλίο Ἔξοδοσ με οριςμένεσ ςυμπληρώςεισ και προςαρμογέσ ςτισ νέεσ ςυνθήκεσ

ζωήσ μετά την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν

Από τη μεταγραφή με λατινικούσ χαρακτήρεσ των ελληνικών τίτλων των

βιβλίων που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο προέρχονται και τίτλοι των έργων ςτισ

ςύγχρονεσ μεταφράςεισ τησ Χριςτιανικήσ Βίβλου Genesis La Genegravese Exodus LrsquoExode Leviticus Le Leacutevitique Numbers Le Nombres Deuteronomy Le Deuteacuteronome Η λατινική μετάφραςη Vulgata χρηςιμοποιεί αμφότερουσ τουσ

τίτλουσ εβραΰκό και ελληνικό μεταγραμμένουσ με λατινικά γράμματα Liber Bresith id est Genesis Liber Ellesmoth id est Exodus Liber Vaiecra id est Leviticus Liber Vaiedabber id est Numeri Liber helleaddabarim id est deuteronomium

3

Κανόνασ

Tόςο ςτην Ιουδαΰκή όςο και ςτη Χριςτιανική Βίβλο τα βιβλία που ςυγκροτούν την

Πεντάτευχο κατατάςςονται πρώτα και με την ίδια πάντοτε ςειρά την Ιουδαΰκή

Βίβλο τα βιβλία τησ Πεντατεύχου ςυνιςτούν την πρώτη ομάδα έργων με τον τίτλο

ldquoΝόμοσrdquo ενώ ςτη Χριςτιανική Βίβλο κατατάςςονται επικεφαλήσ τησ ομάδασ των

έργων που φέρει το γενικό τίτλο ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Η διαφορά αυτή εξηγείται από

τη διαφορετική ςημαςία που οι δύο παραδόςεισ αποδίδουν ςτο περιεχόμενο του έργου Για την ιουδαΰκή παράδοςη η τήρηςη του Nόμου αποτελεί το κέντρο και τον

ςκοπό τησ θρηςκευτικήσ ζωήσ ενώ για τη χριςτιανική το περιεχόμενο του έργου

αποτελεί απλώσ το πρώτο μέροσ μιασ ευρύτερησ αφήγηςησ που αναφέρεται ςτην

ιςτορία των ςχέςεων του Θεού με τον άνθρωπο

Κείμενο

Σο μαςοριτικό (Μ) κείμενο τησ Πεντατεύχου διατηρήθηκε ςτη χειρόγραφη

παράδοςη ςε πολύ καλή κατάςταςη προφανώσ και λόγω τησ ςπουδαιότητασ που ο ιουδαΰςμόσ αποδίδει ςε αυτό το Ο΄ διαφαίνεται η προςπάθεια των μεταφραςτών

να αποδώςουν πιςτά το πρωτότυπο ςεβόμενοι όμωσ ταυτόχρονα το ελληνικό γλωςςικό αίςθημα Έτςι οι διαφορέσ που παρατηρούνται ανάμεςα ςτισ δύο μορφέσ

του κειμένου είναι ελάχιςτεσ και όχι ιδιαίτερα ςημαντικέσ

Οι ςημαντικότερεσ διαφορέσ μεταξύ Μ και Ο´ εντοπίζονται ςτα βιβλία Ἔξοδοσ και Δευτερονόμιον Ειδικότερα ςτην ενότητα Εξο 35 ndash 40 το ελληνικό κείμενο είναι ςε οριςμένα ςημεία εκτενέςτερο του εβραΰκού ενώ κάποια εδάφια βρίςκονται

ςε άλλη θέςη Επίςησ το ελληνικό κείμενο του Δευ 61-4 διαφέρει ςε οριςμένα

ςημεία από το αντίςτοιχο εβραΰκό ενώ μετά το Δευ 3243 προςτίθενται από το Ο´

έξι επιπλέον ςτίχοι που δεν υπάρχουν ςτο Μ

Περιεχόμενο

Η Πεντάτευχοσ περιέχει μια πολυεπίπεδη αφήγηςη που αρχίζει με τη δημιουργία

του κόςμου από τον Θεό και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή Η αφήγηςη

αυτή διανθίζεται με πλήθοσ νομικών διατάξεων που καλύπτουν όλο το φάςμα των

ανθρώπινων δραςτηριοτήτων αλλά και με ποιητικά κείμενα θρύλουσ γενεαλογικούσ καταλόγουσ κλπ Αναλυτικά το περιεχόμενο των επιμέρουσ έργων

που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο έχει ωσ εξήσ

1 Γένεςισ κεφ 50 Σο βιβλίο διαιρείται ςε δύο μέρη (κεφ 1 ndash 11 και 12 ndash 50) που το καθένα του

έχει ωσ κύριο θέμα του μια δημιουργία τη δημιουργία του κόςμου και τη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ Κόςμοσ και Ιςραήλ οφείλουν την ύπαρξή τουσ

ςτον Θεό είναι έργα του ίδιου Δημιουργού τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο

εμφανίζει την εξήσ δομή

4

11 ndash 1132 Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ 11 ndash 225 Η δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου

31-24 Η εμφάνιςη του κακού

41 ndash 64 Η περίοδοσ από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε

65 ndash 1032 Ο κατακλυςμόσ και η νέα αύξηςη τησ ανθρωπότητασ

111-9 Ο πύργοσ τησ Βαβέλ

1110-32 Η περίοδοσ από τον ημ μέχρι τον Αβραάμ

121 ndash 5026 Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ 121 ndash 2518 Η ιςτορία του Αβραάμ

2519 ndash 3529 Η ιςτορία του Ιςαάκ και του Ιακώβ

361-43 Οι απόγονοι του Ηςαύ

371 ndash 4528 Η ιςτορία του Ιωςήφ και των αδελφών του

461 ndash 5026 Η εγκατάςταςη του Ιακώβ και των γιων του ςτην Αίγυπτο

α) Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ (11 ndash 1132) Σο πρώτο μέροσ του βιβλίου

ςυγκροτείται από διάφορεσ αφηγήςεισ που αναφέρονται ςε επειςόδια τησ

προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ ςυνδεδεμένεσ μεταξύ τουσ με γενεαλογικούσ καταλόγουσ ώςτε να προκύπτει μια ενιαία περιγραφή τησ πορείασ του ανθρώπου

από τη δημιουργία μέχρι την εποχή του γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ Η ενότητα αρχίζει με δύο αφηγήςεισ που περιγράφουν με διαφορετικό η

καθεμιά τρόπο τη δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου από τον Θεό (11 ndash

24α και 24β-25) και ςυνεχίζεται με την περιγραφή τησ πρώτησ επανάςταςησ του

ανθρώπου κατά του Θεού (βρώςη του καρπού τησ γνώςησ) που είχε ωσ αποτέλεςμα

την εμφάνιςη του κακού ςτον κόςμο (31-24) Ακολουθεί μια ςυνοπτική παράςταςη τησ πορείασ τησ ανθρωπότητασ κυρίωσ με

την παράθεςη γενεαλογικών καταλόγων που καλύπτει την περίοδο από τον Αδάμ

μέχρι τον Νώε (41 ndash 532) Η πορεία αυτή καταλήγει ςε μια νέα επανάςταςη

(αφύςικοι γάμοι των ldquoυιών του θεούrdquo με τισ ldquoθυγατέρεσ των ανθρώπωνrdquo) του ανθρώπου κατά του Θεού (61-4) που είχε ωσ ςυνέπεια τον μεγάλο κατακλυςμό

(65 ndash 822) Ακολουθεί η περιγραφή τησ νέασ απαρχήσ του ανθρώπινου γένουσ

(91-29) και τησ αύξηςησ τησ ανθρωπότητασ (101-32)

Η ενότητα ολοκληρώνεται με την περιγραφή μιασ ακόμη επανάςταςησ

(οικοδομή του πύργου τησ Βαβέλ) του ανθρώπου κατά του Θεού που είχε ωσ αποτέλεςμα τη διάςπαςη τησ ανθρώπινησ κοινωνίασ (111-9) και με την παράθεςη

ενόσ καταλόγου των απογόνων του γιου του Νώε ημ που φτάνει μέχρι τον

γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ (1110-32) β) Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ (121 ndash 5026) Σο δεύτερο μέροσ του

βιβλίου αφηγείται την ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ με τη μορφή τησ εξιςτόρηςησ διάφορων επειςοδίων από την οικογενειακή ιςτορία τριών γενεών

(Αβραάμ - άρρα Ιςαάκ - Ρεβέκκα Ιακώβ - Λεία Ραχήλ)

5

Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ

κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ ο

οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με

ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (121-9)

Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που

εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν

Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ η δεύτερη γενιά

ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά

βαςίλεια των Αραμαίων Αμμωνιτών Μωαβιτών και Εδωμιτών Κατά ανάλογο

τρόπο η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ 37 ndash 50 και αφηγείται μια

δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ προβάλλει τη

ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ

ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το

γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν ςε βαθιά γεράματα και

αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ

υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο αλλά ςώζεται ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη

Χαρράν αλλά επιςτρέφει ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο αλλά

ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του

2 Έξοδοσ κεφ 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ 1 ndash 18 19 ndash 2411 και 2412 ndash 40) από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από

τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το

όροσ ινά το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το

τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

11 ndash 1827 Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 11-21 Η δουλεία τησ Αιγύπτου

21-25 Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή

31 ndash 431 Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή

51 ndash 1110 Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10

πληγέσ) 121 ndash 1322 Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο

141 ndash 1521 Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 1522 ndash 1827 Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά

191 ndash 2411 Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 2412 ndash 4038 Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

3

Κανόνασ

Tόςο ςτην Ιουδαΰκή όςο και ςτη Χριςτιανική Βίβλο τα βιβλία που ςυγκροτούν την

Πεντάτευχο κατατάςςονται πρώτα και με την ίδια πάντοτε ςειρά την Ιουδαΰκή

Βίβλο τα βιβλία τησ Πεντατεύχου ςυνιςτούν την πρώτη ομάδα έργων με τον τίτλο

ldquoΝόμοσrdquo ενώ ςτη Χριςτιανική Βίβλο κατατάςςονται επικεφαλήσ τησ ομάδασ των

έργων που φέρει το γενικό τίτλο ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo Η διαφορά αυτή εξηγείται από

τη διαφορετική ςημαςία που οι δύο παραδόςεισ αποδίδουν ςτο περιεχόμενο του έργου Για την ιουδαΰκή παράδοςη η τήρηςη του Nόμου αποτελεί το κέντρο και τον

ςκοπό τησ θρηςκευτικήσ ζωήσ ενώ για τη χριςτιανική το περιεχόμενο του έργου

αποτελεί απλώσ το πρώτο μέροσ μιασ ευρύτερησ αφήγηςησ που αναφέρεται ςτην

ιςτορία των ςχέςεων του Θεού με τον άνθρωπο

Κείμενο

Σο μαςοριτικό (Μ) κείμενο τησ Πεντατεύχου διατηρήθηκε ςτη χειρόγραφη

παράδοςη ςε πολύ καλή κατάςταςη προφανώσ και λόγω τησ ςπουδαιότητασ που ο ιουδαΰςμόσ αποδίδει ςε αυτό το Ο΄ διαφαίνεται η προςπάθεια των μεταφραςτών

να αποδώςουν πιςτά το πρωτότυπο ςεβόμενοι όμωσ ταυτόχρονα το ελληνικό γλωςςικό αίςθημα Έτςι οι διαφορέσ που παρατηρούνται ανάμεςα ςτισ δύο μορφέσ

του κειμένου είναι ελάχιςτεσ και όχι ιδιαίτερα ςημαντικέσ

Οι ςημαντικότερεσ διαφορέσ μεταξύ Μ και Ο´ εντοπίζονται ςτα βιβλία Ἔξοδοσ και Δευτερονόμιον Ειδικότερα ςτην ενότητα Εξο 35 ndash 40 το ελληνικό κείμενο είναι ςε οριςμένα ςημεία εκτενέςτερο του εβραΰκού ενώ κάποια εδάφια βρίςκονται

ςε άλλη θέςη Επίςησ το ελληνικό κείμενο του Δευ 61-4 διαφέρει ςε οριςμένα

ςημεία από το αντίςτοιχο εβραΰκό ενώ μετά το Δευ 3243 προςτίθενται από το Ο´

έξι επιπλέον ςτίχοι που δεν υπάρχουν ςτο Μ

Περιεχόμενο

Η Πεντάτευχοσ περιέχει μια πολυεπίπεδη αφήγηςη που αρχίζει με τη δημιουργία

του κόςμου από τον Θεό και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή Η αφήγηςη

αυτή διανθίζεται με πλήθοσ νομικών διατάξεων που καλύπτουν όλο το φάςμα των

ανθρώπινων δραςτηριοτήτων αλλά και με ποιητικά κείμενα θρύλουσ γενεαλογικούσ καταλόγουσ κλπ Αναλυτικά το περιεχόμενο των επιμέρουσ έργων

που ςυγκροτούν την Πεντάτευχο έχει ωσ εξήσ

1 Γένεςισ κεφ 50 Σο βιβλίο διαιρείται ςε δύο μέρη (κεφ 1 ndash 11 και 12 ndash 50) που το καθένα του

έχει ωσ κύριο θέμα του μια δημιουργία τη δημιουργία του κόςμου και τη δημιουργία του λαού του Ιςραήλ Κόςμοσ και Ιςραήλ οφείλουν την ύπαρξή τουσ

ςτον Θεό είναι έργα του ίδιου Δημιουργού τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο

εμφανίζει την εξήσ δομή

4

11 ndash 1132 Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ 11 ndash 225 Η δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου

31-24 Η εμφάνιςη του κακού

41 ndash 64 Η περίοδοσ από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε

65 ndash 1032 Ο κατακλυςμόσ και η νέα αύξηςη τησ ανθρωπότητασ

111-9 Ο πύργοσ τησ Βαβέλ

1110-32 Η περίοδοσ από τον ημ μέχρι τον Αβραάμ

121 ndash 5026 Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ 121 ndash 2518 Η ιςτορία του Αβραάμ

2519 ndash 3529 Η ιςτορία του Ιςαάκ και του Ιακώβ

361-43 Οι απόγονοι του Ηςαύ

371 ndash 4528 Η ιςτορία του Ιωςήφ και των αδελφών του

461 ndash 5026 Η εγκατάςταςη του Ιακώβ και των γιων του ςτην Αίγυπτο

α) Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ (11 ndash 1132) Σο πρώτο μέροσ του βιβλίου

ςυγκροτείται από διάφορεσ αφηγήςεισ που αναφέρονται ςε επειςόδια τησ

προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ ςυνδεδεμένεσ μεταξύ τουσ με γενεαλογικούσ καταλόγουσ ώςτε να προκύπτει μια ενιαία περιγραφή τησ πορείασ του ανθρώπου

από τη δημιουργία μέχρι την εποχή του γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ Η ενότητα αρχίζει με δύο αφηγήςεισ που περιγράφουν με διαφορετικό η

καθεμιά τρόπο τη δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου από τον Θεό (11 ndash

24α και 24β-25) και ςυνεχίζεται με την περιγραφή τησ πρώτησ επανάςταςησ του

ανθρώπου κατά του Θεού (βρώςη του καρπού τησ γνώςησ) που είχε ωσ αποτέλεςμα

την εμφάνιςη του κακού ςτον κόςμο (31-24) Ακολουθεί μια ςυνοπτική παράςταςη τησ πορείασ τησ ανθρωπότητασ κυρίωσ με

την παράθεςη γενεαλογικών καταλόγων που καλύπτει την περίοδο από τον Αδάμ

μέχρι τον Νώε (41 ndash 532) Η πορεία αυτή καταλήγει ςε μια νέα επανάςταςη

(αφύςικοι γάμοι των ldquoυιών του θεούrdquo με τισ ldquoθυγατέρεσ των ανθρώπωνrdquo) του ανθρώπου κατά του Θεού (61-4) που είχε ωσ ςυνέπεια τον μεγάλο κατακλυςμό

(65 ndash 822) Ακολουθεί η περιγραφή τησ νέασ απαρχήσ του ανθρώπινου γένουσ

(91-29) και τησ αύξηςησ τησ ανθρωπότητασ (101-32)

Η ενότητα ολοκληρώνεται με την περιγραφή μιασ ακόμη επανάςταςησ

(οικοδομή του πύργου τησ Βαβέλ) του ανθρώπου κατά του Θεού που είχε ωσ αποτέλεςμα τη διάςπαςη τησ ανθρώπινησ κοινωνίασ (111-9) και με την παράθεςη

ενόσ καταλόγου των απογόνων του γιου του Νώε ημ που φτάνει μέχρι τον

γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ (1110-32) β) Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ (121 ndash 5026) Σο δεύτερο μέροσ του

βιβλίου αφηγείται την ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ με τη μορφή τησ εξιςτόρηςησ διάφορων επειςοδίων από την οικογενειακή ιςτορία τριών γενεών

(Αβραάμ - άρρα Ιςαάκ - Ρεβέκκα Ιακώβ - Λεία Ραχήλ)

5

Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ

κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ ο

οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με

ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (121-9)

Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που

εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν

Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ η δεύτερη γενιά

ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά

βαςίλεια των Αραμαίων Αμμωνιτών Μωαβιτών και Εδωμιτών Κατά ανάλογο

τρόπο η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ 37 ndash 50 και αφηγείται μια

δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ προβάλλει τη

ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ

ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το

γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν ςε βαθιά γεράματα και

αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ

υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο αλλά ςώζεται ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη

Χαρράν αλλά επιςτρέφει ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο αλλά

ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του

2 Έξοδοσ κεφ 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ 1 ndash 18 19 ndash 2411 και 2412 ndash 40) από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από

τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το

όροσ ινά το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το

τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

11 ndash 1827 Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 11-21 Η δουλεία τησ Αιγύπτου

21-25 Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή

31 ndash 431 Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή

51 ndash 1110 Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10

πληγέσ) 121 ndash 1322 Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο

141 ndash 1521 Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 1522 ndash 1827 Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά

191 ndash 2411 Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 2412 ndash 4038 Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

4

11 ndash 1132 Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ 11 ndash 225 Η δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου

31-24 Η εμφάνιςη του κακού

41 ndash 64 Η περίοδοσ από τον Αδάμ μέχρι τον Νώε

65 ndash 1032 Ο κατακλυςμόσ και η νέα αύξηςη τησ ανθρωπότητασ

111-9 Ο πύργοσ τησ Βαβέλ

1110-32 Η περίοδοσ από τον ημ μέχρι τον Αβραάμ

121 ndash 5026 Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ 121 ndash 2518 Η ιςτορία του Αβραάμ

2519 ndash 3529 Η ιςτορία του Ιςαάκ και του Ιακώβ

361-43 Οι απόγονοι του Ηςαύ

371 ndash 4528 Η ιςτορία του Ιωςήφ και των αδελφών του

461 ndash 5026 Η εγκατάςταςη του Ιακώβ και των γιων του ςτην Αίγυπτο

α) Η προΰςτορία τησ ανθρωπότητασ (11 ndash 1132) Σο πρώτο μέροσ του βιβλίου

ςυγκροτείται από διάφορεσ αφηγήςεισ που αναφέρονται ςε επειςόδια τησ

προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ ςυνδεδεμένεσ μεταξύ τουσ με γενεαλογικούσ καταλόγουσ ώςτε να προκύπτει μια ενιαία περιγραφή τησ πορείασ του ανθρώπου

από τη δημιουργία μέχρι την εποχή του γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ Η ενότητα αρχίζει με δύο αφηγήςεισ που περιγράφουν με διαφορετικό η

καθεμιά τρόπο τη δημιουργία του κόςμου και του ανθρώπου από τον Θεό (11 ndash

24α και 24β-25) και ςυνεχίζεται με την περιγραφή τησ πρώτησ επανάςταςησ του

ανθρώπου κατά του Θεού (βρώςη του καρπού τησ γνώςησ) που είχε ωσ αποτέλεςμα

την εμφάνιςη του κακού ςτον κόςμο (31-24) Ακολουθεί μια ςυνοπτική παράςταςη τησ πορείασ τησ ανθρωπότητασ κυρίωσ με

την παράθεςη γενεαλογικών καταλόγων που καλύπτει την περίοδο από τον Αδάμ

μέχρι τον Νώε (41 ndash 532) Η πορεία αυτή καταλήγει ςε μια νέα επανάςταςη

(αφύςικοι γάμοι των ldquoυιών του θεούrdquo με τισ ldquoθυγατέρεσ των ανθρώπωνrdquo) του ανθρώπου κατά του Θεού (61-4) που είχε ωσ ςυνέπεια τον μεγάλο κατακλυςμό

(65 ndash 822) Ακολουθεί η περιγραφή τησ νέασ απαρχήσ του ανθρώπινου γένουσ

(91-29) και τησ αύξηςησ τησ ανθρωπότητασ (101-32)

Η ενότητα ολοκληρώνεται με την περιγραφή μιασ ακόμη επανάςταςησ

(οικοδομή του πύργου τησ Βαβέλ) του ανθρώπου κατά του Θεού που είχε ωσ αποτέλεςμα τη διάςπαςη τησ ανθρώπινησ κοινωνίασ (111-9) και με την παράθεςη

ενόσ καταλόγου των απογόνων του γιου του Νώε ημ που φτάνει μέχρι τον

γενάρχη των Ιςραηλιτών Αβραάμ (1110-32) β) Η ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ (121 ndash 5026) Σο δεύτερο μέροσ του

βιβλίου αφηγείται την ιςτορία των πατριαρχών του Ιςραήλ με τη μορφή τησ εξιςτόρηςησ διάφορων επειςοδίων από την οικογενειακή ιςτορία τριών γενεών

(Αβραάμ - άρρα Ιςαάκ - Ρεβέκκα Ιακώβ - Λεία Ραχήλ)

5

Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ

κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ ο

οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με

ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (121-9)

Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που

εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν

Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ η δεύτερη γενιά

ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά

βαςίλεια των Αραμαίων Αμμωνιτών Μωαβιτών και Εδωμιτών Κατά ανάλογο

τρόπο η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ 37 ndash 50 και αφηγείται μια

δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ προβάλλει τη

ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ

ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το

γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν ςε βαθιά γεράματα και

αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ

υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο αλλά ςώζεται ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη

Χαρράν αλλά επιςτρέφει ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο αλλά

ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του

2 Έξοδοσ κεφ 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ 1 ndash 18 19 ndash 2411 και 2412 ndash 40) από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από

τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το

όροσ ινά το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το

τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

11 ndash 1827 Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 11-21 Η δουλεία τησ Αιγύπτου

21-25 Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή

31 ndash 431 Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή

51 ndash 1110 Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10

πληγέσ) 121 ndash 1322 Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο

141 ndash 1521 Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 1522 ndash 1827 Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά

191 ndash 2411 Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 2412 ndash 4038 Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

5

Ο Αβραάμ επιδεικνύει απόλυτη πίςτη και υπακοή ςτο θείο θέλημα και ο Θεόσ

κάνει μαζί του μια νέα αρχή από τον άνθρωπο αυτόν θα προέλθει ένασ λαόσ ο

οποίοσ θα καταςτεί φορέασ τησ θείασ ευλογίασ προσ όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με

ςκοπό την τελική πλήρη αποκατάςταςη των ςχέςεων Θεού και ανθρώπου (121-9)

Ακολουθεί η περιγραφή διάφορων επειςοδίων τησ ζωήσ του Αβραάμ που

εκτυλίςςεται ςτο νότιο τμήμα τησ Χαναάν

Ενώ ο χώροσ δραςτηριότητασ τησ τρίτησ γενιάσ είναι ο βορράσ η δεύτερη γενιά

ςυνδέει τουσ δύο χώρουσ αντικατοπτρίζοντασ έτςι τη γεμάτη εντάςεισ ιςτορία των δύο εβραΰκών βαςιλείων καθώσ και τισ ςυγγενικέσ τουσ ςχέςεισ με τα γειτονικά

βαςίλεια των Αραμαίων Αμμωνιτών Μωαβιτών και Εδωμιτών Κατά ανάλογο

τρόπο η ιςτορία του Ιωςήφ που περιγράφεται ςτα κεφ 37 ndash 50 και αφηγείται μια

δραματική διαμάχη μεταξύ των αδελφών ςτην οικογένεια του Ιακώβ προβάλλει τη

ςυμφιλίωςη ωσ πολιτικό πρόγραμμα για την επιβίωςη του Ιςραήλ

ημείο τησ επέμβαςησ του Θεού για τη δημιουργία του λαού αυτού αποτελεί το

γεγονόσ ότι ο Αβραάμ και η γυναίκα του άρρα αποκτούν ςε βαθιά γεράματα και

αντίθετα προσ κάθε φυςικό κανόνα το μοναχογιό τουσ Ιςαάκ Αλλά και η ςυνέχεια τησ ιςτορίασ δείχνει καθαρά τη ςυνεχή επέμβαςη και φροντίδα του Θεού προσ

υπέρβαςη των αρνητικών για την πραγματοποίηςη των ςχεδίων του καταςτάςεων ο Ιςαάκ οδηγείται ςτο θυςιαςτήριο αλλά ςώζεται ο Ιακώβ αυτοεξορίζεται ςτη

Χαρράν αλλά επιςτρέφει ο Ιωςήφ πωλείται ωσ δούλοσ ςτην Αίγυπτο αλλά

ανέρχεται ςε ανώτατο αξίωμα και ςώζει τα αδέλφια και τον πατέρα του

2 Έξοδοσ κεφ 40 Σο βιβλίο διαιρείται ςε τρία κύρια μέρη (κεφ 1 ndash 18 19 ndash 2411 και 2412 ndash 40) από τα οποία το πρώτο αναφέρεται ςτην απελευθέρωςη των Ιςραηλιτών από

τη δουλεία τησ Αιγύπτου υπό την ηγεςία του Μωυςή και ςτην πορεία τουσ προσ το

όροσ ινά το δεύτερο ςτη ςύναψη τησ Διαθήκησ μεταξύ Θεού και Ιςραήλ και το

τρίτο ςτην οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

11 ndash 1827 Η απελευθέρωςη του Ιςραήλ από την Αίγυπτο 11-21 Η δουλεία τησ Αιγύπτου

21-25 Η γέννηςη και η πρώτη περίοδοσ τησ ζωήσ του Μωυςή

31 ndash 431 Η αποκάλυψη του Θεού (φλεγόμενη βάτοσ) και η κλήςη του Μωυςή

51 ndash 1110 Αντιπαράθεςη Μωυςή και Ααρών προσ τον φαραώ (10

πληγέσ) 121 ndash 1322 Σο πάςχα και η έξοδοσ από την Αίγυπτο

141 ndash 1521 Η διάβαςη τησ Ερυθράσ Θάλαςςασ και η Ωδή του Μωυςή 1522 ndash 1827 Η πορεία από την Ερυθρά Θάλαςςα προσ το ινά

191 ndash 2411 Ο Νόμοσ και η Διαθήκη 2412 ndash 4038 Η οργάνωςη τησ θείασ λατρείασ

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

6

Σόςο η έξοδοσ από την Αίγυπτο όςο και τα γεγονότα που ακολούθηςαν

κατανοήθηκαν από τουσ Ιςραηλίτεσ ωσ ςυνέπεια τησ ςωτηριώδουσ επέμβαςησ του

Θεού Με τη Διαθήκη που ςυνομολογείται ςτο ινά καθορίζεται η ειδική ςχέςη με

την οποία ςυνδέεται ο Θεόσ με τον λαό του Ο Θεόσ εξέλεξε τον Ιςραήλ ωσ λαό του

ωσ δική του ldquoπεριουςίαrdquo τον απελευθέρωςε από την αιγυπτιακή ςκλαβιά τον

προςτάτευςε κατά την πορεία του ςτην έρημο και θα του χαρίςει χώρα Ο Ιςραήλ

από την πλευρά του οφείλει να ανταποκριθεί ςτα όςα έκανε ο Θεόσ γιrsquo αυτόν με μια

ανάλογη ςυμπεριφορά η οποία καθορίζεται από τον ldquoΝόμο τησ Διαθήκησrdquo (το γνωςτότερο τμήμα του αποτελεί ο Δεκάλογοσ) και ανάλογη προςφορά λατρείασ

ςτον Θεό Η ςχέςη αυτή δεν είναι βέβαια αδιατάρακτη Οι Ιςραηλίτεσ αθετούν από

την πρώτη ςτιγμή τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ (λατρεία χρυςού μόςχου) ο Θεόσ όμωσ

παραμένει πιςτόσ ςrsquo αυτήν τουσ ςυγχωρεί και την ανανεώνει

3 Λευιτικόν κεφ 27 Σο περιεχόμενο του βιβλίου ςυνιςτά μια ςυλλογή λεπτομερών θυςιαςτικών

τυπικών καθώσ και διατάξεων για τα καθήκοντα του ιερατείου Αν και για τον

ςύγχρονο άνθρωπο τα περίπλοκα τελετουργικά φαίνονται ξένα ή και ωσ ένα βαθμό βάρβαρα για τουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ είχαν μεγάλη ςημαςία γιατί

προςέφεραν τη δυνατότητα αποκατάςταςησ των ςχέςεων που διαταράςςονταν με την αμαρτία Η ςφαγή του ζώου από τη μια μεριά εκφράζει τον μη αναςτρέψιμο

χαρακτήρα τησ βλάβησ που προκλήθηκε με την αμαρτία καθώσ πάντα παραμένει

ένασ πόνοσ και η αποκατάςταςη δεν μπορεί να είναι πλήρησ και από την άλλη

δηλώνει την ετοιμότητα του ανθρώπου να κάνει μια νέα αρχή προςφέροντασ κάτι

από την περιουςία του χάνοντασ δηλαδή ένα μέροσ από τη δύναμή του η κατάχρηςη τησ οποίασ ςυνιςτά την αμαρτία

Εκτόσ από τισ διατάξεισ που αφορούν κυρίωσ το ιερατείο ςτο βιβλίο περιέχονται

και διατάξεισ για τον λαό προκειμένου αυτόσ να αποκτήςει την απαιτούμενη για τη

ςυμμετοχή ςτη λατρεία του Θεού lsquolsquoκαθαρότηταrsquorsquo τισ διατάξεισ αυτέσ περιλαμβάνονται απλοί κανόνεσ υγιεινήσ και διατροφήσ αλλά και νόμοι που

ρυθμίζουν τη ςυμπεριφορά των ανθρώπων απέναντι ςτουσ ςυνανθρώπουσ τουσ

(πρβλ 1918) Παρά τον πρακτικό χαρακτήρα των παραπάνω διατάξεων ςτόχοσ

τουσ είναι να βοηθήςουν τον λαό του Θεού να αποφύγει την πτώςη του ςτην

ειδωλολατρία τη ςημερινή του μορφή το βιβλίο εμφανίζει την εξήσ δομή

1 ndash 7 Θυςιαςτικά τυπικά 8 ndash 10 Η καθιέρωςη του ιερατείου 11 ndash 15 Διατάξεισ καθαρότητασ 16 Η Ημέρα του Εξιλαςμού 17 ndash 26 Ο ldquoΝόμοσ τησ Αγιότητασrdquo 27 Διατάξεισ για την εξαγορά των αφιερωμάτων

Η ένταξη των τελετουργικών διατάξεων ςτο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ εξόδου και τησ ερήμου έχει ιδιαίτερη θεολογική ςημαςία Ο Ιςραήλ δεν γνωρίζει

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

7

τον Θεό μέςα από μυθικέσ αφηγήςεισ ή φιλοςοφικέσ αναζητήςεισ αλλά μέςα από

την εμπειρία των θείων ενεργειών ςτην ιςτορία του Οι Ιςραηλίτεσ δεν καλούνται

να λατρέψουν τον Θεό για κάποια μυθικά κατορθώματά του ςτο αρχέγονο

παρελθόν αλλά για ςυγκεκριμένεσ επεμβάςεισ του μέςα ςτην πρόςφατη ιςτορία

τουσ Έτςι με τη ςτερεότυπη επανάληψη τησ φράςησ lsquolsquoΕγώ είμαι ο Κύριοσrsquorsquo (18456middot 1910141618middot κά) μετά από κάθε εντολή ο Θεόσ δεν εμφανίζεται

ςαν τυραννικόσ δυνάςτησ η ακρόαςη του ονόματοσ του οποίου προκαλεί τρόμο

ςτουσ υπηκόουσ του και υπαγορεύει υποταγή αλλά ωσ γνωςτόσ φίλοσ και ςυμπαραςτάτησ που ζητάει από τουσ ανθρώπουσ μια ανάλογη με τη δική του

ςυμπεριφορά

Αν και για τον χριςτιανικό κόςμο το ςύνολο ςχεδόν των θυςιαςτικών διατάξεων

του Λευιτικού αποτελεί μόνον τύπο τησ τέλειασ και μοναδικήσ θυςίασ του Ιηςού

Χριςτού (πρβλ Εβρ κεφ 7 ndash 10) η βαςική αρχή του βιβλίου lsquolsquoΕγώ ο Κύριοσ ο Θεόσ ςασ είμαι άγιοσ γιrsquo αυτό οφείλετε να είςτε άγιοιrsquorsquo (192) διατηρεί την αιώνια

ιςχύ τησ

4 Αριθμοί κεφ 36 Σο περιεχόμενο του βιβλίου καλύπτει περίοδο ςαράντα ετών κατά τη διάρκεια

των οποίων ο λαόσ του Θεού περιπλανιέται ςτην έρημο την αφήγηςη που ςυνεχίζει την ιςτορία από το τέλοσ του βιβλίου τησ Εξόδου εντάςςονται και

διατάξεισ τελετουργικού και ηθικού χαρακτήρα που ςυμπληρώνουν τη νομοθεςία

του ινά ή προετοιμάζουν την εγκατάςταςη ςτη Χαναάν

Μετά την αναχώρηςη από την περιοχή του όρουσ ινά οι Ιςραηλίτεσ πορεύονται

μέςα από την έρημο προσ τα νότια ςύνορα τησ lsquolsquoΓησ τησ Επαγγελίασrsquorsquo Όταν όμωσ πληροφορούνται από τουσ καταςκόπουσ τουσ για την οχύρωςη των πόλεων και τη

δύναμη των κατοίκων τησ χώρασ χάνουν το θάρροσ τουσ και την εμπιςτοςύνη τουσ

ςτη θεία βοήθεια Μια προςπάθεια μάλιςτα μερίδασ του λαού να ειςβάλει ςτη

χώρα από τον νότο βαςιςμένη ςτισ δικέσ τησ δυνάμεισ και ενάντια ςτη θέληςη του Θεού καταλήγει ςε αποτυχία Αυτή η έλλειψη πίςτησ ςτον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια

την παράταςη τησ παραμονήσ των Ιςραηλιτών για μια γενιά ςτην έρημο εκτόσ των

ορίων τησ Χαναάν Οι περιπλανήςεισ και οι ταλαιπωρίεσ τησ ερήμου αποθαρρύνουν

ςυχνά τουσ Ιςραηλίτεσ και προκαλούν διαμαρτυρίεσ που φτάνουν μέχρι την

αμφιςβήτηςη τησ αυθεντίασ των ηγετών τουσ Παρrsquo όλα αυτά ο Θεόσ δεν εγκαταλείπει τον λαό του και τον οδηγεί τελικά υπερβαίνοντασ όλα τα εμπόδια και

τισ αντιξοότητεσ ςτα ανατολικά όρια τησ Χαναάν

Η δομή του βιβλίου εμφανίζει την εξήσ μορφή

1 ndash 4 Απογραφή του λαού 5 ndash 6 Νόμοι και διατάξεισ 7 Προςφορέσ των αρχηγών των φυλών 8 Οδηγίεσ για τουσ Λευίτεσ 9 ndash 10 Ο εορταςμόσ του πάςχα και η αναχώρηςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

8

11 ndash 14 Η πορεία από το ινά μέχρι τα νότια όρια τησ Χαναάν 15 ndash 19 Θυςιαςτικέσ διατάξεισ - Καθήκοντα και δικαιώματα των Λευιτών 20 ndash 25 Η πορεία από την Κάδη μέχρι τα ανατολικά όρια τησ Χαναάν 26 Νέα απογραφή του λαού 27 ndash 30 Πρόςθετεσ οδηγίεσ και διατάξεισ 31 ndash 32 Κατάκτηςη και διανομή τησ ανατολικά του Ιορδάνη χώρασ 33 Αναςκόπηςη τησ πορείασ από την Αίγυπτο μέχρι τη Μωάβ 34 ndash 36 Οδηγίεσ πριν από την είςοδο ςτη Χαναάν

Η ςύνθεςη των διάφορων παραδόςεων γύρω από μεμονωμένα επειςόδια τησ

ερήμου ςε μια ενιαία αφήγηςη ςύμφωνα με την οποία οι Ιςραηλίτεσ αν και

φτάνουν ςτα όρια τησ Χαναάν αναγκάζονται να παραμείνουν ςτην έρημο επειδή

χάνουν την εμπιςτοςύνη τουσ ςτη δύναμη του Θεού εξυπηρετεί τον βαςικό ςτόχο

του έργου Όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο έτςι και η είςοδοσ ςτη Χαναάν δεν θα

είναι επίτευγμα τησ δύναμησ και τησ γενναιότητασ των Ιςραηλιτών αλλά ςυνέπεια

τησ πίςτησ τουσ ςτον Θεό ο οποίοσ ευεργετεί το λαό του

5 Δευτερονόμιον κεφ 34 Ευςεβείσ κύκλοι επηρεαςμένοι από το κήρυγμα των προφητών ςυγκεντρώνουν

επεξεργάζονται και επανερμηνεύουν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να αντιμετωπίςουν παραμένοντασ πιςτοί ςτο πνεύμα τησ μωςαΰκήσ νομοθεςίασ τισ

νέεσ προκλήςεισ που δέχεται ο λαόσ ςτη Χαναάν και κυρίωσ τον κίνδυνο τησ πτώςησ

ςτην ειδωλολατρία Πρόκειται για έναν απολογιςμό των περιπετειών τησ ερήμου

και μια διαςάφηςη τησ νομοθεςίασ του ινά που γίνεται με τη μορφή τριών λόγων

(κεφ 1 ndash 4middot 5 ndash 28middot 29 ndash 30) τουσ οποίουσ εκφωνεί ο Μωυςήσ λίγο πριν από τον θάνατό του Έτςι το βιβλίο χωρίζεται εύκολα ςε τέςςερισ ενότητεσ

11 ndash 443 Πρώτοσ λόγοσ του Μωυςή Αναςκόπηςη τησ ιςτορίασ και παραινέςεισ

444 ndash 2868 Δεύτεροσ λόγοσ του Μωυςή 51-21 Επανάληψη του Δεκαλόγου

121 ndash 2615 Σο δευτερονομιςτικό ldquoΒιβλίο του Νόμουrdquo

281-46 Ευλογίεσ και κατάρεσ

2869 ndash 3030 Σρίτοσ λόγοσ του Μωυςή

Προτροπέσ για πιςτότητα ςτη Διαθήκη και τον νόμο 31 ndash 34 Σελευταίεσ οδηγίεσ και θάνατοσ του Μωυςή 321-43 Η ωδή του Μωυςή

Κεντρικό θέμα του Δευτερονομίου αποτελεί ο τονιςμόσ τησ μοναδικότητασ του Θεού από την οποία απορρέει η διδαςκαλία για την ενότητα πίςτησ λατρείασ και

ηθικήσ καθώσ και η υποχρέωςη των Ιςραηλιτών για πιςτή τήρηςη των διατάξεων του νόμου Ο Θεόσ εξέλεξε από αγάπη και μόνον τον Ιςραήλ ωσ λαό του και

ςυνήψε μαζί του Διαθήκη Αλλά προώπόθεςη για την πιςτότητα του Θεού ςτουσ όρουσ τησ Διαθήκησ είναι η πιςτότητα του λαού ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

9

μοναδικού Θεού ο οποίοσ λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Οι αρχέσ αυτέσ του

Δευτερονομίου επηρέαςαν τη θρηςκευτική μεταρρύθμιςη του βαςιλιά Ιωςία (639-

609 πΧ) όταν ςύμφωνα με τη βιβλική αφήγηςη (Β΄Βα κεφ 22 ndash 23) κατά τη

διάρκεια επιςκευαςτικών εργαςιών ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ ανακαλύφθηκε ένα

βιβλίο του Νόμου που κατά πάςα πιθανότητα ταυτιζόταν με τον πυρήνα του

παρόντοσ έργου (121 ndash 2615)

Η διδαςκαλία του Δευτερονομίου ςυνοψίζεται ςτην περικοπή 64-9 που ςυνιςτά

μέχρι ςήμερα τη βαςική ομολογία πίςτεωσ του Ιςραήλ Σην εντολή τησ αγάπησ προσ το Θεό που περιέχεται ςτην περικοπή (65) θα χαρακτηρίςει ο Ιηςούσ Χριςτόσ

ωσ την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Ματ 2237-38)

ύνθεςη ndash Χρονολόγηςη

Σο πρόβλημα τησ ςυγγραφήσ και τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου αποτέλεςε από

την αρχαιότητα μέχρι ςήμερα αντικείμενο πολλών ςυζητήςεων Ομόφωνα η αρχαία

ιουδαΰκή και χριςτιανική παράδοςη αποδίδει το έργο ςτον Μωυςή ενώ επίςησ

ςχεδόν ομόφωνα η ςύγχρονη έρευνα το θεωρεί προΰόν μεταγενέςτερησ ςύνθεςησ αρχαίων προφορικών και γραπτών παραδόςεων που πιθανότατα ςυνέβη μετά τη

βαβυλώνια αιχμαλωςία των Ιουδαίων κατά την περίοδο τησ δράςησ του Έςδρα (ε΄ πΧ αιώνασ) Αν και εντελώσ αντίθετεσ οι δύο αυτέσ απόψεισ δεν θα πρέπει να

θεωρηθούν αντικρουόμενεσ μεταξύ τουσ διότι τα κριτήρια προςέγγιςησ του

προβλήματοσ από την αρχαία παράδοςη και τη ςύγχρονη έρευνα είναι διαφορετικά

Αναλυτικότερα τον ρόλο του Μωυςή ωσ ςυγγραφέα υπαινίςςεται η ίδια η

Πεντάτευχοσ αποδίδοντασ ςε αυτόν τη ςυγγραφή οριςμένων περικοπών τησ Έτςι ςτο βιβλίο Έξοδοσ αναφέρεται ότι μετά από μια νικηφόρα μάχη των Ιςραηλιτών

κατά των Αμαληκιτών ο ίδιοσ ο Θεόσ προέτρεψε τον Μωυςή

laquoΚατάγραψε ςε ένα βιβλίο αυτό το περιςτατικό για να μην ξεχαςτείraquo196

το ίδιο έργο αναφέρεται επίςησ ότι μετά από την κάθοδό του από το όροσ ινά

Ο Μωυςήσ κατέγραψε όλουσ τουσ λόγουσ του Κυρίου197 ενώ λίγο παρακάτω για άλλη μια φορά προτρέπεται ο Μωυςήσ από τον Θεό

laquoΓράψε αυτά τα λόγια γιατί με βάςη αυτά τα λόγια θα ςυνάψω διαθήκη μαζί ςου και με τουσ Ιςραηλίτεσraquo198

Ανάλογεσ αναφορέσ περιέχονται και ςτα βιβλία Ἀριθμοί199 και Δευτερονόμιον200

Με βάςη τα χωρία αυτά επικράτηςε όπωσ προκύπτει από μεταγενέςτερα έργα τησ

Βίβλου (πχ Μαλ 322 Νεε 81) πολύ νωρίσ ςτον ιουδαΰςμό η άποψη ότι ο Μωυςήσ υπήρξε ο ςυγγραφέασ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου και την ίδια άποψη

196 Εξο 1714 197 Εξο 244 198 Εξο 3427 199

332 200

444 3192224 3245

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

10

διατυπώνουν αργότερα και χριςτιανοί ςυγγραφείσ (πχ Λου 2444 Ιωα 146 545-

47 Ρωμ 105) Κατά τη χριςτιανική μάλιςτα περίοδο ο τονιςμόσ τησ ςημαςίασ

του Νόμου οδήγηςε τον ιουδαΰςμό ςτην άποψη ότι πραγματικόσ ςυγγραφέασ τησ

Πεντατεύχου είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ ενώ ο Μωυςήσ έπαιξε απλώσ τον ρόλο του

γραφέα Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η ςχετική ςημείωςη

του Βαβυλωνιακού Σαλμούδ ςύμφωνα με την οποία θεωρείται ότι laquoπεριφρονεί τον

λόγο του Κυρίου hellip όποιοσ υποςτηρίζει ότι ο Νόμοσ δεν προέρχεται από τον Ουρανό

Όμωσ ακόμη και αν ιςχυρίζεται ότι ολόκληροσ ο Νόμοσ προέρχεται από τον Ουρανό αλλά εξαιρεί έναν μεμονωμένο ςτίχο ο οποίοσ (κατά την άποψή του) δεν

λέχτηκε από τον Θεό αλλά από τον ίδιο τον Μωυςή hellip περιφρονεί τον λόγο του

Κυρίουrdquo201

Παράλληλα όμωσ άρχιςαν να διατυπώνονται και αμφιςβητήςεισ Σο Σαλμούδ

παραδίδει μια διαφωνία μεταξύ δύο ραβίνων του β΄ μΧ αιώνα πάνω ςτο ζήτημα

αν ο Μωυςήσ μπορεί να είναι ο ςυγγραφέασ των τελευταίων οχτώ ςτίχων τησ

Πεντατεύχου που αναφέρονται ςτον θάνατό του Ο ένασ ραβίνοσ τουσ απέδιδε ςτον

διάδοχο του Μωυςή ςτον Ιηςού του Ναυή ενώ ο άλλοσ επέμενε ότι ο Μωυςήσ κλαίγοντασ έγραψε και αυτούσ τουσ ςτίχουσ202 Ο γνωςτικόσ φιλόςοφοσ

Πτολεμαίοσ που έζηςε τον ίδιο αιώνα διαιρούςε για δογματικούσ λόγουσ την Πεντάτευχο ςε τρία τμήματα ςτο έργο του Μωυςή των πρεςβυτέρων και του

Θεού Σο επιχείρημά του κατά τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου από

τον Θεό ςτηριζόταν ςτο γεγονόσ ότι πολλά από όςα αναφέρονται ςε αυτήν

απορρίφτηκαν από τον Ιηςού Χριςτό (πχ ο νόμοσ για το διαζύγιοmiddot πρβλ Δευ 241

και Ματ 531-32) τισ λεγόμενεσ Κλημέντειεσ Ομιλίεσ των αρχών του γ΄ μΧ αιώνα ορθολογικέσ και δογματικέσ ςκέψεισ ςχετικά με την αναφορά ςτον θάνατο

του Μωυςή (Δευ 345-12) ή με περικοπέσ που φαίνεται να αμφιςβητούν την

παντοδυναμία του Θεού (όπωσ πχ ςτο Γεν 1821 όπου ο Θεόσ εμφανίζεται να

αγνοεί την πραγματική κατάςταςη που επικρατεί ςτα όδομα) οδήγηςαν τον άγνωςτο ςυγγραφέα τουσ ςτο ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί την τελική

έκδοςη μιασ καταγραφήσ από τουσ πρεςβυτέρουσ του Ιςραήλ τησ προφορικήσ

διδαςκαλίασ του Μωυςή Σελικά η άποψη που κυριάρχηςε τόςο ςτην ιουδαΰκή όςο

και ςτη χριςτιανική παράδοςη τησ α΄ μΧ χιλιετίασ είναι ότι ο Νόμοσ ςυνιςτά έργο

του Μωυςή η τελική όμωσ έκδοςή του έγινε από τον Έςδρα το Βαβυλωνιακό Σαλμούδ δηλώνεται χαρακτηριςτικά ότι ο Νόμοσ θα δινόταν διά του Έςδρα ςτουσ

Ιςραηλίτεσ αν δεν τον προλάβαινε ο Μωυςήσ203 Κατά ανάλογο τρόπο ςχολιάζει

τον ρόλο του Έςδρα ςτη διαμόρφωςη των βιβλίων του Νόμου και ο χριςτιανόσ

201 Sanhedrin 99a 202 Baba Bathra 15a 203 Gemara Sanhedrin 21b22a (πρβλ Mishna Sanhedrin 214) Πρβλ επίςησ Sukka 20a όπου αναφέρεται ότι ο

Νόμοσ ληςμονήθηκε από τουσ Ιςραηλίτεσ και όταν ήλθε ο Έςδρασ από την Βαβυλώνα τον θεμελίωςε πάλι Βλ επίςησ Joma 69b Megilla 10b Abboth I1

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

11

επίςκοποσ Κύρου Θεοδώρητοσ laquoΠρὸ πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν τῆσ ἑρμηνείασ204

ἐνιαυτῶν θείασ ϊναπληςθεὶσ χάριτοσ ὁ θαυμάςιοσ Ἔςδρασ τὰσ ἱερὰσ ϊνέγραψε

βίβλουσ ὑπὸ τῆσ τῶν Ἰουδαίων ϊμελείασ καὶ τῆσ τῶν Βαβυλωνίων δυςεβείασ

πάλαι διαφθαρείςασ hellip κϊκεῖνοσ ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματοσ τὴν τοῦτων

ϊνενεώςατο μνήμην hellipraquo205

Παρrsquo όλα αυτά οι αμφιςβητήςεισ τησ προέλευςησ ολόκληρησ τησ Πεντατεύχου

από τον Μωυςή ςυνεχίςτηκαν Ο Ιςαάκ ιμπν Γιαςούσ ένασ Ιςπανόσ Ιουδαίοσ του

μεςαίωνα (πέθανε το 1056 μΧ) ιςχυριζόταν ότι η περικοπή Γεν 3631-43 που περιέχει ένα κατάλογο των ηγεμόνων τησ Εδώμ πρέπει να γράφτηκε ςε

μεταγενέςτερη περίοδο το ςυμπέραςμα αυτό κατέληξε από την παρατήρηςη ότι ο

κατάλογοσ ειςάγεται με τη φράςη

Οι βαςιλιάδεσ που κυβέρνηςαν την Εδώμ πριν ανακηρυχθεί βαςιλιάσ ςτον Ιςραήλ ήταν Ο Βαλάκ ο γιοσ του Βεώρ hellip

Από τη φράςη αυτήν προκύπτει ςαφώσ ότι η ςυγκεκριμένη περικοπή δεν μπορεί να

γράφτηκε πριν από την ειςαγωγή του θεςμού τησ βαςιλείασ ςτον Ιςραήλ

Μελετώντασ μάλιςτα το περιεχόμενο του καταλόγου υπολόγιςε τον καταρτιςμό του ςτην περίοδο που βαςιλιάσ ςτον Ιούδα ήταν ο Ιωςαφάτ (868 - 847 πΧ) Ο

Αβραάμ ιμπν Εζρά ένασ από τουσ μεγαλύτερουσ Ιουδαίουσ διανοούμενουσ του μεςαίωνα ο οποίοσ και διαςώζει την παραπάνω άποψη του ιμπν Γιαςούσ206 την

απορρίπτει με αγανάκτηςη και διακηρύςςει ότι το βιβλίο αυτό έπρεπε να καεί

Παρrsquo όλα αυτά και ο ίδιοσ εξέφραςε αντιρρήςεισ αν και πολύ προςεκτικά

διατυπωμένεσ για την προέλευςη οριςμένων περικοπών τησ Πεντατεύχου από τον

Μωυςή το Γεν 126 για παράδειγμα αναφέρεται χαρακτηριςτικά Ο Άβραμ διέςχιςε κατά μήκοσ τη χώρα ώσ την Ψηλή Βαλανιδιά ςτην τοποθεςία υχέμ Σην εποχή εκείνη ςτη χώρα κατοικούςαν οι Χαναναίοι

χολιάζοντασ ο ιμπν Εζρά τον ςτίχο αυτόν παρατηρεί laquoΦαίνεται ότι η γη Χαναάν είχε κατακτηθεί από άλλουσ αν όμωσ δεν ςυνέβη κάτι τέτοιο τότε κρύβεται εδώ

κάποιο μυςτικό και ο ςυνετόσ θα ςιωπήςειraquo Σο ldquoμυςτικόrdquo ςυνίςταται ςτο ότι ο

ςτίχοσ φαίνεται να προώποθέτει πωσ οι Χαναναίοι δεν αποτελούςαν πλέον κατά την

εποχή του Αβραάμ ένα ςαφώσ διάφορο τμήμα του πληθυςμού ενώ μέχρι την εποχή

του ολομώντα τουλάχιςτον ςυνέβαινε το αντίθετο (Γ΄Βα 916) ε άλλα χωρία εφιςτά την προςοχή ςε εκφράςεισ όπωσ laquoκαὶ ἔγραψε Μωυςῆσraquo (Εξο 244 Αρι 332

και κυρίωσ Δευ 319) και laquoπέραν τοῦ Ἰορδάνουraquo (Δευ 11) και δίνει ςτουσ

αναγνώςτεσ του τη ςυμβουλή laquoΑν κατανοείσ το μυςτικό τουσ θα αναγνωρίςεισ την αλήθειαraquo την πρώτη περίπτωςη ο Μωυςήσ εμφανίζεται να μιλά ςε γ πρόςωπο

για τον εαυτό του ενώ ςτη δεύτερη η έκφραςη δηλώνει την ανατολική όχθη του

204 Ενν τη μετάφραςη του Νόμου ςτα ελληνικά που πραγματοποιήθηκε τον γ΄ πΧ αιώνα ςτην Αλεξάνδρεια τησ

Αιγύπτου 205 Ἑρμηνεία εἰσ τοὺσ Ψαλμούσ PG 80864Α 206 Τπόμνημα ςτο Γένεςισ λσ΄ 31

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

12

Ιορδάνη πράγμα που φανερώνει ότι το κείμενο γράφτηκε ςτη δυτική όχθη όπου ο

Μωυςήσ δεν πήγε ποτέ Οριςμένοι ςυγγραφείσ υπομνημάτων ενοχλήθηκαν

ιδιαίτερα από τισ παραπάνω παρατηρήςεισ και ο Ναχμανίδησ (1194-1270 μΧ)

διακήρυξε ότι θα έπρεπε κανείσ laquoνα χύςει ςτο ςτόμα του λιωμένο χρυςόraquo

Μεταγενέςτεροι ερευνητέσ επιςημαίνουν και άλλα χωρία όπωσ

καὶ ἐν ηιρ ἐνεκάθητο ὁ Χορραῖοσ πρότερον καὶ υἱοὶ Ηςαυ ϊπώλεςαν αὐτοὺσ καὶ ἐξέτριψαν αὐτοὺσ ϊπὸ προςώπου αὐτῶν καὶ κατῳκίςθηςαν ϊντrsquo αὐτῶν ὃν τρόπον ἐποίηςεν Ιςραηλ τὴν γῆν τῆσ κληρονομίασ αὐτοῦ ἣν δέδωκεν κύριοσ αὐτοῖσ207

Ή

καὶ ἐτελεύτηςεν Μωυςῆσ οἰκέτησ κυρίου ἐν γῇ Μωὰβ διὰ ῥήματοσ Κυρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸν ἐν Γαὶ ἐν γῇ Μωὰβ ἐγγὺσ οἴκου Φογώρmiddot καὶ οὐκ οἶδεν οὐδεὶσ τὴν ταφὴν αὐτοῦ ἕωσ τῆσ ἡμέρασ ταύτησ Μωυςῆσ δὲ ἦν ἑκατὸν καὶ εἴκοςι ἐτῶν ἐν τῷ τελευτᾶν αὐτόνmiddot οὐκ ἠμαυρώθηςαν οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ οὐδὲ ἐφθάρηςαν τὰ χελύνια αὐτοῦ καὶ ἔκλαυςαν οἱ υἱοὶ Ἰςραὴλ τὸν Μωυςῆν ἐν Ἀραβὼθ Μωὰβ ἐπὶ τοῦ Ιορδάνου κατὰ Ἱεριχὼ τριάκοντα ἡμέρασmiddot καὶ ςυνετελέςθηςαν αἱ ἡμέραι πένθουσ κλαυθμοῦ Μωυςῆ 208

τα οποία φαίνεται να γράφτηκαν πολύ μετά τον θάνατο του Μωυςή209

Μια ςύγκριςη ανάμεςα ςτα βιβλία τησ Πεντατεύχου και τα υπόλοιπα βιβλία

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ οδηγεί ςτα ίδια ςυμπεράςματα καθώσ ςε πλήθοσ

περιπτώςεων φαίνεται να μη λαμβάνονται υπόψη διάφορεσ εντολέσ που

περιέχονται ςτην Πεντάτευχο210 Όταν για παράδειγμα ο ολομών εγκαινίαςε τον ναό οργάνωςε μια γιορτή διάρκειασ 14 ημερών (Γ΄Βα 865) και η επόμενη

μέρα ήταν η εικοςτή τρίτη του έβδομου μήνα (Β΄Πα 710) ύμφωνα όμωσ με το

Λευ 2327 τη δέκατη μέρα του έβδομου μήνα γιορτάζεται η Γιορτή του

Εξιλαςμού Αυτό ςημαίνει ή ότι ο ολομών αγνόηςε μια από τισ μεγαλύτερεσ γιορτέσ του Ιςραήλ (πράγμα μάλλον απίθανο) ή ότι αυτή δεν είχε μέχρι την εποχή

του θεςμοθετηθεί ακόμη (άρα το βιβλίο του Λευιτικού δεν είχε ακόμη πάρει τη

ςημερινή του μορφή) την Πεντάτευχο επίςησ τονίζεται ότι θυςία επιτρέπεται να

προςφερθεί μόνο ςτον τόπο

ὃν ἂν ἐκλέξηται Κύριοσ ὁ Θεὸσ ὑμῶν ἐπικληθῆναι τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐκεῖ211 και μάλιςτα από ιερείσ που προέρχονται από τη γενιά του Ααρών (Αρι κεφ 18 κά)

Παρrsquo όλα αυτά ςτα ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αναφέρονται

207

Δευ 212 208

Δευ 345-8 209

Πρβλ επίςησ Λευ 1824-30 που φαίνεται να προώποθέτει την κατάκτηςη τησ Χαναάν 210

ε κάποιεσ περιπτώςεισ αντίθετα γίνονται αναφορέσ ςε εντολέσ που περιέχονται ςτην Πεντάτευχο Έτςι η εντολή του Μωυςή για ευλογία και κατάρα ςτα όρη Γαριζίν και Γαιβάλ (Εβάλ) αντίςτοιχα (Δευ 1129εξ) εκπληρώνεται από

τον Ιηςού του Ναυή (Ιης 830εξ) και ο Αμαςίασ ςυγχωρεί τα παιδιά των δολοφόνων του πατέρα του υπακούοντασ ςτη

ςχετική εντολή του Δευ 2416 laquoοὐκ ϊποθανοῦνται πατέρεσ ὑπὲρ τέκνων καὶ υἱοὶ οὐκ ϊποθανοῦνται ὑπὲρ πατέρωνraquo (Δ΄Βα 146) 211

Δευ 1211

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

13

προςφορέσ θυςιών από διάφορα πρόςωπα όπωσ ο Γεδεών ο αμουήλ και ο Ηλίασ

Σο Δευ 2019 απαγορεύει την καταςτροφή των οπωροφόρων δένδρων κατά τισ

πολεμικέσ επιχειρήςεισ όμωσ ςύμφωνα με το Δ΄Βα 319 ο προφήτησ Ελιςαίοσ

προςτάζει τουσ Ιςραηλίτεσ να κόψουν κάθε καλό δένδρο τησ Μωάβ Ακόμη πιο

αντιφατικέσ ςε ςχέςη με όςα αναφέρονται ςτην Πεντάτευχο είναι οι οδηγίεσ του

Ιεζεκιήλ για την αποκατάςταςη τησ λατρείασ ςτον μεταιχμαλωςιακό ναό (Ιεζ 40 ndash

48)middot Σα ζώα που προςφέρονται ωσ θυςία πρέπει να ςφάζονται πάνω ςε πέτρινα

τραπέζια (Ιεζ 4038εξ) ενώ ςτο Δευτερονόμιον γίνεται ρητά λόγοσ για ςφαγή πάνω ςτο θυςιαςτήριο Καθορίζει επίςησ ένα τυπικό εξιλέωςησ κατά την έβδομη μέρα του

πρώτου μήνα (Ιεζ 4520) για το οποίο δεν γίνεται καθόλου λόγοσ ςτην

Πεντάτευχο Ο καθοριςμόσ τέλοσ τησ θυςίασ για τη γιορτή τησ Νουμηνίασ

διαφοροποιείται ουςιαςτικά από τισ ςχετικέσ διατάξεισ του βιβλίου των Αριθμών

καθώσ ςτο Αρι 2811 γίνεται λόγοσ για δύο μοςχάρια ένα κριάρι και εφτά

χρονιάρικα αρνιά ενώ ςτο Ιεζ 466 για ένα μοςχάρι έξι αρνιά και ένα κριάρι Με

βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι η

Πεντάτευχοσ είναι έργο πολύ μεταγενέςτερο Παράλληλα οι επιςτήμονεσ διαπίςτωςαν ότι ςτο ίδιο το κείμενο τησ

Πεντατεύχου υπάρχουν πολλέσ αντιφάςεισ και επομένωσ αυτό δεν μπορεί να προέρχεται από ένα ςυγγραφέα το Γεν 1717 αναφέρεται ότι η γυναίκα του

Αβραάμ άρρα ήταν ενενήντα χρονών ενώ ςτο κεφ 20 ότι ο βαςιλιάσ των

Γεράρων Αβιμέλεχ θαυμάζει την ομορφιά τησ και θέλει να την κάνει γυναίκα του

ύμφωνα με το Γεν 372 ο Ιωςήφ ήταν τουλάχιςτον δεκαεφτά χρονών όταν

πουλήθηκε ςτην Αίγυπτο και κατά το Γεν 4146 τριάντα χρονών όταν κλήθηκε για πρώτη φορά από το φαραώ Ακολούθηςαν τα εφτά χρόνια τησ αφθονίασ (Γεν

4147) και μετά δύο χρόνια ήρθαν τα αδέλφια του ςτην Αίγυπτο (Γεν 456) Έτςι

ο χρόνοσ που μεςολαβεί ανάμεςα ςτην πώληςη του Ιωςήφ και την άφιξη των

αδελφών του ςτην Αίγυπτο υπολογίζεται ςε εικοςιδύο χρόνια το ίδιο διάςτημα όμωσ (Γεν 381) ο αδελφόσ του Ιούδασ παντρεύτηκε απόκτηςε τρεισ γιουσ από

τουσ οποίουσ ο πρώτοσ και ο δεύτεροσ παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Θάμαρ και

πέθαναν ςτη ςυνέχεια παραπλανήθηκε από τη νύφη του και απόκτηςε μαζί τησ

δίδυμουσ γιουσ (Γεν 38) από τουσ οποίουσ ο ένασ ο Φαρέσ έκανε επίςησ δύο παιδιά

(Γεν 4612) Είναι προφανέσ ότι δεν είναι δυνατό να χωρέςουν τρεισ γενιέσ ςε τόςο μικρό χρονικό διάςτημα Η Κιβωτόσ τησ Διαθήκησ καταςκευάςτηκε κατά το Δευ

103 από τον Μωυςή ενώ κατά το Εξο 381 από τον Βεςελεήλ ύμφωνα με το

Εξο 4021 αυτή ήταν τοποθετημένη ςτη κηνή η οποία κατά το Αρι 217 βριςκόταν ςτο κέντρο του ςτρατοπέδου ενώ ςύμφωνα με το Αρι 1033 η Κιβωτόσ

προπορευόταν ςε διάςτημα τριών ημερών από τουσ Ιςραηλίτεσ Κατά το Αρι 131-2 η αποςτολή των καταςκόπων ςτη Χαναάν έγινε ύςτερα από εντολή του Θεού ενώ

κατά το Δευ 122 ύςτερα από απαίτηςη του λαού Ο Ααρών πέθανε κατά το Αρι

3337-38 ςτο όροσ Ωρ ενώ ςύμφωνα με το Δευ 106 ςτη Μιςαδαί (εβρ Μοςερά)

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

14

Εκτόσ από τισ παραπάνω αντιφάςεισ διαπιςτώθηκε επίςησ ότι οριςμένα γεγονότα

περιγράφονται δύο φορέσ και μάλιςτα με διαφορετικό τρόπο Η δημιουργία του

κόςμου για παράδειγμα περιγράφεται ςτο Γεν 11 ndash 24α (όπου τα ζώα

δημιουργούνται πριν από τον άνθρωπο) και ςτο Γεν 24β-25 (όπου ο άνδρασ

δημιουργείται πριν από τα ζώα) Δύο φορέσ επίςησ αιτιολογείται η ονοματοδοςία

οριςμένων τόπων όπωσ πχ τησ Βηρςαβεέ (Γεν 2122εξ και 2623εξ) ή προςώπων

όπωσ πχ του Ιακώβ (Γεν 3229 και 3510) Άλλοτε πάλι περιγράφονται δύο (ή

περιςςότερα) διαφορετικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο ώςτε να δίνεται η εντύπωςη ότι πρόκειται για δύο (ή και περιςςότερεσ) διαφορετικέσ περιγραφέσ του

ίδιου πράγματοσ Η παλλακίδα του Αβραάμ Άγαρ διώκεται δύο φορέσ από τη

άρρα (Γεν 16 και 219εξ) και έρχεται ςε βοήθεια τησ κάποιοσ άγγελοσ κοντά ςε

μια πηγή ςτην έρημο Η άρρα παρουςιάζεται δύο φορέσ ςαν αδελφή του Αβραάμ

και οδηγείται ςτο χαρέμι του τοπικού βαςιλιά αλλά ςώζεται με την επέμβαςη του

Θεού (Γεν 1210-20 και 20) Σο ίδιο ακριβώσ επειςόδιο επαναλαμβάνεται με τη

γυναίκα του Ιςαάκ την Ρεβέκκα (Γεν 267εξ) Οι κατάλογοι των απογόνων του

Κάιν (Γεν 417εξ) και του Καινάν (Γεν 512εξ) μοιάζουν να είναι παραλλαγέσ του ίδιου καταλόγου Αυτά τα παραδείγματα και πλήθοσ άλλων οδήγηςαν τουσ

ερευνητέσ ςτην υπόθεςη ότι η Πεντάτευχοσ αντλεί υλικό από περιςςότερεσ πηγέσ Η υπόθεςη αυτή ενιςχύθηκε από τη διαπίςτωςη ότι και εςωτερικά ςε οριςμένεσ

αφηγήςεισ υπάρχουν πολλέσ επαναλήψεισ και αντιφάςεισ Έτςι ςτην αφήγηςη για

τον κατακλυςμό γίνεται δύο φορέσ λόγοσ για την απόφαςη του Θεού να

καταςτρέψει τον κόςμο (Γεν 65-8 και 11-13) και δύο φορέσ προςτάζεται ο Νώε να

μπει ςτην κιβωτό (Γεν 618-20 και 71-3) αλλά τη δεύτερη φορά καλείται να πάρει εφτά ζεύγη από κάθε είδοσ ldquoκαθαρούrdquo ζώου μαζί του ενώ την πρώτη μόνο

ένα την αφήγηςη για την πώληςη του Ιωςήφ γίνεται λόγοσ πότε για Ιςμαηλίτεσ

εμπόρουσ (Γεν 37252728 και 391) και πότε για Μαδιανίτεσ (Γεν 3728 και 36)

Ο Ιούδασ προτείνει ςτουσ αδελφούσ του να μη ςκοτώςουν τον Ιωςήφ (Γεν 3726) ενώ ήδη είχε γίνει αποδεκτή η ανάλογη πρόταςη του Ρουβήν (Γεν 3722)

Με βάςη τισ διαπιςτώςεισ αυτέσ πολλοί ερευνητέσ κατέληξαν ςτο ςυμπέραςμα ότι

ςε τέτοιεσ περιπτώςεισ δύο διαφορετικέσ αφηγήςεισ προερχόμενεσ από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ ςυνενώθηκαν ύςτερα από ςχετική επεξεργαςία ςε μία

Η αναγνώριςη ότι η Πεντάτευχοσ αποτελεί ςύνθετο έργο οδήγηςε την έρευνα ςτην αναζήτηςη τησ πορείασ τησ ςύνθεςησ αυτήσ Αποτέλεςμα τησ προςπάθειασ

αυτήσ ήταν μια τεράςτια ςυγγραφική παραγωγή που ςτη ςυνέχεια θα

παρουςιαςτεί ςυνοπτικά Σο 1753 ο Jean Astruc επιχείρηςε να ανακαλύψει laquoτισ αρχικέσ πηγέσ που φαίνεται να χρηςιμοποίηςε ο Μωυςήσ για τη ςυγγραφή τησ

Γενέςεωσraquo Ξεκινώντασ από τη διαπίςτωςη ότι ο Θεόσ αναφέρεται ςτο πρωτότυπο εβραΰκό κείμενο οριςμένεσ φορέσ ωσ Ελοχίμ και άλλοτε ωσ Γιαχβέ διατύπωςε την

υπόθεςη ότι υπήρχαν δύο κυρίωσ πηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ χαρακτηρίζεται

αντίςτοιχα με ένα από τα δύο αυτά ονόματα Απέμενε μετά την κατανομή του υλικού τησ Γενέςεωσ ςτισ δύο πηγέσ ένα υπόλοιπο περίπου 130 ςτίχων που το

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

15

μοίραςε ςε υποπηγέσ Έτςι κατέταςςε πχ την ιςτορία για την αποπομπή τησ

Άγαρ του Γεν 16 ςτην laquoΓιαχβική πηγήraquo και εκείνη του Γεν 21 ςτην laquoΕλοχιμικήraquo

Σο 1805 ο WML de Wette επιςημαίνει την ιδιαιτερότητα του Δευτερονομίου

ωσ προσ το ύφοσ και τισ ιδέεσ και εκπροςωπεί την άποψη ότι αυτό προέρχεται από

άλλο ςυγγραφέα Σο χαρακτηριςτικό ύφοσ του Δευτερονομίου μπορεί να

αναγνωριςτεί ακόμη και ςτη μετάφραςη Εκφράςεισ όπωσ laquoτὴν γῆν ἣν Κύριοσ ὁ Θεόσ ςου δίδωςί ςοιraquo ή laquoἐξ ὅλησ τῆσ καρδίασ ςου καὶ ἐξ ὅλησ τῆσ ψυχῆσ ςουraquo επαναλαμβάνονται ςυνέχεια Οι ςτίχοι επίςησ είναι κάπωσ μακρύτεροι (κατά μέςον όρο 15 λέξεισ) από ότι ςτην υπόλοιπη Πεντάτευχο (κατά μέςον όρο 137 λέξεισ)

Ο Η Hupfeld διαπίςτωςε αργότερα (1853) ότι τα λεγόμενα ldquoελοχιμικάrdquo μέρη τησ

Γενέςεωσ μπορούν να διακριθούν από άποψη ύφουσ ςε τυποποιημένεσ αφηγήςεισ

(πχ Γεν 1 όπου επαναλαμβάνονται ςυνεχώσ οι ίδιεσ εκφράςεισ) και αφηγήςεισ

που έχουν ςυνταχθεί ελεύθερα και παρουςιάζουν μια ζωντάνια (πχ Γεν 201-17)

Παραπέμποντασ ςτισ δύο ldquoελοχιμικέσrdquo παραςτάςεισ τησ ονοματοδοςίασ τησ Βαιθήλ

(Γεν κη 10-20 και λε 1-7) και τησ μετονομαςίασ του Ιακώβ ςε Ιςραήλ (Γεν λβ

28-29 και λε 9-15) καταλήγει ςτο ςυμπέραςμα ότι υπήρχαν δύο ldquoελοχιμιςτέσrdquo ςυγγραφείσ Κατά τον τρόπο αυτό ο αριθμόσ των πηγών ανέρχεται ςτισ τέςςερισ

την πηγή που χρηςιμοποιεί για τον Θεό το όνομα Γιαχβέ και χαρακτηρίζεται με το γράμμα J την πηγή που χρηςιμοποιεί ο ςυγγραφέασ του Δευτερονομίου και

ςυμβολίζεται με το γράμμα D και τισ δύο πηγέσ που χρηςιμοποιούν για τον Θεό

το όνομα Ελοχίμ και δηλώνονται η μία που εμφανίζει τυποποιημένη μορφή με το

γράμμα Ρ (από τη λέξη priest ιερέασ εξαιτίασ του ιερατικού χαρακτήρα τησ) και η

άλλη με το γράμμα Ε ε οριςμένεσ περικοπέσ τησ Γενέςεωσ η αναγνώριςη τησ πηγήσ από την οποία προέρχονται μπορεί να γίνει χωρίσ ιδιαίτερα προβλήματα Σο

Γεν 24 (γάμοσ του Ιςαάκ) για παράδειγμα μπορεί να αποδοθεί ςτην J το Γεν

218-21 (δίωξη τησ Άγαρ και του Ιςμαήλ) ςτην Ε και το Γεν 23 (αγορά του τάφου

τησ άρρασ) ςτην Ρ ε άλλεσ περιπτώςεισ όμωσ όπωσ πχ ςτην ιςτορία του κατακλυςμού (Γεν 65 ndash 917) απαιτούνται δραςτικότερεσ επεμβάςεισ γιατί ο

τελικόσ ςυντάκτησ ςυνένωςε ςε μια ενιαία αφήγηςη υλικό προερχόμενο από δύο

διαφορετικέσ πηγέσ Ενδεικτικά αναφέρεται το Γεν 716 που ςτο πρώτο ημιςτίχιο

χρηςιμοποιεί το όνομα Ελοχίμ (Ρ) ενώ ςτο δεύτερο το όνομα Γιαχβέ (J) Ακόμη

περιςςότερεσ δυςκολίεσ παρουςιάζει η διάκριςη ανάμεςα ςτισ πηγέσ Ε και Ρ η οποία εφόςον και οι δύο χρηςιμοποιούν το ίδιο όνομα για το Θεό είναι δυνατή μόνο

με βάςη τη διαφορά ύφουσ Οι δυςκολίεσ πληθαίνουν ςτα επόμενα βιβλία τησ

Πεντατεύχου γιατί μετά τα πρώτα κεφάλαια τησ Εξόδου το όνομα Ελοχίμ χρηςιμοποιείται όλο και ςπανιότερα Μέχρι το Εξο 6 το όνομα εμφανίζεται περίπου

δύο φορέσ ανά κεφάλαιο ενώ ςτη ςυνέχεια μία φορά ανά πέντε κεφάλαια Αυτό οφείλεται ςτην άποψη τόςο τησ Ε (Εξο 313εξ) όςο και τησ Ρ (Εξο 62εξ) ότι το

όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ςτην ανθρωπότητα όταν ο Μωυςήσ

κλήθηκε από τον Θεό να οδηγήςει τουσ Ιςραηλίτεσ έξω από την Αίγυπτο Παρrsquo όλα αυτά επιμελέςτερεσ έρευνεσ ωσ προσ το περιεχόμενο και τη μορφή των χωρίων τησ

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

16

Γενέςεωσ που αποδίδονταν ςτισ πηγέσ J Ε και Ρ άνοιξαν ςτουσ επιςτήμονεσ τον

δρόμο για την κατάταξη και των υπόλοιπων χωρίων μέχρι το βιβλίο των Αριθμών (το Δευτερονόμιο όπωσ αναφέρθηκε προέρχεται από την τέταρτη πηγή D) ςτισ

τρεισ πηγέσ

Η προςπάθειεσ των ερευνητών για χρονολόγηςη των τεςςάρων πηγών αρχίζουν

από τη D το Δ΄Βα 223εξ αναφέρεται ότι κατά το δέκατο όγδοο έτοσ τησ

βαςιλείασ του Ιωςία (62221 πΧ) βρέθηκε ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ το laquoΒιβλίον του Νόμουraquo που έδωςε ςτον βαςιλιά του Ιούδα την αφορμή για να επιχειρήςει μια ριζική θρηςκευτική μεταρρύθμιςη Απαγόρευςε τη λατρεία των ειδώλων και τησ

laquoςτρατιάσ τον ουρανούraquo κατέςτρεψε τα laquoυψηλάraquo και αναγνώριςε ωσ μοναδικό

νόμιμο τόπο λατρείασ του Γιαχβέ τον ναό του ολομώντα Σα μέτρα αυτά

επιτρέπουν την υπόθεςη ότι το αναφερόμενο βιβλίο ήταν το Δευτερονόμιον το

οποίο περιορίζει ρητά την προςφορά θυςιών μόνο ςε έναν τόπο (Δευ 12) και

απαγορεύει τη λατρεία των ουράνιων ςωμάτων (Δευ 419 173) Ο χρόνοσ

ςυγγραφήσ τησ D υπολογίςτηκε ςε μια ή δυο γενιέσ νωρίτερα γιατί η λατρεία τησ

laquoδυνάμεωσςτρατιάσ του ουρανούraquo (Δ΄Βα 212-9 Β΄Πα 332-9) ειςήχθηκε πιθανότατα από τον βαςιλιά του Ιούδα Μαναςςή (696-642 πΧ) και ακόμη γιατί

παρατηρούνται μορφολογικέσ ομοιότητεσ ανάμεςα ςτη D και ςτον προφήτη Ιερεμία του ζ πΧ αιώνα Η χρονολόγηςη των υπόλοιπων πηγών ήταν βέβαια

δυςκολότερη αλλά οι εργαςίεσ του Julius Wellhausen212 κατέληξαν ςε ένα κατrsquo

αρχήν γενικά αποδεκτό ςχήμα Σο βαςικό κριτήριο του προσ την κατεύθυνςη αυτή

αποτέλεςε ο τόποσ λατρείασ Σόςο ςτη J όςο και ςτην Ε αναφέρεται η ίδρυςη

διάφορων ιερών που αργότερα αποτέλεςαν τόπουσ λατρείασ του Ιςραήλ (πχ Χεβρών Βαιθήλ κλπ) Οι αφηγήςεισ για την ίδρυςη των παραπάνω ιερών δεν

περιέχουν κάποια ένδειξη ότι αυτά θεωρούνταν όπωσ κατά την εποχή τησ D

παράνομα κέντρα λατρείασ Αντίθετα μάλιςτα η Βαιθήλ χαρακτηρίζεται ωσ laquoοίκοσ του Θεούraquo και laquoπύλη του ουρανούraquo Έτςι υπέθεςε ο Wellhausen ότι η J και η Ε προέρχονται από την προ του Ιωςία εποχή κατά την οποία όπωσ μαρτυρούν τα

lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo τησ Παλαιάσ Διαθήκησ προφήτεσ βαςιλιάδεσ και άλλα

πρόςωπα προςέφεραν τισ θυςίεσ τουσ ςε διάφορουσ τόπουσ Η χρονική ςχέςη

ανάμεςα ςτισ δύο πηγέσ καθορίςτηκε με βάςη τισ ιδέεσ τουσ Η Ε εμφανίζει μια πιο

εξελιγμένη θεολογία και έτςι θεωρήθηκε μεταγενέςτερη τησ J Ο άγγελοσ πχ απευθύνεται ςύμφωνα με την J ςτην Άγαρ από τη γη (Γεν 167) ενώ κατά την Ε

από τον ουρανό (Γεν 2117) Ο πλούτοσ που απόκτηςε ο Ιακώβ όταν βριςκόταν

ςτην υπηρεςία του πεθερού του θεωρείται από την J ωσ αποτέλεςμα τησ δικήσ του εξυπνάδασ (Γεν 3029εξ) ενώ από την Ε ωσ βοήθεια του Θεού ενάντια ςτην

προςπάθεια του Λάβαν να τον εξαπατήςει (Γεν 319εξ) Έτςι η ςυγγραφή τησ J τοποθετήθηκε χρονολογικά κατά τον ι΄θ΄ και τησ Ε κατά τον η΄ πΧ αιώνα

212

Κυρίωσ το έργο του Prolegomena zur Geschichte Israels Berlin 61905 ςελ 346 404

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

17

Πριν από τον Wellhausen η Ρ εξαιτίασ των πολλών αριθμών ονομάτων και

λοιπών λεπτομερειών που αναφέρει θεωρείτο ςαν η αρχαιότερη πηγή Ο

Wellhausen όμωσ επεςήμανε ότι η Ρ έχει υπόψη τησ πάντοτε μόνον έναν κεντρικό

τόπο λατρείασ κατά την περίοδο των περιπλανήςεων των Ιςραηλιτών ςτην έρημο

τη κηνή Από την άποψη αυτή βρίςκεται ςτην ίδια γραμμή με τη D Εκτόσ

αυτού οι διαφορέσ ςτο τελετουργικό ανάμεςα ςτην Ρ και τα κεφάλαια 40 ndash 48 του

βιβλίου του Ιεζεκιήλ οδηγούν ςτο ςυμπέραςμα ότι ο προφήτησ που έδραςε ςτισ

αρχέσ του σ΄ πΧ αιώνα αγνοούςε τισ ςχετικέσ διατάξεισ τησ Ρ Κατά ςυνέπεια η ςυγγραφή τησ Ρ θα πρέπει να τοποθετηθεί μεταξύ σ΄ και ε΄ πΧ αιώνα χετικά με

τουσ αριθμούσ τα ονόματα κλπ ο Wellhausen διατύπωςε την άποψη ότι

αποτελούν απλά ςχήματα που προέρχονται από τη μεταγενέςτερη ιουδαΰκή

φανταςία ύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω η Πεντάτευχοσ ςτην ολοκληρωμένη

μορφή τησ που προέκυψε από τη ςύνθεςη όλων των πηγών ύςτερα από μια ςειρά

επεξεργαςίεσ δόθηκε για πρώτη φορά από τον Έςδρα γύρω ςτα 444 πΧ κατά τη

ςυνέλευςη για την οποία κάνει λόγο το Νεε κεφ 8

Μια τέτοια αναπαράςταςη τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου επηρεάζει φυςικά κατά δραςτικό τρόπο και τον τρόπο ανάγνωςησ του κειμένου Ο Wellhausen

θεωρούςε τισ πηγέσ ςαν γραπτά κείμενα το καθένα από τα οποία διαμορφώθηκε ςε μια ςυγκεκριμένη χρονική ςτιγμή Έτςι θεωρήθηκε ότι κάθε κείμενο

αντικατόπτριζε περιςςότερο την εποχή που γράφτηκε παρά εκείνη την οποία ςτην

πραγματικότητα περιέγραφε Η αφήγηςη για το χρυςό μόςχο για παράδειγμα

αποδίδεται ςτην J και Ε και κατά ςυνέπεια θα πρέπει να γράφτηκε τον η΄ πΧ

αιώνα Αν ληφθούν υπόψη τα ιςτορικά δεδομένα τησ εποχήσ αυτήσ μπορεί να υποτεθεί ότι αφορμή για την ςύνθεςη τησ ςχετικήσ αφήγηςησ αποτέλεςε η λατρεία

των χρυςών μόςχων ςτα ιερά του Βόρειου Βαςιλείου Δαν και Βαιθήλ και ςκοπόσ

τησ ήταν η δυςφήμηςη τησ λατρείασ αυτήσ (πρβλ Εξο 324β με Γ΄Βα 1228β)213

το βιβλίο των Αριθμών περιγράφεται μια διαμαρτυρία των Λευιτών υπό την ηγεςία του Κορέ για τον προνομιακό ρόλο τησ οικογένειασ του Ααρών ςτη λατρεία

Οι διαμαρτυρόμενοι απευθύνονται ςτον Μωυςή και τον Ααρών με τα λόγια

laquoἘχέτω ὑμῖν ὅτι πᾶςα ἡ ςυναγωγὴ πάντεσ ἅγιοι καὶ ἐν αὐτοῖσ Κύριοσ καὶ διὰ τί κατανίςταςθε ἐπὶ τὴν ςυναγωγὴν Κυρίουraquo (Αρι 163) Πηγή τησ αφήγηςησ αυτήσ

θεωρείται η Ρ τη D οι ιερείσ ονομάζονται laquoΛευίτεσraquo ή laquoγιοι του Λευίraquo χωρίσ οποιοδήποτε ίχνοσ διάκριςησ μεταξύ των λευιτικών οικογενειών Αντίθετα ςτην Ρ

(ιδιαίτερα Αρι κεφ 3 ndash 4) οι ιερείσ ονομάζονται laquoγιοι του Ααρώνraquo ενώ οι υπόλοιποι

Λευίτεσ διακρίνονται ςαφώσ από αυτούσ και περιορίζονται ςε κατώτερεσ υπηρεςίεσ ςτο ιερό Με βάςη τα παραπάνω προκύπτει το ςυμπέραςμα ότι μέχρι τον ζ΄ πΧ

αιώνα τουλάχιςτον (εποχή τησ ςυγγραφήσ τησ D) όλοι οι Λευίτεσ υπηρετούςαν ωσ

213

Είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη χαρακτηριςτικό ότι ςύμφωνα με το Εξο 324 ο Ααρών αν και καταςκευάζει ένα

μόνο μοςχάρι απευθύνεται ςτουσ Ιςραηλίτεσ με τα λόγια που ςύμφωνα με το Γ΄Βα 1228 απευθύνθηκε ςτουσ

Ιςραηλίτεσ ο βαςιλιάσ Ιεροβοάμ ο οποίοσ είχε καταςκευάςει δύο μοςχάρια laquoΑυτοί είναι οι θεοί ςασ που ςασ έβγαλαν από την Αίγυπτοraquo

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

18

ιερείσ ενώ αργότερα ιερατικά καθήκοντα αναλάμβαναν μόνον οι οικογένειεσ που

μπορούςαν να αποδείξουν την καταγωγή τουσ από τον Ααρών Η πρακτική αυτή

αντικατοπτρίζεται και ςτο βιβλίο του Ιεζεκιήλ όπου το ιερατικό αξίωμα

περιορίζεται μόνον ςτουσ απογόνουσ του αδώκ που θεωρούνταν ότι αποτελούςαν

έναν κλάδο τησ οικογένειασ του Ααρών Κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατό

ςύμφωνα πάντα με τα παραπάνω να αντληθούν ιςτορικέσ πληροφορίεσ από τισ

αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ παρά μόνον για την εποχή κατά την οποία αυτέσ

διαμορφώθηκαν Αυτή η εποχή όπωσ παρατηρεί χαρακτηριςτικά ο Wellhausen προβάλλεται ςτο παρελθόν και αντικατοπτρίζεται εκεί ςαν μια θολή

αεροφωτογραφία214

Από τότε που διατυπώθηκε η θεωρία αυτή έγινε αντικείμενο ευρύτατησ κριτικήσ

Μερικοί την απέρριψαν εντελώσ ενώ άλλοι τη δέχτηκαν με επιφυλάξεισ Όμωσ

αν και η βαςική αρχή τησ κατάτμηςησ του υλικού τησ Πεντατεύχου ςε τέςςερισ

πηγέσ έγινε από την πλειονότητα των βιβλικών επιςτημόνων γενικά αποδεκτή η

εφαρμογή τησ ςτην πράξη γνώριςε πλήθοσ παραλλαγών ύντομα ανακαλύφθηκαν

επαναλήψεισ και αντιφάςεισ και μέςα ςε κάθε πηγή Η J περιγράφει δύο φορέσ την προςπάθεια ενόσ ηγεμόνα να αποκτήςει τη γυναίκα κάποιου πατριάρχη (τη άρρα

ςτο Γεν 12 και τη Ρεβέκκα ςτο Γεν 26) Η Ε αν και μετά το Εξο 3 προτιμά το όνομα Γιαχβέ για τον Θεό χρηςιμοποιεί ςε οριςμένεσ περιπτώςεισ (πχ Εξο κεφ

13εξ κεφ 18εξ Αρι κεφ 22εξ) και το όνομα Ελοχίμ Η D απευθύνεται ςτουσ

Ιςραηλίτεσ πότε ςε ενικό αριθμό και πότε ςε πληθυντικό επαναλαμβάνοντασ τισ

ίδιεσ φράςεισ (πρβλ)215 Η Ρ αντιφάςκει ςτην ονομαςία των γυναικών του Ηςαύ

ςτο Γεν 2634 αναφέρονται η Ιουδίν και η Βαςεμμάθ κατά το Γεν 289 προςτίθεται ςrsquo αυτέσ και η Μαελέθ ενώ ο γενεαλογικόσ πίνακασ του Ηςαύ ςτο Γεν

361εξ αναφέρει ωσ γυναίκεσ του τισ Αδά Ελιβεμά και Βαςεμμάθ

Με βάςη τισ παρατηρήςεισ αυτέσ οριςμένοι ερευνητέσ πρότειναν την παραπέρα

διαίρεςη των πηγών Έτςι η πηγή J για παράδειγμα χωρίςτηκε ςε J1 και J2 H J1

θεωρήθηκε αρχαιότερη και προτάθηκε να ςυμβολίζεται με το γράμμα L

(Laienquelle = Λαΰκή Πηγή) ή Ν (Nomadische Quelle = Νομαδική Πηγή)

Άλλοι κατέταξαν το υλικό τησ Ρ ςε διάφορεσ υποπηγέσ κάθε μια από τισ οποίεσ

θεωρήθηκε ότι υπέςτη παραπέρα ςυμπλήρωςη και επεξεργαςία Η επικρατέςτερη

διάκριςη είναι ςε Pg (αφηγηματικά κείμενα που θεωρήθηκε ότι αποτελούν τον πυρήνα τησ Ρ) και Ps (μεταγενέςτερεσ επαυξήςεισ) Η Ps διακρίνεται ςτη ςυνέχεια

214

όπ ςελ 318-319 215

Πρβλ Δευ 66-9 καὶ ἔςται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅςα ἐγὼ ἐντέλλομαί ςοι ςήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ ςου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ ςουmiddot καὶ προβιβάςεισ αὐτὰ τοὺσ υἱούσ ςου καὶ λαλήςεισ ἐν αὐτοῖσ καθήμενοσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενοσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενοσ καὶ διανιςτάμενοσmiddot καὶ ϊφάψεισ αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρόσ ςου καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ςουmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

με Δευ 1118-20 καὶ ἐμβαλεῖτε τὰ ῥήματα ταῦτα εἰσ τὴν καρδίαν ὑμῶν καὶ εἰσ τὴν ψυχὴν ὑμῶνmiddot καὶ ϊφάψετε αὐτὰ εἰσ ςημεῖον ἐπὶ τῆσ χειρὸσ ὑμῶν καὶ ἔςται ϊςάλευτον πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶνmiddot καὶ διδάξετε αὐτὰ τὰ τέκνα ὑμῶν λαλεῖν αὐτὰ καθημένουσ ἐν οἴκῳ καὶ πορευομένουσ ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζομένουσ καὶ διανιςταμένουσmiddot καὶ γράψετε αὐτὰ ἐπὶ τὰσ φλιὰσ τῶν οἰκιῶν ὑμῶν καὶ τῶν πυλῶν ὑμῶν

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

19

ςε Ρo (Θυςιαςτικοί Νόμοι Λευ κεφ 1 ndash 7) Ρr (Διατάξεισ Καθαρότητασ Λευ κεφ 11

ndash 15) Ph (Νόμοσ τησ Αγιότητασ Λευ κεφ 17 ndash 26) κλπ

Παράλληλα όμωσ υπήρξε και αντίδραςη από τουσ περιςςότερουσ ερευνητέσ

απέναντι ςτισ υπερβολέσ τησ κριτικήσ γιατί με τη ςυνεχή κατάτμηςη των πηγών

χανόταν η ενότητα τησ Πεντατεύχου και η ερμηνεία τησ ωσ ςυνόλου γινόταν

αδύνατη Αξιοςημείωτο είναι εξάλλου ότι ποτέ δεν επιτεύχθηκε ομοφωνία μεταξύ

των επιςτημόνων ςτο θέμα τησ κατάταξησ των χωρίων ςτισ τέςςερισ υποτιθέμενεσ

πηγέσ Αυτό είχε ωσ ςυνέπεια να θεωρηθεί η φιλολογική κριτική του κειμένου ανεπαρκήσ για τη λύςη του προβλήματοσ και η έρευνα να ςτέψει το ενδιαφέρον τησ

προσ άλλεσ κατευθύνςεισ και ιδιαίτερα προσ τη μελέτη των λογοτεχνικών ειδών που

ςυνθέτουν την Πεντάτευχο όπωσ τα ποιήματα τισ νομικέσ διατάξεισ και τισ

αφηγήςεισ Ένασ από τουσ πρωτοπόρουσ ςτον τομέα αυτό υπήρξε ο Herman

Gunkel ο οποίοσ με το έργο του Τπόμνημα ςτη Γένεςη του 1901 έθεςε τισ βάςεισ

για τη νέα μορφή έρευνασ Σο αποφαςιςτικό βήμα επιτεύχθηκε με την αναγνώριςη

ότι πολλέσ αφηγήςεισ νομικέσ ςυλλογέσ ποιήματα κλπ άρχιςαν να

διαμορφώνονται πολύ πριν από την τελική καταγραφή τουσ Η διαπίςτωςη αυτή ενιςχύθηκε με την ανακάλυψη τησ γραμματείασ των γειτονικών με τον Ιςραήλ

λαών Η μελέτη των κειμένων αυτών ςε ςυνδυαςμό με τισ προόδουσ τησ Αρχαιολογίασ και τησ Ιςτορίασ ςτη γνώςη των πολιτιςμών τησ περιοχήσ απέδειξε

ότι πολλοί νόμοι και θεςμοί τησ Πεντατεύχου έχουν πλήθοσ παραλλήλων με

κείμενα των λαών τησ ευρύτερησ περιοχήσ που είναι πολύ αρχαιότερα από τον

υποτιθέμενο χρόνο ςυγγραφήσ των τεςςάρων πηγών και αρκετέσ αφηγήςεισ

προώποθέτουν ένα άλλο αρχαιότερο επίπεδο από τισ ςχέςεισ τησ εποχήσ που υποτίθεται ότι αντικατοπτρίζουν οι πηγέσ κατά τον χρόνο τησ ςύνταξησ τουσ Έτςι

διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για τη φύςη των τεςςάρων πηγών Οι J Ε D

και Ρ δεν θεωρούνταν πλέον προΰόντα ςυγγραφέων μιασ ςυγκεκριμένησ εποχήσ

αλλά ςυλλογέσ υλικού που προερχόταν από διάφορεσ πηγέσ και εποχέσ Πηγέσ για τη ςυλλογή του υλικού αποτελούςαν κυρίωσ προφορικέσ παραδόςεισ όπωσ

Λαΰκέσ αφηγήςεισ για τα θαυμάςια του Θεού και τα κατορθώματα διάφορων

ηρώων

Επικά ποιήματα που διαμορφώθηκαν ύςτερα από ςημαντικά ιςτορικά

γεγονότα όπωσ η έξοδοσ από την Αίγυπτο Χαρακτηριςτικό παράδειγμα

τέτοια ςύνθεςησ είναι η lsquolsquoΩδή του Μωυςή και τησ Μαριάμrsquorsquo ςτο Εξο 151-21

υνόψεισ τησ ιςτορίασ του Ιςραήλ που τισ αφηγούνταν ειδικά

εξουςιοδοτημένα γιrsquo αυτό πρόςωπα κατά τη διάρκεια των λατρευτικών

ςυνάξεων Παράδειγμα τέτοιασ ςύνοψησ αποτελεί ο λόγοσ του Ιηςού του

Ναυή ςτη ςυνέλευςη των φυλών (Ιης 242-15) και ίςωσ οι Ψαλμοί 104 και 105 Ο νόμοσ ωσ αποκάλυψη του θελήματοσ του Θεού και η ιςτορία ωσ χώροσ

εκδήλωςησ των θείων ενεργειών υπενθυμίζονταν με την ευκαιρία των γιορτών

ςτο λαό γεγονόσ που εξηγεί την παράλληλη παράθεςη ιςτορίασ και νομικών διατάξεων ςτην Πεντάτευχο

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

20

Παραδόςεισ ςυγκεκριμένων κύκλων μορφωμένων ανθρώπων όπωσ ιερέων

γραφέων τησ αυλήσ κλπ ή παραδόςεισ διάφορων τοπικών ιερών όπωσ τησ

Βαιθήλ τησ ηλώ κλπ

Παράλληλα δεν αποκλείεται και η ύπαρξη κάποιασ γραπτήσ παράδοςησ που

την αποτελούςαν κυρίωσ νομικοί κώδικεσ και γενεαλογικοί κατάλογοι

Σο παραδοςιακό αυτό υλικό ςυγκεντρώθηκε αρχικά ςε κύκλουσ παραδόςεων με

κοινή προέλευςη ή κοινό θέμα και ςτη ςυνέχεια καταγράφτηκε Η καταγραφή

όμωσ δεν ςήμανε και το τέλοσ των παραδόςεων οι οποίεσ ςυνέχιςαν παράλληλα με

τη γραπτή μορφή τουσ να παραδίδονται και προφορικά Η παράλληλη πορεία

γραπτήσ και προφορικήσ παράδοςησ είχε ωσ ςυνέπεια τον ςυνεχή εμπλουτιςμό τησ

πρώτησ από τη δεύτερη με ςτοιχεία που δεν είχαν ςυμπεριληφθεί ςτην πρώτη

καταγραφή ή και νεότερα Όλο τελικά το υλικό αυτό ςυνενώθηκε ύςτερα από

κατάλληλη επεξεργαςία για να αποτελέςει την Πεντάτευχο ςτη ςημερινή τησ

μορφή Οι λεγόμενεσ lsquolsquoπηγέσrsquorsquo λοιπόν τησ Πεντατεύχου θεωρούνται πλέον ότι

αντιπροςωπεύουν ένα πολύ μικρό ςτάδιο ςτη μακρά ιςτορία τησ εξέλιξησ των

παραδόςεων οι απαρχέσ τησ οποίασ ανάγονται ςε αρχαιότατεσ εποχέσ και το τέλοσ τησ δεν οριοθετείται από την καταγραφή τουσ

Με βάςη τη νέα αντίληψη το θέμα τησ χρονολόγηςησ των πηγών θεωρήθηκε

χωρίσ αντικείμενο εφόςον αναγνωρίςτηκε ότι όλεσ οι lsquolsquoπηγέσrsquorsquo περιέχουν ςτοιχεία

που προέρχονται από διάφορεσ εποχέσ Η J για παράδειγμα θεωρείται γενικά η αρχαιότερη καταγραφή παραδόςεων αλλά η ςχετική με τη μεςολάβηςη του

Αβραάμ για τη ςωτηρία των οδόμων περικοπή (Γεν 1823εξ) νεότερη προςθήκη

Επίςησ η ςυγγραφή τησ Ρ τοποθετείται γενικά ςτην περίοδο τησ αιχμαλωςίασ αλλά η αναφορά ςτα καθήκοντα προσ τον πληςίον (Λευ 2525εξ) προέρχεται από

τουσ προαιχμαλωςιακούσ χρόνουσ

Η παραπάνω υπόθεςη για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου δεν είναι βέβαια η

μοναδική που έγινε ςτη ςύγχρονη ιςτορία τησ έρευνασ Παράλληλα με τη ςυνεχή αναζήτηςη περιςςότερων υποπηγών καταβλήθηκε από οριςμένουσ επιςτημονικούσ

κύκλουσ μια προςπάθεια μείωςησ του αριθμού των πηγών Πρώτο βήμα προσ την

κατεύθυνςη αυτή αποτέλεςε η αναγνώριςη από τουσ ερευνητέσ αυτούσ ότι η Ε δεν

αποτελεί αυτοτελή πηγή αλλά ςτην πραγματικότητα πρόκειται για ςυμπληρώςεισ

ςτην J την ίδια γραμμή ςκέψησ κινείται και ο ουηδόσ ερευνητήσ Ivan

Engnell216 ο οποίοσ πρότεινε μια θεωρία για τη ςύνθεςη τησ Πεντατεύχου χωρίσ

να λαμβάνει υπόψη του τισ πηγέσ Κατά την άποψη του ένασ κύκλοσ μορφωμένων

ιερέων κατέγραψε τισ διάφορεσ προφορικέσ παραδόςεισ που από παλιά

κυκλοφορούςαν μεταξύ των Ιςραηλιτών αφού τισ ςυνδύαςε με τα ςτοιχεία του

δικού του παραδοςιακού υλικού Ωσ προσ το περιεχόμενο τα ςτοιχεία αυτά αντιςτοιχούν ςτην πηγή Ρ ενώ οι αρχαιότερεσ παραδόςεισ ςτισ J και Ε Σο έργο

αυτό που από τον Engnell ονομάςτηκε laquoΡ-ςύγγραμμαraquo ολοκληρώθηκε τον ε΄

216

Critical Essays on the Old Testament London 1970 ςελ 50-67

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

21

πΧ αιώνα και περιλάμβανε τα βιβλία από τη Γένεςη μέχρι τουσ Αριθμούσ Σην

ίδια περίπου εποχή το υλικό που ςήμερα βρίςκεται κατανεμημένο ςτα βιβλία

Δευτερονόμιο Ιηςούσ του Ναυή Κριτέσ και Βαςιλειών ςυγκεντρώθηκε επίςησ από

αρχαίεσ παραδόςεισ από έναν άλλο κύκλο μορφωμένων με εντελώσ διαφορετική

όμωσ άποψη και προοπτική Σο έργο τουσ που ο Engnell ονόμαςε laquoD-

ςύγγραμμαraquo άρχιζε με τουσ λόγουσ που αποδίδονταν ςτον Μωυςή και ςήμερα

περιέχονται ςτο Δευτερονόμιο Σο τμήμα αυτό αποχωρίςτηκε αργότερα από το

έργο και ςυνδέθηκε με το Ρ-ςύγγραμμα Κατά τον τρόπο αυτό οι D και Ρ θεωρούνται πλέον κύκλοι παραδόςεων ενώ οι J και Ε εξαφανίζονται εντελώσ Αυτή

η υποβάθμιςη τησ J προκάλεςε όμωσ την αντίδραςη των περιςςότερων ερευνητών

οι οποίοι διέβλεπαν ςτα τμήματα τησ Πεντατεύχου που αποδίδονται ςτην J να

αντικατοπτρίζεται το πνεύμα μιασ ιςχυρήσ προςωπικότητασ

Αναμφίβολα το θέμα τησ ςύνθεςησ τησ Πεντατεύχου δεν έχει κλείςει Πλήθοσ

θεωριών διαμορφώνονται ακόμη και οπωςδήποτε θα διαμορφωθούν ςτο μέλλον

Ανεξάρτητα όμωσ από τισ διαφωνίεσ που διατυπώνονται ςτα επιμέρουσ οι

επιςτήμονεσ ςήμερα ςυμφωνούν απόλυτα ςτο γενικό ςυμπέραςμα ότι η Πεντάτευχοσ είναι το αποτέλεςμα ςύνθεςησ αρχαιότατων και νεότερων

παραδόςεων τισ οποίεσ οι τελικοί ςυντάκτεσ επεξεργάςτηκαν ςε ενιαίο κείμενο Με βάςη την αρχή αυτή η πιο αληθοφανήσ υπόθεςη για την πορεία τησ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου που γίνεται από την πλειοψηφία των ερευνητών αποδεκτή είναι η

ακόλουθη

α) Σα αρχαιότερα κείμενα τησ Πεντατεύχου αντιπροςωπεύονται κυρίωσ από

οριςμένα ποιητικά μέρη τα οποία ακριβώσ λόγω τησ τυποποιημένησ μορφήσ τουσ δύςκολα επιδέχονται μεταγενέςτερη επεξεργαςία χωρίσ να αλλοιωθούν rsquo αυτό το

ποιητικό υλικό ανήκει για παράδειγμα το μεγαλύτερο μέροσ τησ ευλογίασ του

Ιακώβ (Γεν 491-28) η αρχική ςύνθεςη τησ οποίασ ανάγεται ςτην περίοδο των

Κριτών (1220-1012 πΧ) β) Οριςμένεσ νομικέσ διατάξεισ ςυγκαταλέγονται επίςησ μεταξύ των αρχαιότερων

κειμένων τησ Πεντατεύχου όπωσ πχ οι lsquolsquoΔέκα Εντολέσrsquorsquo (Εξο 202-17) που ςτη

βαςική τουσ μορφή προέρχονται από την εποχή του Μωυςή και το lsquolsquoΒιβλίο τησ

Διαθήκησrsquorsquo (Εξο 2022 ndash 2333) η ςύνθεςη του οποίου έγινε πιθανότατα κατά την

περίοδο των Κριτών Ύςτερα από μια περίοδο ςτην ιςτορία τησ έρευνασ κατά την οποία οι επιςτήμονεσ θεωρούςαν τισ νομικέσ διατάξεισ ςαν μεταγενέςτερεσ η

μελέτη των νομικών κειμένων των γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών που ςτο

μεταξύ έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη οδήγηςε ςτο ςυμπέραςμα ότι ςτην Πεντάτευχο διαςώζεται πολύ αρχαιότερο υλικό από ότι πιςτευόταν μέχρι

ςήμερα Βαβυλωνιακέσ ςυριακέσ χετιτικέσ αλλά και αιγυπτιακέσ ςυλλογέσ νόμων εμφανίζουν εντυπωςιακέσ ομοιότητεσ με νομικά κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ όπωσ πχ το lsquolsquoΒιβλίο τησ Διαθήκησrsquorsquo Οι ομοιότητεσ αυτέσ εξηγούνται από την

πραγματικότητα ότι τόςο οι βιβλικοί όςο και οι μη βιβλικοί νομικοί κώδικεσ

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

22

αντλούν από την ίδια κοινή πηγή που είναι το αρχαίο εθιμικό δίκαιο των λαών τησ

περιοχήσ

γ) Οι πρώτεσ αφηγήςεισ ςχετικά με τουσ πατριάρχεσ του Ιςραήλ τισ περιπλανήςεισ

των Ιςραηλιτών ςτην έρημο και την κατάκτηςη τησ Χαναάν διαμορφώθηκαν

πιθανότατα κατά την εποχή των Κριτών Οι αφηγήςεισ αυτέσ προέρχονται από

αρχαιότερεσ παραδόςεισ των διάφορων φυλών που παρέμειναν για αρκετό χρονικό

διάςτημα προφορικέσ και ςυνενώθηκαν αργότερα ςε κύκλουσ παραδόςεων με κοινό

θέμα Έτςι οι διάφορεσ αφηγήςεισ για τουσ πατριάρχεσ ςυνενώθηκαν για να αποτελέςουν την πατριαρχική ιςτορία του λαού του Ιςραήλ Οι ςχετικέσ με τισ

περιπλανήςεισ ςτην έρημο παραδόςεισ των φυλών ςυνδέθηκαν με τη μορφή του

Μωυςή που ελευθέρωςε τον λαό του από την Αίγυπτο Σέλοσ οι περιπέτειεσ των

φυλών για να εγκαταςταθούν ςτη Χαναάν αποτέλεςαν τη βάςη για τη διαμόρφωςη

μιασ κοινήσ παράςταςησ τησ κατάκτηςησ τησ χώρασ

δ) Κατά την εποχή του ολομώντα (γύρω ςτα 950 πΧ) ςυνέβη πιθανότατα μια

πρώτη καταγραφή των αρχαίων προφορικών παραδόςεων Σο έργο αυτό όπωσ

αναφέρθηκε είχε ονομαςθεί παλιότερα από τουσ επιςτήμονεσ lsquolsquoΓιαχβική Πηγήrsquorsquo και χαρακτηριζόταν με το γράμμα J ήμερα μετά την αναγνώριςη ότι δεν πρόκειται

για πρωτότυπη ςυγγραφή αλλά για ςυλλογή και επεξεργαςία αρχαιότερων παραδόςεων το ςύμβολο J δηλώνει πλέον έναν κύκλο παραδόςεων

Ο ςυντάκτησ του έργου αντλεί το υλικό του από τισ αρχαίεσ παραδόςεισ για να

αφηγηθεί την ιςτορία του λαού του Θεού από τον Αβραάμ μέχρι τον θάνατο του

Μωυςή Σο ενδιαφέρον του όμωσ δεν είναι μόνον ιςτορικό αλλά κυρίωσ θεολογικό

Έτςι προτάςςει ςτη ςύνθεςη του μια ςύνοψη τησ προΰςτορίασ τησ ανθρωπότητασ όπου αφηγείται τη ςυνεχή πτωτική πορεία του ανθρώπινου γένουσ αιτιολογώντασ

κατrsquo αυτόν τον τρόπο την εκλογή του Αβραάμ Ολόκληρο το έργο ςτη ςυνέχεια

αναφέρεται ςτη δύναμη και το έλεοσ του Γιαχβέ ο οποίοσ επεμβαίνει

ςωτηριολογικά ςτην Ιςτορία και την καθοδηγεί Ξεχωριςτή θέςη ςτην παράςταςη αυτή τησ ιςτορίασ κατέχει το θέμα τησ εκλογήσ των πατριαρχών με ςαφή τονιςμό

τησ ευλογίασ που δόθηκε ςτον Ιούδα Όλα αυτά τα αφηγείται με τρόπο απλοΰκό

χρηςιμοποιώντασ ζωηρέσ εικόνεσ και πλήθοσ ανθρωπομορφικών εκφράςεων για τον

Θεό

Εξαιτίασ τησ προτίμηςησ του έργου ςτον Ιούδα ωσ τόποσ ςύνθεςησ του θεωρείται η αυλή τησ δαβιδικήσ δυναςτείασ και κατά ςυνέπεια ωσ ςυντάκτησ του κάποιοσ

αυλικόσ

ε) Ενώ η J ωσ καταγραφή των αρχαίων παραδόςεων γίνεται γενικά αποδεκτή από τουσ επιςτήμονεσ η ύπαρξη ενόσ δεύτερου έργου που χαρακτηρίζεται με το γράμμα

Ε αμφιςβητήθηκε έντονα Η ιδιαιτερότητα όμωσ των περικοπών που αποδίδονται ςτην Ε είναι τόςο εμφανήσ ώςτε είναι κανείσ υποχρεωμένοσ να δεχτεί μια ιδιαίτερη

παράδοςη από την οποία αυτέσ προήλθαν ή ενςωματώθηκαν ςτην J ωσ γλώςςεσ

Η ελοχιμική παράδοςη αποφεύγει ςυςτηματικά τουσ ανθρωπομορφιςμούσ καθώσ έχει μια πιο υπερβατική αντίληψη για τον Θεό ο οποίοσ μιλά ςτουσ

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

23

ανθρώπουσ πάντοτε από τον ουρανό μέςω αγγέλων ή ονείρων Απορρίπτει

οποιαδήποτε παράςταςη του Θεού Αρχίζει την ιςτορία από τον Αβραάμ ο οποίοσ

καλείται από τον Θεό (Ελοχίμ) αλλά το όνομα Γιαχβέ αποκαλύπτεται για πρώτη

φορά ςτον Μωυςή Η ταυτότητα του Ελοχίμ με τον Γιαχβέ τονίζεται ιδιαίτερα

Ωσ πιθανότεροσ λόγοσ για τη διαμόρφωςη αυτού του δεύτερου κύκλου

παραδόςεων θα πρέπει να θεωρηθεί η κατάςταςη που προέκυψε από τη διάςπαςη

του ενιαίου βαςιλείου μετά τον θάνατο του ολομώντα Η προςανατολιςμένη προσ

τη φυλή Ιούδα αναπαράςταςη τησ ιςτορίασ από την J-καταγραφή τησ παράδοςησ έπρεπε να αντικαταςταθεί από μια αφήγηςη που θα λάμβανε υπόψη τα δεδομένα

και τα προβλήματα του νεοΰδρυθέντοσ Βαςιλείου του Ιςραήλ Έτςι προκύπτει ωσ

πιθανόσ χρόνοσ τησ νέασ ςύνθεςησ η εποχή του Ιεροβοάμ Α (926-907 πΧ) ή η

αμέςωσ μετά από αυτόν περίοδοσ και ωσ τόποσ το Βαςίλειο του Ιςραήλ Η προβολή

τησ Βαιθήλ και τησ υχέμ ωσ ςημαντικών τόπων λατρείασ και προςκυνήματοσ

ςτηρίζουν την υπόθεςη αυτή

Οι J και Ε αν και αφηγούνται γεγονότα τησ ίδιασ περιόδου έχουν όχι μόνον

διαφορετικέσ τάςεισ αλλά και διαφορετικέσ περικοπέσ Αυτό οδηγεί ςτο ςυμπέραςμα ότι και η J δεν αποτελεί μια πλήρη καταγραφή ολόκληρησ τησ

παράδοςησ Παράλληλα με την καταγραφή όμωσ των παραδόςεων η προφορική παράδοςη ςυνέχιςε να είναι ζωντανή και να εμπλουτίζεται ςυνεχώσ με νέο

αφηγηματικό υλικό

ςτ) Μετά την καταςτροφή του Βαςιλείου του Ιςραήλ (722 πΧ) λευιτικέσ και

προφητικέσ ομάδεσ κατέφυγαν ςτο Βαςίλειο του Ιούδα μεταφέροντασ μαζί τουσ και

τισ γραπτέσ ή προφορικέσ παραδόςεισ τουσ Έτςι προέκυψε κατά πάςα πιθανότητα ένασ νέοσ εμπλουτιςμόσ τησ J-καταγραφήσ τησ παράδοςησ με ςτοιχεία τησ E Η

ςυνένωςη αυτή έγινε ίςωσ κατά την εποχή του Εζεκία (728-700 πΧ) για την

οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν περίοδοσ αναςύνθεςησ παλιότερων

φιλολογικών έργων Αὗται αἱ παιδεῖαι αλωμῶντοσ αἱ ϊδιάκριτοι ἃσ ἐξεγράψαντο οἱ φίλοι Ἐζεκίου τοῦ βαςιλέωσ τῆσ Ιουδαίασ217

Σο προΰόν τησ ςυνένωςησ των δύο παραδόςεων είναι γνωςτό ςτην έρευνα με το

ςυμβατικό όνομα lsquolsquoΓιεχοβική Παράδοςηrsquorsquo που προέκυψε από τα ςύμφωνα τησ

λέξησ lsquolsquoγιαχβικήrsquorsquo και τα φωνήεντα τησ λέξησ lsquolsquoελοχιμικήrsquorsquo Χαρακτηρίζεται με το ςύμβολο JE που δηλώνει ότι βάςη του έργου αποτελεί η J-παράδοςη με

ςυμπληρώςεισ τησ Ε

ζ) Η Δευτερονομιςτική Παράδοςη (D) διαμορφώθηκε και καταγράφτηκε επίςησ ςτο Βαςίλειο του Ιςραήλ Αυτό ςυμπεραίνεται από τη διαπίςτωςη ότι φαίνεται να

διαςώζει έθιμα και νομικέσ διατάξεισ του Ιςραήλ και πιθανότατα μετά την καταςτροφή του μεταφέρθηκε από Λευίτεσ ςτον Ιούδα Προφανώσ ο κώδικασ

προςαρμόςτηκε ςτη ςυνέχεια ςτισ καταςτάςεισ του Βαςιλείου του Ιούδα ίςωσ με

217

Παρ 251

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

24

την ευκαιρία τησ θρηςκευτικήσ μεταρρύθμιςησ του Εζεκία ύμφωνα με τη βιβλική

μαρτυρία το 622 πΧ κατά την εποχή του Ιωςία και κατά τη διάρκεια επιςκευών

ςτον ναό τησ Ιερουςαλήμ βρέθηκε ένα βιβλίο

καὶ εἶπεν Χελκίασ ὁ ἱερεὺσ ὁ μέγασ πρὸσ αφφὰν τὸν γραμματέα Βιβλίον τοῦ νόμου εὗρον ἐν οἴκῳ κυρίουmiddot καὶ ἔδωκεν Χελκίασ τὸ βιβλίον πρὸσ αφφαν καὶ ϊνέγνω αὐτό καὶ εἰςήνεγκεν πρὸσ τὸν βαςιλέα Ἰωςίαν hellip καὶ ϊνέγνω αὐτὸ αφφὰν ἐνώπιον τοῦ βαςιλέωσ καὶ ἐγένετο ὡσ ἤκουςεν ὁ βαςιλεὺσ τοὺσ λόγουσ τοῦ βιβλίου τοῦ νόμου καὶ διέρρηξεν τὰ ἱμάτια ἑαυτοῦ218

Θέμα του βιβλίου αυτού που ςήμερα αποτελεί το μεγαλύτερο μέροσ του

πέμπτου βιβλίου τησ Πεντατεύχου είναι η αρχή ότι ο Θεόσ από αγάπη εξέλεξε τον

Ιςραήλ ωσ λαό του Όροσ για την πιςτότητα του Θεού ςτη διαθήκη του με τον

Ιςραήλ είναι η πιςτότητα του Ιςραήλ ςτην τήρηςη του νόμου του ενόσ και

μοναδικού Θεού που λατρεύεται ςε ένα και μοναδικό ιερό Αυτή η τελευταία αρχή

αποτελεί πιθανότατα το αποτέλεςμα τησ ιουδαΰκήσ επεξεργαςίασ τησ

δευτερονομιςτικήσ παράδοςησ η) Η Ιερατική Παράδοςη (Ρ) αναγνωρίζεται από το ςύνολο των ερευνητών ωσ ο

νεότεροσ κύκλοσ παραδόςεων τησ Πεντατεύχου Πρόκειται για την παράδοςη του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ που διαςώζει αρκετά αρχαία ςτοιχεία αλλά αρχίζει να

καταγράφεται κατά την περίοδο τησ βαβυλώνιασ αιχμαλωςίασ ε τι ακριβώσ

ςυνίςταται η καταγραφή αυτή είναι ένα δύςκολο πρόβλημα για την έρευνα

Πρόκειται είτε για ένα ανεξάρτητο έργο είτε πράγμα που θεωρείται ςήμερα

πιθανότερο περιςςότεροι αναθεωρητέσ που ήταν φορείσ τησ παράδοςησ αυτήσ επεξεργάςτηκαν τισ αρχαίεσ παραδόςεισ (JE και D) προςθέτοντασ ς αυτέσ υλικό τησ

Ρ και τισ ςυνέθεςαν ςε ένα ενιαίο έργο Ωσ χρόνοσ τησ τελικήσ πάντωσ ςύνθεςησ τησ

Πεντατεύχου θα πρέπει να θεωρηθεί η εποχή του Έςδρα (μετά το 450 πΧ)

Έτςι η Πεντάτευχοσ ςτη ςημερινή τησ μορφή δεν μπορεί να είναι προΰόν τησ εποχήσ του Μωυςή (ιγ΄ πΧ αιώνασ) αυτό όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν μειώνει

το έργο του μεγάλου νομοθέτη το οποίο θέτει την ανεξίτηλη ςφραγίδα του ςτην

πίςτη και ςτην πρακτική του λαού του Θεού ούτε υποτιμά τη ςημαςία του Νόμου

ο οποίοσ παραμένει το ςταθερό ςημείο αναφοράσ και κριτήριο αξιολόγηςησ κάθε

μεταγενέςτερησ ςύλληψησ ςτον χώρο τησ πίςτησ Οποιαδήποτε άλλωςτε επιβεβλημένη από τισ καταςτάςεισ που διαμορφώνονται με το πέραςμα των

αιώνων τροποποίηςη ή προςαρμογή ςτο ςυγκεκριμένο χώρο κατανοείται ωσ

ερμηνεία του πνεύματοσ του Μωυςή και αποδίδεται ςτον ίδιο και ςτην αυθεντία του ώςτε δικαιολογημένα ολόκληροσ ο νόμοσ να χαρακτηρίζεται lsquolsquoΜωςαΰκόσrsquorsquo

218

Δ΄Βα 258-11

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

25

Θεολογία

ε ολόκληρη την ιςτορία τησ Πεντατεύχου που αρχίζει με τη δημιουργία του

κόςμου και τελειώνει με τον θάνατο του Μωυςή πραγματικόσ πρωταγωνιςτήσ

είναι ο ίδιοσ ο Θεόσ Δεν είναι απλώσ ο δημιουργόσ του ςύμπαντοσ αλλά και ο

ςυντηρητήσ του ο οποίοσ καλεί τον άνθρωπο ςε ςυνεργαςία μαζί του Έτςι ο Θεόσ

εκλέγει οριςμένα πρόςωπα με όχι πάντοτε ευνόητα για την ανθρώπινη λογική

κριτήρια για να δημιουργήςει ένα λαό με τον οποίο ςυνάπτει ςυνθήκη (Διαθήκη) με ςαφώσ καθοριςμένα δικαιώματα και υποχρεώςεισ ώςτε να αποτελέςει τον

φορέα τησ ευλογίασ του ςε όλουσ τουσ λαούσ τησ γησ με ςκοπό την τελική λύτρωςη

και ςωτηρία όλων των ανθρώπων

Πολλοί από τουσ λαούσ τησ περιοχήσ είχαν τουσ νομικούσ τουσ κώδικεσ που

ςυντέθηκαν από τουσ διάφορουσ βαςιλιάδεσ τουσ Ο ldquoΜωςαΰκόσ Νόμοσrdquo είναι

περιεκτικότεροσ όλων Καθοδηγεί τουσ ανθρώπουσ ώςτε να ζήςουν είτε ςτην

προςωπική τουσ ζωή είτε ωσ μέλη τησ κοινότητασ ωσ λαόσ του Θεού ςύμφωνα με

το θέλημά του Έτςι ο ίδιοσ ο Θεόσ καθίςταται βαςιλιάσ του Ιςραήλ ο οποίοσ κυβερνά τον λαό του και ο νόμοσ του καλύπτει όλουσ τουσ τομείσ τησ ζωήσ Η

ςύγχρονη διάκριςη ςε νόμουσ που αφορούν την κοινωνία και ςε κανόνεσ που ρυθμίζουν τη θρηςκευτική ζωή ςε υγειονομικέσ διατάξεισ ςε ήθη έθιμα και γενικά

κανόνεσ καθημερινήσ ςυμπεριφοράσ είναι άγνωςτη ςτην Πεντάτευχο Ο νόμοσ του

Θεού λαμβάνει υπόψη του και ρυθμίζει όλεσ τισ ςχέςεισ του ανθρώπου με τον Θεό

με το ςτενότερο (οικογένεια) και ευρύτερο (κοινότητα - έθνη) περιβάλλον του και ακόμη με τα ζώα τη γη και γενικότερα τη φύςη

Σην αιώνια ηθική αξία του νόμου αυτού θα υπογραμμίςει και ο ίδιοσ ο Ιηςούσ

Χριςτόσ ο οποίοσ όταν του ζητήθηκε να τον ςυνοψίςει (Ματ 2237-39) θα

παραθέςει δύο χωρία τησ Πεντατεύχου

Να αγαπάσ τον Κύριο το Θεό ςου με όλη την καρδιά ςου και με όλη την ψυχή ςου και με όλον το νου ςου (Δευ 65)

και

Να αγαπάσ τον ςυνάνθρωπό ςου όπωσ τον εαυτό ςου (Λευ 1918)

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

26

Βήμα πέμπτο hellip πολλοὶ ἐπεχείρηςαν ϊνατάξαςθαι διήγηςιν hellip (Λου 11)

Από τα 49 βιβλία του κανόνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ που κατά παράδοςη

αναγνωρίζει η ελληνόφωνη Ορθόδοξη Εκκληςία τα 23 ςυγκροτούν την ομάδα

βιβλικών έργων που επιγράφεται ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo την ομάδα αυτήν

κατατάςςονται κατά χρονολογική ςειρά των γεγονότων που περιγράφουν όλα τα

αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλία ώςτε να προκύψει μια ενιαία αφήγηςη που

αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τουσ τελευταίουσ

προχριςτιανικούσ αιώνεσ τόχοσ τησ αφήγηςησ αυτήσ είναι να καταδείξει το πώσ με

ευθύνη του ανθρώπου ειςήλθε το κακό ςτον κόςμο με αποτέλεςμα να καταςτεί αναγκαία η επέμβαςη του Θεού ςτην ανθρώπινη Ιςτορία προκειμένου να

προετοιμαςτεί η ανθρωπότητα για να αποδεχτεί τη ςωτηρία τησ που θα φέρει ο

Ιηςούσ Χριςτόσ Αν όμωσ ο τίτλοσ ldquoΙςτορικά Βιβλίαrdquo για τη ςυγκεκριμένη ομάδα έργων δικαιολογείται θεολογικά από φιλολογική άποψη δεν φαίνεται να

ανταποκρίνεται απόλυτα ςτο περιεχόμενό τουσ που ςυγκροτείται από ποικίλησ

προέλευςησ και λογοτεχνικού είδουσ κείμενα όπωσ πανάρχαιουσ θρύλουσ και παραδόςεισ που μιλούν για τισ απαρχέσ του κόςμου και τισ ανθρωπότητασ

αφηγήςεισ και τραγούδια για τα κατορθώματα αρχαίων ηρώων αλλά και για τισ

μικρότητεσ και τισ αδυναμίεσ των ανθρώπων γενεαλογικούσ καταλόγουσ που

χάνονται ςτα βάθη των αιώνων νόμουσ που καλύπτουν όλο το φάςμα τησ ανθρώπινησ δραςτηριότητασ χρονικά βαςιλιάδων περιγραφέσ μαχών αλλά και

καθημερινέσ ιςτορίεσ φτωχών ανθρώπων φανταςτικέσ περιγραφέσ ταξιδιών και περιπετειών καθώσ και λαΰκά παραμύθια που με την αμεςότητα και

παραςτατικότητα του λόγου τουσ τέρπουν και διδάςκουν υψηλέσ αλήθειεσ

Αναμφίβολα από όλο αυτό το ποικιλόμορφο υλικό δεν απουςιάζουν και κείμενα

που θα μπορούςαν να χαρακτηριςτούν ωσ απαρχέσ τησ ιςτοριογραφίασ όπωσ για

παράδειγμα η αφήγηςη για τη διαδοχή του βαςιλιά Δαβίδ αλλά και ςrsquo αυτήν την

περίπτωςη ο ςτόχοσ δεν είναι ιςτοριογραφικόσ αλλά θεολογικόσ

Η εξιςτόρηςη κατά ςυνέπεια των γεγονότων από τουσ βιβλικούσ lsquolsquoιςτορικούσrsquorsquo

δεν ςκοπεύει ςτην παροχή ιςτορικών (με τη ςύγχρονη πάντοτε ςημαςία του όρου) πληροφοριών αλλά ςτη διατύπωςη αιώνιων θεολογικών αληθειών αληθειών που θα

διατηρούν την επικαιρότητά τουσ όςο θα υπάρχουν άνθρωποι πάνω ςτη γη

Άλλωςτε ο όροσ laquoΙςτορίαraquo δεν απαντά ςτην Εβραΰκή Βίβλο Σα αρχαία εβραΰκά

αγνοούν κάποια λέξη που να δηλώνει την έννοια laquoΙςτορίαraquo με τη ςημαςία που έχει

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

27

ο όροσ ςήμερα Έτςι η παράςταςη τησ Ιςτορίασ επιτυγχάνεται με την παράθεςη

διάφορων ιςτοριών που με τα ςύγχρονα δεδομένα θα χαρακτηρίζονταν ωσ θρύλοι

οι περιςςότερεσ όμωσ από αυτέσ διαμορφώνονται γύρω από έναν ιςτορικό πυρήνα

Για τον ςύγχρονο αναγνώςτη τέτοιων κειμένων το κυρίαρχο ερώτημα είναι αν τα

πράγματα έγιναν ακριβώσ έτςι όπωσ περιγράφονταιmiddot κάτω από ποιεσ ακριβώσ

ςυνθήκεσ επιτεύχθηκε ένα ςυγκεκριμένο αποτέλεςμα με ποια ακριβώσ ςειρά έγιναν

τα γεγονότα και πόςο χρόνο διήρκεςαν Για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ τέτοιεσ

λεπτομέρειεσ που θα είχαν τεράςτια ςημαςία για έναν ιςτορικό είναι αδιάφορεσmiddot ςημαντικό γιrsquo αυτούσ είναι το αποτέλεςμα και κυρίωσ η θεολογική εκτίμηςή του για

το παρόν και το μέλλον τησ ςχέςησ του Θεού με τον λαό του

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα θεολογικήσ και όχι ιςτορικήσ ή πολιτικήσ εκτίμηςησ

των γεγονότων ςτα οποία αναφέρονται οι βιβλικοί lsquolsquoιςτορικοίrsquorsquo αποτελεί η

διαφορετική θεώρηςη των ςχετικών με την περίοδο του βαςιλιά Μαναςςή (696-

642 πΧ) γεγονότων από τισ αφηγήςεισ του Δ΄Βα 211-18 και Β΄Πα 331-20 Η

πρώτη αφήγηςη επικεντρώνεται ςτον τονιςμό τησ αςέβειασ του Μαναςςή ωσ μιασ

από τισ αιτίεσ τησ τελικήσ υποταγήσ του βαςιλείου του ενώ ςτη δεύτερη αφήγηςη καταβάλλεται προςπάθεια να δικαιολογηθεί το μακροχρόνιο τησ βαςιλείασ του με

την αναφορά ςτη μετάνοιά του που είχε ωσ ςυνέπεια τη ςυγχώρεςή του από τον Θεό

Ανάλογα με τα θεολογικά ενδιαφέροντα των ςυντακτών τουσ διακρίνονται δύο

ομάδεσ βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo έργων

Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία

Ιηςούσ Ναυή Κριταί

Α΄ - Δ΄ Βαςιλειών

Ιςτορικό έργο του Χρονικογράφου

Β΄ Έςδρασ Νεεμίασ

Α΄ - Β΄ Παραλειπομένων

Η Δευτερονομιςτική Ιςτοριογραφία ςτηρίζεται ςτισ αρχέσ τησ Δευτερονομιςτικήσ

Παράδοςησ - Ένασ Θεόσ κύριοσ τησ Ιςτορίασ

- Ότι ςυμβαίνει γίνεται κατά παραχώρηςη του Θεού

- Η ςχέςη του Θεού με τον λαό του καθορίζεται από τουσ όρουσ τησ Διαθήκησ

Απομάκρυνςη από τον Θεό ςυνεπάγεται τιμωρία του λαού Επιςτροφή ςτον Θεό οδηγεί ςε ςωτηρία από κάθε κακό Σο έργο των δευτερονομιςτών ςυντακτών οι οποίοι επεξεργάςτηκαν το

προερχόμενο από αρχαίεσ προφορικέσ παραδόςεισ ή βαςιλικά χρονικά και αρχεία

υλικό τουσ γίνεται εμφανέσ από τισ παρεμβάςεισ τουσ ςε ςυγκεκριμένα ςημεία τησ αφήγηςήσ τουσ

Ιης κεφ 1 και κεφ 24 Αρχή και τέλοσ τησ κατάκτηςη τησ Χαναάν Κρι κεφ 2 Οι απαρχέσ τησ εποχήσ των κριτών

Γ΄Βα κεφ 8 Σα εγκαίνια του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Δ΄Βα κεφ 17 Η πτώςη του βαςιλείου του Ιςραήλ Δ΄Βα κεφ 25 Η πτώςη τησ Ιερουςαλήμ

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

28

Σο Έργο του Χρονικογράφου αναπαριςτά την ιςτορία του Ιςραήλ από τη ςκοπιά

του ιερατείου τησ Ιερουςαλήμ μετά την αιχμαλωςία Σο πλαίςιο αυτήσ τησ

αναπαράςταςησ τησ Ιςτορίασ το διαμορφώνουν οριςμένεσ ελάχιςτεσ και ςαφώσ

καθοριςμένεσ αξίεσ

Νόμοσ

Ναόσ τησ Ιερουςαλήμ

Ο Ιςραήλ ωσ λατρεύουςα κοινότητα

Η βαςιλεία του Δαβίδ ωσ πρότυπο κάθε μελλοντικήσ πολιτικήσ εξουςίασ

Πιςτή τήρηςη του μωςαΰκού νόμου και ακριβήσ τέλεςη τησ λατρείασ από το

ααρωνικό ιερατείο ςυνιςτούν για τον χρονικογράφο τισ δύο βαςικέσ προώποθέςεισ για την αποκατάςταςη του Ιςραήλ από τον Θεό

Εκτόσ από τα παραπάνω lsquolsquoΙςτορικά Βιβλίαrsquorsquo ςτην ίδια ομάδα βιβλικών έργων

κατατάςςονται τα εξήσ βιβλία Πεντάτευχοσ

Ρουθ

Α΄ Έςδρασ

Εςθήρ

Ιουδίθ Σωβίτ

Α΄ - Γ΄ Μακκαβαίων τα περιςςότερα από αυτά (με εξαίρεςη ίςωσ τα Α΄ και Β΄ Μακκαβαίων) η

αφήγηςη εξυπηρετεί θεολογικούσ ή διδακτικούσ ςκοπούσ χωρίσ οποιαδήποτε

μέριμνα ή ενδιαφέρον για την ιςτορικότητα των περιγραφόμενων γεγονότων

Μύθοσ και Ιςτορία ςτην Παλαιά Διαθήκη

Εφόςον όπωσ αναφέρθηκε το ενδιαφέρον των βιβλικών lsquolsquoιςτορικώνrsquorsquo

επικεντρώνεται ςτη θεολογική εκτίμηςη των γεγονότων που περιγράφουν μπορούν

να αφηγηθούν δύο φορέσ την ίδια ιςτορία παρουςιάζοντασ τα γεγονότα από

εντελώσ διαφορετικέσ οπτικέσ γωνίεσ χωρίσ οποιαδήποτε προςπάθεια ςυμβιβαςμού

των μεταξύ τουσ διαφορών Χαρακτηριςτική είναι ςτην προκειμένη περίπτωςη η

εντελώσ διαφορετική προςέγγιςη του θέματοσ ldquoΚατάκτηςη τησ Χαναάνrdquo από τα

βιβλία Ιηςούσ Ναυή και Κριταί παρrsquo όλο που οι ςυγγραφείσ τουσ ανήκουν ςτην

ίδια ςχολή ςκέψησ τη χαρακτηριζόμενη από τη ςύγχρονη έρευνα ωσ

ldquoΔευτερονομιςτική Ιςτοριογραφίαrdquo

Η παραπάνω διαπίςτωςη θέτει τη ςύγχρονη έρευνα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ μπροςτά ςε έναν προβληματιςμό άγνωςτο κατά την εποχή των παλαιότερων

εκκληςιαςτικών ςυγγραφέων Μέχρι την εποχή του Διαφωτιςμού οι αφηγήςεισ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ θεωρούνταν ιςτορικέσ με την έννοια ότι αποτελούςαν ακριβή

και μάλιςτα θεόπνευςτη καταγραφή των όςων ςυνέβηςαν χιλιάδεσ χρόνια πριν Κάθε τι που αναφερόταν ςτην Βίβλο ήταν αληθινό ωσ την τελευταία του

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

29

λεπτομέρεια219 Έτςι τίθεται το ερώτημα αν η όποια αμφιςβήτηςη τησ ιςτορικήσ

αξιοπιςτίασ κάποιων βιβλικών αφηγήςεων ςυνεπάγεται και αμφιςβήτηςη τησ

ιςτορικότητασ τησ αποκάλυψησ του Θεού που αποτελεί βαςική θεολογική αρχή τησ

Βίβλου

Η πίςτη ςτην ιςτορικότητα τησ αποκάλυψησ του Θεού αποτελεί βαςικό ςτοιχείο

τόςο του ιουδαΰςμού όςο και του χριςτιανιςμού ςε όλεσ τισ εκδοχέσ τουσ από τισ

πιο ακραίεσ φουνταμενταλιςτικέσ ωσ τισ πιο φιλελεύθερεσ Από τουσ πρώτουσ ήδη

χριςτιανικούσ αιώνεσ η πίςτη αυτή οδήγηςε ένα διαρκώσ ογκούμενο κύμα προςκυνητών ςτην Παλαιςτίνη προσ αναζήτηςη τόπων όπου διαδραματίςτηκαν

βιβλικά γεγονότα ή υπολειμμάτων που ςχετίζονται με αυτά220 Η ίδια πίςτη

υπόκειται και ςτον ζήλο χριςτιανών αυτοκρατόρων αργότερα όπωσ ο Μέγασ

Κωνςταντίνοσ και ο Ιουςτινιανόσ να οικοδομήςουν λαμπρά προςκυνήματα ςτην

περιοχή αλλά και ςτισ υπερβολέσ του ια΄ μΧ αιώνα εποχή από την οποία

προέρχεται ένασ τεράςτιοσ αριθμόσ καταςκευαςμένων λειψάνων και άλλων

ldquoμαρτυρίωνrdquo

Ωσ επιςτημονικόσ όμωσ κλάδοσ η Βιβλική Αρχαιολογία ανάγει την αρχή τησ ςτισ τελευταίεσ μόλισ δεκαετίεσ του ιθ΄ μΧ αιώνα Από την εποχή αυτή χρονολογείται

και η ιςτορία των ςχέςεων Βιβλικήσ Αρχαιολογίασ και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ μια ιςτορία που μπορεί να χαρακτηριςτεί περιπετειώδησ καθώσ η αρχική ευφορία ότι

τα αδιάψευςτα αρχαιολογικά ευρήματα θα επιβεβαίωναν τη βιβλική αλήθεια και

θα κατατρόπωναν τουσ απίςτουσ -η ιδέα αυτή υπόκειται για παράδειγμα ςαφώσ

ςτο καταςτατικό ίδρυςησ τησ Palestine Exploration Society221 το 1870-

αποδείχτηκε πολύ γρήγορα ανεδαφική222 Παρrsquo όλα αυτά η ανακάλυψη των ξεχαςμένων για αιώνεσ πολιτιςμών τησ αρχαίασ Αιγύπτου και τησ Μεςοποταμίασ

και η διεύρυνςη του ιςτορικού ορίζοντα που προέκυψε από την ανακάλυψη αυτήν

επέδραςε αναπόφευκτα και ςτον τρόπο θεώρηςησ και προςέγγιςησ τησ Βίβλου Ο

τεράςτιοσ αριθμόσ κειμένων που έφερε ςτο φωσ η αρχαιολογική ςκαπάνη κατέςτηςαν ςήμερα τη Βίβλο από το lsquolsquoαρχαιότερο βιβλίο του κόςμουrsquorsquo ένα ςχετικά

νεότερο προΰόν τησ μακραίωνησ πνευματικήσ ιςτορίασ τησ ανθρωπότητασ αφού η

χρονική απόςταςη του μεγαλύτερου μέρουσ του περιεχομένου τησ από τισ απαρχέσ 219

Χαρακτηριςτικό παράδειγμα τησ ακλόνητησ βεβαιότητασ του αρχαίου κόςμου ςτην ακρίβεια των βιβλικών

αφηγήςεων αποτελεί η υιοθέτηςη από τη Ρωμαΰκή Αυτοκρατορία μετά την επικράτηςη του χριςτιανιςμού τησ χρονολόγηςησ laquoϊπὸ κτίςεωσ κόςμουraquo (anno mundi) που προέκυπτε από υπολογιςμούσ με βάςη τα κείμενα τησ Παλαιάσ Διαθήκησ αν και τα διαφορετικά χρονολογικά δεδομένα που παρατίθενται ςτισ διάφορεσ παραδόςεισ του κειμένου των

γενεαλογιών τησ Γενέςεωσ οδηγούν ςε διαφορετικέσ χρονολογήςεισ τησ αρχήσ του κόςμου τοποθετώντασ την είτε ςτισ 1

επτεμβρίου του 5509 πΧ (χρονολογικό ςύςτημα Κωνςταντινουπόλεωσ) είτε ςτισ 25 Μαρτίου του 5492 πΧ (Αλεξανδρινό ςύςτημα) είτε ςτο έτοσ 3760 πΧ (Ιουδαΰκό ημερολόγιο) Αυτή η πεποίθηςη παρέμεινε ακλόνητη

τουλάχιςτον ωσ τον ιζ΄ μΧ αιώνα όταν ο πολυγραφότατοσ αγγλικανόσ αρχιεπίςκοποσ τησ Armagh τησ Ιρλανδίασ James

Ussher (Σζέιμσ Άςερ 1654) υποςτήριξε ωσ χρονολογία τησ δημιουργίασ την 23η Οκτωβρίου 4004 πΧ και ότι ο

Αβραάμ έζηςε από το 1996 ωσ το 1821 πΧ 220

Πρβλ Αἰθερίασ Ὁδοιπορικὸν τῶν Ἁγίων Σόπων καὶ ινά Μετάφραςη Ιερομονάχου Ν Μπαρούςη Αθήνα 1989 221

laquohellip whatever goes to verify the Bible history as real in time place and circumstances is a refutation of

unbeliefraquo 222

Βλ Μ Κωνςταντίνου χέςη Βιβλικήσ Αρχαιολογία και Βιβλικήσ Ερμηνευτικήσ ςτο ldquoΧριςτόσ και Ιςτορίαrdquo (ΣΣ Αγουρίδη) Θεςςαλονίκη 1993

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

30

των αρχαίων πολιτιςμών είναι ςχεδόν ίςη -περίπου 2500 χρόνια- με την απόςταςή

του από τη ςύγχρονη εποχή Έτςι ο βιβλικόσ επιςτήμονασ έχει ςήμερα τη

δυνατότητα να δει τα κείμενα τησ Βίβλου μέςα ςε ένα ευρύτατο ρεύμα παραδόςεων

διαφορετικήσ προέλευςησ και είδουσ που του ανοίγουν νέουσ ορίζοντεσ ερμηνείασ και

του προςφέρουν νέεσ δυνατότητεσ πληρέςτερησ κατανόηςήσ τουσ

Πέρα όμωσ από τα αδιαμφιςβήτητα θετικά για την έρευνα αποτελέςματα που

προέκυψαν από τισ νέεσ ερμηνευτικέσ προςεγγίςεισ τέθηκε ταυτόχρονα και το

κρίςιμο ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Βίβλου με τισ μυθολογίεσ των υπόλοιπων γειτονικών προσ τον Ιςραήλ λαών Σα τελευταία χρόνια πληθαίνουν διάφορεσ φωνέσ

που ςε διάφορουσ τόνουσ αμφιςβητούν την αξία των lsquolsquoιουδαΰκών Γραφώνrsquorsquo -του

πρώτου δηλαδή μέρουσ τησ χριςτιανικήσ Αγίασ Γραφήσ που ονομάζεται ldquoΠαλαιά

Διαθήκηrdquo- για την Εκκληςία Αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι για τη

χριςτιανική πίςτη είναι αρκετή η μελέτη τησ Καινήσ Διαθήκησ εφόςον ςrsquo αυτήν

αποκαλύπτεται πραγματικά ο Θεόσ των Χριςτιανών ενώ κάποιοι δεν διςτάζουν να

χαρακτηρίζουν την Παλαιά Διαθήκη ςαν ldquoμυθολογία των Εβραίωνrdquo

Είναι κατά ςυνέπεια απαραίτητο να εξεταςτεί ςτο ςημείο αυτό το ζήτημα τησ ςχέςησ Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογικών κειμένων των διαφόρων λαών καθώσ

και εκείνο που αφορά ςτη βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Η ςχέςη Παλαιάσ Διαθήκησ και μυθολογίασ

Ο προβληματιςμόσ γύρω από το ερώτημα τησ ςχέςησ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ με

τη μυθολογία τησ εποχήσ τησ θα πρέπει να ξεκινήςει από τη θεμελιώδη αρχή τησ

χριςτιανικήσ πίςτησ που ςυνοψίζεται ςτη βεβαιότητα ότι ο Θεόσ προκειμένου να προςεγγίςει τουσ ανθρώπουσ προςαρμόζεται ςτα ανθρώπινα μέτρα και γίνεται ο

ίδιοσ άνθρωποσ ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό τόπο και ςε ςυγκεκριμένο ιςτορικό χρόνο

Δεχόμενοσ κανείσ την αρχή αυτή είναι υποχρεωμένοσ να δεχτεί ότι ανάλογα ιςχύουν

και για το βιβλίο που μαρτυρεί την αλήθεια αυτή Η Αγία Γραφή είναι κατά ςυνέπεια ένα έργο που απευθύνεται ςτουσ ανθρώπουσ όλων των εποχών και μιλάει

τη γλώςςα τουσ Από αυτήν την άποψη η ύπαρξη μυθολογικού υλικού ςτισ

βιβλικέσ αφηγήςεισ θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητη καθώσ οι ιεροί ςυγγραφείσ

ςτην προςπάθειά τουσ να βοηθήςουν τουσ αναγνώςτεσ τουσ να κατανοήςουν την

αλήθεια των κειμένων τουσ ήταν ςχεδόν υποχρεωμένοι να χρηςιμοποιήςουν τουσ ευρύτατα διαδεδομένουσ ςτην περιοχή τουσ μύθουσ εφόςον αυτοί ήταν γνωςτοί

ςτουσ ανθρώπουσ τησ εποχήσ τουσ και προςφέρονταν για την επίτευξη του ςτόχου

τουσ Χαρακτηριςτικό παράδειγμα χρήςησ μυθολογικών παραςτάςεων για τη

διατύπωςη θεολογικών αληθειών αποτελεί η περικοπή Γεν 11 ndash 24α Η περικοπή θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί από φιλολογική άποψη ωσ διήγηςη Αποτελεί

ολοκληρωμένη ενότητα με αρχή και τέλοσ απουςιάζει όμωσ εντελώσ από αυτήν το

ςτοιχείο τησ ένταςησ τησ κορύφωςησ και τησ κλιμάκωςησ Βέβαια θα μπορούςε να υποςτηριχτεί ότι η διήγηςη κορυφώνεται ςτη δημιουργία του ανθρώπου αλλά αυτό

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

31

προκύπτει από την ξεχωριςτή θέςη που κατέχει ο άνθρωποσ μέςα ςτον κόςμο και

όχι από τα φιλολογικά χαρακτηριςτικά του κειμένου Η ίδια η Παλαιά Διαθήκη

χαρακτηρίζει την περικοπή laquoβίβλοσ γενέςεωσraquo (24α) δηλαδή γενεαλογικό

κατάλογο (πρβλ Ματ 11) Η μορφή του κειμένου με τη ςυχνή και μονότονη

επανάληψη των ίδιων φράςεων θυμίζει πράγματι κατάλογο Κατάλογοι με

εκατοντάδεσ ονόματα θεών επαγγελμάτων ζώων κλπ βρέθηκαν ςε κείμενα τόςο

τησ Μεςοποταμίασ (από την γ΄ πΧ χιλιετία) όςο και τησ Αιγύπτου Πρόκειται για

ένα είδοσ ςοφίασ που καλλιεργήθηκε ςτα ςχολεία γραφέων όπου οι βαςιλικοί υπάλληλοι αςκούνταν εκτόσ των άλλων και ςτη Λογική ταξινομώντασ

lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo τα όντα Σο είδοσ αυτό τησ ςοφίασ καλλιεργήθηκε όπωσ μαρτυρεί η

Βίβλοσ223 και ςτον Ιςραήλ Είναι επομένωσ πολύ πιθανό ότι κάποιοσ ανάλογοσ

κατάλογοσ των δημιουργημάτων αποτέλεςε τη βάςη για την περιγραφή τησ

δημιουργίασ από τη λεγόμενη ldquoΙερατική Παράδοςηrdquo τησ Πεντατεύχου Αυτό

άλλωςτε ενιςχύεται και από τη ςαφή προςπάθεια του ςυντάκτη τησ περικοπήσ να

περιγράψει τα δημιουργήματα lsquolsquoεπιςτημονικάrsquorsquo με βάςη δηλαδή τη λειτουργία

τουσ και την εμπειρία χρηςιμοποιώντασ όρουσ όπωσ laquoςυναγωγὴ ὑδάτωνraquo laquoφωςτὴρ μέγασraquo κλπ και όχι lsquolsquoθάλαςςαrsquorsquo lsquolsquoήλιοσrsquorsquo κλπ που θύμιζαν μυθικά όντα

Ο λόγοσ για τον οποίο ο κατάλογοσ αυτόσ ονομάζεται lsquolsquoγενεαλογικόσrsquorsquo είναι θεολογικόσ ε αρχαίεσ παραδόςεισ τισ οποίεσ φαίνεται να γνωρίζει και λαμβάνει

υπόψη του ο ςυντάκτησ τησ περικοπήσ προηγείται ςυνήθωσ τησ κοςμογονίασ μια

θεογονία Από ένα αρχικό δηλαδή θεΰκό ζευγάρι αρχίζουν να γεννιούνται νέεσ

θεότητεσ ώςπου η νεότερη γενιά επαναςτατεί εναντίον των αρχέγονων θεοτήτων

τισ νικά και από τα μέλη τουσ καταςκευάζει τον κόςμο Παρουςιάζοντασ λοιπόν ο βιβλικόσ ςυγγραφέασ τη δημιουργία του κόςμου ςαν γενεαλογία χρηςιμοποιεί ένα

γνώριμο ςτουσ αναγνώςτεσ του ςχήμα το απομυθεύει όμωσ διευκρινίζοντασ ότι δεν

πρόκειται για διαδοχικέσ γεννήςεισ θεών αλλά για διαδοχική εμφάνιςη

αντικειμένων πάνω ςτα οποία ο Δημιουργόσ έχει απόλυτη εξουςιαςτική δύναμη και δεν ςυγχέεται με αυτά όπωσ ςυμβαίνει ςτισ αρχαίεσ θεογονίεσ - κοςμογονίεσ

Σο ίδιο ιςχύει ςε πλήθοσ περιπτώςεων Ο κήποσ τησ Εδέμ για παράδειγμα είναι

αναμφίβολα μια εικόνα που απαντάται και ςτουσ μύθουσ τησ Μεςοποταμίασ για

τον κήπο των θεών Σα δένδρα που χαρίζουν ζωή και γνώςη και βρίςκονται ςτο

κέντρο του παραδείςου προέρχονται επίςησ από ανάλογεσ μυθικέσ παραςτάςεισ τησ εποχήσ Οι διαπιςτώςεισ αυτέσ όμωσ ςε καμιά περίπτωςη δεν είναι δυνατό να

δικαιώςουν ή να ςτηρίξουν μια άρνηςη τησ βιβλικήσ αλήθειασ Σόςο ςτα παραπάνω

παραδείγματα όςο και ςε όλεσ τισ ανάλογεσ περιπτώςεισ όπου διαπιςτώνεται επίδραςη των βιβλικών ςυγγραφέων από το πνευματικό τουσ περιβάλλον η χρήςη

του μυθικών παραςτάςεων ποτέ δεν αποτελεί αυτοςκοπό αλλά αυτέσ εντάςςονται μέςα ςτην αφήγηςη για την εξυπηρέτηςη των ςκοπών τησ Ο τρόποσ με τον οποίο

223

Γ΄Βα 512-13 καὶ ἐλάληςεν αλωμὼν τριςχιλίασ παραβολάσ καὶ ἦςαν ᾠδαὶ αὐτοῦ πεντακιςχίλιαι καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν ξύλων ϊπὸ τῆσ κέδρου τῆσ ἐν τῷ Λιβάνῳ καὶ ἕωσ τῆσ ὑςςώπου τῆσ ἐκπορευομένησ διὰ τοῦ τοίχου καὶ ἐλάληςεν περὶ τῶν κτηνῶν καὶ περὶ τῶν πετεινῶν καὶ περὶ τῶν ἑρπετῶν καὶ περὶ τῶν ἰχθύων

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

32

ταξινομούνται οι αφηγήςεισ μέςα ςτην Αγία Γραφή μαρτυρεί τη ςαφή πρόθεςη των

ςυντακτών τησ να αφηγηθούν όχι μύθουσ αλλά Ιςτορία και μάλιςτα μια ιςτορία

παγκόςμια που αρχίζει με τη δημιουργία του κόςμου και φτάνει μέχρι τα έςχατα

Μια ιςτορία όμωσ που δεν αποςκοπεί ςτην καταγραφή των γεγονότων τησ

ανθρώπινησ κοινωνίασ του παρελθόντοσ αλλά ςτην περιγραφή των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο Και είναι αυτή ακριβώσ η πρόθεςη που διαφοροποιεί την

Παλαιά Διαθήκη από τισ μυθολογίεσ των λαών τησ περιοχήσ Ενώ δηλαδή για τουσ

γύρω λαούσ ο Θεόσ λατρεύεται για κάτι που βεβαιώνεται από τον μύθο ςτον Ιςραήλ ιςχύει το αντίθετο η Ιςτορία είναι ςε πρώτη γραμμή το πεδίο όπου

εμφανίζεται η ςωτήρια δύναμη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά ςτην πρώτη

εντολή224 ςύμφωνα με την οποία ο Ιςραήλ καλείται να λατρέψει τον Θεό όχι για

κάποιεσ ενέργειέσ του ςτο αρχέγονο μυθικό παρελθόν (δημιουργία κατακλυςμόσ

ςυντριβή των δυνάμεων του χάουσ κλπ) αλλά για τη ςυγκεκριμένη επέμβαςή του

ςτην έξοδο από την Αίγυπτο Σο ότι η επέμβαςη αυτή περιγράφεται ςε οριςμένεσ

περιπτώςεισ με γλώςςα δανειςμένη από τουσ μύθουσ καθόλου δεν μειώνει την

ιςτορική αλήθεια του γεγονότοσ και πολύ περιςςότερο τη θεολογική αλήθεια ότι ο Θεόσ επεμβαίνει ςτην Ιςτορία Και φυςικά ςε καμιά περίπτωςη δεν δικαιολογεί το

χαρακτηριςμό τησ Παλαιάσ Διαθήκησ ωσ μυθολογίασ των Εβραίων όπωσ δεν θα μπορούςε να χαρακτηριςτεί μυθολογία των Ελλήνων η εξύμνηςη από τη λαΰκή

μούςα τησ άλωςησ τησ Σρίπολησ κατά την επανάςταςη του 1821 επειδή οι

πολιορκητέσ τησ δεν ήταν μόνο lsquolsquoςαράντα παλικάριαrsquorsquo ούτε κατάγονταν όλοι lsquolsquoαπό τη

Λιβαδειάrsquorsquo όπωσ θέλει το ςχετικό τραγούδι

Η ςχέςη Ιςτορίασ και Θεολογίασ ςτην Παλαιά Διαθήκη

το ςημείο αυτό είναι απαραίτητη μια διευκρίνηςη ςχετικά με τουσ όρουσ

lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo και lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo ύμφωνα με τη βιβλική πίςτη lsquolsquoθεολογίαrsquorsquo δεν μπορεί

να ςημαίνει θεωρητική αναζήτηςη λόγο περί Θεού αφού ο Θεόσ δεν αποκαλύφθηκε μια φορά μέςω κάποιου προφήτη ή αγγέλου αλλά αποκαλύπτει

ςυνεχώσ τον εαυτό του μέςα ςτην Ιςτορία και αυτή η ιςτορική αποκάλυψη

ςυνεπάγεται ςυγκεκριμένη πρακτική από την πλευρά του ανθρώπου Όταν ο

προφήτησ Ωςηέ μιλώντασ εξ ονόματοσ του Θεού διαμαρτύρεται πωσ ςτον Ιςραήλ

οὐκ ἔςτιν ϊλήθεια ούδὲ ἔλεοσ οὐδὲ ἐπίγνωςισ Θεοῦ225 και πωσ

ὡμοιώθη ὁ λαόσ μου ὡσ οὐκ ἔχων γνῶςιν226

δεν κατηγορεί τουσ ςυμπατριώτεσ του για έλλειψη βαθιάσ θεογνωςίασ ή για αδιαφορία ςτην εξιχνίαςη του μυςτηρίου του Θεού αλλά για αδυναμία να δουν την

παρουςία του Κυρίου ςτην Ιςτορία τουσ Και ςrsquo αυτήν την ανικανότητα του Ιςραήλ να γνωρίςει τον Θεό βλέπει ο Ωςηέ τισ κύριεσ αιτίεσ τησ κοινωνικήσ ανηθικότητασ

224

Εξο 202 Ἐγώ εἰμι κύριοσ ὁ θεόσ ςου ὅςτισ ἐξήγαγόν ςε ἐκ γῆσ Αἰγύπτου ἐξ οἴκου δουλείασ 225

Ωση 41 226

Ωση 46

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

33

τησ πολιτικήσ ςύγχυςησ και τησ ειδωλολατρίασ Είναι χαρακτηριςτικό ςτην

προκειμένη περίπτωςη ότι το εβραΰκό ρήμα laquoידעraquo (γιαδά = γνωρίζω)

χρηςιμοποιείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ για να περιγράψει τόςο τισ

ερωτικέσ ςχέςεισ των ανθρώπων227 όςο και τισ ςχέςεισ ανθρώπου και Θεού228

Όπωσ μέςα ςτον γάμο εκφράζεται η πληρότητα τησ αγάπησ μεταξύ των ςυζύγων

πληρότητα που αποτελεί πηγή δημιουργικότητασ για τον άνθρωπο κατά ανάλογο τρόπο η γνώςη του Θεού ςχετίζεται άμεςα με την ορθοπραξία Έτςι όταν ο ίδιοσ

προφήτησ θα θελήςει να περιγράψει τισ ςχέςεισ Θεού - Ιςραήλ δεν θα βρει

καλύτερο παράδειγμα από τισ δικέσ του ςχέςεισ με την πόρνη γυναίκα του Κατά

παρόμοιο τρόπο θεωρητική αναζήτηςη τησ αλήθειασ κατά το πρότυπο τησ ελληνικήσ

ςκέψησ είναι άγνωςτη για τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ Είναι χαρακτηριςτική ςτην

προκειμένη περίπτωςη η ςκηνή τησ παρουςίαςησ του Ιηςού μπροςτά ςτον Πιλάτο

όπου ο Ιηςούσ ωσ φορέασ τησ βιβλικήσ ςκέψησ δηλώνει

laquoἘγὼ εἰσ τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰσ τοῦτο ἐλήλυθα εἰσ τὸν κόςμον ἵνα μαρτυρήςω τῇ ϊληθείᾳraquo229

και ο Πιλάτοσ ωσ φορέασ τησ ελληνιςτικήσ ςκέψησ αναρωτιέται

laquoΣί ἐςτιν ϊλήθειαraquo230

Η lsquolsquoαλήθειαrsquorsquo δεν κατανοείται από τουσ βιβλικούσ ςυγγραφείσ ςαν μια φράςη τησ

οποίασ το περιεχόμενο είναι αληθινό ούτε ωσ lsquolsquoη αλήθειαrsquorsquo η οποία ςε κάποιον

ιδεαλιςτικό κόςμο θα βριςκόταν καθεαυτή ε επίπεδο διαπροςωπικών ςχέςεων η

αλήθεια πραγματοποιείται (πρβλ την έκφραςη laquoת ΄που το Ο [αςά έμεθ] laquoעשה אמ

αποδίδει ωσ laquoποιεῖν ϊλήθειανraquo) και αυτή η πραγματοποίηςη ορίζει τισ

διαπροςωπικέσ ςχέςεισ Αλήθεια είναι το θέλημα του Θεού αλλά και τούτο όχι

καθεαυτό ςτο μέτρο δηλαδή που διαςώζει ένα περιεχόμενο με αιώνια ιςχύ αλλά

ςτο μέτρο που πληρώνεται ςε αυτό η απαίτηςη του Θεού

Η θεοπνευςτία επομένωσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ και η αλήθεια τησ δεν

διαπιςτώνονται ςτην lsquolsquoαντικειμενικήrsquorsquo εξιςτόρηςη των γεγονότων τησ ιςραηλιτικήσ

ιςτορίασ αλλά ςτην ερμηνεία τησ Ιςτορίασ και τη θεώρηςή τησ ωσ χώρου όπου εκδηλώνεται η αποκάλυψη του Θεού Αυτό φαίνεται πολύ καθαρά αν ςυγκρίνει

κανείσ τισ lsquolsquoιςτορικέσrsquorsquo πληροφορίεσ που περιέχονται ςτο βιβλίο Ιηςούσ του Ναυή με εκείνεσ του βιβλίου Κριτέσ Ο ςυγγραφέασ του πρώτου βιβλίου παρουςιάζει την

κατάκτηςη ολόκληρησ τησ Χαναάν να ςυντελείται με μια ςειρά πολεμικών

επιχειρήςεων ςτισ οποίεσ μετέχουν όλεσ οι ιςραηλιτικέσ φυλέσ υπό την ηγεςία του

Ιηςού Η ιδεαλιςτική αυτή παρουςίαςη των γεγονότων δεν ανταποκρίνεται πλήρωσ

ςτην εικόνα για την εγκατάςταςη των Ιςραηλιτών ςτην Χαναάν όπωσ αυτή

προκύπτει τόςο από τα μέχρι ςήμερα γνωςτά αρχαιολογικά και ιςτορικά δεδομένα

όςο και από τισ πληροφορίεσ του βιβλίου Κριταί (κεφ 1) όπου περιγράφονται οι

227

Γεν 41 Ἀδὰμ δὲ ἔγνω τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ςυλλαβοῦςα ἔτεκεhellip 228

Ηςα 13 Ἰςραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω hellip λέγει Κύριοσ 229

Ιωα 1837 230

Ιωα 1838

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

34

αγώνεσ των επιμέρουσ φυλών για την κατάκτηςη των περιοχών τουσ αλλά και οι

αποτυχίεσ τουσ που είχαν ωσ ςυνέπεια να παραμείνει μεγάλοσ αριθμόσ πόλεων ςτα

χέρια των Χανααναίων Η διαφορά αυτή εξηγείται μόνον αν ληφθούν υπόψη οι

διαφορετικοί ςτόχοι που θέλει να εξυπηρετήςει η παρουςίαςη των γεγονότων ςτα

δύο βιβλία τόχοσ του ςυγγραφέα του βιβλίου του Ιηςού είναι να καταδείξει ότι οι

νίκεσ των Ιςραηλιτών δεν οφείλονται τόςο ςτη γενναιότητα και τη δύναμή τουσ όςο

ςτην αποφαςιςτική επέμβαςη του Θεού ο οποίοσ μάχεται ςτο πλευρό του λαού του

(πρβλ 1010εξ) Έτςι η κατάκτηςη τησ χώρασ παρουςιάζεται ωσ άμεςη ςυνέπεια τησ υπόςχεςησ που ο Θεόσ έδωςε ςτουσ πατέρεσ του Ιςραήλ Αν η ιδέα ενόσ

πολεμιςτή Θεού ο οποίοσ μάλιςτα προςτάζει -ςύμφωνα με το δίκαιο του πολέμου

τησ εποχήσ- τον ολοκληρωτικό αφανιςμό των ηττημένων προςκρούει ςτη ςύγχρονη

περί αγαθότητασ του Θεού χριςτιανική αντίληψη για τισ αντιλήψεισ των αρχαίων

λαών τησ περιοχήσ η νίκη ςτον πόλεμο αποτελούςε ταυτόχρονα και απόδειξη τησ

αδυναμίασ και τησ ςυντριβήσ των θεοτήτων των ηττημένων Μέςα λοιπόν από την

περιγραφή των επικών κατορθωμάτων των ενωμένων φυλών διακηρύςςεται η

αιώνια αλήθεια ότι οι θεοί των ειδωλολατρών είναι ψεύτικοι και ανίςχυροι απέναντι ςτον μόνο αληθινό Θεό ο οποίοσ τηρεί πάντοτε τισ υποςχέςεισ του Η πιςτότητα

αυτή του Θεού ςτη Διαθήκη απαιτεί την επίδειξη ανάλογησ πιςτότητασ από την πλευρά των ανθρώπων και με το μήνυμα αυτό τελειώνει το βιβλίο του Ιηςού

Αντίθετα ςτην επιλογή των γεγονότων που αφηγείται το βιβλίο των Κριτών

κυριαρχεί ένα άλλο κριτήριο τόχοσ του ςυγγραφέα εδώ είναι να καταδείξει ότι η

απομάκρυνςη του Ιςραήλ από τον Θεό έχει ωσ ςυνέπεια την εγκατάλειψή του από

αυτόν και την καταπίεςή του από γειτονικούσ λαούσ οπότε η ςωτηρία και η επιβίωςή του ςτη Χαναάν εξαρτάται αποκλειςτικά από την ποιότητα των ςχέςεών

του με τον Θεό

Σα παραπάνω ιςχύουν πολύ περιςςότερο ςτα κείμενα που αναφέρονται ςτισ

απαρχέσ του κόςμου και τησ ανθρωπότητασ Προξενεί έκπληξη ςτον ςύγχρονο αναγνώςτη η διαπίςτωςη ότι η Παλαιά Διαθήκη αν και περιέχει πλήθοσ αναφορών

ςτο θέμα δημιουργία του ςύμπαντοσ διάςπαρτεσ ςτα διάφορα βιβλία τησ δεν

παρέχει εντούτοισ μια ενιαία εικόνα για τον τρόπο τησ δημιουργίασ Ήδη ςτα δύο

πρώτα κεφάλαιά τησ περιέχονται δύο εντελώσ διαφορετικέσ μεταξύ τουσ αφηγήςεισ

για το ίδιο θέμα Η εξήγηςη τησ ιςτορικοκριτικήσ έρευνασ ότι οι δύο αφηγήςεισ προέρχονται από διαφορετικέσ εποχέσ είναι βέβαια ορθή αφήνει όμωσ αναπάντητο

το ερώτημα γιατί ο τελικόσ ςυντάκτησ που ςυνένωςε τισ δύο αφηγήςεισ δεν

φρόντιςε να τισ ενοποιήςει το ερώτημα αυτό μόνο μία λογική απάντηςη είναι δυνατή ούτε οι αρχικοί δημιουργοί ούτε ο τελικόσ ςυντάκτησ των αφηγήςεων

αυτών ενδιαφέρονταν να περιγράψουν το πώσ δημιουργήθηκε ο κόςμοσ Η θέςη αυτή ςε καμιά περίπτωςη δεν υποδηλώνει μια ερμηνευτική τάςη ςυμβιβαςμού τησ

βιβλικήσ με την επιςτημονική αλήθεια Όςο λανθαςμένη είναι η τάςη προκειμένου

να διαφυλαχθεί η θεοπνευςτία τησ Αγίασ Γραφήσ να θεωρούνται όλεσ οι βιβλικέσ αφηγήςεισ ωσ ιςτορικέσ άλλο τόςο ολέθρια είναι η αντίθετη τάςη προκειμένου να

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

35

διαφυλαχθεί το κύροσ τησ Παλαιάσ Διαθήκησ απέναντι ςτην επιςτημονική αλήθεια

να θεωρούνται οι ςχετικέσ αφηγήςεισ ωσ αφελείσ προςπάθειεσ των ανθρώπων τησ

εποχήσ να κατανοήςουν τον κόςμο και επομένωσ ανάξιεσ προςοχήσ

Η βιβλική θεώρηςη τησ Ιςτορίασ

Αρχίζοντασ η Βίβλοσ την εξιςτόρηςή τησ με το laquoἘν ϊρχῇraquo δηλώνει ταυτόχρονα

ότι ςrsquo αυτήν την αρχή αντιςτοιχεί και ένα τέλοσ Ότι μεςολαβεί αποτελεί την

Ιςτορία όπωσ την αντιλαμβάνονται οι βιβλικοί ςυγγραφείσ τη διαλεκτική δηλαδή των πρωτοβουλιών του Θεού και των απαντήςεων του ανθρώπου Ο

τρόποσ με τον οποίο η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει την ιςτορία των ςχέςεων του

Θεού με τον άνθρωπο είναι να αφηγείται μια επιμέρουσ ιςτορία Όμωσ αυτή η

επιμέρουσ ιςτορία του Θεού με έναν λαό δεν χάνει ποτέ την αναφορά τησ ςτην

ιςτορία του ςυνόλου ςτην ιςτορία τησ ανθρωπότητασ και του κόςμου Η Παλαιά

Διαθήκη αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο τισ αρχέσ τησ ενεργεί ο Θεόσ ςτον

κόςμο και ςτην ανθρωπότητα ωσ ςύνολο και το ίδιο κάνει και ςτο τέλοσ ςτα

αποκαλυπτικά κείμενα Τπάρχει μια άμεςη αντιςτοιχία ανάμεςα ςτην αρχέγονη εποχή και ςτα έςχατα όπωσ προκύπτει και από τη γλώςςα και την ορολογία που

χρηςιμοποιούν οι ιεροί ςυγγραφείσ Ανάμεςα ςτισ απαρχέσ και τα έςχατα διαδραματίζεται μια ιδιαίτερη ιςτορία του Θεού με μια ομάδα ανθρώπων Η ιςτορία

αυτή αρχίζει με την κλήςη ενόσ περιπλανώμενου βοςκού του Αβραάμ του πρώτου

ανθρώπου που δέχεται να ακολουθήςει ανεπιφύλακτα το θέλημα του Θεού και γιrsquo

αυτό ο Θεόσ τον αξιώνει να γίνει γενάρχησ ενόσ λαού που θα είναι φορέασ αυτήσ τησ

εμπειρίασ τησ ςυνεργαςίασ του Θεού με τον άνθρωπο ςε ιςτορικό επίπεδο Η ιςτορία ςυνεχίζεται με τη ςωτηρία του λαού που προήλθε από τον Αβραάμ από την

Αίγυπτο που αντιςτοιχεί ςτη ςωτηρία του Ιςραήλ από τη Βαβυλώνα και φθάνει

ςτον ςκοπό τησ με τη ςωτηρία εν Χριςτώ η οποία με τη ςειρά τησ θεμελιώνει την

επιμέρουσ ιςτορία τησ χριςτιανικήσ Εκκληςίασ που όμωσ και πάλι αναφέρεται ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα

Η ιδιαίτερη ςχέςη του Θεού με μια ομάδα καθορίζεται από ςωτηριώδεισ

ενέργειεσ είναι μια ιςτορία ςωτηρίασ που ςυνήθωσ ονομάζεται lsquolsquoΙςτορία τησ Θείασ

Οικονομίασrsquorsquo Ο χαρακτηριςμόσ αυτόσ αν και ςυνήθησ ςτη θεολογική γλώςςα δεν

είναι πάντοτε ςαφήσ γιrsquo αυτό χρειάζεται κάποια επεξήγηςη Σο αποφαςιςτικό ςrsquo αυτήν την ιςτορία δεν είναι οι ςωτηριώδεισ καταςτάςεισ αλλά οι εμπειρίεσ τησ

ςωτηρίασ Όμωσ η ιςτορία αυτή δεν περιλαμβάνει μόνο ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του

Θεού προσ τον λαό του Μια ιςτορία δεν μπορεί να αποτελείται μόνον από ςωτηριώδεισ ενέργειεσ ή εμπειρίεσ τησ ςωτηρίασ Η καθοριζόμενη από τισ

ςωτηριώδεισ ενέργειεσ του Θεού ιςτορία παραμένει ςτενά ςυνδεδεμένη με τη μέριμνα του Θεού για τον κόςμο Ο κριτήσ πρέπει να γεννηθεί ο προφήτησ πρέπει

να φάει και ο ιερέασ χρειάζεται ζώα για να θυςιάςει Έτςι η πρόνοια του Θεού

φροντίζει την οικογένεια τη ςοδειά ςτα χωράφια τα ζώα ςτα βοςκοτόπια Κατrsquo αυτόν τον τρόπο δηλώνεται ο παγκόςμιοσ χαρακτήρασ τησ πρόνοιασ του Θεού Αυτή

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

36

ςυντηρεί τισ οικογένειεσ τισ φυλέσ τουσ λαούσ ακόμη και έξω από τον Ιςραήλ

ακόμη και τουσ εχθρούσ του Ιςραήλ και ολόκληρη την ανθρωπότητα που παραμένει

ςτα χέρια του δημιουργού Η ευλογία του Θεού επεκτείνεται ςε όλα τα ζωντανά

δημιουργήματα ςε ολόκληρη την ανθρωπότητα ωσ ςύνολο

Η ςύνδεςη των ςωτηριωδών ενεργειών με την πρόνοια του Θεού ςτισ αφηγήςεισ

τησ Παλαιάσ Διαθήκησ έχει ωσ ςυνέπεια το να υπόκειται πάντοτε ςτην ιδιαίτερη

ιςτορία του Θεού με τον λαό του η παγκόςμια προοπτική την αρχή τησ

πατριαρχικήσ ιςτορίασ η προοπτική αυτή καθίςταται εμφανήσ με την υπόςχεςη laquoκαὶ ἐνευλογηθήςονται ἐν ςοὶ πᾶςαι αἱ φυλαὶ τῆσ γῆσraquo231

που δίνεται από τον Θεό ςτον Αβραάμ την ιςτορία των προφητών τα όςα

ςυμβαίνουν ςτον Ιςραήλ τίθενται ςτο υπόβαθρο τησ ιςτορίασ των λαών και τησ

παγκόςμιασ ιςτορίασ το τέλοσ τησ προφητείασ βρίςκεται ο lsquolsquoδούλοσ του Κυρίουrsquorsquo ο

οποίοσ αποςτέλλεται

εἰσ φῶσ ἐθνῶν εἰσ ςωτηρίαν ἕωσ ἐςχάτου τῆσ γῆσ232

και αργότερα ςτισ εςχατολογικέσ προφητείεσ η ςωτηρία ανοίγεται ςε όλουσ τουσ

λαούσ Και τέλοσ ο Ιηςούσ πεθαίνει ςτον ςταυρό επειδή οὕτωσ ἠγάπηςεν ὁ Θεὸσ τὸν κόςμον233

Καθίςταται επομένωσ προφανέσ ότι η ιςτορία του Θεού με τον λαό του έχει από την αρχή μέχρι το τέλοσ την ανθρωπότητα ωσ ςτόχο Όταν χάνεται αυτόσ ο ςτόχοσ

-και αυτό ςυμβαίνει κάθε φορά που απομονώνεται ένα βιβλικό γεγονόσ από τη

ςυνάφεια τησ ιςτορίασ τησ θείασ οικονομίασ και αντικειμενοποιείται- ακόμα και οι

πιο ςυναρπαςτικέσ αφηγήςεισ ακόμα και οι πιο υψηλέσ ηθικέσ ή θεολογικέσ

διδαςκαλίεσ παύουν να είναι Αγία Γραφή και καταντούν ευςεβείσ ιςτορίεσ

Σο ιςτορικό πλαίςιο των γεγονότων τησ Παλαιάσ Διαθήκησ

Προμοναρχική Περίοδοσ του Ιςραήλ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

plusmn1800

1674-1551

plusmn1220

1220 ndash 1012

Αραμαΰκέσ μεταναςτεύςεισ ςε

Μεςοποταμία - υρία - Χαναάν

15η-16η Αιγυπτιακέσ Δυναςτείεσ

(Τκςώσ Πρωτεύουςα Σάνισ) Σέλοσ αιγυπτιακήσ κυριαρχίασ

ςτην Χαναάν

Πληθυςμιακέσ ανακατατάξεισ ςτη

Χαναάν

Χανααναίοι-Φιλιςταίοι-Ιςραηλίτεσ

Αβραάμ

Ιωςήφ

Έξοδοσ

Περίοδοσ Κριτών

231

Γεν 123 232

Ηςα 496 233

Ιωα 316

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

37

Πρώτη Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

1012 ndash 1004

1004 ndash 965

965 ndash 926

962-955

926

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςτην ορεινή

Χαναάν

Κυριαρχία Ιςραηλιτών ςε

ολόκληρη τη Χαναάν

Διοικητική οργάνωςη Ιςραηλιτικού

βαςιλείου

αούλ

Δαβίδ

ολομών

Οικοδόμηςη του ναού τησ Ιερουςαλήμ

Διάςπαςη του Βαςιλείου

Δεύτερη Περίοδοσ Βαςιλείασ Σα δύο Βαςίλεια

Χρονολογία ΙΟΤΔΑ (Νότιο Βαςίλειο) ΙΡΑΗΛ (Βόρειο Βαςίλειο)

926 ndash 722

722

Πρωτεύουςα Ιερουςαλήμ

Πολιτική κατάςταςη

Κληρονομική βαςιλεία

Περιοριςμένη πολιτική ςημαςία

Τποτέλεια ςτισ μεγάλεσ

δυνάμεισ τησ περιοχήσ

Πρωτεύουςα αμάρεια

Πολιτική κατάςταςη

Αλλεπάλληλα

πραξικοπήματα

Κατά περιόδουσ ηγετική

παρουςία ςτην περιοχή

Πτώςη ςτουσ Αςςυρίουσ ndash Εξορία

Σελευταία Περίοδοσ Βαςιλείασ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βαςίλειο Ιούδα

639-609

622

609

605

597

Αςςυριακή κυριαρχία ςτη Χαναάν

Εξαςθένιςη Αςςυριακού ελέγχου

Ανταγωνιςμόσ Αιγυπτίων ndash

Βαβυλωνίων

Ήττα Αιγυπτίων από

Βαβυλωνίουσ ςτη Χαρχέμισ

Ιωςίασ Θρηςκευτική

Μεταρρύθμιςη

Ήττα και θάνατοσ Ιωςία από φαραώ Νεχώ

Τποτέλεια Ιούδα ςτουσ Βαβυλωνίουσ Πτώςη Ιερουςαλήμ ςτουσ Βαβυλωνίουσ

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη

38

587

587 ndash 538

Οριςτική κατάληψη και καταςτροφή Ιερουςαλήμ από Βαβυλωνίουσ Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Μεταιχμαλωςιακή Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

587 ndash 538

538

520

520 - 515

plusmn444

Ο βαςιλιάσ των Περςών Κύροσ

κυρίαρχοσ τησ Βαβυλώνασ

Ιουδαία Περςική επαρχία

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

Επιςτροφή εξορίςτων Ζοροβάβελ

Διοικητήσ Ιουδαίασ Ανοικοδόμηςη του Δεύτερου Ναού τησ

Ιερουςαλήμ Έςδρασ ndash Νεεμίασ

Ανοικοδόμηςη τειχών Ιερουςαλήμ

Καταγραφή του Νόμου

Ελληνιςτική Περίοδοσ

Χρονολογία πΧ Ιςτορικά γεγονότα Βιβλικά γεγονότα

333

323

312 - 198

198

175-164

166

63

Κατάκτηςη υρίασ από τον Μ

Αλέξανδρο Θάνατοσ Μ Αλεξάνδρου

Πτολεμαίοι Η Ιουδαία υπό

Μάχη ςτο Πάνειον

ελευκίδεσ Η Ιουδαία υπό Αντίοχοσ Δ΄ Επιφανήσ

Μακκαβαΰκή

Κατάληψη Ιερουςαλήμ από

Πομπήιο

Έναρξη ρωμαΰκήσ περιόδου

Βαβυλώνια αιχμαλωςία

αιγυπτιακή κυριαρχία

ςυριακή κυριαρχία

εξέγερςη