Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 2. Εμπειρισμός

Μαουρίτς Κορνέλις Έσερ, Μάτι, χαλκογραφία, 1946.

©Κωνσταντίνος Βακουφτσής

20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

Ο εμπειρισμός είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που υποστηρίζει πως η πηγή και τασυστατικά της ανθρώπινης γνώσης προέρχονται από την εμπειρία που αποκτάται μέσωτων αισθήσεων. Αυτές μπορεί να είναι είτε οι πέντε εξωτερικές παραδοσιακές αισθήσειςή οι εσωτερικές αισθήσεις, όπως είναι ο πόνος και η ευχαρίστηση.

Ο εμπειρισμός έχει τις ρίζες του στην ιδέα πως οτιδήποτε γνωρίζουμε για τον κόσμο,είναι αυτά που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε οι αισθήσεις μας και είναι επαληθεύσιμαμέσω της εμπειρικής απόδειξης.

Στηρίζεται στην a posteriori γνώση, δηλαδή στη μη ύπαρξη έμφυτων αλλά ύστερωνκατακτήσιμων ιδεών, και διακρίνει την εξωτερική αίσθηση μέσω της οποίας λαμβάνουμε ταεξωτερικά ερεθίσματα και την εσωτερική αίσθηση, μέσω της οποίας τα επεξεργαζόμαστεκαι δημιουργούμε τις έννοιες και στη συνέχεια τις γνώσεις

Οι εμπειριστές φιλόσοφοι πρεσβεύουν τα εξής:

Κατά τους εμπειριστές η αφετηρία της γνώσης μας για τον κόσμοσυνίσταται στην καταχώριση, την αποτύπωση στον νου, μέσα από τηναισθητηριακή αντίληψη, των "στοιχειωδών δεδομένων" του κόσμουπου μας περιβάλλει. H καταχώριση αυτή, όταν πραγματοποιείται,είναι στιγμή δημιουργίας στοιχειωδών πεποιθήσεων ή ιδεών, απλώνδηλαδή παραστάσεων αυτών των δεδομένων.

Ο ορθολογισμός συχνά έρχεται σε αντιπαράθεση με τον εμπειρισμό.Στη πράξη οι απόψεις αυτές δεν αποκλείονται αμοιβαία, αφού γιαπαράδειγμα η φιλοσοφία της επιστήμης είναι και ορθολογιστική καιεμπειρική. Αν τραβηχτεί όμως στα άκρα ο εμπειρισμός θεωρεί ότιόλες οι ιδέες προέρχονται από την εμπειρία, είτε μέσω των πέντεεξωτερικών αισθήσεων, είτε μέσω των εσωτερικών αισθήσεων όπωςο πόνος και η ευχαρίστηση, και επομένως ότι η γνώση βασίζεταιουσιαστικά στην εμπειρία.

Ι. Αρχαίοι φιλόσοφοι με εμπειριστικές απόψεις

a) Αριστοτέλης:

δίνει προτεραιότητα στη λειτουργίατου νου για την επίτευξηεπιστημονικής γνώσης. Προϋποθέτειόμως επαγωγική πορεία: από τοειδικό, το μερικό ή το συγκεκριμένοστο γενικό, το καθολικό καιαφηρημένο.

Το μερικό συλλαμβάνεται με τηλειτουργία των αισθήσεων.

β) Επίκουρος

Προτομή του Επίκουρου (Μουσείο Λούβρου).

ΙΙ. Νεότεροι φιλόσοφοι του εμπειρισμού: α) Μπέικον [ή Βάκων] (1561-1626)

Βέβαια, η συστηματική ανάπτυξη τουεμπειρισμού, όπως και του ορθολογισμού,παρατηρείται κατά τους νεότερους χρόνους.Οι νεότεροι (κυρίως Βρετανοί) εμπειριστές,με πρώτο, τον Φράνσις Μπέικοναντιπαρατίθενται στους ορθολογιστές καιδίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο τωναισθήσεων κατά την απόκτηση της γνώσης.Όπως και οι ορθολογιστές από την εποχήτου Ντεκάρτ, επισημαίνουν την ύπαρξηιδεών στον νου μας που μας επιτρέπουν ναγνωρίσουμε την πραγματικότητα,ισχυρίζονται εντούτοις πως οι ιδέες αυτέςδεν είναι έμφυτες, αλλά διαμορφώνονταιστη βάση των εντυπώσεων που μαςπαρέχουν οι αισθήσεις.

Ο Φράνσις Μπέικον (Φραγκίσκος Βάκων), υπήρξε έναςαπό τους σημαντικότερους φιλόσοφους των νεότερωνχρόνων, μετά την Αναγέννηση, υποστηρικτής τηςεπιστημονικής σκέψης και πρόδρομος του Διαφωτισμού.Πορτρέτο του Frans Pourbus the Younger.

β) Τζον Λοκ (1632–1704)

Παράλληλα με την αισθητηριακήαποτύπωση στον νου μας τωναντικειμένων του εξωτερικού – ωςπρος τον νου – κόσμου, ο Τζον Λοκεμπλουτίζει τη συλλογή θεμελιωδώνγνώσεων με τη λειτουργία μιαςεσωτερικής αίσθησης, ενόςαναστοχασμού.

Αυτή η εσωτερική αίσθησηαποτυπώνει ως "αντικείμενα" και τιςκαταστάσεις της εσωτερικήςλειτουργίας του νου, το τι συμβαίνειόταν, για παράδειγμα, σκεφτόμαστε,πιστεύουμε, επιθυμούμε,αμφιβάλλουμε κτλ.

Πέρα από αυτή την εσωτερικήαίσθηση δεν υπάρχουν στοιχεία τηςγνώσης του κόσμου που να μπορούννα θεωρηθούν a priori, να είναιδηλαδή ανεξάρτητα από τηνεμπειρία. O νους δεν είναι τίποταπερισσότερο από ένας "άγραφοςχάρτης" (tabula rasa), στον οποίοαποτυπώνεται το υλικό τηςεξωτερικής και της εσωτερικήςαίσθησης.

Ο Τζον Λοκ ήταν μεγάλος Άγγλος φιλόσοφος και ο κύριοςαντιπρόσωπος του αγγλικού κινήματος του εμπειρισμού.Μαζί με τον Ντέιβιντ Χιουμ (και τον Τζωρτζ Μπέρκλεϋσχηματίζει το τρίπτυχο των φιλοσόφων του αγγλικούΔιαφωτισμού και του επερχόμενου εμπειρισμού. Πορτρέτοτου Godfrey Kneller.

γ) Τζορτζ Μπέρκλεϋ (1685-1753)

"Συνεπέστερος" εμπειριστής από τον Λοκ υπήρξε οΙρλανδός επίσκοπος Τζορτζ Μπέρκλεϋ. O Μπέρκλεϋυποστήριξε ότι ο Λοκ έκανε το λάθος να δεχτεί ιδέες τωνοποίων την προέλευση δεν μπορούσε να εξηγήσειικανοποιητικά, όπως εκείνες των εξωτερικών ως προςτον νου αντικειμένων, θεωρώντας ότι πρέπει να υπάρχεικάποιο υλικό υπόστρωμα με ιδιότητες που δεν μπορούμενα αντιληφθούμε άμεσα πίσω από τις εντυπώσεις τωναισθήσεων.

O Μπέρκλεϋ προχώρησε αποφασιστικά στην ταύτιση τωνιδεών του ανθρώπινου νου με την πραγματικότητα. Hπαράδοξη θέση του συνοψίζεται στο απόφθεγμα: "το ναυπάρχει κάτι συνίσταται στο να αντιλαμβάνεται ή ναγίνεται αντιληπτό" ("esse est percipere aut percipi").

Με άλλα λόγια, υπάρχουν μόνο πνεύματα και ιδέες ήπαραστάσεις μέσα σε αυτά τα πνεύματα. Βέβαια, κατά τονΜπέρκλεϋ, τα πράγματα του κόσμου που μας περιβάλλει -και που σε τελευταία ανάλυση είναι άυλα-εξακολουθούν ναυπάρχουν μέσα στον νου του υπέρτατου πνεύματος,δηλαδή του Θεού, ακόμη και όταν δε γίνονται αντιληπτάαπό τους ανθρώπους. Οι κανονικές σχέσεις που τασυνδέουν, δηλαδή οι φυσικοί νόμοι που έχει εγκαθιδρύσειο Θεός, μας επιτρέπουν να τα διακρίνουμε από ταανύπαρκτα πλάσματα της φαντασίας μας.

H επιχειρηματολογία του Μπέρκλεϋ στηρίχτηκε εξολοκλήρου στην κατάδειξη ότι η πραγματικότητα είναιμία -συγκεκριμένη όπως και οι ιδέες μας- με χρώματα,γεύσεις, ήχους, οσμές. Οι αφηρημένες έννοιες είναιαπλώς κατασκευές της γλώσσας, όπως η έννοια "ύλη",της οποίας το νόημα εξαντλείται στις εκάστοτε αναφορέςμας σε κάτι που βλέπουμε, ακούμε, αγγίζουμε κτλ.

Ο Τζωρτζ Μπέρκλεϋ ήταν Ιρλανδός φιλόσοφος,ο οποίος σε ηλικία σαράντα εννέα ετών έγινεεπίσκοπος της αγγλικανικής εκκλησίας και μαζίμε το Λοκ και το Χιουμ θεωρούνται ως οιεισηγητές της διδασκαλίας του εμπειρισμού.Πορτρέτο του Μπέρκλεϋ από τον ΤζωνΣμίμπερτ το 1727.

δ) Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776) O Χιουμ περιγράφοντας τις σκεπτικιστικές αμφιβολίες

του, ήταν ο αυστηρότερος από όλους τους. εμπειριστές.Θεώρησε ότι η αποτύπωση στον νου αισθητηριακώνεντυπώσεων είναι αυτάρκης, όσον αφορά τη συλλογήστοιχειωδών και θεμελιωδών γνώσεων, και επομένως δεχρειάζεται υποστήριξη από μια πρόσθετη λειτουργία όπωςαυτή της εσωτερικής αίσθησης ή του αναστοχασμού, τηνοποία επιστράτευσε ο Λοκ για τις "εσωτερικές γνώσεις"των λειτουργιών του νου.

O Χιουμ έμεινε πιστός, από την αρχή ως το τέλος, στηνπεριορισμένη γνωστική δυνατότητα που του παρείχε ησυλλογή των δεδομένων του εξωτερικού κόσμου χάρη στηλειτουργία των πέντε αισθήσεων. H προσήλωση του στοναμιγή αυτό εμπειρισμό είχε όμως τις παρενέργειες της, οιοποίες, κληροδότησαν στη φιλοσοφία περισσότερα από ένασοβαρά προβλήματα.

Πράγματι ο Χιουμ οδηγήθηκε σε σκεπτικισμό για τηδυνατότητα μας να αποκτήσουμε γνώση για την ύπαρξη καιτην υφή του συνόλου σχεδόν των όντων του εξωτερικούκόσμου και των αιτιακών σχέσεων που πιστεύουμε ότι τασυνδέουν, αλλά και οποιασδήποτε εσωτερικής,πνευματικής οντότητας. Τα υλικά αντικείμενα, η ενιαίαανθρώπινη ψυχή, η κανονικότητα που διέπει τη φύση δενμπορεί, κατά τον Χιουμ, να αποδειχτεί πως έχουναντικειμενική υπόσταση, επειδή συνθέτουμε τιςπαραστάσεις τους στη βάση στοιχειωδών, ατομικώνεντυπώσεων. Και οι επαγωγικές γενικεύσεις, οι οποίεςυποτίθεται πως μας επιτρέπουν να προβλέψουμε ότι τομέλλον θα μοιάζει με το παρελθόν και ότι οι φυσικοί νόμοιθα εξακολουθήσουν να ισχύουν, δεν έχουν πραγματικήλογική ισχύ. Γίνονται αποδεκτές μόνο χάρη στη συνήθειακαι στις ενστικτώδεις προσδοκίες μας, χωρίς τιςοποίες δε θα μπορούσαμε να ζήσουμε.

O Ντέιβιντ Χιουμ ήταν Σκωτσέζος ιστορικόςκαι φιλόσοφος, που επηρέασε την ανάπτυξη δυοσχολών φιλοσοφίας, του σκεπτικισμού και τουεμπειρισμού. Πορτρέτο του Allan Ramsay.

Οι πέντε αισθήσεις, όραση, ακοή, γεύση, όσφρηση και αφή έχουν ως θέμα ελκύσει τόσο τους φιλοσόφους όσο καιτους καλλιτέχνες. Ενώ ο Ντεκάρτ και ο Λοκ υποστήριζαν την υποκειμενικότητα των αισθήσεων, καλλιτέχνες,όπως ο Simon de Vos σε αυτόν τον πίνακα (Αλληγορία των πέντε αισθήσεων, 1640), επέμεναν να δίνουν έμφασηστις σωματικές και συμπεριφορικές εκδηλώσεις της αισθητηριακής αντίληψης, όπου θα στρεφόταν αργότερα ηφιλοσοφική εξέταση.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

1. Από πού πηγάζει η ανθρώπινη γνώση; Από τις αισθήσεις ή από τον νου; Τι θα απαντούσε σ’ αυτό τοερώτημα ο γεννημένος στη Γαλλία το 1596 Ρενέ Ντεκάρτ, τι ο γεννημένος στην Ολλανδία το 1632Μπαρούχ Σπινόζα, τι ο γεννημένος στη Γερμανία το 1646 Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, τι ο γεννημένοςστην Αγγλία 1632 Τζον Λοκ, τι ο γεννημένος στην Ιρλανδία το 1685 Τζωρτζ Μπέρκλεϋ, και τι ογεννημένος στη Σκωτία το 1711 Ντέιβιντ Χιουμ;

2. Οι ιδιαιτερότητες της φιλοσοφίας του Ντέιβιντ Χιουμ σχετίζονται με τις έννοιες:

ΘΕΟΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΕΠΑΓΩΓΗ

ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ και ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ Τι ακριβώς συμβαίνει;

3. Ποια ήταν η σχέση των εμπειριστών και των ρασιοναλιστών με τον ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ;

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1. «Πηγάζει από τον ανθρώπινο νου» θα απαντούσαν οι τρεις πρώτοι. «Πηγάζει από τιςαισθήσεις» θα απαντούσαν οι τρεις επόμενοι – ο Άγγλος, ο Ιρλανδός και ο Σκωτσέζος- στηναγγλική γλώσσα.

2. Ο Ντέιβιντ Χιουμ υπήρξε μία κυρίαρχη προσωπικότητα του σκωτσέζικου Διαφωτισμού,ένας πολέμιος των παραδοσιακών θεολογικών επιχειρημάτων που θεμελίωναν την απόδειξηγια την ύπαρξη θεού. Θεωρούσε ανοησία το να προσπαθεί ένας άνθρωπος να αποδείξει με τηλογική του την ορθότητα της θρησκευτικής του πίστης. Συγχρόνως ήταν ο μόνος από τουςμεγάλους φιλοσόφους της εποχής του που δυσπιστούσε –μέχρις ενός σημείου- στη Μεταφυσική.Εμπιστευόμενος όπως και ο Τζον Λοκ τα δεδομένα της εμπειρίας ήταν ιδιαίτερα δύσπιστος μετους ρασιοναλιστές σχετικά με την ισχύ της ανθρώπινης λογικής. Διακήρυσσε τη μεγάληαδυναμία της λογικής Επαγωγής εναντιούμενος στον Μπέικον και τους άλλους εμπειριστέςγια τους οποίους η Επαγωγή ήταν το ενοποιητικό στοιχείο για τη θεμελίωση της επιστήμης. ΟΧιουμ ήταν ο πρώτος στοχαστής που αποσαφήνισε το ζήτημα της Αιτιότητας. Οι μεσαιωνικοίφιλόσοφοι είχαν μία ακλόνητη πίστη στην Αιτιότητα. Ο Χιουμ προσεγγίζοντας την έννοια Αιτίαυποστήριξε ότι η Αιτία δεν είναι παρά μία ανθρώπινη πεποίθηση βασιζόμενη στηνσυσσωρευμένη εμπειρία. Σε όλους μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι κάθε γεγονός έχει την Αιτίατου. Για εκείνον είναι όλα θεμελιωμένα σε μια επαγωγική λογική αλλά κανένα γεγονός δεν έχειμια λογική βεβαιότητα. Αυτό που περισσότερο απ’ όλα τον χαρακτήριζε ήταν ένας σκεπτικισμόςο οποίος επηρέασε ιδιαίτερα τον Ιμμάνουελ Καντ.

3. Η εμφάνιση του εμπειρισμού ουσιαστικά εγκαινίασε το κίνημα του αγγλικού Διαφωτισμού. Ησημαντικότερη ίσως επίδραση για την ανάπτυξη του Διαφωτισμού και στην Αγγλία αλλά και στηΓαλλία υπήρξε ο σκεπτικισμός του Ντέιβιντ Χιουμ. Από την άλλη μεριά ο ρασιοναλισμός τηςηπειρωτικής Ευρώπης συνέβαλε εν μέρει στο να διαμορφωθεί ο γαλλικός Διαφωτισμός του18ου αιώνα.