ΤΟΥ ΠΟΛΥΜΕΡΗ ΒΟΓΛΗ

Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την ιστορία της με-ταπολεμικής Ευρώπης σαν ένα εγχείρημα επαναθεμε-

λίωσής της ως μεταεθνικής οντότητας. Μετά το 1945 δρομο-λογήθηκαν διαδικασίες υπέρβασης του έθνους-κράτους, τόσοστη Δυτική όσο και (με διαφορετικούς, όμως, όρους) στηνΑνατολική Ευρώπη. Το παρελθόν του Παγκοσμίου Πολέμου λει-τούργησε ως κινητήρια δύναμη για τη στενότερη συνεργασίαμεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Η λογική ήταν απλή: η στε-νότερη οικονομική συνεργασία θα μείωνε τις αντιπαλότητεςμεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και, κατ’ επέκταση, θα μείωνετον κίνδυνο ενός νέου, ακόμη πιο καταστροφικού, πολέμουστην Ευρώπη.

Παράλληλα, στην πραγματικότητα που είχε δημιουργήσειη διαίρεση της Ευρώπης σε δύο εχθρικά στρατόπεδα, η απει-λή του αντιπάλου λειτουργούσε ως παράγοντας συσπείρω-σης και σταθερότητας. Η στενότερη συνεργασία και η υπέρ-βαση του έθνους-κράτους υποσχόταν τη διατήρηση της ει-ρήνης στην Ευρώπη. Στη Δυτική Ευρώπη η διαδικασία ενο-ποίησης είχε ως κριτήριο ένταξης νέων κρατών την ύπαρξηκοινοβουλευτικών δημοκρατικών θεσμών — οι οποίοι λει-τουργούσαν σε αντίστιξη με τα κομμουνιστικά καθεστώτατης Ανατολικής Ευρώπης. Για τους λαούς της Νότιας Ευρώπηςπου είχαν βρεθεί κάτω από δικτατορικά καθεστώτα, η πρόσ-δεση στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης λειτουρ-γούσε ως δικλείδα ασφαλείας για την αποφυγή τυχόν εκτρο-πών. Η (δυτικο)ευρωπαϊκή ενοποίηση υποσχόταν τη διατή-ρηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στις «μεταπολιτεύ-σεις» της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Ταυ-τόχρονα, η ένταξη των φτωχότερων χωρών του Νότου στηδιαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης προσέδωσε στο όλοεγχείρημα ακόμη πιο φιλόδοξες διαστάσεις: στόχος δεν ήτανμόνο η οικονομική συνεργασία αλλά και η οικονομική σύγ-κλιση, δηλαδή η μείωση των ανισοτήτων μεταξύ φτωχών καιπλούσιων ευρωπαϊκών κρατών. Η οικονομική σύγκλιση, γιατις φτωχότερες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, ήταν συνδε-δεμένη με την υπόσχεση της ευμάρειας.

Μετά το 1989 και τον τερματισμό της διαίρεσης της Ευρώ-πης, η απειλή ενός γενικευμένου πολέμου είχε εξαλειφθεί καιοι δημοκρατικοί κοινοβουλευτικοί θεσμοί εδραιώνονταν σεολόκληρη την Ευρώπη. Απέμενε μόνο η πραγματοποίηση τηςυπόσχεσης της ευμάρειας, μέσω της οικονομικής ενοποί-ησης, για τη δημιουργία μιας ενωμένης Ευρώπης. Ωστόσο, ηπορεία προς την οικονομική ενοποίηση με την ταυτόχρονη δι-εύρυνση προς Ανατολάς υπήρξε ανομοιόμορφη: κάποιες χώ-ρες εντάχθηκαν στο ευρώ, κάποιες άλλες εντάχθηκαν στηνΕυρωπαϊκή Ένωση, ενώ κάποιες άλλες έμειναν στον προθά-

λαμό της. Η ιδέα της ενωμένης Ευρώπης αντικαταστάθηκεαπό την ιδέα μιας Ευρώπης πολλών «ταχυτήτων», δηλαδήαποκλεισμών και διακρίσεων. Η ενοποίηση συνέχιζε να προ-ωθεί την ιδέα μιας μεταεθνικής Ευρώπης, αλλά σε αυτή τηνέα Ευρώπη δεν θα ήταν όλοι ίσοι.

Σε αυτή τη διαδικασία, η Ελλάδα βρέθηκε ενταγμένη στο«κλαμπ των ισχυρών». Αυτή η ένταξη αποτύπωνε μέχρις ενόςσημείου και πραγματικές αλλαγές που είχαν συμβεί στην ελ-ληνική κοινωνία και τις προσδοκίες που αυτές καλλιεργούσαν.Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η σύγκλιση στον τρόποζωής και τις καταναλωτικές συνήθειες, η πύκνωση των επα-φών και των ανταλλαγών με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η αύ-ξηση της κινητικότητας για σπουδές και εργασία διαμόρφω-ναν μια μεταεθνική αντίληψη του εαυτού για όλο και περισ-σότερους Έλληνες. Το βασικό στοιχείο αυτής της μεταεθνι-κής αντίληψης του εαυτού ήταν η αίσθηση μιας ταυτόχροναδιαφορετικότητας αλλά και ισότητας με τους άλλους «ισχυ-ρούς» Ευρωπαίους. Η επίκληση της ελληνικής «ιδιαιτερότη-τας» ή ο φόβος για την απώλεια της εθνικής ταυτότητας, πουκάποιοι επίμονα καλλιεργούσαν, δεν οδήγησε στην απόρριψητης μεταεθνικής, ευρωπαϊκής ταυτότητας. Άλλωστε, η ίδια ηευρωπαϊκή ταυτότητα κατασκευαζόταν βασισμένη στη δια-φορετικότητα — το σύνθημα των ευρωπαϊκών φορέων τηςεποχής ήταν «όλοι διαφορετικοί, όλοι ίσοι». Η κυκλοφορίατου κοινού νομίσματος εξακόντισε, σε φαντασιακό επίπεδο, μιααίσθηση ισότητας μεταξύ των «πρώην» φτωχών του Νότου καιτων πλούσιων του Βορρά. Άλλωστε, η γραμμή μεταξύ πλουσίωνκαι φτωχών είχε αναδιαταχθεί με το κριτήριο της συμμετοχήςστο ευρώ. Η Ελλάδα ως χώρα-μέλος του ευρώ ήταν μεταξύτων «ισχυρών» και «πλούσιων» χωρών της Ευρωζώνης. Ηυπόσχεση της ευμάρειας φαινόταν να έχει, επιτέλους, εκπλη-

ρωθεί, καλλιεργώντας την αίσθηση της υπεροχής (ο μύθος της«ισχυρής Ελλάδας») και της ασφάλειας (ο μύθος της «θωρα-κισμένης οικονομίας»). Όλα αυτά μέχρι το 2010…

Η οικονομική κρίση διέψευσε βίαια αυτές τις υποσχέσεις καιπροσδοκίες. Ωστόσο, εκείνη που προκάλεσε τις περισσότερεςαντιδράσεις και αναζωπύρωσε την αναδίπλωση στο έθνος-κρά-τος ήταν η πολιτική της Γερμανίας. Σε πολλές χώρες που βρί-σκονται στο φάσμα της οικονομικής κρίσης πληθαίνουν σή-μερα οι φωνές που στρέφονται όχι μόνο κατά της Μέρκελ αλ-λά κατά της ευρωπαϊκής ενοποίησης συνολικά. Αυτό συνέβηγιατί η ηγεμονική πολιτική της Γερμανίας αμφισβήτησε μετον πιο άμεσο τρόπο την ισότητα μεταξύ των κρατών-μελών,δημιουργώντας εύλογα σε πολλούς λαούς την αίσθηση της«εθνικής ταπείνωσης». Επιπλέον, αυτή η αίσθηση εντάθηκεαπό το γεγονός της επιβολής (συχνά με τον εκβιασμό της χρε-οκοπίας) οικονομικών μέτρων. Όλα αυτά έφεραν στην επι-φάνεια τη θεμελιώδη αντίφαση της ευρωπαϊκής ενοποίησηςως μεταεθνικού εγχειρήματος: ενώ η οικονομική ενοποίησησυμφωνείται και προωθείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η πολι-τική νομιμοποίησή της εξακολουθεί να συντελείται σε εθνικόεπίπεδο.

Με άλλα λόγια, αυτό που γίνεται αντιληπτό ως «εθνική τα-πείνωση» είναι στην πραγματικότητα η απουσία πολιτικήςνομιμοποίησης στα μέτρα που εφαρμόζονται ή και επιβάλ-λονται στην Ελλάδα και η αντίδραση στην ηγεμονική πολιτι-κή της γερμανικής κυβέρνησης που εδραιώνει σχέσεις ανι-σότητας μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Σε κάθε περίπτωση,το βέβαιο είναι ότι όσο συνεχίζεται η ηγεμονική πολιτική τηςΓερμανίας θα υποθάλπεται ως αντίδραση η ρητορική της«εθνικής ταπείνωσης», τροφοδοτώντας με αυτόν τον τρόποτους εθνικούς ανταγωνισμούς που κατέστρεψαν την Ευρώπηστο παρελθόν.

Ο Πολυμέρης Βόγλης διδάσκει σύγχρονη ιστορία στο Πανεπι-στήμιο Θεσσαλίας

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ

Η ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣΗ ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 730 KYΡΙΑΚΗ 7 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013

Kείμενα των: Πολυμέρη Βόγλη, Αριστείδη Μπαλτά, Δημήτρη Παπανικολάου, Κώστα Δουζίνα, Γιάννη Ιωαννίδη, Πόπης Πολέμη, Νίκου Σαραντάκου

Η ΗΓΕΜΟΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΚΑΙ Η «ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ»

Το τέλος της μεταεθνικότητας;

ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ» ΚΑΙ ΤΟΥ REDNOTEBOOK, ΜΕ ΤΗ Μ. ΜΕΛΟΡ

Αντιμετωπίζοντας τη λιτότητα: τράπεζες για την κοινωνία

Την Τετάρτη 10 Απριλίου, στις 7:30 μ.μ., στον πο-λυχώρο της Ανοιχτής Πόλης (Μέγαρο Ερμής, Πανε-πιστημίου και Γαμβέτα 1, 1ος όροφος), τα «Ενθέματα» καιτο Red Notebook οργανώνουν εκδήλωση με τίτλο «Αν-τιμετωπίζοντας τη λιτότητα: Τράπεζες για την κοι-νωνία». Ομιλήτρια θα είναι η βρετανίδα κοινωνικήεπιστήμων Mary Mellor, ομότιμη καθηγήτρια στοNorthumbria University του Νιούκαστλ. Την ομιλή-τρια θα παρουσιάσει και τη συζήτηση θα συντονίσει οοικονομολόγος Πέτρος Λινάρδος-Ρυλμόν, ερευνη-τής εργασιακών σχέσεων στο ΙΝΕ-ΓΣΕΕ.

Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, «Λουόμενοι»

ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΜΠΑΛΤΑ

Ψυχρά και από απόσταση. Για να δού-με καλύτερα τη γενική εικόνα.

Η στρατηγική του κεφαλαίου1. Σύνθετες συνθήκες τείνουν να αποτρέ-

πουν τις παραγωγικές λεγόμενες επενδύσεις,παροχετεύοντας μεγάλες μερίδες του κεφα-λαίου στα ιδιαίτερα κερδοφόρα (αλλά επι-σφαλή) «στοιχήματα» άμεσης απόδοσης. Ηκυριαρχία του χρηματοπιστωτικού τομέα, μεόλα τα συμπαρομαρτούντα (επενδυτικάfunds, εξωχώριες εταιρείες, σύνθετα χρημα-τιστηριακά προϊόντα, οίκοι αξιολόγησηςκλπ.), συναρτάται ευθέως με αυτή τη γενικήτάση.

2. Η τάση αυτή δημιούργησε και διατηρείέναν υπερδιογκωμένο χρηματοπιστωτικό το-μέα, που κατά κανόνα αποτιμάται σε μεγέθηπολύ μεγαλύτερα από το εκάστοτε αντίστοι-χο ΑΕΠ. Η τρέχουσα κρίση του χρηματοπι-στωτικού συστήματος συναρτάται ευθέως μετην εν λόγω υπερδιόγκωση ενώ η τελευταία—ως φούσκα που κινδυνεύει να σκάσει- συ-νιστά μόνιμη απειλή για ολόκληρο τον χρη-ματοπιστωτικό τομέα και, από κει, για ολό-κληρη την καπιταλιστικά οργανωμένη παγ-κόσμια οικονομία.

3. Η ίδια κρίση, όπως κάθε καπιταλιστικήκρίση υπερσυσσώρευσης, καταστρέφει κε-φάλαιο. Η καταστροφή αυτή μετατρέπει πολ-λές τράπεζες σε κελύφη που, για να επιβιώ-σουν, απαιτούν ανακεφαλαιοποίηση.

4. Ανακεφαλαιοποίηση απαιτείται γιατί,λόγω της στενής αλληλοδιαπλοκής των τρα-πεζικών ιδρυμάτων, η κατάρρευση μιας με-γάλης τράπεζας συμπαρασύρει άλλες καιοδηγεί σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Κάποι-ες τράπεζες ονομάζονται «συστημικές» γι’αυτόν ακριβώς τον λόγο.

5. Η μετατροπή των τραπεζών σε κελύφησυνεπάγεται κενό ρευστότητας. Το κενό ρευ-στότητας αποτρέπει «παραγωγικού» χαρα-κτήρα επενδύσεις και από αυτή την πλευρά.Η συνεχιζόμενη απουσία «παραγωγικών»επενδύσεων δημιουργεί ύφεση.

6. Μέχρι τις εξελίξεις στην Κύπρο, η ανα-κεφαλαιοποίηση των τραπεζών επιτυγχανό-ταν με δημόσιο χρήμα. Η αντιμετώπιση αυ-τή εξέφραζε, εκτός των άλλων, την ενότητατου κεφαλαίου απέναντι στην κρίση. Στηνκλίμακα της Ευρώπης, αυτή η ενότητα καιαυτή η αντιμετώπιση είχαν ενδυθεί σταθερόιδεολογικό περίβλημα: «ισότιμοι εταίροι βοη-θούν συλλογικά εκείνον που έχει πρόβλημα». 7. Η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών μεδημόσιο χρήμα αυξάνει το δημόσιο χρέος,και από εκεί τα ελλείμματα. Αυτή η αύξησηπροσκαλεί προγράμματα λιτότητας που θαεξοικονομήσουν τους απαιτούμενους πό-ρους. Αλλά τα προγράμματα λιτότητας εντεί-νουν την ύφεση. Η ύφεση αυξάνει παραπέρατα ελλείμματα και αυτή η αύξηση απαιτείνέα, βαθύτερα, προγράμματα λιτότητας. Άρα,η ύφεση εντείνεται περισσότερο. Η καθοδικήσπείρα δεν έχει σαφές πέρας.

8.Η κυρίαρχη (νεοφιλελεύθερη) ορθοδοξίαπρεσβεύει: για να πραγματοποιηθούν «πα-ραγωγικές» επενδύσεις, για να αποτραπεί η

ύφεση και για να σταματήσει η καθοδικήσπείρα, απαιτείται η δημιουργία ζωτικού χώ-ρου (Lebensraum) για το ισχυρό κεφάλαιο,δηλαδή εκείνο που δεν καταστρέφεται απότην κρίση. Η δημιουργία αυτού του ζωτικούχώρου έχει ονομαστεί «μεταρρυθμίσεις»:απελευθέρωση από τα κρατικά δεσμά τωνδημόσιων αγαθών και υπηρεσιών και άνοιγ-μα των επαγγελμάτων, απελευθέρωση τωνεργασιακών σχέσεων από κάθε δημόσιο ήκρατικό έλεγχο, συμπίεση του κόστους τηςεργασιακής δύναμης με τη συνεπικουρίαμιας διαρκώς αυξανόμενης ανεργίας, μεί-ωση του κοινωνικά προσδιορισμένου κό-στους αναπαραγωγής της ίδιας της εργα-σιακής δύναμης: δεν είναι πλέον ευθύνη τουκράτους, όπως δεν ήταν ποτέ του εργοδότη,το αν ο μισθός επαρκεί για την υγειονομικήπερίθαλψη, για τις σπουδές των παιδιών ήγια την αποπληρωμή του στεγαστικού δα-νείου. Όπως ζούσαν (ή δεν ζούσαν) οι εργά-τες την εποχή του Όλιβερ Τουίστ μπορούν (ήδεν μπορούν) να ζήσουν και σήμερα. Με τηνπρόσθετη επιβαρυντική συνθήκη ότι το κοι-νωνικό —και πολιτικό— μαξιλάρι των μεσο-στρωμάτων μπορεί να συμπιεστεί πολύ πε-ρισσότερο.

9. Η κυρίαρχη ορθοδοξία ήδη υλοποιείταικαθημερινά και αμείλικτα στην κλίμακα τηςΕυρώπης. Με άλλοθι τη δημοσιονομική προ-σαρμογή, τα προγράμματα λιτότητας οικο-δομούν με εντεινόμενους ρυθμούς το σύνο-λο των παραπάνω συνθηκών.

10.Οι εξελίξεις στην Κύπρο σηματοδοτούνσημείο καμπής. Η ευθύνη για την ανακεφα-λαιοποίηση μιας τράπεζας επαφίεται στηνίδια και στους καταθέτες της. Και στο κράτοςστου οποίου τη δικαιοδοσία υπόκειται. Αλλάέτσι, στην κλίμακα τουλάχιστον της Ευρώ-πης, παύει η ενιαία αντιμετώπιση του προ-βλήματος εκ μέρους του κεφαλαίου. Και, ταυ-τόχρονα, καταρρέει το ιδεολόγημα των «ισό-

τιμων εταίρων που βοηθούν». 11. Το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα ούτε

αναγνωρίζει σύνορα. Κατευθύνεται πάντοτεεκεί όπου του εξασφαλίζεται η μεγαλύτερηκερδοφορία. Η κυρίαρχη ορθοδοξία ομνύειστο όνομα αυτής της ελευθερίας και επιδιώ-κει τη θεσμική κατοχύρωσή της. Η Ευρω-παϊκή Ένωση και η ευρωζώνη συνιστούν,εκτός των άλλων, πολιτικές και νομικές απο-κρυσταλλώσεις αυτής της ελευθερίας.

12. Το κεφάλαιο δεν έχει μεν πατρίδα, αλ-λά κάθε μερίδα του στηρίζεται σε ένα κράτοςκαι τις υπηρεσίες που του παρέχει, ενώ ταυ-τόχρονα το ίδιο υπόκειται στη θεσμική καιπολιτική δικαιοδοσία του κράτους αυτού.

13. Ανεξάρτητα από το ιστορικό βάθος καιτις περιπέτειες των διαδικασιών εθνογένε-σης, στη μία ή την άλλη περίπτωση, ανεξάρ-τητα από το πώς η εκάστοτε κρατική υπό-σταση συνδέθηκε ή όχι με τέτοιες διαδικασίες,ανεξάρτητα από την ετερογένεια των αντί-στοιχων πληθυσμιακών μεγεθών και ανε-ξάρτητα από τις συναφείς ιδεολογικές ταυ-τίσεις ή και πολιτικές αντιπαραθέσεις, κάθεκράτος εξακολουθεί κατά κανόνα να αναφέ-ρεται σε ένα έθνος.

14. Τα παραπάνω επιτρέπουν σε κάθε με-ρίδα του κεφαλαίου να ενδυθεί τα εθνικάχρώματα του κράτους στο οποίο στηρίζεταικαι στη δικαιοδοσία του οποίου υπόκειται, καινα προσλαμβάνεται υπό αυτά τα χρώματακατά τη διακίνησή του. Δικαιούμαστε έτσινα μιλάμε, π.χ., για γερμανικό κεφάλαιο καιγια τα αντίστοιχα γερμανικά συμφέροντα.Αυτό δεν συνεπάγεται ότι το γερμανικό ήόποιο άλλο εθνικό, κατά τα παραπάνω, κε-φάλαιο είναι ενιαίο ή δεν χωρίζεται σε μερί-δες με εν πολλοίς ανταγωνιστικά συμφέρον-τα.

Τα πολιτικά συμφραζόμενα15. Ο τρόπος αντιμετώπισης του κυπρια-

κού ζητήματος συνιστά σημείο καμπής, για-τί το εθνικό χρώμα του κεφαλαίου τίθεται ρη-τά στο προσκήνιο εις βάρος τόσο της προ-ηγούμενης φαινομενικά αδιατάρακτης διε-θνικής ενότητάς του όσο και του ιδεολογή-ματος των «ισότιμων εταίρων»: επισφαλείςκυπριακές τράπεζες, ύποπτα ρωσικά κεφά-λαια, υγιείς οικονομίες του ευρωπαϊκού πο-λιτικού Βορρά (όπου δεν περιλαμβάνεται, βέ-βαια, η Ιρλανδία, αλλά ούτε καν το Λουξεμ-βούργο ή η Γαλλία).

16. Ο ίδιος τρόπος αντιμετώπισης συνι-στά σημαντικό βήμα για την εμπέδωση τηςπρόδηλης πλέον στρατηγικής της γερμανι-κής κυβέρνησης: μετατροπή της οικονομι-κής ισχύος της Γερμανίας σε πολιτική ηγεμό-νευση επί των «ισότιμων εταίρων». Αυτή ηστρατηγική ηγεμόνευσης παράγει εκ τωνπραγμάτων φυγόκεντρες δυνάμεις οι οποίες,ωστόσο, παραμένουν υποταγμένες. Τουλά-χιστον μέχρι στιγμής.

17. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, το «όχι» τηςκυπριακής Βουλής συνιστά εξ αντικειμένουάρνηση της γερμανικής πολιτικής. Και υπ’ αυ-τές τις συνθήκες οι —τουλάχιστον πρόσκαι-ροι και βεβαίως ιδιοτελείς- κρυφοί φίλοι τουκυπριακού «όχι» είναι περισσότεροι και πε-ρισσότερο ετερογενείς από ό,τι κοινώς νομί-ζεται.

18. Η γερμανική στρατηγική και η κυ-ρίαρχη (νεοφιλελεύθερη) ορθοδοξία που τηνυποβαστάζει έχει αρχίσει πλέον να προ-σκρούει σε πολιτικά όρια: εκτίναξη του ΣΥΡΙ-ΖΑ ΕΚΜ στη θέση της αξιωματικής αντιπο-λίτευσης, αποτελέσματα ιταλικών εκλογών,κυπριακό «όχι», εντυπωσιακή άνοδος τηςενεργού κοινωνικής αντίστασης σε Ισπανία,Πορτογαλία και αλλού, ραγδαία διάδοση καιεμβάθυνση αντιγερμανικών αισθημάτων σεολόκληρο τον ευρωπαϊκό Νότο και όχι μό-νον εκεί.

19. Σε πείσμα αυτών των ορίων, η γερμα-νική στρατηγική αναπτύσσεται μονότροπα,χωρίς να επερωτά ούτε ίχνος της κυρίαρχης(νεοφιλελεύθερης) ορθοδοξίας. Το κεφάλαιοδεν φαίνεται να διαθέτει Σχέδιο Β, δηλαδήσχέδιο που θα επεδίωκε να απορροφήσει μέ-ρος τουλάχιστον της λαϊκής δυσαρέσκειας,αν όχι απόγνωσης, μέσω κάποιων μέτρωνκεϋνσιανής έμπνευσης.

20. Η άτεγκτη προώθηση αυτής της στρα-τηγικής οδηγεί στη διεύρυνση και εμβάθυν-ση της κοινωνικής ριζοσπαστικότητας. Όσοτο κεφάλαιο και οι κυβερνήσεις που εκφρά-ζουν τα συμφέροντά του αδυνατούν, για εγ-γενείς δικούς τους λόγους, να χαράξουν Σχέ-διο Β, τόσο η κοινωνική ριζοσπαστικότηταθα τείνει να προσλάβει χαρακτηριστικά πουαμφισβητούν συνολικά την καπιταλιστικήοργάνωση των κοινωνιών.

21. Η κοινωνική πόλωση επιφέρει πολιτι-κή πόλωση, ενώ οι πολιτικά ενδιάμεσες δυ-νάμεις (κεντρώες ή σοσιαλδημοκρατικές) τεί-νουν να αποδυναμώνονται μέχρις εξαφανί-σεως.

22. Η «κοινωνική έκρηξη» που μνημο-νεύουν πλέον πολλοί κινδυνεύει, με τα πα-ραπάνω, να είναι ρητά αντικαπιταλιστική.Και αυτό το ενδεχόμενο προξενεί δικαίωςτον μέγιστο φόβο.

23.Η γερμανική στρατηγική ήταν και είναιυποχρεωμένη να κινηθεί σε ένα ασταθές γε-ωπολιτικό πλαίσιο. Οι εξελίξεις στην Κύπροσυνιστούν σημείο καμπής, γιατί συντείνουν

ΕΝΘΕΜΑΤΑ28

Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 AΠΡΙΛΙΟΥ 2013

Οι κυπριακές εξελίξεις: σημείο καμπής;

Kρίστιαν Μπολτάνσκι, «Θεατρική σύνθεση», 1981 (λεπτ.)

Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι ομότιμος καθη-γητής του ΕΜΠ

29ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 AΠΡΙΛΙΟΥ 2013

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

Η πρώτη αντίδρασή μου, όταν άκουσα την προηγούμενηεβδομάδα τον Πάνο Σκουρλέτη να αναφέρεται σε τρανσέ-

ξουαλ αριστερούς μιλώντας για τα στελέχη της ΔΗΜΑΡ, ήταν να σκε-φτώ ότι μάλλον ο εκπρόσωπος Tύπου του ΣΥΡΙΖΑ δεν γνωρίζειτην ανθρωπογεωγραφία του ίδιου του πολιτικού χώρου τον οποίοεκπροσωπεί. Μου φάνηκε, δηλαδή, περίεργο να μην ξέρει ότι καιβέβαια υπάρχουν «τρανσέξουαλ» αριστεροί και αριστερές, και ότιοι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται πολύ κοντά στον ΣΥΡΙΖΑ,συμμετέχοντας στον πολύ δημιουργικό διάλογο που κάνουν οιομάδες φύλου/σεξουαλικότητας και δικαιωμάτων εντός του κόμ-ματος και των συνιστωσών του. Να μου πεις, μια άστοχη παρο-μοίωση έκανε ο άνθρωπος, διευκρινίζοντας μάλιστα ότι είπε τηφράση «πολιτικά μιλώντας». Περί αυτού παρακάτω.

Η δεύτερή μου σκέψη, μόλις άκουσα για τρανσέξουαλ αριστε-ρούς, ήταν ο χαμός που θα επακολουθούσε στα μέσα κοινωνικήςδικτύωσης – παρόμοιος μ’ αυτόν που είχε προκληθεί για προ-ηγούμενες αντίστοιχες δηλώσεις στελεχών ή συνεργαζόμενων μετον ΣΥΡΙΖΑ. Με το που γίνονται τέτοιες δηλώσεις, τα αντανακλα-στικά των χρονικογράφων του διαδικτύου είναι να βγουν να κα-ταγγείλουν συλλήβδην το κόμμα για κοινωνικό αρχαϊσμό. Άντετώρα να πείσεις ότι δεν είσαι (ομοφοβικός ή τρανσφοβικός) ελέ-φαντας... Ή, τέλος πάντων, να δεις κατά πόσο μπορεί να είσαι λιγάκι,και να κάτσεις, πολιτικά, να το αντιμετωπίσεις.

Αν γυρνώ και (συ)ζητώ τα ρέστα από εκείνη τη φράση, δεν είναιμόνο γιατί πιστεύω ότι η Αριστερά που θέλει να εκπροσωπεί ο ΣΥ-ΡΙΖΑ είναι ο χώρος όπου όταν κάνεις ένα τέτοιο λεκτικό παρα-στράτημα βγαίνεις και λες κι ένα δημόσιο συγγνώμη. Είναι γιατί πι-στεύω ότι, με την αφορμή αυτή, μπορούμε και πρέπει να συζητή-σουμε τρία καίρια και αλληλένδετα ζητήματα που αναδύονται: πο-λιτικοκοινωνικής στόχευσης, πολιτικού λόγου και πολιτικής γε-νεαλογίας. Τα παίρνω με τη σειρά.

Υπάρχει κόσμος που περιμένει από τη νέα Αριστερά να παραγάγειόχι απλώς μια ρητορική ανοχής, αλλά πραγματικά ριζοσπαστική πο-λιτική στα ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας. Πολύς επίσηςκόσμος πιστεύει ότι, την εποχή της Κρίσης, όταν οι έμφυλες ιε-ραρχίες σκληραίνουν, η επιμονή της Αριστεράς σε αυτά τα ζητήματαεπιβεβαιώνει παραδειγματικά τη ριζοσπαστικότητα και την πολι-τική της βούληση. Το να έχει όλο και πιο προοδευτικές και ενημε-ρωμένες πολιτικές φύλου και σεξουαλικότητας, δεν είναι για την Αρι-στερά μόνο δείγμα του γενικότερου πολιτικού πολιτισμού της· σή-μερα, γίνεται και μια απολύτως αναγκαία ένδειξη ότι δεν είναιδιατεθειμένη να συστραφεί, εν καιρώ μνημονίων, σε κοινωνικο-πολιτικές ατζέντες εθνοπαραδοσιακές, κοινωνικοπατριαρχικές,και βιοπολιτικά κανονιστικές.

Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο μάτσο πολιτικός λόγος φαίνεταιακόμα πιο προβληματικός τώρα. Αν παλιότερα έβλεπες δυο πρώηνσυντρόφους να βρίζονται στα παράθυρα, ο ένας να αποκαλεί τον άλ-λον «ψεκασμένο», και ο άλλος, υπό πίεση, να τον λέει «τρανσέ-ξουαλ αριστερό», μάλλον θα μειδιούσες. Τ’ αγόρια τσακωθήκανε καιτο παράθυρο έγινε καφενείο. Σήμερα όμως, στη σκηνή αυτή, τοχαμόγελο παγώνει. Αφενός γιατί στο νου, όσο κι αν δεν το θες, έρ-χονται άλλες, πολύ πιο βίαιες πρόσφατες σκηνές, όπου η μάτσοέμφυλη ρητορική ήλθε να συνδαυλίσει ρατσιστικά, εθνεγερτικάκαι ετεροφοβικά ουρλιαχτά· αν ο φασίστας είναι μάτσο, πρέπει νακάτσεις να σκεφτείς γιατί εσύ δεν πρέπει να είσαι. Αφετέρου, ίσωςείναι και καιρός να αναλύσουμε τη λογική κάποιων μεταφορών

που μας φαίνονται αθώες. Από πού κι ως πού, από ποιον και για-τί, για παράδειγμα, η εικόνα του διεμφυλικού, του/της τρανς, ταυ-τίζεται με το ψέμα ; Ή, επίσης, πώς και γιατί η ιδέα της Αριστεράςταυτίζεται με κάτι που είναι «φυσικά» ριζωμένο (όπως ίσως κάποιοιθεωρούν ότι είναι το βιολογικό φύλο); Ποιος ταυτίζει την Αριστε-ρά με κάτι που δεν πρέπει να εξελίσσεται και να αλλάζει στη βάσηαρχών που εμπεριέχουν την επιλογή, την τόλμη, την επιθυμία καιτον ενσώματο αναστοχασμό; Στο μυαλό μου η τρανς Αριστερά εί-ναι αδιανόητο να χρησιμοποιείται ως βρισιά, ακριβώς γιατί θεω-ρώ ότι είναι μια εικόνα που θα έπρεπε, αντίθετα, να μας εμπνεύσει.

Κι έρχομαι, έτσι, στο τελευταίο ζήτημα, αυτό της πολιτικής γε-νεαλογίας: αν θεωρούμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ είναι αυτήν τη στιγμή ο πο-λιτικός φορέας που βρίσκεται κοντά στα κινήματα, τότε ας σκε-φτούμε πραγματικά τι σημαίνει «το προσωπικό είναι πολιτικό».Πρόκειται, άλλωστε, για τη βασική συνθήκη προβληματισμού τωνκινημάτων σήμερα, την πιο ουσιαστική τεχνολογία παραγωγήςτων νέων ιδεών τους. Οι νεοφιλελεύθεροι που εύκολα παιανίζουντο τραγούδι της «αναγνώρισης δικαιωμάτων», αποκρύπτουν μο-νίμως το παρελθόν, τους κοινωνικούς αγώνες και το ριζοσπαστι-κό λόγο αυτής της δύσκολης εξίσωσης, «προσωπικό/πολιτικό».Όχι, ελπίζω, η Αριστερά – η οποία αυτήν ακριβώς την κινηματικήγενεαλογία, που είναι κοινοτική, συλλογική, ιστορικά διεκδικητι-κή (και όχι ατομική), θέλει να αναθερμάνει. Έτσι νοείται η πολιτι-κή γενεαλόγηση: ένα διαφορετικό πλάγιασμα της πολιτικής, πουαναστοχάζεται διαρκώς τους όρους, την ιστορικότητα, και το δύ-σκολο παρελθόν των διεκδικήσεών της.

Αν κάποιοι προσβλήθηκαν με τη φράση «τρανσέξουαλ αριστεροί»,τίποτα δεν λύνεται με το να τους ζητήσουμε προσωπικά συγγνώ-μη. Γιατί δεν είναι μόνο δικό τους θέμα. Το θέμα είναι όλων μας, κιαγγίζει αυτά τα νήματα που, σε τόσο δύστροπο καιρό, ένας ολό-κληρος πολιτικός χώρος προσπαθεί με αγωνία να ξαναπιάσει.

αποφασιστικά στην ταχεία ρευστοποίησηαυτού του πλαισίου: η Ρωσία εμφανίζεταιπρώτη φορά τόσο ρητά στο πολιτικό κάδροτης Ευρώπης ενώ, με καταλύτη αυτήν τηνεμφάνιση, όλα τα εκκρεμή διεθνή ζητήματαστην περιοχή μας αποκτούν τον χαρακτήρατου επείγοντος: Οι δρόμοι του ρωσικού φυ-σικού αερίου. Η εκμετάλλευση των υδρογο-νανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο. Οιτύχες του εμφυλίου στη Συρία και των διευ-κολύνσεων του ρωσικού στόλου εκεί. Το πυ-ρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Το Παλαιστι-νιακό. Το Κυπριακό. Οι σχέσεις Τουρκίας-Ισ-ραήλ, Τουρκίας-Κύπρου, Τουρκίας-Ρωσίας,Τουρκίας-αραβικών χωρών, Ρωσίας-Γερμα-νίας κλπ. Και όλα αυτά με φόντο τις αντιπα-ραθέσεις δολαρίου, ευρώ, γουάν και γιεν, τηνεγκατάσταση της αντιπυραυλικής ασπίδαςτων ΗΠΑ, την όξυνση της ρητορικής της Βό-ρειας Κορέας, τα βήματα οικονομικής και πο-λιτικής ολοκλήρωσης στη Λατινική Αμερικήκαι την προσπάθεια των BRIICS (Βραζιλία,Ρωσία, Ινδία, Ινδονησία, Κίνα, Νότια Αφρι-κή) να πυκνώσουν τις οικονομικές σχέσειςτους και να οργανώσουν τις νομισματικές.

24. Η ρευστοποίηση του γεωπολιτικούπλαισίου είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Αν μιακαθολική πολεμική ανάφλεξη δεν φαίνεταινα τίθεται σήμερα στην ημερήσια διάταξηγιατί, εκτός των άλλων, δεν φαίνεται να συγ-κροτούνται σαφώς οι δύο πόλοι ενός γενι-κευμένου πολεμικού μετώπου, πρόσθετοι το-πικοί πόλεμοι είναι πολύ πιθανοί, ενώ ένατυχαίο συμβάν μπορεί κάλλιστα να προκα-λέσει τη μείζονα πόλωση.

25. Η εξέλιξη και η εμβάθυνση της οικο-νομικής κρίσης, σε συνάρτηση με την άτεγκτηγερμανική στρατηγική, μπορεί να αποτελέ-σει από μόνη της καταλύτη πολέμου. Και αυ-τό το βλέπουν πλέον πολλοί.

26. Αυτές οι συνθήκες δημιουργούν τονπειρασμό να θυμηθούμε μια παλιά μεγαλό-σχημη ρήση: είτε η επανάσταση θα αποτρέ-ψει τον πόλεμο είτε ο πόλεμος θα προκαλέσειτην επανάσταση. Όπως έχουν σήμερα ταπράγματα, ειρηνική βεβαίως επανάσταση.

Στα καθ’ ημάς27. Μεγάλο μέρος του ελληνικού, κατά τα

παραπάνω, κεφαλαίου είναι εν πολλοίς κρα-τικοδίαιτο. Το εφοπλιστικό κεφάλαιο που αλ-λάζει εύκολα σημαία αποτελεί ειδική περί-πτωση. Το τραπεζικό κεφάλαιο έχει πληγείβαριά από την κρίση.

28. Ένα κρατικοδίαιτο κεφάλαιο έχει ου-σιαστικά μόνο βραχυχρόνια συμφέροντα,ενώ συνυφαίνεται εξαιρετικά στενά με τηνεκάστοτε κυβερνητική εξουσία προς αμοι-βαίο όφελος.

29. Οι συνθήκες αυτές παράγουν μειωμέ-νη ισχύ ως προς τις διεθνείς σχέσεις της χώ-ρας σε όλα τα επίπεδα. Δηλαδή παράγουνυποτέλεια.

30. Οι εξελίξεις στην Κύπρο συνιστούν ση-μείο καμπής, γιατί αυτή η υποτέλεια ανα-δείχθηκε σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια: ηπλήρης υποταγή της ελληνικής κυβέρνησηςστη γερμανική στρατηγική δεν αφορά μόνο τοεσωτερικό της Ελλάδας αλλά ακόμη και ό,τιεκλαμβάνεται πλατιά, για βαθιούς ιστορικούςλόγους, ως «εθνικό ζήτημα».

31. Το φορτίο της Κύπρου θα συνεχίσει ναστοιχειώνει τους εδώ αγώνες μας για απροσ-διόριστα μεγάλο διάστημα και σε πολλά επί-πεδα. Οι εξελίξεις στην Κύπρο συνιστούν ση-μείο καμπής και για αυτό τον πρόσθετο λόγο.

ΡενέΜαγκρίτ, «Το μοντέλο», 1922

Η τρανς Aριστερά — και η ανάγκη τηςΡιζοσπαστική πολιτική, φύλο και σεξουαλικότητα

Ο Δημήτρης Παπανικολάου διδάσκει νεοελληνική φιλολογία, θεω-ρία της λογοτεχνίας και σπουδές φύλου στο Πανεπιστήμιο της Οξ-φόρδης.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ30

Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 AΠΡΙΛΙΟΥ 2013

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΔΟΥΖΙΝΑ

Η επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στο Λον-δίνο είχε ιστορικό χαρακτήρα. Εξακό-

σιοι άνθρωποι, οι περισσότεροι ξένοι, πα-ρευρέθηκαν στη συγκέντρωση που οργάνω-σε ο ΣΥΡΙΖΑ Λονδίνου στις 15 Μαρτίου. Οενθουσιασμός, η πανηγυρική ατμόσφαιρακαι η προσδοκία κυριαρχούσαν. Είχα να βρε-θώ σε τέτοια συγκέντρωση από τη δεκαετίατου ’70, μου είπε άγγλος φίλος. Πολλοί, στο τέ-λος της ομιλίας αλλά και στις άλλες συναν-τήσεις, συνέχαιραν τον Τσίπρα και ζητούσανδιευκρινίσεις και συμβουλές για το πώς μπο-ρεί να επαναληφτεί σε άλλες χώρες το «θαύ-μα του ΣΥΡΙΖΑ».

Για κάποιον που δεν ζει στην Ελλάδα, οιεπιτυχίες της ελληνικής Αριστεράς είναιάνευ προηγούμενου, περισσότερες από αυτέςοποιουδήποτε άλλου ευρωπαϊκού λαού πουαντιστέκεται τα μέτρα λιτότητας. Πριν λίγεςμέρες, μια έκκληση του Κεν Λοουτς και άλλωνγνωστών προσωπικοτήτων, στην Guardian,για τη δημιουργία ενός νέου αριστερού κόμ-ματος στη Βρετανία, χρησιμοποιεί τον ΣΥ-ΡΙΖΑ ως μοντέλο για την ευρωπαϊκή Αρι-στερά. Έχουν δίκιο. Οι επιτυχίες του ΣΥΡΙ-ΖΑ δημιουργούν τη βάση για μια μεγάληανατροπή που θα ανασχέσει την καταστροφήτου κοινωνικού δεσμού, αποτελώντας αφε-τηρία για μια νέα Ελλάδα. Ο ελληνικός λαόςυιοθέτησε τον ΣΥΡΙΖΑ ως το υποκείμενο τηςριζικής αλλαγής φέρνοντας το σύστημα εξου-σίας των τελευταίων σαράντα χρονών στοχείλος του γκρεμού. Πώς έγινε αυτό;

Ο έρωτας και η επανάσταση έρχονταιαπρόσκλητοι, σε κτυπάν κατακούτελα, λεν οιΓάλλοι. Μετά το χτύπημα, τίποτα δεν είναιτο ίδιο. Το μεγάλο καθήκον του «ερωτευμένουεπαναστάτη» είναι να διατηρήσει τον αρχικόενθουσιασμό. Στην κλασική φιλοσοφία τηςΙστορίας, πρώτα δημιουργείται η αναγκαιό-τητα αλλαγής στο κοινωνικό είναι και αργό-τερα εκφράζεται από την κοινωνική συνεί-δηση. Στο χρονικό διάστημα ανάμεσα σταδυο, το παλιό καθεστώς ζει σε μια γκρίζα ζώ-νη μεταξύ του συμβολικού και του φυσικούτου θανάτου. Εδώ ακριβώς βρισκόμαστε. Τοιστορικό συμβάν δημιουργεί το ίδιο την προ-ϊστορία του, που αδήριτα θα οδηγήσει στηνπραγμάτωση του. Η μελλοντική αλλαγή φτιά-χνει την ιστορική πορεία του σήμερα. Είμα-στε σήμερα συστατικά του μέλλοντος που θααλλάξει το παρόν μας.

Αυτά σκέφτομαι κάθε φορά που φίλοι απότην Ελλάδα μου λένε ότι ο κόσμος πήγε σπί-τι του, οι αντιστάσεις δεν προχωρούν. Αυτάάκουγα, θυμάμαι, και την άνοιξη του 2011.Μετά από 12 γενικές απεργίες, και πολλέςδιαδηλώσεις, η κυβέρνηση είχε περάσει ταμνημονικά μέτρα. Και μετά ήλθε, σαν θαύ-μα, το Σύνταγμα, αλλάζοντας το σκηνικό τα-κτικίστικων κινήσεων και χορογραφημένωναντιπαρατάξεων. Ο ΣΥΡΙΖΑ υιοθετήθηκε απότο πλήθος του 2011, που έγινε κυρίαρχος λα-ός το 2012 και ψήφισε αριστερά. Οι βιαστικοίπίστεψαν ότι η συνολική αλλαγή ήταν πιαζήτημα μηνών. Αλλά στο παρόν μεσοδιά-

στημα βρίσκεται η διαφορά μεταξύ ιστορι-κής αναγκαιότητας και καθημερινής πολιτι-κής πρακτικής.

Ο Ζακ Λακάν έλεγε ότι για να κάνεις ψυ-χανάλυση πρέπει να είσαι τόσο απελπισμένοςπου θα περιόριζες και το φαγητό σου ακόμηγια να βρεις χρήματα για την ανάλυση. Έτσιείναι και η αντίσταση. Αντίσταση στην εξου-σία υπάρχει παντού και πάντα. Γίνεται όμωςφανερή όταν η συλλογικότητα λέει «αρκετά»,«ως εδώ και μη παρέκει». Αυτό συνέβη το2011. Οι αντιστάσεις είναι τοπικές, συγκε-κριμένες, μέσα και απέναντι στην εξουσία.Αποδομούν το οπλοστάσιο, τους θεσμούς καιτα ιδεολογήματα της εξουσίας και χρησιμο-ποιούν τα υλικά για να τα ξανακτίσουν δια-φορετικούς κόσμους. Απέναντι στην πείνα, ηαντίσταση δημιουργεί κινήματα αλληλεγ-γύης, απέναντι στην ανεργία φτιάχνει αυτο-διοικούμενες επιχειρήσεις, απέναντι στηνάγνοια και το ψέμα δημιουργεί εναλλακτικέςεστίες γνώσης, απέναντι στο έλλειμμα δη-μοκρατίας αμεσοδημοκρατικους θεσμούς. Ηαντίσταση, επομένως, δεν εφαρμόζει απλώςαξίες και αρχές ούτε έχει προβλέψιμο σημείοέκρηξης. Αντίθετα, η αίσθηση δικαιοσύνηςκαι ισότητας διατηρούνται ή χάνονται ανά-λογα με την ένταση και έκταση της αντίστα-σης. Αλλά και ο κατάλληλος χρόνος, ο αρι-στοτελικός «καιρός» της συμπύκνωσης τωνδράσεων και της αντιστασιακής έκρηξηςεξαρτάται από τις συγκεκριμένες συνθήκες.Όπως έλεγε ο Χέγκελ, το ιστορικό γεγονόςεπαναλαμβάνεται· και μόνο η δεύτερή τουέλευση φέρνει τη ριζική αλλαγή. Θα λέγαμελοιπόν ότι μια συμπύκνωση των επιμέρουςαντιστάσεων, ένα «δεύτερο Σύνταγμα», θαεπιβεβαιώσει την ιστορική αναγκαιότητα τηςαλλαγής. Αλλά αυτή είναι η αναγκαιότηταταυ ενδεχόμενου, που το μέλλον θα μετατρέ-ψει αναδρομικά σε πραγματικότητα.

Μετά τις εκλογές του 2012, οι βασικοί πα-ράμετροι του συσχετισμού εξουσίας άλλα-ξαν. Βρισκόμαστε σε ένα νέο πολιτικό πλα-

τό, μια προσωρινά σταθερή κοιλάδα. Είμα-στε στην κατάσταση πριν τις 25 Μάη 2011,αλλά σε ψηλότερο οροπέδιο. Γιατί όμως βρί-σκονται οι αντιστάσεις σε ύφεση; Η πιο συ-νηθισμένη ερμηνεία εκτιμά ότι ο κόσμος δενείναι αρκετά συνειδητοποιημένος, κουρά-στηκε, έχει αποδεχθεί τον κυβερνητικό εκ-φοβισμό και προπαγάνδα, ενδιαφέρεται μό-νο για το ατομικό του συμφέρον. Αυτή η βια-στική προσέγγιση θυμίζει εκείνο που ο Βάλ-τερ Μπένγιαμιν ονόμαζε «αριστερή μελαγ-χολία». Χαρακτηρίζει τον επαναστάτη που,προσκολλημένος στην παλιά του θεωρία καιιδεώδες —ακόμη και στην αποτυχία του ιδε-ώδους αυτού—, δεν στρέφεται στη δυνατό-τητα να παρέμβει στην τρέχουσα πολιτικήπρακτική αλλάζοντας τον κόσμο. Είναι μιαμετεξέλιξη της αριστερής πίστης στην ιστο-ρική νομοτέλεια που δυναμώνει όσο οι προ-βλέψεις της αποτυχαίνουν. Έχουμε βέβαιαπολλούς λόγους να πενθούμε: χάσαμε το ενι-αίο κίνημα, την ενιαία εργατική τάξη, τηνκοινή μαρξιστική ανάλυση. Και, αντί να σκε-φτούμε το νέο κίνημα και κόμμα, με νέα θε-ώρηση και πρακτική, η προσκόλληση στο χα-μένο αντικείμενο του πόθου δεν επιτρέπεινα το εγκαταλείψουμε. Έτσι, η αδυναμία τηςμελαγχολικής Αριστεράς να αλλάξει αμέσωςτα πράγματα οδηγεί αδήριτα στο απάνεμολιμάνι της ιδεολογικής καθαρότητας. Ιστο-ρικά, όλοι οι δογματισμοί και οι φανατισμοί,θρησκευτικοί, ιδεολογικοί, εθνικοί, είναιαπόρροια ήττας. Εμφανίζονται όταν μια γε-νικά αποδεκτή πίστη γίνεται αντικείμενοκριτικής και υποχωρεί. Ο δογματισμός είναικαταρχάς αμυντικός, αλλά γρήγορα οδηγείταιστον «ναρκισσισμό των μικρών διαφορών»:«Η θεωρία είναι σωστή αλλά ο κόσμος δενκαταλαβαίνει», παραπονιέται ο μελαγχολι-κός, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα: και παρά-δοξα: «Αν η πολιτική μας γίνει πιο μαξιμαλι-στική ο κόσμος θα ακολουθήσει».

Πρέπει λοιπόν η Αριστερά να διδαχθεί απότις αντιστάσεις που άλλαξαν το πολιτικό σκη-

νικό, αν δεν θέλει να παραμείνει στη θέσητου μόνιμα πενθούντος αυτό που θα μπο-ρούσε να έχει γίνει. Η δυναμική, η ενέργειακαι η κοινωνική μνήμη των πλατειών απο-τελούν σοβαρή παρακαταθήκη για το μέλλον.Μπορεί όμως η συντακτική δύναμη πουπρωτοεμφανίστηκε εκεί να γίνει μόνιμη; Ηδημόσια συνεύρεση του πλήθους με κοινήπολιτική επιθυμία ήταν το «καινό δαιμόνιο»των πλατειών. Το πλήθος μετατράπηκε σε δύ-ναμη αλλαγής και μετέφερε τη «δημόσιασφαίρα» από τα μεταφυσικά σχήματα τουΧάμπερμας και των δημοσκοπήσεων στηφυσική συνύπαρξη σωμάτων και ιδιαιτερο-τήτων. Μπορεί να θεσμοποιηθεί αυτή η ενέρ-γεια; Φοβάμαι ότι διαδηλώσεις, απεργίες καικομματικές συναθροίσεις δεν αρκούν. Αυτέςοι συνηθισμένες στρατηγικές έβρισκαν πάν-τα μια «οροφή», που ανέκοπτε την πορείατης Αριστεράς. Συνεργασίες και δικτυώσεις,αλληλεγγύη και μοίρασμα γνώσεων και δε-ξιοτήτων, δημόσια συζήτηση και δράση εί-ναι το καινούργιο που φέρνει η εποχή τωνεξεγέρσεων. Αν οι πλατείες άδειασαν, πρέπεινα τις ξαναγεμίσουμε, με εικονικές πλατεί-ες, κλαδικές και τοπικές συνελεύσεις, πολι-τικές δικτυώσεις και πολιτιστικές επανα-στάσεις. Οι γνώσεις και δεξιότητες του πλή-θους βρίσκουν συνεχώς νέους τρόπους συ-νεργασίας και δικτύωσης, νέες ιδέες για ζωή.Το κοινωνικό ήθος της οριζοντιότητας δημι-ουργείται βέβαια από κάτω. Η Αριστερά τοαγκαλιάζει και βοηθά να διαχυθεί παντού,διατηρώντας τη δημοκρατική αυτοδιοίκησητης πλατείας.

Η δεύτερη κληρονομιά και μνήμη των πλα-τειών είναι η αισθητική της πράξης. Ο γραμ-μικός χρόνος της δουλειάς αντικαταστάθηκεαπό την τελεολογική διάσταση της δημιουρ-γίας. Οι δικτυώσεις, δεξιότητες και συνεργα-σίες που μαθαίνουμε για τη δουλειά μας έγι-ναν πολιτικά εργαλεία, ενάντια στις αρχέςτης πειθαρχίας, της κάθετης οργάνωσης καιτης αυταρχικής διοίκησης του μεταφορντικούκαπιταλισμού. Η πράξη συνιστά υποκείμε-να, η συλλογική πράξη αλλάζει τον κόσμο.Πώς όμως θα διατηρηθεί αυτή μετά το άδει-ασμα των πλατειών; Σήμερα, η κριτική τηςιδεολογίας δεν αρκεί. Χρειάζεται οι συμπε-ριφορές να αποδεσμευτούν από το εξατομι-κευτικό κύκλωμα επιθυμίας-ικανοποίησης-ματαίωσης. Το πολιτικό βάπτισμα της πλα-τείας ξεκίνησε διαδικασίες απο-υποκειμενι-κοποίησης και παραγωγής νέων υποκειμε-νικοτήτων. Ο τρόπος ζωής που μάθαμε στιςπλατείες πρέπει, από προσωρινό διάλειμμα,να γίνει μόνιμη πρακτική και συνείδηση.

Το αριστερό κόμμα πρέπει λοιπόν να έχει εύ-πλαστη φύση, εναλλασσόμενο κέντρο, πορώ-δεις παρυφές που επιτρέπουν τη συνεργασίαμε τα κοινωνικά δίκτυα. Πρέπει να είναι ερ-γαστήριο πειραματισμού για δομές, ιδέες, θε-σμούς. Αν η ιστορική αναγκαιότητα οδηγείτο παλιό καθεστώς στο τέλος του, το ίδιοισχύει και για τα παραδοσιακά κομματικάμοντέλα. Χρειαζόμαστε ένα κόμμα «νέου τύ-που» που συνομιλεί και συνεργάζεται με τη«γενική διάνοια» του ύστερου καπιταλισμού.

Για να πετύχει η Αριστερά, πρέπει να αφή-σει τη μελαγχολία των προκάτ συνταγών καιλύσεων, την ασφάλεια του κομματικού πρω-τόκολλου και επετηρίδας. Είμαστε το μέλλο,ναλλά δεν έχουμε καμιά εγγύηση γι’ αυτό.Θάρρος, φαντασία και πειραματισμός είναι ταπροτάγματα της ιδέας του κομμουνισμού σή-μερα. Η Ευρώπη και η ευρωπαϊκή Αριστεράπαίζονται στην Ελλάδα.

Αριστερή μελαγχολία και ιστορική αναγκαιότητα

Ο Κώστας Δουζίνας είναι διευθυντής τουBirkbeck Institute for the Humanities, Lon-don University. Από τις εκδόσεις νήσοςκυκλοφορεί το βιβλίο του «Ριζοσπαστικήπολιτική και νομική φιλοσοφία» (μετ. Μιχά-λης Λαλιώτης).

Έργο της Κατερίνας Δροσοπούλου, από την πρώτη ατομική της έκθεση ζωγραφικής, που εγκαινιάζεται τηνΠέμπτη 11 Απριλίου στις 19.30 στην αίθουσα «ΠΕΡΙΤΕΧΝΩΝ» (Ηροδότου 5, Κολωνάκι) και θα διαρκέσειμέχρι τις 18 Μαΐου.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ36

Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 AΠΡΙΛΙΟΥ 2013

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ

Ο Καλλικράτης σχεδιάσθηκε το 2010ως πρόγραμμα με στόχο τη διοικητική

μεταρρύθμιση στους ΟΤΑ, που θα αποτελού-σε δημιουργική απάντηση στην πολύπλευρηκρίση που αντιμετώπιζε η χώρα. Μάλιστα,πριν την εφαρμογή του είχε καταφέρει να εξα-σφαλίσει ιδιαίτερα αυξημένη συναίνεση στοχώρο της αυτοδιοίκησης, γεγονός που επιβε-βαιώνεται και από σχετική έρευνα.Δεκαοχτώμήνες μετά, οι υψηλές προσδοκίες είχαν με-τατραπεί σε διαψεύσεις.1 Το θέμα της συγκυ-ρίας αναδεικνύεται, με κρίσιμη παράμετροτο ότι ο «Καλλικράτης» αποτελεί μια καλή ευ-καιρία για τη διοικητική διαχείριση του Μνη-μονίου. Κατά συνέπεια, η ανάγκη να δούμεμε διαφορετικό τρόπο την οργάνωση της το-πικής αυτοδιοίκησης καθίσταται επίκαιρη.

Από την προαναφερθείσα έρευνα προκύ-πτει ότι τα σημαντικότερα προβλήματα στηνεφαρμογή του «Καλλικράτη» αποτελούν τό-σο η έλλειψη οικονομικών πόρων σε σχέση μετις νέες αρμοδιότητες όσο και το ανελαστικό,γραφειοκρατικό θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας.Επίσης, καταγράφεται ότι αρνητικές πλευρέςστον σχεδιασμό του σχετίζονται, κυρίως, μετην αδυναμία του ελληνικού συστήματος δι-οίκησης (κεντρικής και τοπικής) να ανταπο-κριθεί στις απαιτήσεις ενός τέτοιου εγχειρή-ματος.

Παράλληλα, ενώ οι δήμοι ενισχύονται με220 νέες αρμοδιότητες, οι θεσμοθετημένοιαπό το κράτος πόροι τους έχουν μειωθεί τηντελευταία τριετία πάνω από 60%. Μια τόσο ρι-ζική αλλαγή στην αρχιτεκτονική της διοίκησηςδιαφοροποιεί, εξ αντικειμένου, τον χαρακτή-ρα του διοικητικού μηχανισμού. Οι αλλαγέςπου συντελούνται οδηγούν σε υποχώρησητου κράτους, μια λειτουργία που έχει περι-γραφεί θεωρητικά ως «αποκένωση του κρά-τους». Το αποκενωμένο κράτος αναζητά τρό-πους να αντιμετωπίσει τη δραματική συρρί-κνωση των πόρων, αποφεύγοντας να φορτω-θεί κοινωνικές υποχρεώσεις. Με τον τρόποαυτό διοχετεύει κοινωνικά αιτήματα και ευ-θύνες τόσο «προς τα κάτω» (περιφέρειες καιδήμοι) όσο και «προς τα έξω» (αγορά, οργα-νώσεις της κοινωνίας των πολιτών), με απο-τέλεσμα να συγκαλύπτονται ευκολότερα οικοινωνικές αντιθέσεις.

Η τάση αποκένωσης του κράτους, σε συν-δυασμό με την οικονομική κρίση, διαμορφώ-νουν ιδιαίτερα κρίσιμες επιδράσεις στην το-πική αυτοδιοίκηση: στις συνθήκες του Μνη-μονίου, με δύο χρόνια εφαρμογής του «Καλ-λικράτη» κινείται σε περιβάλλον οξείας οικο-νομικής κρίσης και δημοσιονομικής ασφυ-ξίας. Οι σήμοι αποστερούνται ανθρώπινο δυ-ναμικό, συρρικνώνουν βασικούς τομείς άσκη-σης κοινωνικής πολιτικής (πρόνοια, παιδεία,πολιτισμός) και εξαναγκάζονται σε μια ανώ-δυνη διαχειριστική λειτουργία, χωρίς ανα-πτυξιακό χαρακτήρα και όραμα.

Οι ΟΤΑ έχουν, βέβαια, τις δικές τους ευθύ-

νες, παραλείψεις και στρεβλώσεις. Η αυτοδι-οίκηση δεν αποκόπηκε ποτέ από την κεντρι-κή εξουσία ούτε διεκδίκησε την πολιτική, δι-οικητική και οικονομική αυτοτέλειά της.Ωστόσο, η αυτοδιοίκηση δεν μπορεί να απο-τελεί μικρογραφία, κακέκτυπο ή εξάρτημα τουκράτου,ς ασκώντας εξουσία με τους τρόπους,τα μέσα και την οπτική του κράτους. Το γεγο-νός ότι οι δήμοι, πολλές φορές, αποτελούνενεργούμενα της κεντρικής πολιτικής σκα-κιέρας είναι βασική ευθύνη και των αιρετώντης. Οι πελατειακές σχέσεις πολλών δημάρχωνμε τις εκάστοτε κυβερνήσεις διεύρυναν τηνεξάρτηση, έστω και αν προσωρινά εξασφάλι-ζαν πόρους και ευνοϊκή μεταχείριση για δικέςτους τοπικές υποθέσεις. Το πολιτικό προσω-πικό της αυτοδιοίκησης δεν απέκτησε τοαπαραίτητο status και χαρακτηριστικά αντί-στοιχα των λειτουργιών του ούτε φυσικά βρί-σκεται σε μία εν δυνάμει συγκρουσιακή κα-τεύθυνση με την κυβέρνηση.

Σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο, είναι σημαν-τικό η αυτοδιοίκηση να αποφύγει αδράνειεςκαι προκαταλήψεις, υπερβαίνοντας στην πρά-ξη ψευδεπίγραφα διλήμματα. Μια ιδεολη-πτική ταύτιση γίνεται με τον όρο «συμφέρον».Συγκεκριμένα, το «κρατικό συμφέρον» ταυτί-ζεται συστηματικά με το «δημόσιο συμφέρον»,και συνακόλουθα το «δημόσιο συμφέρον»εκλαμβάνεται ως «κοινωνικό συμφέρον». Η εξί-σωση αυτή είναι εμφανώς αυθαίρετη. Η κάθεκρατική (κεντρική ή τοπική) δραστηριότηταδεν ταυτίζεται εκ προοιμίου με το δημόσιοσυμφέρον, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις εί-ναι δυνατόν να το αντιβαίνει ή και να το κα-ταπατά. Επιπρόσθετα, ούτε το δημόσιο συμ-φέρον που εκπροσωπεί η τοπική αυτοδιοί-κηση δεν εκφράζει στο σύνολό του το κοινω-νικό συμφέρον της τοπικής κοινωνίας. Οι το-πικές υποθέσεις διαφοροποιούνται από τιςκεντρικές, καθώς δεν εξαντλούνται στη δη-μόσια σφαίρα αλλά την υπερβαίνουν, καθώςυπεισέρχονται σε μεγάλο βαθμό στην καθη-μερινή, ακόμη και την προσωπική ζωή τωνκατοίκων μιας τοπικής κοινωνίας.

Στην αυτοδιοίκηση, λοιπόν, το κοινωνικόκαι συλλογικό συμφέρον δεν ταυτίζεται πάν-

τα με ότι χαρακτηρίζεται ως δημόσιο συμφέ-ρον. Συνεπώς, είναι δυνατόν να υιοθετηθούνπροσεγγίσεις που θα προκρίνουν μια επιχει-ρηματικότητα τοπικού κοινωνικού συμφέροντος,σε σχέση με τη «δημόσια επιχειρηματικότη-τα» που επιδιώκει την ταύτιση του «δημόσι-ου» με το «κρατικό». Μια τέτοια επιχειρημα-τικότητα αποτελεί επιχειρηματικότητα για τοσυλλογικό όφελος, καθώς συμβάλλει σε πα-ροχή αγαθών που προάγουν το αίσθημα του«ανήκειν». Το παραγόμενο κεφάλαιο είναι δυ-νατόν να αναδιανεμηθεί σε τοπικό επίπεδο, μεκοινωνικούς όρους — θα διαθέτει, έτσι, συλ-λογικό χαρακτήρα, συνιστώντας ένα πολύτι-μο απόκτημα κοινωνικής αναπαραγωγήςπου αντιμάχεται τον αποκλεισμό, συνεισφέ-ρει στην αλληλεγγύη και την κοινωνική συ-νοχή της πόλης.

Η επιχειρηματικότητα κοινωνικού συμφέ-ροντος είναι σημαντικό να ανταποκρίνεταισε όρους αποτελεσματικότητας και ωφελιμό-τητας, συνδυάζοντας κοινωνικά με οικονο-μικά κριτήρια. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες εί-ναι δυνατόν να διέπονται από μια σχέση«χρησιμότητας-τιμής», όπου το κόστος ενόςδημοτικού προγράμματος θα συσχετίζεται μετην ωφελιμότητα που έχει για το κοινωνικόσύνολο. Εάν οι δήμοι πασχίζουν για μια κοι-νωνία των αναγκών, διεκδικώντας τη λύσηπροβλημάτων της καθημερινότητας, πρέπει ναιεραρχήσουν τις ανάγκες σε σχέση με τουςπραγματικούς διαθέσιμους πόρους σε οικο-νομικά μέσα και ανθρώπινο δυναμικό.

Για να αναπτυχθούν επιχειρηματικότητεςκοινωνικού συμφέροντος, απαιτείται η ου-σιαστική παραχώρηση ζωτικού χώρου στηντοπική κοινωνία. Η αυτοδιοίκηση μπορεί ναλειτουργήσει ως καταλύτης, συμβάλλονταςκαθοριστικά στη δημιουργία θεσμών πολυ-μερούς οργάνωσης και εντάσεως συμμετο-χής προσφέροντας το απαραίτητο «οξυγόνο»στις άλλες εμπλεκόμενες δυνάμεις, αναγκαίοπροαπαιτούμενο για να μη γραφειοκρατικο-ποιηθούν και ενσωματωθούν.2

Προκύπτει, λοιπόν, η ανάγκη μιας νέας καισύνθετης πραγματικότητας, όπου ορίζονταισυναρμοδιότητες, ενθαρρύνονται δυνάμεις

και συντίθενται πόροι. Η τέχνη της διοίκη-σης μιας πόλης επιτυγχάνεται με τη συμμε-τοχή όχι μόνο των επίσημων θεσμικών εκ-φράσεων αλλά και των «ζωντανών» δυνάμε-ων της πόλης όπως οι οργανώσεις του «τρίτουτομέα» και της κοινωνίας των πολιτών, οισυλλογικότητες εθελοντικής δράσης, οι τοπι-κοί θεσμοί διαλόγου και επικοινωνίας, ταανεπίσημα πλέγματα και τα πρωτογενή το-πικά δίκτυα, το σύνολο, δηλαδή, των αποθε-ματικών δυνάμεων που δρουν σε τοπικό επί-πεδο.

Η τοπική αυτοδιοίκηση αποτελεί τον κατε-ξοχήν χώρο που μπορεί να ανιχνεύσει κοι-νές μορφές δράσεων, δημιουργώντας έναμείγμα συνέργειας και συναυτουργίας, συνθέ-τοντας διαφορετικές δυνάμεις που δρουν ως«τοπικοί συμμέτοχοι» αλλά και ως «ισοδύνα-μοι παίκτες». Η πολιτική δυναμική ενός τέ-τοιου μείγματος αναδεικνύει ένα νέο πλαί-σιο δημόσιας συμμετοχής και προσδίδει νέααντίληψη στην ιδιότητα του πολίτη.

Μια μορφή που θα μπορούσε να προκύψειαπό αυτή την ισχυρή σύνθεση είναι η συγ-κρότηση ενός τοπικού συμφώνου κοινωνικήςσυνοχής, που περικλείει κοινωνική δυναμι-κή, αξιοποιεί πλευρές της αλληλέγγυας οικο-νομίας, συγκροτεί τοπική συναίνεση και δια-μορφώνει ένα ισχυρό αίσθημα εντοπιότηταςτων κατοίκων.

Η αυτοδιοίκηση δεν πρέπει να εξαντλείταιστους υφιστάμενους θεσμικούς πόρους, αλλάνα αξιοποιεί νέους κοινωνικούς πόρους. Ηνέα αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης δεν θαπροέλθει από την εξάλειψη των αρνητικώντου «Καλλικράτη», αλλά ενσωματώνοντας τιςκαινούργιες κατακτήσεις που επιβάλλουν οινέες συνθήκες. Η αυτοδιοίκηση οφείλει ναδιεκδικήσει τον αυτονόητο κοινωνικό χαρα-κτήρα της, να ξαναβρεί την ουσία της ύπαρξήςτης, δηλαδή να παραμείνει και τοπική και αυ-τοδιοίκηση, υπηρετώντας με αποτελεσματι-κότητα την εγγύτητα της σχέσης της με την το-πική κοινωνία. Έτσι μόνον θα αντιπαρατεθείμε το παρόν, επινοώντας το μέλλον και δί-νοντας έκφραση σε μια κοινή αίσθηση ορά-ματος.

1 Το 93% των δημάρχων δήλωσαν ότι τον Νοέμ-βριο του 2010 είχαν «υψηλές» ή «πολύ υψηλές»προσδοκίες. Ενάμιση χρόνο μετά, μόνο το 36% χα-ρακτηρίζει την εφαρμογή του «Καλλικράτη» με«υψηλό» ή «πολύ υψηλό» βαθμό επιτυχίας. Τονερευνητικό πληθυσμό αποτελούσαν οι αιρετοί 79ΟΤΑ στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη. Η έρευναολοκληρώθηκε στα μέσα του 2012· τα πλήρη στοι-χεία και η ανάλυσή της, στην Επιθεώρηση Διοικη-τικών Επιστημών, τχ. 18.

2 Ήδη έχουμε περιπτώσεις ΟΤΑ που δοκιμάζουνένα διευρυμένο φάσμα συνεργασιών με συλλόγουςή αστικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες, οι οποίες,ως ενδιάμεσοι φορείς μεταξύ δήμων και ενδιαφε-ρομένων χρηστών, εξασφαλίζουν τη συνέχεια ενόςπρογράμματος ή μιας λειτουργίας σε τοπικό επί-πεδο. Μάλιστα, ορισμένοι ΟΤΑ αξιοποιούν μια νέαδυνατότητα με τη δημιουργία κοινωνικής συνε-ταιριστικής επιχείρησης (Νόμος 4019/2011), στοντομέα της κοινωνικής οικονομίας και επιχειρημα-τικότητας.

Ανάγκη για τοπικά σύμφωνα κοινωνικής συνοχής

Ο Γιάννης Ιωαννίδης είναι δρ του ΠαντείουΠανεπιστημίου, διευθυντής ΟΤΑ

Μίμης Βιτσώρης, «Σπίτια»

ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ «ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗΣ»:

Η ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΥΠΟ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ

37ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 AΠΡΙΛΙΟΥ 2013

ΤΗΣ ΠΟΠΗΣ ΠΟΛΕΜΗ

«Πρέπει να φυλαγόμαστε πάντοτε απότην αμάθεια, την ηλιθιότητα και την

κακοπιστία κι από την σύνθεσή τους, τονφανατισμό, που δεν είναι σε θέση να δια-κρίνουν την επιστήμη από την πολιτική καιτην αλήθεια από την σκοπιμότητα· κι ο μό-νος τρόπος να νικήσουμε κι αυτούς τους αν-τιπάλους, είναι να ξαναλέμε τακτικά τις βα-σικές αλήθειες της ιστορίας μας». Το παρά-θεμα αυτό του Κ. Θ. Δημαρά, από κείμενότου του 1952, «πάντα επίκαιρο», χρησιμο-ποίησε ο Φίλιππος Ηλιού για να κλείσει τηδική του εισήγηση, το 1993, στην Επιστη-μονική Συνάντηση που διοργάνωσε το Κέν-τρο Νεοελληνικών Ερευνών τιμώντας τημνήμη του ιδρυτή του. Με τον τίτλο της ει-σήγησης εκείνης, δέκα χρόνια αργότερα,τον Οκτώβριο του 2003, επέγραψε ο Φίλιπ-πος το κομψό τομίδιο των εκδόσεων Ερμήςμε Τρία κείμενα για τον Κ. Θ. Δημαρά, το οποίοαποτελεί την καλύτερη εισαγωγή στο έργοπου προλογίζουμε εδώ. Στις αρχές του 2004,ο Φίλιππος (πέθανε στις 4 Μαρτίου) ταχυ-δρόμησε ως ύστατο χαιρετισμό στους φί-λους του αυτές ακριβώς τις Ασέβειες του ιστο-ρικού, επισφραγίζοντας, και με τον τρόποαυτό, μια μακρά και γόνιμη σχέση μαθητεί-ας και φιλίας. Είχε προλάβει, τις ίδιες εκείνεςμέρες, να εμπιστευτεί στον Μανόλη Σαββί-δη το σώμα των επιφυλλίδων του Κ. Θ. Δη-μαρά που παρουσιάζεται τώρα σε αυτούςτους τόμους, και να δημοσιεύσει στα Ιστο-ρικά «τον τελευταίο επιστημονικό του οβολό,κλείνοντας τον κύκλο όπως άνοιξε: με τονΔιαμαντή Κοραή και τον Κωνσταντίνο Θη-σέως Δημαρά». […]

tst

[Η χρονολογική τάξη, στους δύο τόμους,προσφέρει την] ευκαιρία, μέσα από τηνπλούσια παρακαταθήκη των επιφυλλίδων,να διερευνηθεί η μακρά και πυκνή διαδρο-μή του συντάκτη τους. Μπορεί πράγματικανείς, ξεφυλλίζοντας τους τόμους αυτούς ναπαρακολουθήσει τον βηματισμό από τονιδανισμό, τον ευσεβισμό και τον χριστιανικόκοινωνισμό στη λογοκρατία, τον επιστημονισμόκαι τον φιλοσοφημένο αγνωστικισμό. Ας αρ-κεστούμε να δώσουμε το στίγμα της αφετη-ρίας, που κάθε άλλο παρά προοιωνιζόταντα μελλούμενα· ο εισηγητής της έννοιας τουνεοελληνικού Διαφωτισμού και ο πρώτοςμελετητής του προτρέπει εν έτει 1932:«όποιος μπορεί, ας επιστρέψει στις χρι-στιανικές αξίες, όπως διαμορφώθηκαν τηνεποχή του Μεσαίωνα· οι αξίες αυτές δίνουνπεριθώρια για μία τέχνη και μία λογοτεχνίαζωντανή και γόνιμη, για μίαν ηθική σύμ-φωνη με τους εκάστοτε κοινωνικούς όρους.Αλλιώς θα τραβήξουμε εμπρός προς τονγκρεμό. Tertiur non datur», ενώ το 1936 επι-σημαίνει: «η μεγάλη πλάνη της Αναγεννή-

σεως, την οποίαν εσυνέχισε και έφερε στιςακρότατες συνέπειές της ο σημερινός πολι-τισμός, είναι ότι επίστευσε μέχρις υπερβολήςστον ορθολογισμό, στη δύναμη του ανθρώ-πινου νου».

Εξάλλου, κριτικός της λογοτεχνίας στηναρχή, ο Δημαράς γλιστρά σταδιακά από τηναισθητική θεώρηση στην ιστορική. Οι ανα-βαθμοί, από τη φιλολογία στην ιστορία, εκτί-θενται επίσης ανάγλυφα στις σελίδες πουέπονται […].

Πλάι στις μετατοπίσεις και την αλ-λαγή της χρωστικής, για να χρησιμοποι-ήσουμε τον δικό του όρο, στις έξι δεκαετίεςπου καλύπτουν αυτοί οι δύο τόμοι μπορείεπίσης κανείς να διαγνώσει κάποιες σταθε-ρές (εμμονές κάποτε): υψηλή συνείδηση τουρόλου του διανοουμένου, αποφυγή προσω-πικών αντεγκλήσεων, πίστη στην αγωγή.

Το υπόβαθρο είναι στέρεο. Για τηνπανθομολογούμενα ευρύτατη ευρωπαϊκήτου παιδεία, αψευδής μάρτυρας θα ήταν οκατάλογος της βιβλιοθήκης του που επι-βάλλεται να συνταχθεί. Στη συγκρότηση συ-νεισέφεραν πολλά, συναντήσεις και ανα-γνώσεις, άνθρωποι αλλοτινοί και σύγχρο-νοι, ξένοι και Έλληνες. Εν αρχή οι δάσκαλοιτων οποίων τιμούσε την παρουσία στη ζωήτου, είτε απομακρύνθηκε ο ίδιος από τη δι-δασκαλία τους είτε όχι: Γιάννης Αποστολά-κης, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΣτίλπωνΚυριακίδης, Κωνσταντίνος Άμαντος, Θεό-φιλος Βορέας). Παράλληλα, οι πρώτοι διδά-ξαντες, αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι, αλλάκαι νεότεροι, ο Πασκάλ στις απαρχές, έπει-τα, νέοι δάσκαλοι, ο Βολταίρος, ο «μεγαλο-φυέστερος ιστοριογράφος των νεωτέρωνχρόνων», ο Μισελέ, ο Ρενάν, «μεγάλος δι-δάσκαλος όλων μας, φιλολόγων και ιστο-ριογράφων». Πλάι τους, οι περίπου συγκαι-

ρινοί διανοούμενοι και ομότεχνοι από τονJulien Benda και τον φίλο και οδηγό AlbertThibaudet ώς τον Luceib Febvre, «τον με-γαλύτερο ιστοριογράφο του καιρού μας».Στα καθ’ ημάς, από τα πρώτα βήματα παν-ταχού παρών ο Παλαμάς, ενώ διστακτικάθα ανατείλει αργότερα, για να μη δύσει πο-τέ, ο αστερισμός των τριών Κ: Κοραής, Κα-ταρτζής, Κουμανούδης […]

Σταδιακά κρυσταλλώνονται οι μεθοδεύ-σεις: ο συγκριτισμός που προστατεύει απότην «αυτοπεψία» και τη φενάκη του «περι-ούσιου λαού», από τη στρεβλή εντύπωσητης μίμησης, εκεί όπου πρόκειται για επι-λογή, για «διψώσα έλαφο», η οποία επιλέγειό,τι έχει ανάγκη· η στάθμιση των πνευματι-κών φαινομένων και οι ποσοστώσεις (αι-σθητή στατιστική), η μελέτη του λεξιλογίουκαι οι μέσοι όροι που έρχονται ως αντι-στάθμισμα στην ηρωολατρία —τύπου Καρ-λάυλ είτε Αποστολάκη—, φωτίζουν διαφο-ρετικά το ζήτημα των «γενεών», αναδιαρ-θρώνουν την περιοδίκευση, αναβαθμίζουντις πυκνώσεις και τις επικαλύψεις (αλλαγήχρωστικής) σε σχέση με τις τομές. Φαντασίαπιθανή η ιστορία, αλλά, καθό επιστήμη,προϋποθέτει έναν έστω αυτοσχέδιο λογι-σμό πιθανοτήτων. […]

Λογικό επακόλουθο του σεβασμού στηχρονικότητα των φαινομένων, ο σεβασμόςπου επιδεικνύει στη μορφή με την οποίαπαραδόθηκαν τα τεκμήρια του παρελθόν-τος, είτε πρόκειται για κείμενα προς έκδοσηείτε για τα τοπωνύμια των οποίων καταδι-κάζεται η αλλαγή. Λογικό επακόλουθο τωνανανεούμενων ζητήσεων και η έγνοια τουγια την υποδομή της έρευνας, τα πρόσφοραμέσα και τα καλά εργαλεία: βιβλιοθήκες καιμουσεία-αποθετήρια ποικίλων τεκμηρίων,μικροφωτογραφήσεις, «σειρές ρομπότ» πε-

ριοδικών είτε ανάλογες εφαρμογές της τε-λευταίας τεχνολογίας και, από την άλληπλευρά, ευρετήρια, λεξικά, και ιδίως βι-βλιογραφίες· η εθνική αυτογνωσία για τον Κ.Θ. Δημαρά δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίςτην προσφυγή στην εθνική βιβλιογραφία,αναδρομική και τρέχουσα. […]

Στην υποδομή της έρευνας θα πρέπει ναλογιστεί και η έγνοια για την καλλιέργειατου «βιογραφικού είδους», το οποίο η Ευ-ρώπη έχει την πολυτέλεια να το αντιμετω-πίζει «με κάποιαν υπεροψία», επειδή απλού-στατα το καλλιέργησε αποτελεσματικά σεπερασμένους καιρούς. Και πάντως τη βιο-γραφία, όπως την εννοεί και την καλλιεργείτουλάχιστον στην ωριμότητά του ο Δημαράς,βρίσκεται σαφώς στην τροχιά του κλασικούέργου του Φεβρ Le problème de l’incroyance auXVIe siècle. La religion de Rabelais (11942).«Δεν είναι πια τόσο η έκθεση του τρόπου μετον οποίο ο ένας, ο βιογραφούμενος, διέ-πλασε το συλλογικό σώμα όπου έζησε, αλλάπερισσότερο η έκθεση του τρόπου με τονοποίο το συλλογικό σώμα διεμόρφωσε τηνπροσωπικότητα που του είταν απαραίτη-τη». Η αλλαγή αυτή της οπτικής εικονογρα-φείται με τον καλύτερο τρόπο στη μονογρα-φία που αφιέρωσε ο Κ. Θ. Δημαράς στον«εθνικό ιστοριογράφο», ενώ τα απεικάσμα-τα είναι πολλά στην ύλη αυτών των τόμων.

Ούτως ή άλλως, σταθερό διακύβευμα πα-ραμένει η σύνθεση. Το αρχικό πρόγραμμαμελέτης της νέας ελληνικής φιλολογίας, τοοποίο καταστρώθηκε μέσα στην περισυλ-λογή και την ανάγκη «εθνικής απογραφής»της Κατοχής, απέδωσε έγκαιρα τους καρ-πούς του, την Ιστορία της Νεοελληνικής Λο-γοτεχνίας (11948-1949).

Αναμφίβολα, το σώμα των επιφυλλίδωνδιαπερνά ο απόηχος των ευρύτερων φιλο-λογικών και ιστοριογραφικών σχεδιασμώνείτε επιτευγμάτων για να εκβάλλει στο πλα-τύ κοινό, τις βεβαιότητες του οποίου επι-χειρεί σταθερά να διεμβολίσει. Και ασφα-λώς η υψηλή εκλαΐκευση, η επιφυλλιδογρα-φική επίμονη δημόσια παρέμβαση του Δη-μαρά, αποτελεί οργανικό στοιχείο της προ-σφοράς του, πλάι στα έργα υποδομής καισύνθεσης που δημιούργησε, αλλά και τουςθεσμούς τους οποίους ιδεάστηκε είτε εμ-ψύχωσε. […]

Η μέθοδος, για να επιστρέψουμε στηναφετηρία, είναι μία: συνδυασμός ηθικής καιλογικής. Και το ζητούμενο στο βάθος, ένα: ηαλήθεια, που από μόνη της είναι επανα-στατική. Ζητούμενο κομβικό, που ακριβώςφέρνει τον οπαδό των πολλαπλών αιτίωνστο ίδιο μετερίζι με τον μαρξιστή ΦίλιπποΗλιού, αλλά και προοικονομεί τις γόνιμεςυπερβάσεις. Ο «άπολις» ιστορικός, απαλ-λαγμένος από ένα ακόμη ίδιον της νεοελ-ληνικής χαρακτηρολογίας, την κλίση προςτην «εθνική ανακρίβεια», τη σαγήνη των μύ-θων, των πλαστών παραδόσεων και τον λα-ογραφισμό, χωρίς φανατισμούς και μισαλ-λοδοξίες, με διαδοχικές προσεγγίσεις (trialand error), καλείται να δώσει νόημα στα τεκ-μήρια και τον κόσμο που τα παρήγαγε, νααναμετρηθεί με το παρελθόν για να σχεδιά-σει το μέλλον.

ΓΙΑ ΤΑ «ΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙ ΜΕΘΟΔΟΥ» ΤΟΥ Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ

Η ανατρεπτικότητα της επιμονήςΑυτές τις μέρεςκυκλοφορούν τα ΣύμμικταΔ΄ του Κ.Θ. Δημαρά. Σεδύο επιβλητικούς τόμους(1.183 σελίδες),συνέκδοση του ΜουσείουΜπενάκη (ΒιβλιολογικόΕργαστήρι «ΦίλιπποςΗλιού») και τουΜορφωτικού ΙδρύματοςΕθνικής Τραπέζης,συγκεντρώνονται 301κείμενα του Κ.Θ. Δημαρά,ως επί το πλείστονεπιφυλλίδες, από το 1931μέχρι το 1989, με γενικόάξονα (και τίτλο τωντόμων) «Λόγια περίμεθόδου». Την επιλογήτων κειμένων είχε κάνει οΦίλιππος Ηλιού και τουςτόμους επιμελήθηκε η Πόπη Πολέμη. Από την Εισαγωγή τηςδημοσιεύσουμε εκτενή αποσπάσματα· για τις ανάγκες τηςπαρούσας δημοσίευσης έχουν απαλειφθεί οι σημειώσεις.

Κ. Θ. Δημαράς. Σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση,

από το περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα», 9.11.1945

H Πόπη Πολέμη είναι ιστορικός, συνεργάτριαστο Βιβλιολογικό Εργαστήρι «Φίλιππος Ηλιού» του Μουσείου Μπενάκη

ΕΝΘΕΜΑΤΑΗ ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣΗ ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ7 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013

ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.come-mail: enthemata@gmail.com

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ

Μια σημαντική έκθεση που οργανώνειτο Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΑ άνοι-

ξε προχτές τις πύλες της στο Μουσείο Μπενά-κη της οδού Πειραιώς 138. Με τίτλο «Cherchezνα φαμ!» και υπότιτλο «Ο Μποστ του Τύπου», ηέκθεση είναι αφιερωμένη στο γελοιογραφικόέργο του Μέντη Μποσταντζόγλου, του αξέχα-στου Μποστ.

Στην έκθεση παρουσιάζονται, ανάμεσα σταάλλα, 42 γελοιογραφίες, με ιδιαίτερη έμφασηστην περίοδο 1959-1966, που ήταν η χρυσήεποχή του Μποστ. Πολλοί θα διακρίνουν ομοι-ότητες ανάμεσα στη χώρα της μαμα-Ελλάς, τουΠειναλέοντα και της Ανεργίτσας και στη σημε-ρινή Ελλάδα, καθώς η λαίλαπα των μέτρων λι-τότητας έχει σαρώσει εργασιακές κατακτήσειςδεκαετιών. Επειδή όμως στον μισόν αιώνα πουέχει περάσει αναπόφευκτα έχουν ξεχαστεί πρό-σωπα και πράγματα, είναι απαραίτητος κάποι-ος υπομνηματισμός που να κατατοπίζει τουςνεότερους και να φρεσκάρει τη μνήμη των πα-λαιότερων.

Για να πάρουν οι αναγνώστες της Αυγής μιαγεύση από την έκθεση, παρουσιάζω μία από τιςγελοιογραφίες που εκτίθενται· θα τη σχολιάσωκάπως αναλυτικά, για να φανεί το εύρος και οπλούτος των μποστικών λογοπαιγνίων.Το σκί-τσο δημοσιεύτηκε στις 17 Ιανουαρίου 1960στην Ελευθερία, εγκαινιάζοντας τη γόνιμη συ-νεργασία του Μποστ με την εφημερίδα αυτή.Τις μέρες εκείνες, ο Έλληνας υπουργός οικο-νομικών Παναγιώτης Κανελλόπουλος επισκέ-πτεται τη Βόννη για να συζητήσει οικονομικάθέματα. Η Ελλάδα θέλει να πουλήσει περισσό-τερα καπνά, να συνάψει δάνεια, να συνδεθείμε την Κοινή Αγορά, να πάρει κάποιες αποζη-μιώσεις για τα θύματα του ναζισμού. Οι Γερμα-νοί κρατούν σφιχτά κλειστό το χέρι τους, όπωςομολογεί το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας: «Πε-νιχρά τα αποτελέσματα των συνομιλιών εις τηνΜπον. Δημιουργούνται νέοι, ουχί ευμενείςόροι. Ουδέν θετικόν δια τα θύματα του ναζι-σμού».

Ο Μποστ σχολιάζει την επίσκεψη, φτιάχνον-τας μιαν έξοχη σύνθεση με αμέτρητα υπονο-ούμενα. Τα πολυπόθητα μάρκα δίνουν αφορμήγια αλυσιδωτά λογοπαίγνια με τον ΜάρκοΜπότσαρη, κι έτσι οι Γερμανοί παρομοιάζον-ται με τους Τούρκους πριν από το 1821, οΛούντβιχ Έρχαρτ (ισόβιος υπουργός οικονο-μικών επί Αντενάουερ και στη συνέχεια, απότο 1963 έως το 1967, καγκελάριος της Δυτι-κής Γερμανίας) φοράει φέσι και γούνες σαν τονΑλήπασα και αποκαλείται μπέης και πασιάςτης Βόννης, η οποία είναι βέβαια Βιλαέτι.

Ο Κανελλόπουλος βαφτίζεται «Καπετάν Πά-νος εκ Παλαιών Πατρών» (ήταν Πατρινός) καιαποστέλλεται «εις Γερμανών» καβάλα στον Πή-γασο, μια και ο Κανελλόπουλος ήταν και λογο-τέχνης. Καθώς καλπάζει τ’ άλογο αφήνει πίσωτου φύλλα χαρτί. Το πρώτο γράφει επάνω Σο-

νέτα. Ο Κανελλόπουλος είχε πράγματι εκδώ-σει μια τέτοια ποιητική συλλογή, που είχε γίνεικοινός γελοιογραφικός τόπος, αφού όλοι σχε-δόν οι γελοιογράφοι της εποχής τον παράσται-ναν με τα σονέτα στο χέρι, σε ρολό ή σε βιβλία.Το άλλο χαρτί γράφει «Εγενήθην το 1402. Απε-στάλην εις Βόνην το 1960» (υπαινιγμός στο μυ-θιστόρημα Γεννήθηκα στα 1402 του Κανελλό-πουλου). Ο Πήγασος μεταφράζεται και στατούρκικα Greek Hava Yolari – Τουρκ Χαβά Γιο-λαρί λέγονται οι τουρκικές αερογραμμές.

Το κείμενο κάτω από τον τίτλο έχει αναφορέςσε Ελύτη ή Μακρυγιάννη (ότι έτζι ήθελεν σω-θεί η πατρίς), τα μάρκα τα κρύβουν όχι σε θη-σαυροφυλάκιο αλλά σε «χανεσί», ενώ πλάι στονμιναρέ υπάρχει, αντί για την ημισέληνο, αγκυ-λωτός σταυρός, κάτι που σε νεότερες εποχές θαπροκαλούσε από κατακραυγή έως διπλωματι-κό επεισόδιο.

Ακόμα και οι μικρές λεπτομέρειες αξίζουνπροσοχή: κάτω στα τείχη, ο στρατιώτης με τη χα-τζάρα λέει «Έρδε Πάνο». Αυτό το έρδε είναι αρ-βανίτικο και θα πει «ήρθε», και μάλλον παρα-πέμπει στο «Έρδε Κώτσο», με το οποίο οι βασι-λόφρονες των Μεσογείων χαιρέτισαν την επά-νοδο του Κωνσταντινου. Επίσης, το Ζητούνι,από το οποίο φαίνεται να έρχεται ο Κανελλό-

πουλος (πινακίδα κάτω δεξιά), δεν είναι απλώςη παλιά ονομασία της Λαμίας επί Τουρκοκρα-τίας, αλλά παραπέμπει στη ζητιανιά.

Ο διάλογος είναι σχετικά σύντομος, όπωςείναι λογικό για να κρατηθεί η ισορροπία σε τό-σο φορτωμένο σκίτσο· ο Έρχαρτ παραφράζει τοπασίγνωστο ποίημα του Βαλαωρίτη («Τ’ άλογο,τ’ άλογο Ομέρ Βρυώνη»), ενώ ο Κανελλόπουλοςζητιανεύει, όχι χωρίς τσαμπουκά, με αλλεπάλ-ληλες γενικές πληθυντικού που μπερδεύονταιμε αιτιατικές ενικού (των Μάρκων – τον Μάρ-κον).

Το μαιανδρικό κείμενο στη μπορντούρα τουσκίτσου, όπως συνήθιζε ο Μποστ, αναφέρεταισε θέματα που δεν θίγει το κυρίως σκίτσο: τιςπλημμύρες που είχαν πλήξει τις μέρες εκείνεςτην Κομοτηνή και την Καβάλα, και μια μάντισ-σα, τη Λεϊλά, που είχε συλληφθεί από την αστυ-νομία· κατά διαβολική σύμπτωση, δεν ήτανανατολίτισσα αλλά… Γερμανίδα και έδωσε στονΜποστ την ευκαιρία για το υπέροχο λογοπαίγνιομε τη «λεϊλασία». Και τι σημαίνει άραγε το κα-ταληκτικό «θ’ απάγωμεν ψηλά»; Θα απαγά-γουμε ψιλά ή θα πάμε ψηλά; Μα, ασφαλώς καιτα δύο – όλα τα είχε λογαριάσει ο δαιμόνιοςΜποστ!

Ο ΜΠΟΣΤ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Cherchez να φαμ!Παρουσίαση του βιβλίου της Ιφιγένειας ΚαμτσίδουΤο Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς μας

προσκαλεί στην παρουσίαση του βιβλίουτης Ιφιγένειας Καμτσίδου «Το κοινο-βουλευτικό σύστημα. Δημοκρατική αρ-χή και πολιτική ευθύνη» (εκδ. Σαββά-λας), Θα μιλήσουν: Ισμήνη Κριάρη-Κα-τράνη (Πάντειο Πανεπιστήμιο), Πανα-γιώτης Μαντζούφας (Νομική ΑΠΘ), Χρι-στόφορος Βερναρδάκης (Τμήμα Πολιτι-κών Επιστημών ΑΠΘ). Η παρουσίαση γί-νεται στον πολυχώρο της Ανοιχτής Πό-λης (Μέγαρο Ερμής- Πανεπιστημίου 56,1ος όροφος), την Πέμπτη 11 Απριλίου,ώρα 19.00.

«Ο Αναγνώστης»στο διαδίκτυο

Ένα καινούργιο ηλεκτρονικό περιοδικόγια το βιβλίο και τις τέχνες, «Ο Αναγνώ-στης», στο διαδίκτυο. Aποτελεί συνέχειατου «Διαβάζω», καθώς στο νέο εγχείρημαμετέχουν οι συνεργάτες του, με την πρό-θεση να εμπλουρτίσουν τις καλύτερες πα-ραδόσεις του. Το περιοδικό θα ανανεώ-νεται καθημερινά, ενώ θα θεσμοθετήσειτα Βραβεία του «Αναγνώστη» για τα βιβλίαπου εκδόθηκαν το 2012.

Aνάμεσα στα άλλα, κείμενα της Ζυράν-να Ζατέλη, της Ρέας Γαλανάκη και τουΓιώργος Ξενάριος γράφουν για τη δυσκο-λία του να είναι κανείς σήμερα συγγρα-φέας. Πολλές ειδικές στήλες: «Memoirs»(Στρ. Χαβιαράς), «Ο ημιμαθής» (χιουμο-ριστική στήλη της Αλ. Σαμοθράκη), «Βι-βλίο και κινηματογράφος» (Γ. Παναγιω-τάκης), «Βιβλίο και μουσική» (Αλ. Χαρ-κιολάκης), «Διαβάζουμε;» (Β. Αποστολί-δου), «Περιοδικώς» (Σπ. Κακουριώτης),«Κόμικ» (Λ. Τσενέ), «Σπίτια Συγγραφέων»(Λ. Κονομάρα), «Φουαγέ» (Ό. Σελλά). Επί-σης, ο Θανάσης Μήνας συναντά τον ΊανΡάνκιν στο Εδιμβούργο και συνομιλεί μα-ζί του, και ο Ανδρέας Ρικάκης για την «Άν-να Καρένινα» του Τολστόι και άλλα πολλάστο www.oanagnostis.gr

Κρίση-μα σεμινάρια: για την Ευρώπη

Το Κρίση-μο Σεμινάριο, που οργανώνει ηΠρωτοβουλία για την υπεράσπιση της κοι-νωνίας και της δημοκρατίας, αυτή την Τρί-τη 9 Απριλίου (ώρα 19.15, στο Πνευματι-κό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων) έχει θέμα:H κρίση της Ευρώπης και η ευρωπαϊκήπορεία της Ελλάδας». Εισηγήσεις: Σου-ζάννα Βέρνυ, Σωτήρης Βαλντέν, Δημή-τρης Παπαδημούλης (βουλευτής). Συν-τονισμός: Γιώργος  Καπόπουλος.

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 19 Μαΐου (ανοιχτή από Πέμπτη έως Κυριακή), ενώ την Κυριακή 14Απριλίου θα πραγματοποιηθεί η ημερίδα «Ξαναθυμόμαστε τον Μποστ», όπου συμμετέχουν οιΚώστας Γεωργουσόπουλος (φιλόλογος, μεταφραστής και κριτικός θεάτρου), ΣτάθηςΣταυρόπουλος (γελοιογράφος), Θανάσης Παπαγεωργίου (σκηνοθέτης), Γιάννης Κοντός (ποιητής),Μανόλης Σαββίδης (φιλόλογος), Τάσος Σακελλαρόπουλος (ιστορικός), Κώστας Μποσταντζόγλου(γραφίστας, γιος του Μποστ) και Νίκος Σαραντάκος. Την έκθεση επιμελείται η θεατρολόγος ΜαρίναΚοτζαμάνη του πανεπιστημίου Πελοποννήσου ως προσφορά στη μνήμη της μητέρας της, τηςιστορικού τέχνης Μαρίας Κοτζαμάνη, που είχε σχεδιάσει και προτείνει τη διοργάνωσή της και πουέφυγε πρόσφατα από τη ζωή.