Αρχαιολογία και Διαχείριση πολιτισμικής κληρονομιάς

Ακαδημία Πλάτωνος

Αθηνά Μπαλοπούλου

Απρίλιος 2014

Το Μουσείο της πόλεως των Αθηνών - Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία και η Οθωνική Αρχιτεκτονική Κληρονομιά της Αθήνας

Η οικία Βούρου-Αφθονίδη ως πρώτη κατοικία του Όθωνα στην Αθήνα-πρωτεύσουσα (πρώτα Ανάκτορα, 1836-1843)

Όθωνας, ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας - 1833

Ο Όθων-Φρειδερίκος-Λουδοβίκος, (Otto Friedrich Ludwig

von Wittelsbach) (1815 - 1867) ήταν Πρίγκιπας της

Βαυαρίας, δευτερότοκος γιος του Διαδόχου και μετέπειτα

Βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α, και της Θηρεσίας,

κόρης του δούκα του Σάζεν Άλτενμπουργκ. Το 1830 με

την προτροπή της Αγγλίας, οι «Προστάτιδες Δυνάμεις»

κατά την υπογραφή της συνθήκης ανεξαρτησίας της

Ελλάδας , συμφώνησαν στη δημιουργία Ελληνικού

Βασιλείου. Το 1832 ο Όθων έγινε Βασιλιάς της

Ελλάδας και στις 25 Ιανουαρίου 1833, σε ηλικία

μόλις 17 ετών, έφθασε στην τότε πρωτεύουσα, το

Ναύπλιο, με τη βρετανική φρεγάτα

«Μαδαγασκάρη», συνοδευόμενος από τριμελή

Αντιβασιλεία Βαυαρών και πολυμελή βαυαρικό

τακτικό στρατό. Ήταν ο πρώτος Βασιλιάς του

Βασιλείου της Ελλάδος, με τον επίσημο τίτλο Βασιλεύς

της Ελλάδος.

Η Αθήνα πρωτεύουσα της Ελλάδας - 1833

Το 1833 η Αθήνα ήταν μια μικρή σχεδόν

κατεστραμμένη πόλη, με μισογκρεμισμένα σπίτια

γύρω από τα λείψανα των αρχαίων μνημείων.

Ένας οικισμός των 10.000 κατοίκων , που σχεδόν

ήταν έρημος έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου

ελληνικού Κράτους το 1833, υπερέχοντας των

συνυποψηφίων πόλεων όπως η Κόρινθος, ο

Ισθμός, τα Μέγαρα, ο Πειραιάς, το Αργος και το

Ναύπλιο, με πρωτοβουλία του Βασιλέως Όθωνος,

και του πατέρα του Λουδοβίκου Α’ της Βαυαρίας,

προκειμένου να συνδεθεί το μεγαλείο της αρχαίας

κλασσικής περιόδου και το αναγνωρίσιμο

σύμβολο της Ακρόπολης με το ανοικοδομούμενο

νέο κράτος, και να υπάρχει απόσταση από τα

παγιωμένα κέντρα εξουσίας της έως τότε

πρωτεύουσας, του Ναυπλίου. Το 1834 άρχισε η

ανοικοδόμηση της Αθήνας , κυρίως, από τους

Στάμάτη Κλεάνθη , Eduard Schaubert και

Leo von Klenze.

Το νέο σχέδιο της πόλεως των Αθηνών - Κλεάνθης και Σάουμπερτ

Στον πρώτο πολεοδομικό σχεδιασμό για την Αθήνα, οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, καλεσμένοι ήδη νωρίτερα από τον Καποδίστρια, προεβλεπαν

● έναν μνημειακό άξονα με δύο πόλους, το παλάτι του μονάρχη και τα προπύλαια της Ακρόπολης.

● τη δημιουργία μιας σύγχρονης κηπούπολης του Νότου, στα πρότυπα των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων. Μεγάλοι δρόμοι, πλατείες, κήποι και χώροι για τα δημόσια κτίρια.

Η οικιστική ανάπτυξη της πόλης τοποθετούνταν προς τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου, και τα ανάκτορα στο σημείο τομής τους, την πλατεία Ομονοίας. Τρίτος βασικός δρόμος ήταν η οδός Ερμού, δημιουργώντας με τις άλλες δύο ένα ισοσκελές τρίγωνο, έκτασης 2.200 στρεμμάτων.

Λόγοι οικονομικοί, κυρίως για τις απαραίτητες απαλλοτριώσεις, σταμάτησαν την εφαρμογή του σχεδίου. Ετσι η Αντιβασιλεία κάλεσε τον προσωπικό αρχιτέκτονα του Λουδοβίκου, τον Βαυαρό Λέο φον Κλέντσε, για να το μεταρρυθμίσει.

Η παρέμβαση του Κλέντσε

Η μετέπειτα εικόνα της πόλης είναι αποτέλεσμα των αλλαγών που επέφερε ο Κλέντσε στο αρχικό σχέδιο με την πεποίθηση πως η Αθήνα δεν επρόκειτο να γίνει ποτέ μεγάλη πόλη,

● μείωσε την έκταση της νέας πόλης και το πλάτος των οδών, ● κατάργησε πλατείες, ● μετέφερε τα ανάκτορα και άρα όλο το διοικητικό βάρος

από την Πλατεία Ομονοίας, στον Κεραμεικό (αν και τελικά δεν χτίστηκαν ούτε εκεί),

● κατάργησε τα τέσσερα μεγάλα βουλεβάρτα,● επέτρεψε την ανοικοδόμηση γύρω από την Ακρόπολη, ● δεν έδειξε τον δέοντα σεβασμό στα βυζαντινά μνημεία

της πόλης.

Στον σχεδιασμό του Κλέντσε η οδός Πανεπιστημίου θα είχε πλάτος μόλις 12 μέτρα, όμως χάρη στην εμπλοκή του Κλεάνθη στη νεοσυσταθείσα οικοδομική επιτροπή αυτή έγινε τελικά 32 μέτρα.

Ούτε όμως το σχέδιο του Κλέντσε μπορούσε να καθιερωθεί. Όλη η οθωνική περίοδος χαρακτηρίζεται από συνεχείς τροποποιήσεις του σχεδίου πόλης της Αθήνας, τεχνικές και πολιτικές δυσκολίες για την εφαρμογή του, αλλεπάλληλες μεταβολές στους φορείς διαχείρισης του σχεδιασμού, στους οποίους εναλλάσσονται Έλληνες και ξένοι, αξιωματικοί, τεχνικοί και αρχιτέκτονες.

Τα Ανάκτορα

Ο Όθωνας με την Αμαλία φιλοξενήθηκαν αρχικά στην οικία του Χιώτη τραπεζίτη Αλέξανδρου Κοντόσταυλου, όπου αργότερα, το 1858, οικοδομήθηκε το Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής (1875 -1932), σε σχέδια F. Boulanger και Π. Κάλκου, και σήμερα στεγάζεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Οικία Δεκόζη Βούρου - Οδός Παπαρρηγοπούλου 7

Το Αρχοντικό Δεκόζη Βούρου ανήκε στον μεγαλέμπορο από τη Χίο του οποίου ο πατέρας σκοτώθηκε από τους Τούρκους το 1822 κατά τις σφαγές στο νησί. Ο Σταμάτιος Βούρος εγκαταστάθηκε πρώτα στη Βιέννη και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, συνεχίζοντας τις εμπορικές δραστηριότητες του πατέρα του. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος, αποφασίζει να επιστρέψει στην πατρίδα. Το 1834 αρχίζει η διάνοιξη της οδού Σταδίου και το αρχοντικό Δεκόζη Βούρου γίνεται ένα από τα πρώτα σπίτια που χτίστηκαν στην Αθήνα σε σχέδια των αρχιτεκτόνων G. Luders και J. Hoffer. Αξίζει να σημειωθεί ότι η περιοχή ήταν ‘γρασιδότοπος’ που εκτεινόταν έως τη σημερινή οδό Εδουάρδου Λω.Μισθώθηκε από τον Οθωνα για να στεγάσει από το 1836 ως το 1842 το πρώτο διοικητικό κέντρο ως την ανέγερση των νέων ανακτόρων.

Το “παλαιό παλάτι”

Η διπλανή οικία Αφθονίδη (Φαναριώτης, Φιλικός και γραμματέας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’) μισθώθηκε ως κατοικία του βασιλικού ζεύγους όπως και η οικία Μαστρονικόλα.Εκεί πραγματοποιούνταν επίσημοι εορτασμοί και ανακτορικοί χοροί που εντυπωσίαζαν τους Αθηναίους, όπως αυτός του 1838, όπου χόρεψαν ευρωπαϊκούς χορούς (βαλς, μαζούρκα, πολωνέζα) χάρη στον χοροδιδάσκαλο Σκούφο που είχε έλθει από την Οδησσό.Καλεσμένος στην υποδοχή για τη νέα βασίλισσα ο Δ.Πλαπούτας έσερνε πρώτος τον “κλέφτικο” (τσάμικο), ακούστηκε απ’ τον Κολοκοτρώνη, που γνώριζε τη συνήεθια του ανιψιού του να πετάει τα τσαρούχια του στον άερα, η παροιμιώδης από τότε φράση “το νου σου Μήτρο...Σιγά τον πολυέλαιο”. Σε ανακτορικό χορό καθιερώθηκε από τον Όθωνα η πρωτοχρονιά.

Το 1865 στην οικία Αφθονίδη στεγάστηκε η Αστυνομική Διεύθυνση της Αθήνας που είχε ιδρυθεί ως δημοτική αρχή το 1836 με τους βρακοφόρους ή φουστανελοφόρους ειρηνοφύλακες που κρατούσαν ένα ραβί τυλιγμένο με άσπρη και γαλάζια κορδέλα, στη μια πλευρά της οποίας αναγραφόταν “η ισχύς του νόμου” και στην άλλη ήταν ζωγραφισμένο το “μάτι του νόμου”.

Και οι δύο οικίες έχουν κατεδαφιστεί.

Ο κήπος του Παλαιού Παλατιού - πλατεία Θεάτρου

Μπροστά απ’ το παλαιό ανάκτορο, η βασίλισσα Αμαλία φύτευσε τα πρώτα δέντρα και σε λίγο καιρό η πλατεία μεταβλήθηκε σε κήπο υπό την επιμέλεια του Βαυαρού γεωπόνου Σμάρατ. Είχε φοίνικες και λεύκες,μ ξύλινη περίφραξη και τέσσερις εισόδους ενώ στο μέσον υποήρχε συντριβάνι και στο ΝΑ άκρο στέρνα με χρυσόψαρα. Στην πλατεία έπαιζε η στρατιωτική μπάντα.

Στο σχέδιο των Κλεάνθη-Σάουμπερτ, ο χώρος αυτός επρόκειτο για μία απ’ τις δυο τετράγωνες πλατείες που διέκοπταν συμμετρικά την οδό Σταδίου, η πλατεία Θεάτρου (ενώ η άλλη ήταν η Πλατεία της Μπόρσας, σημερινή Κουμουνδούρου) καθώς στο ΒΑ της τμήμα επρόκειτο να οικοδομηθεί το Θέατρο.

Το 1838 με κυβερνητική απόφαση καθιερώθηκε ως ημέρα εθνικής γιορτής η 25η Μαρτίου. Στο μητροπολιτικό ναό των Αθηνών, την Αγία Ειρήνη, τελέστηκε δοξολογία παρουσία του βασιλικού ζεύγους, των αγωνιστών της επανάστασης του 1821 και των κατοίκων της πρωτεύουσας. Μετά το μεσημέρι, στην πλατεία όπου βρίσκονταν τα ανάκτορα και όπου ο Δήμος Αθηναίων είχε ανεγείρει μνημείο, νέοι και νέες έστησαν χορό, ενώ ο Όθωνας και η Αμαλία παρακολουθούσαν τα συμβαίνοντα από τον εξώστη του ανακτόρου. «πλατεία 25ηςΜαρτίου», αν και ο Κλέντσε είχε προτείνει το όνομα «πλατεία Αισχύλου».

Στη θέση του Θεάτρου οικοδομήθηκε τελικά το 1835 το Βασιλικό Νομισματοκοπείο και Σφραγιστήριο, πιθανότατα σε σχέδια του Σάουμπερτ (ή, κατά άλλους του Χάνσεν), και στέγασε αργότερα (1863) το Υπουργείο Οικονομικών, με την προσθήκη ενός ορόφου· κατεδαφίστηκε το 1939 επί υπουργίας Κ. Κοτζιά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σχεδόν κανένα από τα δημόσια κτίρια δεν κτίστηκε εκεί όπου τα πολεοδομικά σχέδια είχαν προβλέψει, αλλά κυρίως εκεί όπου υπήρχε διαθέσιμη δημόσια γη.Το κτίριο αυτό αποτέλεσε τον στόχο του πρώτου “ριφιφί” στην Αθήνα, στις 26 Οκτωβρίου 1867, πενταμελής συμμορία άνοιξε από τον υπόνομο της οδολυ Σταδίου, τρύπα στο δάπεδο και εισήλθε στο κτίριο. Οι διαρρήκτες συνελήφθησαν μερικές μέρες αργότερα.

οδός Παπαρηγοπούλου 5

Το κτίριο επί της οδού Ι. Παπαρρηγοπούλου 5, το οποίο συνδέεται μέσω κλειστής γέφυρας με το προηγούμενο (αρ. 7), κτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Γεράσιμο Μεταξά το 1859 και σήμερα περιλαμβάνει αίθουσες με έπιπλα εποχής και Πινακοθήκη.

Η Οικία Ευταξία Βούρου σήμερα

Το Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών φέρει τα ονόματα του πολιτικού Λάμπρου Ευταξία (1905-1996) και του θείου του Αλεξάνδρου Βούρου (1871-1959),τ ανώατου στελέχους της ελληνικής διπλωματικής υπηρεσίας. Ιδρυτής του Μουσείου υπήρξε ο Λάμπρος Ευταξίας, ο οποίος ενισχύθηκε στο έργο του από κληροδότημα που άφησε ο Αλέξανδρος Βούρος.Ο Λάμπρος Ευταξίας σπούδασε Νομικά, Πολιτικές και Οικονομικές επιστήμες στην Αθήνα, στη Βιέννη, στη Λειψία και στο Παρίσι. Από το 1932 έως το 1967 εκλεγόταν συνεχώς βουλευτής και επανειλημμένα έγινε υπουργός.Παράλληλα με την πολιτική, το ενδιαφέρον του συγκέντρωναν θέματα πολιτισμού ενώ υπήρξε συλλέκτης ολκής.Το 1973 ίδρυσε το Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών - Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, το οποίο το 1980 άνοιξε τις πύλες του στο κοινό. Το 1990 το Μουσείο τιμήθηκε με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Ο Λάμπρος Ευταξίας υπήρξε και πρωτεργάτης της δημιουργίας του Μεγάρου των

Φίλων της Μουσικής.

Τα Νέα Ανάκτορα Το ζήτημα των Ανακτόρωνπαρέμενε εκκρεμές. Εξετάστηκε ενδεχόμενο ανέγερσής τους πάνω στην ίδια την Ακρόπολη, την ιδέα, όμως, δεν ενέκρινε ο ίδιος ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας.

Τελικά μετακλήθηκε ο διαπρεπής βαυαρός Friedrich von Gaertner ο οποίος κατέληξε στην επιλογή του αυχένα μεταξύ Λυκαβηττού και Ακροπόλεως, έξω από τη Μεσογαία Πύλη του τείχους, και συνέταξε τα σχετικά σχέδια εκεί όπου και τελικώς κτίστηκαν τα Νέα Ανάκτορα, με ανάλογη διευθέτηση και του περιβάλλοντος χώρου. Η βασιλική κατοικία μεταφέρθηκε το 1843.

Περιορισμένες ρυμοτομικές μεταρρυθμίσεις στην περιοχή των Ανακτόρων επήλθαν και το 1837, με το λεγόμενο σχέδιο Hoch.

Πολεοδομία

Λόγω των αλλεπάλληλων αλλαγών στην χωροθέτηση των ανακτόρων, και στον πολεοδομικό σχεδιασμό,

● διατηρήθηκε μεγάλο τμήμα της παλαιάς πόλης

● καθυστέρησε η προβλεπόμενη επέκτασή της προς τα νέα όρια

● αναπροσανατολίστηκε προς το τελικό σημείο ανέγερσης των Ανακτόρων

● τονίστηκε η ανάπτυξη ανατολικά του άξονα της οδού Αθηνάς όπως φαίνεται π.χ. με την δυσανάλογη ανάπτυξη της Σταδίου (και στη συνέχεια της Πανεπιστήμιου) σε σχέσει προς την Πειραιώς, της πλατείας Κλαυθμώνος σε σχέσει προς την πλατεία Κουμουνδούρου.

Από το 1832 που ξεκίνησε το Σχέδιο των Κλεάνθη-Σάουμπερτ έως το 1836 που οριστικοποιήθηκε το σημείο ανέγερσης των Νέων Ανακτόρων, αρκετοί σημαίνοντες παράγοντες της Νέας Αθήνας, κυρίως Φαναριώτες, θεωρώντας ότι τα Ανάκτορα θα κτίζονταν όπου προέβλεπαν τα δύο πρώτα σχέδια, δηλαδή στην Ομόνοια, ή έστω στον Κεραμεικό, έσπευσαν να αγοράσουν οικόπεδα και να κτίσουν στην ευρύτερη περιοχή Ομονοίας και περί τον άξονα της οδού Πειραιώς.

Αρχιτεκτονική

Κατά την ίδια περίοδο εμφανίζονται και τα πρώτα κρατικά κτίρια στην Αθήνα:● λιτά διώροφα κτίρια, με απλές γραμμές, χωρίς ιδιαίτερη κομψότητα● κλασική αυστηρότητα στη φόρμα και τον χειρισμό των όγκων.

Στα κτίρια με εμφανή αρχιτεκτονικό ρυθμό:● αυστηρή σύνθεση, με βάση την ισορροπία, ● απλές γεωμετρικές φόρμες, ● συγκεκριμένα περιγράμματα, ● ομοιογένεια στα υλικά, ● αρχαιοπρεπές ύφος, ● με τριμερή διάταξη της όψης που τονίζεται από την αετωματική κατάληξη, χωρίς

όμως υπερβολές στα διακοσμητικά στοιχεία.Αυτή η Αθήνα δεν μας είναι ιδιαίτερα γνωστή, καθώς έχει επικαθίσει από πάνω της η μεταγενέστερη Αθήνα, του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα με τον λεγόμενο Εκλεκτικισμό, με δυο λόγια, η Αθήνα του Ziller ( περίτεχνη διακόσμηση που γρήγορα γίνεται στερεότυπη και μαζική: ακροκέραμοι, ανθέμια, αγάλματα, πτηνά και γλάστρες).

Κύριες Πηγές

Καλλιβρετάκης Λ., Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου, http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx

Μαντουβάλου Μ., Ο ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (1830-1940), Εισήγηση σε Συνάντηση εργασίας (1986) στο πλαίσιο Εκπαιδευτικού Σεμιναρίου με κοινά συνθετικά θέματα μεταξύ των Σχολών Αρχιτεκτονικής Αθήνας και Μιλάνου. Δημοσιεύτηκε στο «Από την Ακρόπολη της Αθήνας στο λιμάνι του Πειραιά. Σχέδια Ανάπλασης Αστικών Περιοχών», Επιμέλεια: Χριστόφορος Σακελλαρόπουλος. Έκδοση Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο – Politechnico di Milano 1988.

Παπαναγιώτου Ε., Τα μνημεία της Οθωνικής Αθήνας και η μετέπειτα τύχη τους, πτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Ανθρωπιστικών και Πολιτισμικών Σπουδών, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Ιανουάριος 2014, αδημοσίευτη.

Γιοχάλας Θ. & Καφετζάκη Τ., ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη μα οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, τρίτη έκδοση, 2013.

Το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, Ίδρυμα Βούρου -Ευταξία http://www.athenscitymuseum.gr/gr/to-mouseio/istoria/