4. Δομική ανάλυση του ποιητικού κειμένου

Μεταπτυχιακό Ι: ΥΥΦΟΛΟΓΊΑΦΟΛΟΓΊΑ / Διδάσκων: Αναπλ. Καθ. Β. ΙΒΆΝΟΒΙΤΣ

ΕΕΙΣΑΓΩΓΉΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΗΝΣΤΗΝ Υ ΥΦΟΛΟΓΊΑΦΟΛΟΓΊΑ

ΔΟΜΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΎ ΚΕΙΜΈΝΟΥ

O Δομισμός ( ‘ ’) « » ή Στρουκτουραλισμός είναι μια ετικέτα κάτω

από την οποίαν ομαδοποιούνται οι ποικίλες συνιστώσες και τάσεις

, ενός επιστημολογικού ρεύματος με κοινό παρονομαστή την

παραδοχή ότι οι λειτουργίες του ανθρωπίνου πνεύματος μπορούν

,και πρέπει να εξετασθούν αλληλένδετες και σε αλληλεπίδραση

δηλαδή ως δομές. Ο Δομισμός μεσουράνησε προς τα τέλη της

50 , δεκαετίας του και κατά την διάρκεια της επομένης πλην όμως οι

20 . καταβολές του ανάγονται στις αρχές του ού αι Αρχής γενομένης

με το CCοοursurs dede linguistiquelinguistique ggéénnééralerale του Ferdinand de Saussure (1911), το

οποίο επηρέασε το ρωσικό . .Οπο γιαζ (« Εταιρία Μελέτης της Ποίησης

»), « »,και της Γλωσσολογίας τον Γλωσσολογικό Όμιλο της Πράγας

« » ( την Σχολή της Κοπεγχάγης επονομαζόμενη και Γλωσσηματική),

αλλά και Γάλλους και Αμερικανούς επιστήμονες του Μεσοπολέμου

, ’ και της αμέσως μεταπολεμικής περιόδου κατ εξοχήν πεδίο

,εφαρμογής της δομικής ανάλυσης κατέστη η επιστήμη της γλώσσας

’ αφού σ αυτήν οι στρουκτουραλιστές απέδωσαν ευθύς εξ αρχής έναν

« » . πιλοτικό χαρακτήρα Εν συνεχεία ο Δομισμός αναπτύχθηκε τόσο

, ,ραγδαία και σε τόσο πολλές κατευθύνσεις που στην εποχή του

« » , ,γινόταν λόγος για έναν μεθοδολογικό ιμπεριαλισμό που εν τέλει

. ,κατέλαβε τον όλο χώρο των ανθρωπίνων επιστημών Κατά συνέπεια

, « » εκτός από γλωσσολόγους ανάμεσα στους αστέρες πρώτου

μεγέθους του Στρουκτουραλισμού συγκαταλέγονται ψυχολόγοι

όπως οι Piaget και Lacan, εθνολόγοι όπως ο Lévi-Strauss ή ακόμη και

φιλόσοφοι όπως ο Foucault. Και, βεβαίως, πάμπολλοι θεωρητικοί και

κριτικοί της Λογοτεχνίας.

, Για προφανείς λόγους στην μελέτη της Λογοτεχνίας ο

, Δομισμός εφαρμόστηκε παράλληλα ή μάλλον ταυτόχρονα με την

θεωρητική και πρακτική ανάπτυξή του στον χώρο της

. Γλωσσολογίας Ο ίδιος ο Saussure ενδιαφερόταν για το θέμα αυτό

( . « »πρβ για παράδειγμα οι έρευνές του για τους αναγραμματισμούς

, στην ινδοευρωπαϊκή ποίηση που ο Jean Starobinski 1971,εξέδωσε το

1


υπό τον τίτλο LesLes motsmots soussous lesles motsmots). , Την ίδια περίπου εποχή ο

« » (1915-1930) - Ρωσικός Φορμαλισμός έφερε σε επαφή με λαμπρές

- επιδόσεις ανερχόμενους γλωσσολόγους με εκπροσώπους της

εγχώριας λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής avant-garde. Προέκταση

και ανάπτυξη του ρωσικού στρουκτουραλισμού υπήρξε η Σχολή της

(1928-1939), Πράγας στην οποία μετείχαν τόσο Τσέχοι επιστήμονες

όσο και πολλοί Ρώσοι εμιγκρέδες1. Η νέα διασπορά της διανόησης

’ της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης λόγω του Β Παγκοσμίου

Πολέμου επέφερε μεταξύ άλλων την παγκοσμιοποίηση του

. Δομισμού Ο René Wellek, « », μέλος του Ομίλου της Πράγας τον

, μεταφύτευσε στις ΗΠΑ με την δική του Θεωρία της Λογοτεχνίας Θεωρία της Λογοτεχνίας

(1949, σε συνεργασία με τον Austin Warren). ,Είκοσι χρόνια αργότερα

« », στην ίδια χώρα εκδόθηκε ένα βιβλίο το οποίο έκανε εποχή TheThe

RussianRussian FormalismFormalism. . HistoryHistory andand DoctrineDoctrine του Victor Ehrlich, Αμερικανού

. σλαβολόγου που είχε γεννηθεί στην Αγία Πετρούπολη Στην Γαλλία

, , , επίσης ένας εμιγκρές ο βουλγαρικής καταγωγής Tzvetan Todorov,

επέλεξε και μετέφρασε κείμενα Ρώσων φορμαλιστών στο ανθολόγιό

του ThThééorieorie dede lala littlittéératurerature (1966) , και μαζί με την συμπατριώτισσά του

Julia Kristeva, ,έκανε ευρύτερα γνωστές τις ιδέες τους

« »συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του ανορθόδοξου

. φορμαλιστού Μιχαήλ Μπαχτίν Ήδη όμως εκείνη την περίοδο ο

, γαλλικός στρουκτουραλισμός με ρίζες στην θεωρητική και

, εφηρμοσμένη γλωσσολογία έδιδε τα πρώτα δείγματα της έφεσής του

. στην μελέτη της Λογοτεχνίας Ιστορική θέση αναλογεί εν

“προκειμένω στην ανάλυση του σονέτου Les chats” του Charles

Baudelaire, , καρπό συνεργασίας ενός Ρώσου πρώην φορμαλιστή που

είχε περάσει από τον τσεχοσλοβακικό στρουκτουραλισμό και τον

« » , αμερικανικό Φονξιοναλισμό και ενός Γάλλος εθνολόγου ο οποίος

έφερε την επανάσταση στην επιστήμη του εφαρμόζοντας στο

συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο δομικά κριτήρια και δομικές

1 Δύο εξ αυτών, οι Roman Jakobson και Jurij Tynianov, ενεφάνησαν το 1928 τομανιφέστο «Θέματα Λογοτεχνίας και Γλωσσολογίας», ένα από τα σημαντικότερα έγγραφα του πρώιμου στρουκτουραλισμού στον χώρο της λογοτεχνικής θεωρίας.

2


: μεθόδους ο λόγος για τους Roman Osipovič Jakobson (1896-1982) και

Claude Lévi-Strauss (1908-2009).

, Η συγκεκριμένη μελέτη η οποία πρωτοδημοσιεύθηκε όχι σε

,ένα λογοτεχνικό περιοδικό αλλά σε ένα έντυπο ανθρωπολογίας

’ , , προκάλεσε αίσθηση γι αυτόν ακριβώς τον λόγο αφού για να

θυμηθούμε μια γνωστή ρήση του Marshall McLuhan, « το μέσον είναι

» (μήνυμα medium is message). Εκείνο που θέλησαν να περάσουν οι δύο

– συγγραφείς ήταν όπως με κάθε έμφαση υπογράμμιζε ο Lévi-Strauss

– : στο εισαγωγικό σημείωμά του η διεπιστημονική σύγκλιση On s'éton-

nera peut-être qu'une revue d'anthropologie publie une étude consacrée à un

poème français du xixe siècle. Pourtant, l'explication est simple: si un linguiste et un

ethnologue ont jugé bon d'unir leurs efforts pour tâcher de comprendre de quoi

était fait un sonnet de Baudelaire, c'est qu'ils s'étaient trouvés indépendamment

confrontés à des problèmes complémentaires. Dans les œuvres poétiques, le lin-

guiste discerne des structures dont l'analogie est frappante avec celles que l'ana-

lyse des mythes révèle à l'ethnologue. De son côté, celui-ci ne saurait méconnaître

que les mythes ne consistent pas seulement en agencements conceptuels : ce sont

aussi des œuvres d'art, qui suscitent chez ceux qui les écoutent (et chez les ethno-

logues eux-mêmes, qui les lisent en transcription) de profondes émotions esthé-

tiques. // Se pourrait-il que les deux problèmes n'en fissent qu'un ? (‘ Ίσως να

απορέσουν μερικοί για το γεγονός ότι ένα περιοδικό ανθρωπολογίας

19δημοσιεύει μια μελέτη αφιερωμένη σε ένα γαλλικό ποίημα του ου

. : αιώνα Η εξήγηση είναι ωστόσο απλή εάν ένας γλωσσολόγος και

ένας εθνολόγος αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους στην

προσπάθεια να καταλάβουν από τι είναι φτιαγμένο ένα σονέτο του

Baudelaire , ,είναι επειδή βρέθηκαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον

. αντιμέτωποι με προβληματισμούς συμπληρωματικούς Στα ποιητικά

, έργα ο γλωσσολόγος διακρίνει δομές χτυπητά ανάλογες με εκείνες

. που η ανάλυση των μύθων φανερώνει στον εθνολόγο Από την

, πλευρά του ο τελευταίος δεν είναι δυνατόν να νοήσει το ότι οι μύθοι

: δεν συνίστανται μόνο σε συναρμολογήσεις εννοιών είναι επίσης

(έργα τέχνης τα οποία προκαλούν σε αυτούς που τους ακούνε αλλά

, και στους ίδιους τους εθνολόγους όταν τους διαβάζουν

3


) . // ,καταγεγραμμένους βαθύτατες αισθητικές συγκινήσεις Άραγε

, κατά πάσα πιθανότητα τα προβλήματα του μεν και του δεν είναι εν

;’) τέλει ένα και το αυτό

, , Είναι το μήνυμα που έκτοτε δεν έπαψε να εκπέμπει ο

.Δομισμός

, , Παρά τα φαινόμενα η δομική ανάλυση όπως άλλωστε και η

, , ,υφολογική γενικότερα δεν είναι μια ψυχρή τεχνική αλλά μια Τέχνη

« »και αυτό δυσχαιρένει τα μέγιστα κάθε προσπάθεια για εργαλειακή

. διδασκαλία της

Υπάρχει ωστόσο μια idée maîtresse (‘ ’)καίρια ιδέα την οποίαν

: είναι απαραίτητο να θυμόμαστε ανά πάσα στιγμή για τον

, στρουκτουραλισμό έλεγε ο Roland Barthes, tout a un sens ou rien n’en a

(‘ ’). όλα έχουν ένα νόημα ή τίποτα δεν έχει νόημα Στόχος του αναλυτή

είναι η επιζήτηση αυτού του νοήματος ή αρχής που προσδίδει συνοχή

. στο έργο σε όλα τα επίπεδά του Η συγκεκριμένη αρχή ονομάζεται σε

« » τεχνική γλώσσα ισοτοπία, (και ο απλούστερος ορισμός αυτής τον

οποίον μπορούμε να ανιχνεύσουμε online) : « είναι η ομαδοποίηση

σημασιολογικών πεδίων προκειμένου να αποκτήσει ομοιογενή

» (σημασία ένα κείμενο ή μια έκθεση ιδεών http :// www . retoricas . com ).

« ». Κάτι τέτοιο δεν είναι ούτε μπορεί να είναι μια συνταγή Για

να εξοικειωθεί κανείς με την δομική μέθοδο δεν υπάρχει άλλος

τρόπος παρά να την παρατηρήσει in actu, σε δόκιμες και

, ,ομολογουμένως επιτυχείς αναλύσεις και κυρίως να την ασκεί

« » . ακολουθώντας τα βήματα των μοντέλων του

, Αυτό προτίθεμαι να κάνω εν συνεχεία με αφετηρία την

« » ανάγνωση των δύο μεγάλων δομιστών στις Γάτες του

.Μπμωντελαίρ

4

http://www.retoricas.com/


ΔΕΊΓΜΑ ΑΝΆΛΥΣΗΣ:

Π ρ ο τ ε ι ν ό μ ε ν ο κ ε ί μ ε ν ο : Gustavo Adolfo Bécquer, Rima I, στον τόμο RimasRimas (1871).

1. Yo sé de un himno gigante y extraño Γνωρίζω έναν ύμνο γιγαντιαίο κι απόκοσμο

2. que anuncia en la noche del alma una aurora στης ψυχής τη νυχτιά που μηνάει μιαν αυγή

3. y estas páginas son de ese himno κι είναι οι σελίδες μου του ύμνουεκείνου

4. cadencias que el aire dilata en las sombras. οι, που ο αγέρας κουβαλάει μεσ’ στους ίσκιους, .ρυθμοί

5. Yo quisiera escribirlo, del hombre ’ Να τον γράψω πώς θα θελα του ανθρώπου

6. domando el rebelde, mezquino idioma δαμάζοντας7. con palabras que fuesen a un tiempo την ατίθαση γλώσσα, τα μίζερα

ιδιώματα,8. suspiros y risas, colores y notas. ’ με λέξεις που θα ταν την ίδια στιγμή

, , , παράπονα γέλια και νότες και.χρώματα

9. Pero en vano es luchar; que no hay cifra Μάταιος όμως ο κόπος· δεν υπάρχει

γραφή10. capaz de encerrarlo, y apenas, ¡ oh hermosa ! να χωρέσει τον ύμνο, και μόλις, καλή

μου,11. si, teniendo en mis manos las tuyas, , που κρατώντας στα δικά μου τα χέρια

,σου12. pudiera al oído cantártelo a solas. ’ ’ το σκοπό θα σ τον έλεγα ψιθυριστά στ

αυτί .σου

Η Rima I ανοίγει τις σελίδες των Rimas (« ») - , Ρίμες ή σε άλλη

, εκδοχή El libro de los gorriones (« ») -,Το βιβλίο των σπουργιτών

μοναδικής ποιητικής συλλογής του Ισπανού υστερορρομαντικού

GUSTAVO ADOLFO BECQUER (1836-1870), η οποία αποτελείται από άτιτλα

, κομμάτια αριθμημένα από το I στα LXXVI. Σύμφωνα με την

, καθιερωμένη στον ισπανόφωνο κόσμο θεματολογική ταξινόμηση το

(ποίημα ανήκει στον πρώτο κύκλο του βιβλίου I-XI), ο οποίος

.περιλαμβάνει Ποιητικές Τέχνες

. (2-4 / 6-8 /Απαρτίζουν το κομμάτι αυτό δώδεκα στίχοι Οι ζυγοί

10-12) (συνδέονται μεταξύ τους με ενιαία συνήχηση asonancia ή rima

asonante): -ό-ό aa. Αυτό μπορεί ενδεχομένως να μας παραπέμψει τον

ισπανόφωνο αναγνώστη στο δημώδες ποιητικό είδος της ρομάντζας

5


(romance)2. Η συγκεκριμένη αναγωγή παραμένει μάλλον ουδέτερη από

. , υφολογικής σκοπιάς Αντιθέτως ενδεικτικές είναι εν προκειμένω

.ορισμένες παρεμβάσεις του ποιητή επί του παραδοσιακού προτύπου

, , ,Έτσι εις ό τι αφορά την προσωδία

έχουμε κάθε δικαίωμα να

(θεωρήσουμε καινοτομίες εν

) σχέσει με το ειδολογικό μοντέλο της ρομάντζας το ενδεκασύλλαβο

,μέτρο στους μονούς στίχους και το δωδεκασύλλαβο στους ζυγούς

, αλλά και τη ρυθμική ποικιλία που παρουσιάζει το ποίημα πολλώ

- - μάλλον όταν το φαινόμενο αυτό ενισχύεται όπως εδώ και στο

:μορφοσυντακτικό επίπεδο

- , πρώτον λόγω του ότι η κάθε στροφή συνιστά από μόνη της μία

· φράση και

- , « » δεύτερον επειδή το ρήμα που δίδει το συντακτικό στίγμα της

: .1: κάθε φράσεως εμφανίζεται με διαφορετικό εκάστοτε τύπο Ι sé

( )· οριστική ενεστώτα II.5: quisiera ( )· παρατατικός υποτακτικής III.9:

es…[en vano ] ( .)απρόσωπη οριστική ενεστώτα

Το νέο αυτό μοντέλο αποτελεί όμως το πρώτο tempo μιας

, τρίχρονης μουσικής κινήσεως που η κάθε φάση της αναιρεί την

αμέσως προηγούμενη και ενδεχομένως επιβεβαιώνει κάποιαν άλλη

.προγενέστερη

. . , Διαπιστώνουμε λ χ ότι ενώ

« » στήνεται το τριαδικό pattern του

, ποιήματος αντιμετωπίζει

συγχρόνως τον ανταγωνισμό ενός δυαδικού , (μοντέλου που ούτως

) « ». « » ειπείν το αποδομεί Η δεύτερη αυτή ισοτοπία γίνεται έκδηλη σε

:διάφορα επίπεδα

1. , Από γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς απόψεως οι πρώτοι δύο στίχοι της κάθε

, (1-2 / 5-6 / 9-10),στροφής όπου κυρίαρχος είναι ο ενικός αριθμός

2 Αν και διαφέρουν τόσο το μέτρο όσο και ο ρυθμός (η παραδοσιακή “ρομάντζα” χρησιμοποιεί τον τροχαϊκό οκτασύλλαβο).

ΘΘΈΣΗΈΣΗ: : ΤΟΤΟ Τ ΤΡΙΑΔΙΚΌΡΙΑΔΙΚΌ Μ ΜΟΝΤΈΛΟΟΝΤΈΛΟ(Π(ΠΡΏΤΗΡΏΤΗ ΕΜΦΆΝΙΣΗΕΜΦΆΝΙΣΗ))

ΑΑΝΤΊΘΕΣΗΝΤΊΘΕΣΗ: : ΤΟΤΟ Δ ΔΥΑΔΙΚΌΥΑΔΙΚΌ

ΜΜΟΝΤΈΛΟΟΝΤΈΛΟ

6


, ομαδοποιούνται έναντι των τελευταίων δύο όπου η ΟΦ

[‘ ’ = ονοματική φράση nominal group] (3-βρίσκεται στον πληθυντικό

4 / 7-8 / 11-12.) , Η συνήχηση ενισχύει τη λειτουργική αντίθεση αφού

σε κάθε στροφή ένας ενικός ομοιοκαταληκτεί με έναν πληθυντικό

(2-4/ 6-8 / 10-12.)

2. Και από π ρ ο σ ω δ ι α κ ή ς και ρ υ θ μ ι κ ή ς σκοπιάς οι μονοί

. στίχοι αντιτίθενται λειτουργικά προς τους ζυγούς Οι μεν πρώτοι

, είναι ανομοιοκατάληκτοι ενδεκασύλλαβοι οι δε άλλοι είναι

.δωδεκασύλλαβοι συνδεδεμένοι μεταξύ τους δια της συνηχήσεως

, Οι μονοί είναι συνεχείς και πολυρρυθμικοί με την παρουσία των

( . , κυριοτέρων τρισύλλαβων ποδών δηλ του αμφιβράχεος του

), δακτύλου και του αναπαίστου ενώ οι ζυγοί έχουν συμμετρική

( , δομή η τομή του στίχου τους χωρίζει σε δύο ημιστίχια που το

, καθένα αποτελείται από έναν ίαμβο έναν ανάπαιστο και μια

.) :συλλαβή ελεύθερη Έχουμε λοιπόν τα ακόλουθα στιχικά σχήματα

: Μονοί ( . 1) στ ( . 3, 5, 7, 9 11)· στ και

:Ζυγοί [ . 2, 4, 6, 8, 10, 12].στ

Χαρακτηριστικός για τη διπλή αυτήν εγγραφή της δυαδικότητας

8είναι ο ος . στ όπου τα δύο ημιστίχιά του είναι επίσης δυαδικά και

( . + . + .), παράλληλα από συντακτικής απόψεως ουσ συνδ ουσ ενώ

, υπάρχει και ένας αντιθετικός σημασιολογικός παραλληλισμός ο

:ποίος ενισχύει τη συμμετρία ανάμεσα στα δύο σκέλη της περιόδου

suspiros y risas // colores y notas ,

± ‘ ’ θλίψη ± ‘ ’οπτική αίσθηση

3. , , Με κριτήριο το ε ί δ ο ς τ ο υ λ ό γ ο υ η πρώτη στροφή όπου

( 1. όλα τα ρήματα είναι στην οριστική sé - 2. anuncia - 3. son - 4. dilata),

(αντιπροσωπεύει τον καταφάσκοντα λόγο assertive discourse), και με

, την ιδιότητα αυτήν αντιτίθεται λειτουργικά στην δεύτερη και

, (5. τρίτη όπου η παρουσία της υποτακτικής παρατατικού quisiera -

7


7. fuese - 12. pudiera) (δηλώνει τον υποθετικό λόγο hypothetical

discourse).

4. , , Τέλος από μ ο ρ φ ο σ υ ν τ α κ τ ι κ ή ς πλευράς οι πρώτες δύο

- , (1., 5. στροφές φράσεις όπου υποκείμενο είναι μια αντωνυμία Yo)

, (9.αντιτίθενται στην τελευταία με υποκείμενο ένα απαρέμφατο

luchar.) Μια δευτερεύουσα αντίθεση υποστηρίζει εδώ την δυαδική

: ( . - ) ( .διαμόρφωση πεδίο του ΕΓΩ στρ Ι ΙΙ έναντι πεδίου του ΕΣΥ στρ

.)ΙΙΙ

’ ’ . 3 4 , Λαμβάνοντας υπ όψιν τις υπ αρ και παρατηρήσεις η

δυαδική δομή του ποιήματος θα μπορούσε να διατυπωθεί σχηματικά

:ως εξής

__________________ __________________

__________________ I. Καταφάσκωνλόγος

__________________I. Αντωνυμικό υποκείμενο --------------

( ) πεδίο του ΕΓΩ __________________ __________________ __________________ __________________

---------------- II. Υποθετικός λόγος ___________________

___________________. / . ___________________ΙΙ Ρηματικό υποκείμενο απαρ

( )πεδίο του ΕΣΥ ___________________

Ο terzo tempo της μουσικής

ανάπτυξης του ποιήματος

« » αποδομεί το δυαδικό μοντέλο

, για να επανέλθει στο τριαδικό το οποίο ανασυνθέτει επί δυναμικής

.βάσεως

1. ’ , , Κατ αρχάς στο π ρ ο σ ω δ ι α κ ό επίπεδο ας παρατηρήσουμε

( . τους διασκελισμούς γαλλ enjambements)3 που εμφανίζονται στο

. , ποίημα Στην πρώτη στροφή λοιπόν ο διασκελισμός υφίσταται

3 Πρόκειται για ένα από τα προσφιλή ρομαντικά τεχνάσματα, με στόχο την εξάρθρωση του μονολιθικού κλασικού στίχου και την επίτευξη μιας μουσικής «ρευστότητας» του ποιητικού λόγου.

8

ΣΣΎΝΘΕΣΗΎΝΘΕΣΗ: : ΤΟΤΟ Τ ΤΡΙΑΔΙΚΌΡΙΑΔΙΚΌ ΜΜΟΝΤΈΛΟΟΝΤΈΛΟ

(Δ(ΔΕΎΤΕΡΗΕΎΤΕΡΗ ΕΜΦΆΝΙΣΗΕΜΦΆΝΙΣΗ))


. 3-4, (ανάμεσα στους στ όπου υπάρχει πληθυντικός αριθμός …de ese

himno/cadencias…)· 5-6, στη δεύτερη εκδηλώνεται μεταξύ των

(όπου κυριαρχεί ο ενικός …del hombre/domando…el idioma)· ενώ

( στην τρίτη στροφή ενοποιεί τα δύο ζεύγη ομαδοποιημένα κατά

) , αριθμόν διαμέσου ενός εκτενούς διασκελισμού ο οποίος

. 10-11-12 (καλύπτει τους στ …apenas…/si…/ pudiera…//

cantártelo…4.)

2. , Από ρ η τ ο ρ ι κ ή ς απόψεως διαπιστώνουμε ότι στα σημείο

όπου υπάρχει διασκελισμός εμφανίζονται επίσης κάποια σχήματα

, , λόγου τα οποία τον ενισχύουν και συγκεκριμένα η αναστροφή και

το σχήμα υπερβατόν 5:

- Η αναστροφή αποτελεί ρητορικό στήριγμα του διασκελισμού

[ . : πρβ την πρώτη εμφάνισή της …de ese himno / cadencias αντί για

*cadencias de ese himno 3-4], ’ αφού αφ ενός τον συνοδεύει ακόμη και

[ . στην τομή του στίχου πρβ …al oído // cantártelo… *αντί για cantártelo

al oído - 12], ’ και αφ ετέρου τόσο το σχήμα υπερβατόν όσο και ο

δεύτερος διασκελισμός εμφανίζονται ως προεκτάσεις μίας ακόμη

: [αναστροφής …del hombre / el… idioma *αντί για el idioma del hombre - 5-

6].

- ( . 5-Επί τη βάσει του υπερβατού δομείται στην δεύτερη στροφή στ

6) : μία ΟΦ η οποία έχει υποστεί επιπλέον και αναστροφή del

hombre(6) / domando(1) el(2) rebelde(4), mezquino(5) idioma(3)6. Στην

( . 10-11-12), τρίτη στροφή στ το ίδιο εγχείρημα επαναλαμβάνεται

, , και αναδιπλασιάζεται συνδέοντας δύο ΟΦ με τμήσι στην πρώτη

: και αναστροφή στην δεύτερη …apenas(2) ¡oh hermosa!(1) / si(3),

teniendo en mis manos las tuyas(7), / pudiera(4) al oído(6) // cantártelo(5)…

3. , Υπάρχουν και θ ε μ α τ ο λ ο γ ι κ ά επιχειρήματα τα οποία

στηρίζουν την τριαδική δομή που ανιχνεύσαμε στο προσωδιακό

. , και το ρητορικό επίπεδο Για παράδειγμα παρατηρώντας εκ του 4 Σημειωτέον δε ότι στον στ. 12, διασκελισμό υφίσταται και η τομή του στίχου.5 Η πρώτη συνίσταται στην «αλλοίωση της διαδοχικής σειράς των σκελών μιας φράσεως», ενώ το υπερβατόν είναι «ο χωρισμός δύο λέξεων στενά συνδεδεμένων από ρητορικής απόψεως, με την παρεμβολή κάποιου άλλου (μονοσύλλαβου ή πολυσύλλαβου σκέλους), το οποίο δεν ανήκει άμεσα εκεί».6 Ας επισημανθεί εδώ ο συνδυασμός του (ούτως ειπείν) “μακρο-υπερβατού” με ένα “μικρο-υπερβατόν”, που συνίσταται στον χωρισμό του άρθρου από το ουσιαστικό, και ονομάζεται “τμήσις”.

9


σύνεγγυς τα τρία χωρία που συνδέονται μεταξύ τους μέσω

( ),διασκελισμού και σχημάτων λόγου αναστροφής και υπερβατού

διαπιστώνουμε ότι πραγματεύονται το θέμα της ποιητικής τέχνης

( - “ ”), όπου η λέξη κλειδί είναι ύμνος από τρεις διαφορετικές

:σκοπιές

- Οντολογικός ορισμός: y estas páginas son de ese himno / cadencias que el

aire dilata en las sombras (3-4.)

- Ιδεώδεις συνθήκες παραγωγής του ποιήματος: Yo quisiera escribirlo,

del hombre / domando el mezquino, rebelde idioma (5-6.)

- Πραγματικές συνθήκες παραγωγής: y apenas, ¡oh hermosa! / si,

tendiendo en mis panos las tuyas, / pudiera al oído cantártelo a solas (10-11-

12.)

, Την ίδια στιγμή οι εναπομείναντες στίχοι εμφανίζονται ως

, παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα ιδωμένο μάλιστα από τις ίδιες

:οπτικές γωνίες

- Οντολογικός ορισμός: Yo sé de un himno gigante y extraño / que anuncia

en la noche del alma una aurora (1-2.)

- Ιδεώδεις συνθήκες: con palabras que fuesen a un tiempo / suspiros y risas,

colores y notas (7-8) 7.

- Πραγματικές συνθήκες: Pero en vano es luchar, que no hay cifra / capaz

de encerrarlo… (9-10) [ ].αρνητική παραλλαγή

*

, Στο σημείο αυτό και αφού ολοκληρώσαμε την αναλυτική

προσέγγιση της Rima I του Gustavo Adolfo Becquer, είναι καιρός να

, επιχειρήσουμε έναν σύντομο απολογισμό του εγχειρήματός μας που

.ίσως μας οδηγήσει και στην αξιολόγηση του ποιήματος ως συνόλου

Η ταλάντευση του ποιητή ανάμεσα στο δυαδικό και το

“ ”, , , τριαδικό μοντέλο μεταφράζει νομίζω στο πεδίο της μορφής την

, , :έλξη που ασκούν επάνω του εναλλάξ δύο θεματικοί πόλοι

7 Δίκην πειράματος που θα απεδείκνυε τον παραπάνω ισχυρισμό, οι πρώτες δύο στροφές θα μπορούσαν να “ξαναγραφούν”, για παράδειγμα, με την ακόλουθη σειρά: από την μια οι στ. 1-2 και 7-8 και από την άλλη οι 3-4 και 5-6, χωρίς η διάρθρωση και η διαβάθμιση του νοήματος να αλλοιωθούν ουσιαστικά.

10


- , , , ,ένα κύριο τριαδικά συγκροτημένο θέμα το οποίο όπως έχουμε δει

· είναι η π ο ι η τ ι κ ή τ έ χ ν η του αλλά και

- , ένα δευτερεύον που όμως στο τέλος επιβάλλεται με αιφνιδιαστική

· , δύναμη είναι το ε ρ ω τ ι κ ό θέμα στο οποίο ανήκει το πεδίο του

, .ΕΣΥ δηλαδή του διαλόγου και της προσλήψεως

Το γεγονός ότι η αμφιταλάντευση μεταξύ των δύο μορφικών

, « » , μοντέλων αλλά και η αμοιβαία αποδόμησή τους αρθρώνονται

, εντούτοις εν είδει διαλεκτικής διεργασίας αποδεικνύει ότι τα δύο

.θέματα είναι δυνατόν να θεωρηθούν υπό ένα ενιαίο πρίσμα

, . ., Στο επίπεδο του επί μέρους λ χ θα επισημάνω μια σημαντική

: ( . 5), θεματολογική συμμετρία η πράξη της γραφής στ που ανήκει στο

, , πρώτο θέμα εμφανίζεται και στον χώρο του δεύτερου υπό μορφήν

, , αποήχου δηλαδή ως χέρι το οποίο δεν είναι μόνον όργανο και

, εργαλείο της γραφής αλλά και η συνεκδοχή του σώματος της

( . 11.)αγαπημένης στ

«Το πρώτο θέμα μας παραπέμπει προφανώς στην ρομαντική

» « » ( θρησκεία της αναλογίας όπως την ονόμασε ο Octavio Paz): ο

[« κόσμος ως μουσική και ως οικουμενικός ρυθμός Γνωρίζω έναν

»· « » .]· ύμνο γιγαντιαίο κι απόκοσμο ρυθμοί κλπ αντικείμενο ενός

(« » βιώματος που είναι έκλαμψη μαζί και επισκότιση αυγή έναντι

« »)· « » (« ίσκιων η ποίηση ως μετάφραση του ανθρώπου δαμάζοντας τα

»), , ιδιώματα απόπειρα που μοιραία αποδεικνύεται ατελής σε σημείο

- (« »)να απογοητεύεται ώρες ώρες ο ποιητής Μάταιος όμως ο κόπος

- « »,από την προσπάθειά του να πει το ανείπωτο ή το μη λεγόμενον

-, όπως θα έλεγε ο Ελύτης μπροστά στο συγκλονιστικό μυστήριο του

(« »).σύμπαντος δεν υπάρχει γραφή να χωρέσει τον ύμνο

, «Συγχρόνως όμως ο κόσμος αυτός του ρυθμού είναι και μια

» (νέα ερωτική τάξη Fourier), όπου δεσπόζει η παθιασμένη έλξη

, . ’ , ανάμεσα στα όμοια αλλά και στα αντίθετα Γι αυτό ακριβώς ο

μόνος παράγων που διανοίγει κάποια πρόσβαση στην έκφραση του

(« ,οντολογικού πεδίου είναι ο ανθρώπινος έρωτας καλή μου

, ’ κρατώντας στα δικά μου τα χέρια σου το σκοπό θα σ τον έλεγα

’ »).ψιθυριστά στ αυτί σου

11


Η τελευταία διαπίστωση επιβάλλεται στον ποιητή με

· αναπάντεχη αποκαλυπτική δύναμη εξ ου και η μορφή επιθετικών

, παρεμβολών που παίρνει το ερωτικό θέμα ανακόπτοντας τον

.απογοητευμένο ψίθυρο

, Εν τέλει το δυαδικό και το τριαδικό μοντέλο το θέμα της

:ποιητικής τέχνης και το ερωτικό συγχωνεύονται σε ένα σύνολο

, . « » ασταθές μεν αλλά ενιαίο Η γραφή ή μάλλον η cifra ( όπως την

), - - ονομάζει το πρωτότυπο το μυστικό ας το πούμε αλφάβητο ικανό

« » - να χωρέσει το μεγαλείο του ρυθμικό ερωτικού σύμπαντος υπάρχει

και είναι εμβληματικό για τον ρομαντικό Becquer: το ποίημα του

/ .πόθου ο πόθος του ποιήματος

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΚΆ ΣΧΌΛΙΑ:

Επειδή στη δεδομένη περίπτωση υπάρχει μια δική μου απόδοση

( ), του κειμένου αλλά η οποία προηγείται της αναλύσεως για να

αποφύγω τα ακόλουθα σχόλια να μεταβληθούν σε ένα εκ των

υστέρων pro domo, θα περιορισθώ εδώ στην εξέταση του κατά πόσο το

( ) , κστ έχει ή δεν έχει ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία κατόπιν του

, , αναλυτικού εγχειρήματος έχουμε εντοπίσει στο κα δηλαδή σε ποιο

βαθμό το κστ ικανοποιεί τις προϋποθέσεις εκείνες που θα το

( ) , καθιστούσαν ομόλογο λειτουργικά αντίστοιχο του κα στο

( , .) υφογλωσσικό σύστημα της ΓΣ εδώ της ΝΕ Θα δώσω έτσι και ένα

.δείγμα κριτικού εγχειρήματος με στόχο την αυτοαξιολόγηση

( ) Είναι προφανές ότι η πραγμάτωση ή όχι της ομολογίας

( ) δηλαδή της λειτουργικής αντιστοιχίας είναι πρωτίστως

συνάρτηση του μέτρου στο οποίο το κστ ανταποκρίνεται στις

, γενικές προδιαγραφές του μοντέλου του πρωτοτύπου και πολύ

λιγότερο σε επί μέρους στρατηγικές γραφής που διακρίνονται στο

.κα

( Υπάρχουν μάλιστα θεωρητικοί της μεταφράσεως και κυρίως

), ποιητές που την ασκούν οι οποίοι αποσυνδέουν εξ ολοκλήρου την

, - ’αισθητική λειτουργία του μεταφράσματος καθώς επίσης και κατ

- επέκτασιν την επίδραση που ασκεί στον αναγνώστη της ΓΣ κατά

12


, την πρόσληψή του από το θέμα της συγκεκριμένης υφολογικής υφής

. - του πρωτοτύπου Η υφή αυτή προϊόν των μεθόδων και μέσων τα

- ’ οποία διαθέτει και επιστρατεύει ο δημιουργός στην ΓΑ επ ουδενί

(λόγω πρέπει να θεωρηθεί δεσμευτική την ώρα της αναπαραγωγής ή

« ») . και αναδημιουργίας του ποιήματος ως κστ Αυτό είναι το

. . συμπέρασμα που συνάγεται λ χ από την πολύ ενδιαφέρουσα

φιλοσοφική προβληματική που αναπτύσσει ο Jean-René Ladmiral γύρω

« » (από έννοιες και παράγοντες όπως η πιστότητα la fidélité), το

« » (γράμμα la leerte) « » [και το πνεύμα l’esprit] (στη μετάφραση Ladmiral,

SourciersSourciers etet ciblistesciblistes, 1986). Ακόμη πιο ριζοσπάστης στην κατεύθυνση

, αυτή φαίνεται να είναι ο Νάσος Βαγενάς όταν διατείνεται ευθέως

« »· , ότι η μετάφραση είναι πρωτότυπο ή όταν ανάμεσα στις ελληνικές

μεταφράσεις μιας συγκεκριμένης στροφής του Eliot ( από το Little

Gidding, ένα εκ των Τεσσάρων Κουαρτέτων) περιλαμβάνει και εξαίρει

μια στροφή από την « »Κίχλη , « » του Γιώργου Σεφέρη μετάφραση η

« », «οποία όχι μόνον ακούγεται σαν πρωτότυπο αλλά και γράφτηκε

» (σαν πρωτότυπο Ποίηση και Μετάφραση Ποίηση και Μετάφραση, 1989). , Τέλος η λεγόμενη

: « (αρχή της ομολογίας όπως το α α1, α2…αν) , (για το Α έτσι και το β β1,

β2…βν) για το B», “ ” προϋποθέτει επίσης την μερική αποσύνδεση της

, γλώσσας Β από την Α υπό την έννοιαν ότι ο μεταφραστής πρέπει

( , κατά πρώτο λόγο να ανάγεται στους νόμους της ΓΣ αν και από την

, « » άλλη οφείλει να κρατά ακριβή λογαριασμό των απωλειών που

’ , σημειώνονται σ αυτή την διαδικασία προκειμένου να επιχειρήσει

“ ”).να τις αναπληρώσει

Επιστρέφοντας στο ποιητικό κείμενο του Bécquer, ας

θυμηθούμε λοιπόν ότι η ανάλυσή του μας ανακάλυψε ένα είδος

« » , πηγαινέλα ανάμεσα σε ένα τριαδικό και ένα δυαδικό μοντέλο που

, εν τέλει φέρνει την διαλεκτική σύνθεση και ενσωμάτωσή τους μέσα

, από μια τριφασική διαδικασία την οποίαν παρομοιάσαμε με μουσική

κίνηση σε τρεις tempi.

. Α Ως προς τον primo tempo, όπου εκδηλώνεται για πρώτη φορά

, :το τριαδικό μοντέλο ο συγκριτικός απολογισμός δείχνει ότι

13


’ , Κατ αρχάς το κστ δεν ανταποκρίνεται στην αξίωση του κα για

· ’ , :ενιαία συνήχηση αντ αυτού υπάρχει κανονική ομοιοκαταληξία

[í: - ] ο ξ ύ τ ο ν η στην πρώτη στροφή αυγή ρυθμοί και π ρ ο π α ρ ο ξ

[óύ τ ο ν η στην δεύτερη mata: - ], ιδιώματα χρώματα και μόλις στην

, [í-τρίτη στροφή εμφανίζεται μία συνήχηση π α ρ ο ξ ύ τ ο ν η u:

- ’ ]. « » καλή μου στ αυτί σου Παρόμοια παρέκκλιση φαίνεται λογική

’ « » εάν ληφθεί υπ όψιν ότι η όποια νύξη στο ειδολογικό μοντέλο της

[ρομάντζας romance] στερείται νοήματος στο ελληνικό πλαίσιο

, προσλήψεως ενώ η ίδια η συνήχηση είναι πολύ σπάνια στην

.νεοελληνική ποίηση

, , Αντιθέτως διατηρούνται η στροφική διαίρεση του ποιήματος η

, συντακτική ενότητα των στροφών και με μέσα χαρακτηριστικά

, « »: .1: της ΓΣ ο γραμματικός τους τόνος Ι γνωρίζω (οριστική

)· .5: ενεστώτα ΙΙ ’θα θελα ( ευκτική 8)· .9: ΙΙΙ … μάταιος ο κόπος ( ΟΦ 9

.)με απρόσωπη λειτουργία

. Β Ας θυμηθούμε ότι ο δεύτερος tempo φέρνει στο προσκήνιο ένα

. δυαδικό μοντέλο του ποιήματος Συγκρίνοντας τους τρόπους

, :πραγματώσεώς του στα δύο κείμενα διαπιστώνουμε τα εξής

( Η λειτουργική αντίθεση αριθμού ενικός στο πρώτο ζεύγος στίχων

)της κάθε στροφής έναντι πληθυντικού στο δεύτερο ζεύγος

, , διατηρείται στην μετάφραση εκτός της δεύτερης στροφής όπου

el…mezquino idioma ( .) εν γίνεται τα μίζερα ιδιώματα ( .) πληθ για

( ανάγκες της ρίμας με χρώματα.)

Η δυαδικότητα δεν διακρίνεται στο επίπεδο της προσωδίας και

: του μέτρου η μεν προσωδία του κστ μόνον κατά προσέγγισιν

· , θυμίζει εκείνη του πρωτοτύπου το δε μέτρο είναι κατά κανόνα

. ,εκτενέστερο στο κστ εν συγκρίσει με το κα Αντισταθμιστικά

. 8:διατηρείται αρκούντως πιστά η δυαδική δομή του στ

, , // , παράπονα γέλια και νότες και χρώματα8 Στο κα έχουμε υποτακτική παρατατικού (‘subjuntivo imperfecto’), χρόνος ο οποίος, στα ισπανικά, είναι «συνώνυμο» της ευκτικής (‘condicional’). Σημειωτέον ότι, στο κστ προστίθεται ένα τροπικό επίρρημα: πώς, το οποίο στηρίζει το θα ’θελα, δεδομένου ότι η ελληνική ευκτική, από απόψεως συν-δηλώσεων, είναι λιγότερο ισχυρή από την ισπανική.9 …όπου ωστόσο εξυπακούεται η ύπαρξη του ρήματος ‘είναι’.

14


(με την σημασιολογική αντίθεση ±‘θλίψη’ έναντι ±‘οπτικού’)

· ανάμεσα στα ημιστίχιά του όχι όμως και ο συντακτικός

: ,παραλληλισμός των ημιστιχίων από το πρώτο λείπει ο σύνδεσμος

, ενώ στο δεύτερο επαναλαμβάνεται εμφατικά και επιπλέον

( .)αντιστρέφεται η σειρά το ακουστικό προτάσσεται του οπτικού

: ( . : Διατηρείται η λειτουργική αντίθεση κατάφαση στρ Ι γνωρίζω)

( . : έναντι υποθέσεως στρ ΙΙ και ΙΙΙ ’θα θελα και ’ θα σ τον έλεγα.)

( . - : Δεν υπάρχει η συντακτική αντίθεση του κα στρ Ι ΙΙ αντωνυμικό

. : / ), ’υποκείμενο έναντι στρ ΙΙΙ ρηματικό υποκείμενο απαρέμφατο αφ

, ’ ενός μεν επειδή στο κστ η αντωνυμία παραλείπεται και αφ ετέρου

. γιατί το απαρέμφατο δεν υπάρχει στην ΝΕ Εντούτοις διατηρείται

, η δευτερεύουσα λειτουργική αντίθεση του πρωτοτύπου με

, σημασιολογικό και θεματολογικό χαρακτήρα ανάμεσα στο πεδίο

( . - ) ( . .)του ΕΓΩ στρ Ι ΙΙ και το πεδίο του ΕΣΥ στρ ΙΙΙ

, Έτσι με βάση τις δύο εναπομένουσες λειτουργικές αντιθέσεις

( ), κατάφαση έναντι υποθέσεως και ΕΓΩ έναντι ΕΣΥ και παρά την

, απώλεια άλλων υφολογικών συστατικών το κστ διατηρεί την ίδια

( - -δυαδική και διττά αρθρωμένη δομή του κα Ι έναντι ΙΙ ΙΙΙ και Ι ΙΙ

.)έναντι ΙΙΙ

. Γ Η επανεμφάνιση του τριαδικού μοντέλου μέσα από την

« » - αποδόμηση του δυαδικού διεργασία που συνιστά τον terzo tempo

- του ποιήματος παίρνει στην μετάφραση τα ακόλουθα

:χαρακτηριστικά

. 3-4 (Υπάρχουν διασκελισμοί ανάμεσα στους στ … του ύμνου

/ … εκείνου οι ρυθμοί), 5-6 ( / … δαμάζοντας την γλώσσα) 10-11-12και

( … / … / … ’ μόλις που θα σ τον έλεγα.) Λείπει ο διασκελισμός της

( . 12.)τομής του στίχου κα στ

, Οι ρητορικές στρατηγικές διατηρούνται επίσης στο κστ μέσα από

, την διατήρηση της αναστροφής του υπερβατού και της τμήσεως

,στα ίδια σημεία όπου τα σχήματα αυτά εμφανίζονται και στο κα

. , δηλαδή συνοδεύοντας τους διασκελισμούς Εξαιρείται βεβαίως ο

, , .διασκελισμός της τομής που όπως ανέφερα δεν υπάρχει στο κστ

15


, Για να αντισταθμίσω την απώλεια τόνισα επιπρόσθετα την

“ ”:προαναφερομένη ρητορική ατμόσφαιρα

’ 4αφ ενός εισήγαγα μία ακόμη τμήσι στον ο ., στ όπου ανάμεσα

στο άρθρο και το ουσιαστικό παρεμβάλλεται ολόκληρη αναφορική

(πρόταση ’ οι που ο αγέρας κουβαλάει μεσ στους ίσκιους ρυθμοί)·

’ αφ ετέρου προχώρησα στον συνωνυμικό αναδιπλασιασμό του

idioma ( . 6), κα στ που οι επιθετικοί προσδιορισμοί του

(κατανέμονται συμμετρικά , την ατίθαση γλώσσα τα μίζερα

ιδιώματα· . πρβ el rebelde, mezquino idioma 10)·

« » ( .11: και τέλος παρήγαγα μια νέα αναστροφή στ κρατώντας

στα δικά μου τα χέρια σου, *αντί για κρατώντας τα χέρια σου στα

δικά μου 11.)

, , Δεν διαφέρουν αισθητά στο κστ εν σχέσει με το κα ούτε η

, .κατανομή του θέματος ποιητικής τέχνης ούτε οι παραλλαγές του

, Ως εκ τούτου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και το συνολικό

, υφολογικό αποτέλεσμα του πρωτοτύπου δηλαδή η επανεμφάνιση της

, τριαδικής δομής του ποιήματος αναπαράγεται με ικανοποιητική

.ακρίβεια από την μετάφραση

10 …modus operandi που μου υπαγορεύθηκε εν μέρει από το γεγονός ότι, παρά την διατήρηση της αναστροφής, ο διασκελισμός μεταξύ του 5ου και του 6ου στ. μετατίθεται κατά μία λέξη (κστ: …του ανθρώπου δαμάζοντας / την ατίθαση γλώσσα, τα μίζερα ιδιώματα· πρβ. κα: …del hombre / domando el rebelde, mezquino idioma.)11 …αναστροφή η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, ακολουθεί την συντακτική σειρά του πρωτοτύπου· πρβ. κα: teniendo en mis manos las tuyas).

16

4. Δομική ανάλυση του ποιητικού κειμένου

Documents

Transcript of 4. Δομική ανάλυση του ποιητικού κειμένου