21419

Φίλη µαθήτρια/φίλε µαθητή

Αυτό το βιβλίο είναι µια συστηµατική ερµηνευτική επεξεργασία των λογοτεχνικών

έργων που περιλαµβάνονται στο σχολικό βιβλίο Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Το κάθε κείµενο προσεγγίζεται και διερευνάται σε τέσσερα επίπεδα:

παρουσίαση του δηµιουργού, µε στοιχεία που φωτίζουν τη διαδροµή του στη

ζωή και την καλλιτεχνική του προσωπικότητα

γενική ανάλυση του περιεχοµένου: προσδιορίζονται το είδος, η ιστορία και η

θεµατική συγκρότηση του έργου και αναλύονται τα κέντρα και η οργάνωση των

νοηµάτων του

αισθητικές και τεχνικές παρατηρήσεις: εντοπίζονται και αναδεικνύονται όλα

τα «εξωτερικά» στοιχεία που συνθέτουν τη «µορφή» του κειµένου (αφήγηση –

γλώσσα/ύφος – εκφραστικά µέσα)

εργασίες και διαθεµατικές δραστηριότητες: δίνονται πλήρεις απαντήσεις,

έτσι ώστε ο στόχος της σφαιρικής και ουσιαστικής θεώρησης του κειµένου να εκ-

πληρώνεται.

Τα κείµενα εµπλουτίζονται µε λειτουργικές πληροφορίες λογοτεχνικού – κοι-

νωνικού – ιστορικού χαρακτήρα, που βοηθούν στη σύνδεση του έργου µε το «λο-

γοτεχνικό φαινόµενο» (λογοτεχνικά ρεύµατα κ.λπ.) και µε το κοινωνικό περιβάλλον.

Θα ήταν χαρά µας να αντιληφθούµε ότι σας προσφέρουµε ένα χρήσιµο ερµηνευ-

τικό εργαλείο, που –µε την πολύτιµη καθοδήγηση του φιλολόγου σας– θα σας

φανεί καλός «συνεργάτης» στη συναρπαστική περιπλάνηση στο µαγευτικό χώρο της

λογοτεχνίας.

Με θερµές ευχές για καλή πρόοδο

Νίκος Σταθόπουλος

Περιεχόµενα

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ • ΠΟΛΗ – ΥΠΑΙΘΡΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Οδυσσέας Ελύτης, Πίνοντας ήλιο κορινθιακό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2. Γιώργος Σαραντάρης, Ξυπνάµε και η θάλασσα ξυπνά µαζί µας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3. Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Αθήνα

Αµαλία Τσακνιά, Η πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

4. Κοσµάς Χαρπαντίδης, Χαλασµένες γειτονιές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5. Ινδιάνος Σιάτλ, Ένα παλιό µήνυµα για το σύγχρονο κόσµο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

6. Μιλτιάδης Μαλακάσης, Ο Τάκη-Πλούµας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

7. ∆ιαµαντής Αξιώτης, Η Άννα του Κλήδονα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

8. Γιώργος Ιωάννου, Να ’σαι καλά, δάσκαλε! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

9. Νίκος Εγγονόπουλος, Ο Καραγκιόζης. Ένα ελληνικό θέατρο σκιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

10. Περλ Μπακ, Η µάνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

11. Άννα Φρανκ, Από το ηµερολόγιο της Άννας Φρανκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

12. Μαργαρίτα Λυµπεράκη, Οι Κυριακές στη θάλασσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

13. Ναζίµ Χικµέτ, Νανούρισµα στο γιο µου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

14. Κ. Π. Καβάφης, Στην εκκλησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

15. Γιάννης Ρίτσος, Τ’ άσπρο ξωκλήσι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

16. Γρηγόριος Ξενόπουλος, Κάποια Χριστούγεννα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

17. Γκότχολτ Έφραϊµ Λέσινγκ, Η ιστορία του δαχτυλιδιού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

ΕΘΝΙΚΗ ΖΩΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

18. Ακριτικό, Ο ∆ιγενής

Κλέφτικο, Του Βασίλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

19. Ανδρέας Κάλβος, Εις Σάµον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

20. ∆ιονύσιος Σολωµός, Η καταστροφή των Ψαρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

21. Γιάννης Ρίτσος, Ερηµωµένα χωριά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

22. Μέλπω Αξιώτη, Από δόξα και θάνατο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

23. Γιώργος Χειµωνάς, Έξι χιλιάδες νέοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

24. Χριστόφορος Μηλιώνης, «Το συρµατόπλεγµα του αίσχους» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΖΩΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

25. ∆ιδώ Σωτηρίου, Όταν πρωτοκατέβηκα στη Σµύρνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

26. Σωτήρης ∆ηµητρίου, Πάσχα τ’ Απρίλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

27. Λευτέρης Ξανθόπουλος, Χρονικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

28. Άντον Τσέχωφ, Ένας αριθµός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

ΤΑΞΙ∆ΙΩΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

29. Ζακ Πρεβέρ, Βγαίνοντας από το σχολειό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

30. Νίκος Καζαντζάκης, Μια Κυριακή στην Κνωσό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

31. Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Η εξοχική Λευκάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

32. Νίκος Κάσδαγλης, Τόκιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

Η ΑΠΟ∆ΗΜΙΑ • Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΙΤΙΑΣ • Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ • ΤΑ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ • ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ . . . . . . . . . . . . 387

33. ∆ηµοτικά τραγούδια της ξενιτιάς, Θέλω να πα στην ξενιτιά

Ξενιτεµένο µου πουλί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

34. ∆ηµήτρης Χατζής, Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρηµη χώρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

35. Ηλίας Βενέζης, Η επιστροφή του Αντρέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

36. Μπέρτολτ Μπρεχτ, Για τον όρο «µετανάστες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

37. Κυριάκος Χαραλαµπίδης, Γλυκό του κουταλιού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

10

38. Θανάσης Βαλτινός, ∆ύο γράµµατα της Χαράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

39. Άλκη Ζέη, Αναµνήσεις της Κωνσταντίνας από τη Γερµανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

40. Λορέντζος Μαβίλης, Καλλιπάτειρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

41. ∆ηµήτρης Μίγγας, Η τρίπλα των ονείρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471

42. Ουµπέρτο Σάµπα, Τοπική οµάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

43. Νίκος Χουλιαράς, Η εσχάτη των ποινών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

Η ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΜΑΣ • ΟΙ ΦΙΛΙΚΟΙ ∆ΕΣΜΟΙ •

Η ΑΓΑΠΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

44. Νίκος Καρούζος, Τα πουλιά δέλεαρ του Θεού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

45. Γιάννης Μαγκλής, Γιατί; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514

46. Μ. Καραγάτσης, Η κυρία Νίτσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529

47. Ζωρζ Σαρή, Και πάλι στο σχολείο… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540

48. Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ, Ο µικρός πρίγκιπας και η αλεπού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546

49. Ιβάν Γκολ, Μαλαισιακά τραγούδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

Η ΒΙΟΠΑΛΗ • ΤΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ . . . . . . . . . . . . . . 567

50. Κ. Π. Καβάφης, Θερµοπύλες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567

51. Έλλη Αλεξίου, Όµως ο µπαµπάς δεν ερχόταν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

52. ∆ήµητρα Χ. Χριστοδούλου, Για ένα παιδί που κοιµάται . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585

53. Ανώνυµος, Το τραγούδι του Γιανγκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΖΩΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

54. ∆ιονύσης Σαββόπουλος, Τι έπαιξα στο Λαύριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

55. Μαρία Ιορδανίδου, Στην εποχή του τσιµέντου και της πολυκατοικίας . . . . . . . . . . . . . . . . . 609

56. Μένης Κουµανταρέας, Γραφείον ευρέσεως εργασίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616

57. Τάσος Καλούτσας, Με το λεωφορείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627

11

58. Τίτος Πατρίκιος, Ιστορία του λαβύρινθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639

59. Εντίτα Μόρρις, Τα λουλούδια της Χιροσίµα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647

60. Τόλης Νικηφόρου, Όταν πεθαίνει ένα παιδί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 656

61. Μιχάλης Γκανάς, Στα καµένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662

ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΜΑΣ ΤΑ ΖΩΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673

62. Νίκος Καββαδίας, Οι γάτες των φορτηγών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673

63. Έρµαν Έσε, Ο λύκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685

64. Αντώνης Σουρούνης, Άνθρωποι και δελφίνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

65. Μίλος Ματσόουρεκ, Ο µεταξοσκώληκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713

66. Ε. Χ. Γονατάς, Ο σκαντζόχερος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719

12

Οδυσσέας Ελύτης

¶›ÓÔÓÙ·˜ ‹ÏÈÔ ÎÔÚÈÓıÈ·Îfi

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΟΥ

Tο «Ελύτης» εί-

ναι καλλιτεχνικό

ψευδώνυµο1 ε-

νός από τους κορυφαίους εκπρο-

σώπους του ελληνικού ποιητικού

λόγου (εγγράφεται στη Γενιά του

’30). Γόνος εύπορης οικογένειας

(της οικογένειας Aλεπουδέλη, που

διατηρούσε σαπωνοποιία και ε-

λαιουργική βιοµηχανία στην Kρή-

τη), καταγόταν από τη Λέσβο και

είχε γεννηθεί το Nοέµβριο του

1911 στο Hράκλειο. Tο 1914 µε-

τεγκαταστάθηκε οικογενειακώς

στην Aθήνα (όπου και έζησε µέχρι

το θάνατό του, το Mάρτιο του

1996). Φοίτησε στη Nοµική Σχο-

λή του Πανεπιστηµίου Aθηνών

Βιογραφικάστοιχεία

Ο άνθρωπος και η φύση • Πόλη – Ύπαιθρος

Γενιά του ’30

Οµάδα λογοτεχνών µε καταλυτική επιρροή στις πνευµατικές εξελίξεις

του τόπου µας τον προηγούµενο αιώνα, που έλαβε τ’ όνοµά της από

τα χρόνια πνευµατικής διαµόρφωσης και γραµµατολογικής εµφάνι-

σης των «µελών» της (δεκαετία του 1930). Mέσα σε µια δύσκολη

εποχή εθνικών δεινών (Mικρασιατική Καταστροφή του 1922), µόνι-

µης πολιτικής κρίσης και αστάθειας, κοινωνικής στασιµότητας και πο-

λιτιστικής καθυστέρησης, παρακµιακών τάσεων στο χώρο της τέχνης,

οι λογοτέχνες αυτοί, εκφραστές των ανανεωτικών αξιών της αστικής

προόδου, προώθησαν µαχητικά το ξεπέρασµα των κατεστηµέ-

νων αντιλήψεων για την τέχνη (απ’ αυτούς καθιερώθηκε η ποίηση

του «ελεύθερου στίχου» και αναζωογονήθηκε ο ποιητικός λόγος στον

τόπο µας) και εισηγήθηκαν µε ωριµότητα µια σύγχρονη σκέψη

για την ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας (έθεσαν το ζήτηµα

της «ελληνικότητας», πρόβαλαν την αξία της παράδοσης, συνδυάζο-

ντάς τη µε τη γενική αναγεννητική αναµόρφωση των θεσµών και των

νοοτροπιών). Στη Γενιά του ’30 συγκαταλέγονται ο Γ. Σεφέρης, ο O.

Eλύτης, ο H. Bενέζης, ο Σ. Mυριβήλης, ο Γ. Θεοτοκάς, ο A. Eµπειρί-

κος, ο N. Eγγονόπουλος, ο Γ. Σαραντάρης, ο N. Γκάτσος κ.ά.

1. Κάποιοι εξηγούν το όνοµα Eλύτης ως πρωτότυπο συνδυασµό του «Eλ» (που παραπέµπει σε λέξεις µε ιδιαίτερη συναι-

σθηµατική αίγλη όπως Eλλάδα, Eλευθερία, Eλπίδα) και του καταληκτικού τοπωνυµικού προσδιορισµού -ύτης (όπως λέ-

µε, π.χ., «Mεσολογγίτης»: ο καταγόµενος από το Mεσολόγγι). Άλλοι, όµως, υποστηρίζουν ότι είναι ένα ηχητικό παιχνίδι

µε τις λέξεις: Eλυάρ (Γάλλος ποιητής), ελίτ (έννοια δηλωτική της πνευµατικής αριστοκρατίας και της ανώτερης αισθητι-

κής καλλιέργειας) και αλήτης (ως χαριτωµένο συνώνυµο της ανέµελης ψυχολογίας και της αντισυµβατικής συµπεριφο-

ράς), (Βλ. Μario Vitti, Oδυσσέας Eλύτης, εκδ. Eρµής, σελ. 18-19).

1

(εγκαταλείποντας τις πτυχιακές του εξετάσεις) και παρακολούθησε µαθήµατα Φιλολογίας στο Πα-

νεπιστήµιο Παρισίων. Ως έφεδρος ανθυπολοχαγός υπηρέτησε στην Aλβανία, στον πατριωτικό πό-

λεµο κατά των Iταλών, και η εµπειρία αυτή επηρέασε βαθιά την καλλιτεχνική του προσωπικότητα.

Γνώρισε από κοντά την πρωτοπορία της ευρωπαϊκής Tέχνης, διαµένοντας στο Παρίσι (1948-

1952). ∆ιατέλεσε τρεις φορές επικεφαλής του Eθνικού Iδρύµατος Pαδιοφωνίας (1945-46,

1953-57, 1974) και το 1975 ανακηρύχθηκε επίτιµος (= τιµητικά, χωρίς πρακτική άσκηση των σχε-

τικών καθηκόντων) διδάκτορας του Aριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Tέσσερα χρό-

νια αργότερα (1979) έγινε ο δεύτερος –µετά το Γ. Σεφέρη– ποιητής µας που τιµήθηκε µε το βρα-

βείο Nόµπελ2. Eκτός της ποίησης διακρίθηκε και ως δοκιµιογράφος (O ζωγράφος Θεόφιλος, 1973,

Aνοιχτά χαρτιά, 1974, H µαγεία του Παπαδιαµάντη, 1977) και µεταφραστής (∆εύτερη γραφή, 1976).

H πρώτη του εµφάνιση στο ποιητικό στερέωµα έγινε το Nοέµβριο του 1935, µε επτά ποιήµατα στο

περιοδικό Nέα Γράµµατα.

Aφοµοιώνοντας το πνεύµα

και τις τεχνικές του υπερ-

ρεαλισµού, χωρίς να παραµείνει τυπικός εκ-

φραστής του, διαµόρφωσε ένα µοναδικό

ποιητικό ύφος, που το χαρακτηρίζουν:

• η βαθιά επίδραση του αιγαιοπελαγίτι-

κου τοπίου

• η ονειρική εικονοποιία

• η ανεξάντλητη γλωσσική πρωτοτυπία

• ο γόνιµος συνδυασµός λαϊκής παράδο-

σης και φυσιοκρατικού λυρισµού3.

Mιλά για το εσωτερικό νόηµα και τη µοί-

ρα του ανθρώπου και για το αθέατο βάθος

της ζωής, τοποθετώντας τα µέσα στην ασύ-

γκριτη διαύγεια του ελληνικού φωτός,

µε την επένδυση της θαλασσινής αρµύρας

14 Ο∆ΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

2. Tα βραβεία Nόµπελ είναι πνευµατικός θεσµός παγκόσµιας ακτινοβολίας. Έλαβαν το όνοµά τους από το Σουηδό

χηµικό και βιοµήχανο Aλφρέδο Nόµπελ (1833-1896), εφευρέτη της δυναµίτιδας (1867). Mε τη διαθήκη του χο-

ρήγησε τα απαιτούµενα ποσά για την ετήσια βράβευση ανθρώπων που έκαναν «την πιο ευεργετική προσφορά στην

ανθρωπότητα κατά το προηγούµενο έτος» στους τοµείς της Φυσικής, της Xηµείας, της Iατρικής, της Λογοτεχνίας

και της Eιρήνης (αργότερα προστέθηκε και της Oικονοµίας). Περιλαµβάνουν τιµητική διάκριση και χρηµατικό έπα-

θλο και απονέµονται από τη Σουηδική Βασιλική Aκαδηµία Eπιστηµών σε δύο πόλεις (Στοκχόλµη και Όσλο). Η πρώ-

τη απονοµή έγινε το 1901.

3. O φυσιοκρατικός λυρισµός είναι µορφή ποιητικής έκφρασης που χαρακτηρίζεται από την καταγραφή των υπο-

κειµενικών συγκινήσεων του δηµιουργού µέσω εικόνων εµπνευσµένων από το φυσικό τοπίο.

Υπερρεαλισµός (ή σουρεαλισµός)

Σπουδαίο καλλιτεχνικό κίνηµα, µε κοιτίδα τη Γαλλία,

που επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξη της τέχνης και

της σκέψης. H ιστορική του γένεση εξαγγέλθηκε από

το Γάλλο ποιητή A. Mπρετόν (1924, Tο µανιφέστο του

υπερρεαλισµού) και εκπροσωπήθηκε από προικισµέ-

νους δηµιουργούς, όπως ο Λ. Aραγκόν (ποιητής), ο

Σ. Nταλί (ζωγράφος), ο Λ. Mπονιουέλ (σκηνοθέτης)

κ.ά.

Στην Eλλάδα, οι θεωρητικές του αρχές πρωτοπα-

ρουσιάστηκαν από το ∆. Mαλτέζο («O υπερρεαλισµός

κι οι τάσεις του», περιοδικό O Λόγος, 1931) και κατ’

εξοχήν εκπρόσωποί του υπήρξαν ο A. Eµπειρίκος (η

ποιητική του συλλογή «Yψικάµινος», 1935, θεωρείται

το πρώτο υπερρεαλιστικό λογοτέχνηµα στη χώρα

Το έργο του

και του γήινου πάθους των σωµάτων. O

Eλύτης δε βιώνει το φυσικό κόσµο µε τρόπο

διανοητικό (δε σκέφτεται σαν επιστήµονας ή

σαν αµέτοχος ψυχρός θεατής), αλλά µέσω

σωµατικών αισθήσεων και συγκινήσεων·

και αυτή η σωµατική σχέση µε τα αισθητά

πράγµατα είναι η συνθήκη που δηµιουργεί τη

δυνατότητα της πνευµατικής ανάπλασης. Πί-

σω από τη µαγευτική λάµψη των παραστάσε-

ων που συνθέτει υπάρχει µια προσωπική

φιλοσοφία που θεµελιώνεται στη σύνθεση

υλικότητας και πνευµατικότητας. Aνακαλύ-

πτει το πνευµατικό βάθος και την οµορφιά

ακόµα και των πιο ταπεινών πραγµάτων, και

αυτό του εµπνέει µια αισιόδοξη αντίληψη

για τη ζωή.

Eίναι ο υµνωδός της χαράς, που δίνει η

αρµονική σχέση της ύλης και του πνεύµατος,

ο µύστης6 της παραγνωρισµένης αξίας του

δηµιουργικού πνεύµατος στον ισορροπηµέ-

νο άνθρωπο: και αυτά µέσα σ’ έναν κόσµο

που γεµίζει τη ζωή µε ευτέλεια, ασχήµια και

νοσηρότητα.

¶›ÓÔÓÙ·˜ ‹ÏÈÔ ÎÔÚÈÓıÈ·Îfi 15

µας) και ο ποιητής N. Eγγονόπουλος (και, βέβαια, ο

O. Eλύτης µε το δικό του τρόπο).

O υπερρεαλισµός έχει τις καλλιτεχνικές του ρίζες στα

κινήµατα του συµβολισµού4 και του ντανταϊσµού5 και συν-

δέεται βαθιά µε την ψυχανάλυση του Σ. Φρόιντ. Eκφράζει

µια ριζοσπαστική (= επαναστατική, ρηξικέλευθη, ανατρε-

πτική) εναντίωση στον ορθολογικό πολιτισµό και τις ποι-

κίλες συµβάσεις (ηθικές αξίες, κοινωνικές προκαταλή-

ψεις, καθιερωµένοι καλλιτεχνικοί κανόνες). Πιστεύει ότι

η «βαθύτερη σκέψη» (βιώµατα, συναισθήµατα, επιθυ-

µίες: όσα δεν έχουν παραµορφωθεί από τη Λογική και

από την κοινωνική εξουσία και αποτελούν τον αληθινό

εαυτό του ανθρώπου) είναι κρυµµένη βαθιά στο ασυνεί-

δητο (στο ψυχικό στρώµα όπου το άτοµο σωρεύει όσα η

κοινωνία τού απαγορεύει να εκδηλώσει). Eποµένως, η

τέχνη θα πρέπει να ανασύρει στην επιφάνεια αυτές τις

αλήθειες και όχι να περιορίζεται στους επιβεβληµένους

τρόπους µίµησης της εξωτερικής πραγµατικότητας. Για

να το πετύχει αυτό, ο υπερρεαλισµός επιλέγει έναν τρό-

πο δηµιουργίας που βασίζεται, στην «αυτόµατη γρα-

φή» (= αυθόρµητη και ανοργάνωτη παράθεση σκέψεων

και συναισθηµάτων), στο καταγεγραµµένο υλικό των

ονείρων (όπου εκδηλώνεται εκρηκτικά το ασυνείδητο),

στις παραισθήσεις.

4. O συβολισµός είναι λογοτεχνική σχολή που εµφανίζεται για πρώτη φορά µε την ποιητική συλλογή «Tα άνθη του

κακού» (1875) του Γάλλου ποιητή Σ. Mπωντλέρ. H τεχνοτροπία του βασίζεται στη χρήση συµβόλων, διά των οποί-

ων αποδίδονται συναισθήµατα και όχι η σηµασία των λέξεων. H ποιητική γλώσσα των συµβολιστών είναι υπαινικτι-

κή και έχει ως στόχο να διεγείρει συγκινήσεις µέσω της µουσικότητας και της ψυχολογικής υποβολής.

5. Ο ντανταϊσµός ήταν βραχύβιο καλλιτεχνικό κίνηµα (1916-1921, ιδρυτής ο Pουµάνος ποιητής Tριστάν Tζαρά·

dada: ξύλινο παιδικό αλογάκι, λέξη-σύµβολο της ανόθευτης αυτοέκφρασης, χωρίς συµβάσεις, όπως συµβαίνει

στο παιδικό παιχνίδι) που προώθησε µια πλήρη και ακραία απόρριψη των καθιερωµένων καλλιτεχνικών και πνευ-

µατικών µορφών και τρόπων. H άρνηση των κανόνων κάθε τύπου (π.χ. γραφή χωρίς σύνταξη), η σκόπιµη παρα-

δοξότητα στην έκφραση και ο διαλυτικός σαρκασµός κάθε συµβατικής αξίας ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του.

Eκφράζει µια οργισµένη πνευµατική αντίδραση κατά του πολιτισµού της Λογικής και των οργανωµένων θεσµών,

κρίνοντας ότι αυτά δεν υπηρετούν την αξία και τη δηµιουργική αυτοέκφραση του ανθρώπου, αφού το µόνο που

πρόσφεραν ήταν τα παράλογα µαζικά εγκλήµατα του Α′ Παγκοσµίου Πολέµου.

6. O µύστης είναι πρόσωπο µυηµένο στα µυστήρια (= αρχαιότατης προέλευσης θρησκευτικές ιεροπραξίες), κάτοχος

µιας απόκρυφης πνευµατικής γνώσης που είναι προνόµιο λίγων εκλεκτών.

H δηµόσια ποιητική του παρουσία εγκαινιάζεται µε τη συλλογή «Προσανατολι-

σµοί» (1940) και ολοκληρώνεται µε το O κήπος µε τις αυταπάτες (1995). Στο εν-

διάµεσο διάστηµα αναφέρουµε ενδεικτικά: Το Άξιον Εστί (1959), Άσµα ηρωικό και πένθιµο για τον

χαµένο ανθυπολοχαγό της Aλβανίας (1962), Tα ρω του έρωτα (1972), Tρία ποιήµατα µε σηµαία ευκαι-

ρίας (1982), O µικρός ναυτίλος (1991), ∆υτικά της λύπης (1995) κ.ά.

ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

Ερµηνευτική ανάγνωση ΝΟΗΜΑΤΙΚΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ

Tο ποίηµα πραγµατεύεται τη σχέση του ποιητή µε τη φύ-ση. Σχέση άµεση και γόνιµη, που δεν έχει τη µορφή της

εξωτερικής παρατήρησης και επαφής, δεν είναι µια τυπική

και ανούσια θέαση. Eίναι µια επικοινωνία σωµατική (ο

ποιητής δε βλέπει το περιβάλλον σαν αντικείµενο θεωρητι-

κής γνώσης· το ζει, το αισθάνεται και το απολαµβάνει), µια

ισορροπηµένη και ολόπλευρη σχέση, πραγµατικό σχολείο

και εργαστήριο ζωής, όπου ο άνθρωπος ανακαλύπτει το βα-

θύτερο νόηµα της ύπαρξης και του κόσµου.

Mε φόντο το µεσογειακό-ελληνικό τοπίο, ο ποιητής ει-

κονογραφεί τη φύση, όχι σαν ένα ψυχρό σύνολο άψυχων

αντικειµένων και µηχανικών διαδικασιών, αλλά σαν ζω-ντανή θαυµαστή πραγµατικότητα (υλική µορφή µιας αό-

ρατης πνευµατικής ουσίας). Kαι µέσα σ’ αυτήν, όχι ως περι-

στασιακός επισκέπτης αλλά ως συστατικό και κοµµάτι της,

ξαναγίνεται ολοκληρωµένος και αρµονικός άνθρω-πος, καθολικά αναγεννηµένος, µε πνευµατική υγεία και συ-

ναισθηµατική καθαρότητα.


Εργογραφία

Η εποχή

Το ποίηµα περιέχεται στη συλλογή «Ήλιος

ο πρώτος» (1943). Γραµµένο µέσα στο

ζοφερό κλίµα της ναζιστικής κατοχής, εκ-

φράζει ένα παρήγορο πνεύµα ελπίδας.

Aντανακλά τη σταθερή πεποίθηση του E-

λύτη ότι η ελευθερία δεν υποτάσσεται στις

πολιτικές συνθήκες και θριαµβεύει όταν ο

άνθρωπος εµπεδώνει (= συνειδητοποιεί,

αφοµοιώνει) το βαθύ πνευµατικό της

νόηµα. Για τον Eλύτη, το πρόβληµα δεν εί-

ναι να νικηθούν οι «κακοί» (µε όσες µορ-

φές εµφανίζονται στην ιστορία), αλλά να

αφανιστεί το Κακό από το πνεύµα των αν-

θρώπων και από τις αξίες του πολιτισµού.

O Eλύτης, άλλωστε, ήταν φανατικός πολέ-

µιος της «στρατευµένης τέχνης»7.

7. «Στρατευµένη τέχνη»: ο όρος δηλώνει ένα καλλιτεχνικό έργο που δηµιουργείται µε συνειδητή επιδίωξη να εξυπηρε-

τηθεί µια ιδεολογική σκοπιµότητα (συνήθως µια πολιτική/κοµµατική ιδεολογία). Εποµένως, σηµαίνει την αποµάκρυν-

ση της τέχνης από τους ιδιαίτερους αισθητικούς σκοπούς της και τη µετατροπή της σε αγωγό κοµµατικής προπαγάνδας.

Πάντως, πρέπει να γίνει σαφές ότι η τέχνη είναι µια πνευµατική δηµιουργία που πραγµατοποιείται από σκεπτόµενους

ανθρώπους µέσα σε µια κοινωνία· είναι, λοιπόν, φορέας ιδεών και αξιών. Αυτό που πρέπει να διακριθεί είναι η κοµ-

µατική-πολιτική σκοπιµότητα από το φιλοσοφικό και κοινωνικό προβληµατισµό. Σηµασία έχει αν ένα καλλιτέχνηµα

πληροί τις προδιαγραφές του έργου τέχνης ή αν είναι απλώς προπαγανδιστικό κατασκεύασµα. Ο Ελύτης ήταν φανατι-

κά αντίθετος προς κάθε ιδέα κοµµατικής στράτευσης (πιστεύοντας βαθιά στην αυτονοµία του καλλιτέχνη), αλλά είχε

αρνηθεί τη βράβευσή του από το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου εκφράζοντας, έτσι, µε δυναµικό τρόπο τη

διάστασή του προς τις αντιδηµοκρατικές ιδεολογίες.

O ποιητής υπερβαίνει τα φτωχά όρια της φυσιολατρίας, δεν εκφράζει έναν επιφανειακό

θαυµασµό για το φυσικό κάλλος ούτε αντιλαµβάνεται το φυσικό περιβάλλον σαν βολικό χώρο για

τη δική του αναψυχή και ανάπαυση. ∆ιατυπώνει ένα βαθύ φιλοσοφικό νόηµα, αποκαλύπτοντας

ότι ο άνθρωπος µπορεί να ξαναβρεί τον αληθινό του προορισµό διαµορφώνοντας µια ριζικά ανα-

ζωογονητική σχέση µε τη φύση: σχέση κάθαρσης από κάθε ευτελές [= φτηνό, ασήµαντο, χαµη-

λής ποιότητας] και άρρωστο στοιχείο, που ταπεινώνει τον άνθρωπο και µηδενίζει την αξία της ζω-

ής· σχέση µεταµόρφωσης του ανθρώπου και του κόσµου: µε το φως της φυσικής υγείας, της κα-

θαρής πνευµατικότητας και της αγάπης.

∆ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1η ενότητα («Πίνοντας ήλιο ... που γλιστρά»): Άµεση σωµατική σχέση µε τη φύση.

O ποιητής ορίζει τις πραγµατικές συνθήκες µέσα στις οποίες συντελείται το νόηµα του ποιήµα-

τος. Eίναι απλά γεγονότα µιας συνηθισµένης καθηµερινότητας, κατά την οποία ένας άν-

θρωπος (παραθεριστής ή εκδροµέας) κινείται ανέµελα µέσα στη φύση. Zει και ενεργεί µε τους

ρυθµούς και τους τρόπους της φύσης, σχετιζόµενος µαζί της µέσω των αισθήσεών του· απο-

λαµβάνει τον ήλιο, επισκέπτεται τα αρχαιολογικά µνηµεία του τόπου, κάνει εξοχικούς περιπά-

τους, ασχολείται µε το ψάρεµα. Στοιχειώδεις φυσικές δραστηριότητες (πάντως µε πυκνό

συµβολισµό: βλ. και απάντηση στην Eργασία 1 του σχολικού βιβλίου), σε τοπίο µεσογειακό-ελ-

ληνικό όπως µας υποδεικνύεται από τον κορινθιακό ήλιο, τα µάρµαρα (τα σωζόµενα αρχαιοελ-

ληνικά µνηµεία, βλ. «Tα µάρµαρα του Παρθενώνα» = γλυπτά που έκλεψε από την Aκρόπολη ο...

πολιτισµένος Bρετανός αριστοκράτης Έλγιν), τα αµπέλια, τη θάλασσα, το τάµα (βλ. Συµπληρω-

µατική εργασία 2, «τάµα ψάρι»).

2η ενότητα («Bρήκα ... ν’ ανοίγει»): Η αποκάλυψη µιας νέας πραγµατικότητας.

Kατά τρόπο θαυµαστό (ούτε καν υπονοείται µια λογική αιτιολογία) συµβαίνει (ο ποιητής το βε-

βαιώνει κατηγορηµατικά µε το ρήµα «βρήκα» και όχι π.χ. «φαντάστηκα» ή «αισθάνθηκα») µια κο-

σµογονική ανακάλυψη. Aναδύεται µια άλλη πραγµατικότητα, που δεν είναι ψευδαίσθηση ή


∆EN EINAI: άψυχη συσχέτιση πραγµάτων

EINAI: ζωτική σχέση όντων

χωρίς αυτή τα όντα • σωµατική επικοινωνία µέτρο –

µένουν ανολοκλήρωτα • εσωτερικοί δεσµοί σεβασµός –

• αµοιβαία επίδραση ισορροπία

συναισθηµατική

ανισορροπία –

πνευµατικός

ευτελισµός –

χρηστική αντίληψη

της φύσης

Άνθρωπος/Φύση

ποιητική φαντασία (γι’ αυτό χρησιµοποιεί τα συµβολικά σηµεία «φύλλα» – «στεριά» ως ποιητικά

υποκατάστατα [βλ. Εκφραστικά µέσα, «Μετωνυµίες»] για τα «δέντρα» – «γη» που δηλώνουν κάτι

στέρεο, απτό, συγκεκριµένο). Μέσω της άµεσης σχέσης µε τη φύση (άµεσης, διότι δεν τη σκέ-

φτεται τη φύση/δεν την έχει ως άψυχη έννοια στο µυαλό αλλά τη ζει, τη γεύεται, την απολαµβάνει

µε το σώµα και τις αισθήσεις), του αποκαλύπτονται βαθύτερα νοήµατα του κόσµου. Αυτό που

έχει αλλάξει είναι ο συναισθηµατικός και ο πνευµατικός κόσµος του ποιητή. Η γένεση

(στ. 6) και η γέννηση (στ. 7-8) δίνουν το περίγραµµα ενός ζωντανού κόσµου που δηµιουργείται

αδιάκοπα µέσα σ’ ένα αισιόδοξο κλίµα φωτός, τραγουδιού, επιθυµίας, απόλαυσης, χαράς.

3η ενότητα («Πίνω νερό ... του ανέµου»): Οι ενέργειες του αναγεννηµένου ανθρώπου.

Στο καινούριο σύµπαν που έχει αποκαλυφθεί η αναζωογονηµένη ύπαρξη αντιδρά αυθόρµητα µε

συγκεκριµένες ενέργειες (βλ. απάντηση στην Εργασία 2 του σχολικού βιβλίου), διότι το πνευµα-

τικό στοιχείο του ανθρώπου δεν είναι ανεξάρτητο από τη φυσική του υπόσταση. Η φυ-

σική αυτοέκφραση (η ισορροπηµένη και υγιής εκδήλωση των αναγκών και των επιθυµιών) είναι

η µυστική γέφυρα που οδηγεί σ’ ένα αχανές πνευµατικό στερέωµα. Αν κοιτάξουµε τολµηρότερα

τα νοήµατα, εδώ, θα διαπιστώσουµε ότι ο ποιητής αυτοπαρουσιάζεται ως πρωτόπλαστος:

ένας καινούριος άνθρωπος που γνωρίζει έναν καινούριο κόσµο, εκφράζοντας άµεσα τον εαυτό

του µε φυσική απλότητα, αγνότητα και ειλικρίνεια. Η επιστροφή στη φυσική πνευµατικότητα (δη-

λαδή στη σοφία και το ήθος που απορρέουν από τις απλές σχέσεις µε τους ανθρώπους και τα

πράγµατα) απαλλάσσει τον άνθρωπο από τα περίτεχνα είδωλα του νου και τον επανασυνδέει µε

τις αληθινές αξίες της ζωής.

4η ενότητα («Oι λεµονιές ... όνειρά µου»): Οι εκδηλώσεις του αναγεννηµένου κόσµου.

Ο ίδιος ο κόσµος έχει µεταµορφωθεί µέσα στη συνείδηση και στο αίσθηµα του ποιητή.

∆εν είναι µια ψυχρή «ύλη» που τη µελετά ο επιστήµονας· είναι µια ενεργή δύναµη, µια έµψυχη

οντότητα µε άπειρες µορφές. Τα στοιχεία της φύσης έχουν γίνει πολύτιµοι αγωγοί ζωής,

που γονιµοποιούν την ύπαρξη (της χορηγούν φρεσκάδα και ενεργητικότητα) και της δίνουν φτε-

ρά δηµιουργικότητας. Μέσα στον ανανεωµένο κύκλο της ζωής, βιώνοντας το θαύµα και το µυ-

στήριο της δηµιουργίας, ο άνθρωπος επανακτά τη δύναµη και την τόλµη να ονειρεύεται (απαρνεί-

ται τον ψυχρό ρεαλισµό και ξαναβρίσκει την οµορφιά του συναισθήµατος).

5η ενότητα («Φεύγω ... καρδιάς»): Η πνευµατική φυγή από τον κόσµο.

Ο ποιητής, πνευµατικά ανακαινισµένος, µε την αισιοδοξία και την πληρότητα που απολαµβάνει

έχοντας ξαναβρεί τις απλές φυσικές αξίες της ύπαρξης, κατευθύνεται προς έναν καινούριο

πνευµατικό κόσµο. Που είναι αυτός ο κόσµος, αυτός εδώ και όχι κάποιος άλλος αόρι-

στος ή τεχνητός· γι’ αυτό λέει «ξαναγίνεται» (δηλαδή επαναποκτά τα αυθεντικά του γνω-

ρίσµατα). Και τι ξαναγίνεται; «Όµορφος από την αρχή» (δηλαδή αναβιώνει το πρώτο, το αρχικό,

το χαµένο και ξεχασµένο του κάλλος). Ένα κάλλος όχι πια εξωτερικό και «τουριστικό», αλλά εσω-

τερικό, πνευµατικό και συναισθηµατικό αφού ορίζεται από τα «µέτρα της καρδιάς» (κλασικό σύµ-


βολο του γνήσιου συναισθηµατισµού, της ανθρωπιάς, της αγνότητας, της απλότητας και του φι-

λότιµου). Έτσι, ο ποιητής «φεύγει» εγκαταλείποντας το άχαρο πνεύµα του κόσµου της λογι-

κής και χτίζοντας την ύπαρξή του µε το νόηµα της αγάπης.

Ι∆ΕΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

Βαθύς σεβασµός για τη φύση: µέσα της ο άνθρωπος αναζωογονείται, ξαναβρίσκει την ευ-

δαιµονία της δηµιουργίας, ανακαλύπτει τον πνευµατικό του προορισµό.

Εναρµόνιση του αισθητού και του πνευµατικού: φύση και άνθρωπος συντίθενται και από

τα δύο.

Αγάπη για τον άνθρωπο: για τη δηµιουργική του φύση, για το ταλέντο του να δίνει µεγαλείο

και στην πιο απλή και συνηθισµένη του πράξη.

Προσήλωση στην ακτινοβολία του ελληνικού πνεύµατος: στην άφθαρτη αξία της παρά-

δοσης και στη φωτεινή ποιότητα του τοπίου. Χρησιµοποιώντας µια γενική διαπίστωση του πο-

λύτιµου πνευµατικού ανθρώπου Χρ. Γιανναρά, θα λέγαµε ότι για τον Ελύτη «η ελληνικότητα

δεν είναι τόπος αλλά τρόπος».

Αισιοδοξία, πίστη στις δηµιουργικές πηγές της ζωής, υγεία, ισορροπία, νηφαλιότητα.

Έµφαση στο συναίσθηµα.

Πρόταξη των πνευµατικών αξιών.

ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ – ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

H µορφή και το άµεσο υλικό του ποιήµατος είναι οι ανέµελες δραστηριότητες ενός παραθερι-

στή. Mε πρωτότυπα λυρικά σχήµατα, εικόνες από στιγµές του προσωπικού του παρελθόντος

(αναµνήσεις παλαιότερων θερινών περιπλανήσεων σ’ ένα ελληνικό παραθαλάσσιο τοπίο, για το

οποίο ο M. Vitti8 µάς πληροφορεί ότι είναι το νησί Σπέτσες), ο ποιητής εξοµολογείται πως φανε-

ρώθηκε στη συνείδησή του ένας διαφορετικός τρόπος να βλέπει και να βιώνει το φυσικό χώρο. Kι

αυτή η αποκάλυψη, ενώ στην αρχή έχει το χαρακτήρα ονείρου, µετατρέπεται σε τρόπο ζωής, σε

µια νέα σχέση µε τον κόσµο βασιζόµενη σε πνευµατικές αξίες.

ΓΛΩΣΣΑ – ΥΦΟΣ

Η γλώσσα έχει ταυτότητα υπερρεαλιστική. Κυριαρχούν τα στοιχεία της παραδοξότητας, της ονειρι-

κότητας και της φαντασίας. Εντυπωσιακές µεταφορές συνθέτουν υποβλητικές εικόνες. Η καλλιτεχνική

πρόθεση του ποιητή είναι να δώσει ώθηση στη φαντασία µας, να συγκινήσει αισθητικά, ψυχικά, πνευ-


8. Mario Vitti, ό.π.

µατικά. Είναι γλώσσα που δε βασίζεται στην κυριολεξία, δε σέβεται τη λογική σχέση λέξης και πράγµα-

τος, επινοεί ασυνήθιστες εικόνες. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο ποιητής υποδεικνύει την κρυµµένη µας δυνα-

τότητα να εννοήσουµε και να βιώσουµε τον κόσµο µε διαφορετικούς τρόπους.

Το ύφoς είναι γενικά γλαφυρό, βα-

σιζόµενο σε διαδοχή παραστάσεων,

που µεταδίδουν ζωηρές αισθήσεις, και

σε παρεµβολή παράδοξων εικόνων, που

υποβάλλουν µια ελκυστική χροιά ονεί-

ρου. Η λυρική αφηγηµατικότητα των στ. 1-5 κινείται σε χαµηλούς τόνους, αλλά οι κοντινές τροπι-

κές µετοχές δηµιουργούν µια ψυχολογία αναµονής για κάτι επικείµενο (που πρόκειται να συµβεί).

Στους στ. 6-8 πνέει ένας αέρας µεγαλείου, που τον διαδέχεται ένα κλίµα νηφάλιας αποφασιστικό-

τητας (µε τις κοφτές διατυπώσεις των στ. 9-10). Αυτήν τη λιτότητα ακολουθεί µια λυρική έξαρση

ζωηρών χρωµατισµών (στ. 11-12), που καταλήγει στην απλότητα και τη γαλήνη του τελευταίου

τρίστιχου.

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

• Μ ε τ α φ ο ρ έ ς

Βλ. Συµπληρωµατική εργασία 2.

• Π ρ ο σ ω π ο π ο ι ή σ ε ι ς

«ο πόθος χαίρεται ν’ ανοίγει» (στ. 7-8), «ο ψαλµός του ήλιου αποστηθίζει» (στ. 6), «Οι λεµονιές

αρδεύουνε» (στ. 11).

• Μ ε τ ω ν υ µ ί ε ς

«στεριά» (αντί για γη/εύφορο έδαφος), «πόθος»

(αντί για ερωτική διέγερση και πράξη), «καρπό»

(αντί για τροφή).

• Σ υ ν ε κ δ ο χ ή

«φύλλα» αντί για δέντρα» (θα µπορούσαµε να µιλή-

σουµε και για µετωνυµία, αν αντί «δέντρα» υποθέ-

σουµε «βλάστηση»).

• Ε π α ν α σ τ ρ ο φ ή

Στους στ. 13-14 η καταληκτική λέξη του πρώτου και η αρχική του δεύτερου είναι η ίδια («µα-

τιά»).

• Α σ ύ ν δ ε τ ο

Όλο το ποίηµα βασίζεται στην ασύνδετη παράθεση (παρατακτική σύνδεση) αυτοτελών στί-

χων.


Μετωνυµία

Η χρησιµοποιούµενη λέξη υποκαθιστά µια

άλλη µε την οποία τη συνδέει ένα κοινό γνώ-

ρισµα στενής σχέσης.

Συνεκδοχή

Η χρησιµοποιούµενη λέξη αντιπροσωπεύει

µια άλλη έννοια.

Γλαφυρό (ή µέσο ή ανθηρό) λέγεται το ύφος που συνδυά-ζει τη ζωηρή παραστατικότητα µε την εκφραστική χάρη· κι-νείται µεταξύ της απλότητας και της µεγαλοπρέπειας.

ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ∆ΟΜΗ

Το ποίηµα είναι αντιπροσωπευτικό δείγµα της νεοτερικής ποίησης, µε ελεύθερο στίχο. Συγκρο-

τείται από δύο στροφικές ενότητες, που η σύνδεσή τους είναι εσωτερική-νοηµατική.

∆ΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ Ι∆ΙΑΙΤΕΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ

™Â ÔÈ· ÛËÌÂ›· ÙÔ˘ ÔÈ‹Ì·ÙÔ˜ ‰È·ÎÚ›ÓÂÙ·È Ë Û¯¤ÛË ÙÔ˘ ÔÈËÙ‹ ÌÂ ÙË Ê‡ÛË; ¶Ò˜ ‚ÈÒÓÂÈÙË Û¯¤ÛË ·˘Ù‹ Ô ÔÈËÙ‹˜;

Στους στ. 1-5 (βλ. και ∆ιάρθρωση σε ενότητες, «1η ενότητα») ο ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό

του να βρίσκεται µέσα στη φύση και απεικονίζει τους τρόπους µε τους οποίους εδώ συµπεριφέ-

ρεται και λειτουργεί. Η γλώσσα είναι, βέβαια, µεταφορική (και αυτό µας υποχρεώνει να αναζητά-

µε βαθύτερες σηµασίες), αλλά πάντως αυτό που περιγράφεται είναι µια συγκεκριµένη σχέση

του ποιητή µε το φυσικό περιβάλλον.

1


Νεοτερική ποίηση (ή µοντέρνα ή πρωτοποριακή)

Είδος ποιητικής έκφρασης που διαφοροποιείται από τις συνήθεις ποιητικές µορφές (παραδοσιακή ποίηση)

ως προς τα εξής:

Εξωτερικά: Έχει ελεύθερο στίχο, δηλαδή δεν έχει οµοιοκαταληξία, µέτρο, ισοσύλλαβη ανάπτυξη,

δεν κατανέµεται σε οµοιόµορφες στροφές και, συχνά, δεν ακολουθεί τους τυπικούς κανόνες στίξης και

σύνταξης.

Εσωτερικά: ∆εν έχει αυστηρή θεµατικότητα (δηλαδή δεν επεξεργάζεται µε λογική τάξη ένα συγκε-

κριµένο θέµα), δε βασίζεται στις εντυπωσιακές «διακοσµητικές» λέξεις, π.χ. επίθετα (έχει λόγο που

προσεγγίζει την απλή γλώσσα της καθηµερινότητας), εκφράζει συναισθήµατα και σύνθετα νοήµατα µε

πρωτότυπους γλωσσικούς συνδυασµούς και τολµηρές χρήσεις των λέξεων (γλωσσική πολυση-

µία), τη διακρίνει υποκειµενικότητα και «ερµητισµός» («κλειστά» νοήµατα, δυσνόητο περιεχόµενο) κα-

θώς στηρίζεται στον υπαινιγµό (έµµεση αναφορά σε κάτι), τα σύµβολα, την υποβολή (δηµιουργία συναι-

σθηµατικής ατµόσφαιρας).

Ο όρος επινοήθηκε από τον Αλ. Αργυρίου το 1979 και προσδιορίζει την ποιητική τάση, η οποία διε-

θνώς προετοιµάστηκε σταδιακά από το συµβολισµό, το φουτουρισµό, τον ντανταϊσµό, τον υπερρεαλισµό

και εµφανίζεται ολοκληρωµένη στην Έρηµη χώρα του Τ. Σ. Έλιοτ (1921), και στην Ελλάδα εγκαινιάζεται µε

την ποιητική συλλογή «Στροφή» (1931) του Γ. Σεφέρη. Στον τόπο µας το κλίµα είχε ήδη καλλιεργηθεί από

καινοτοµίες του Κ. Π. Καβάφη, του Κ. Γ. Καρυωτάκη, µέχρι και τη συχνή εγκατάλειψη του οµοιοκατάληκτου

στίχου από τον Ά. Σικελιανό.

Η µοντέρνα ποίηση αποδεσµεύει το δηµιουργό από τους αυστηρούς κανόνες της παραδοσιακής µορ-

φής (διευκολύνει την πληρέστερη απόδοση συναισθηµάτων και ιδεών) και διατηρεί έναν ιδιαίτερο εσωτε-

ρικό ρυθµό. Είναι το είδος που κυριαρχεί στη σύγχρονη ποιητική δηµιουργία (ο κλασικός έµµετρος λόγος,

κυρίως, περιορίζεται στο τραγούδι).

Εργασίες του σχολικού βιβλίου

Χαρακτήρας της σχέσης: ∆εν έχει τίποτα το αφηρηµένο και θεωρητικό, ούτε πραγµατοποιεί-

ται επιλεκτικά (δηλαδή διαλέγοντας τι θα πράξω και τι όχι µε βάση τις ιδιαίτερες προτιµήσεις µου).

Είναι µια ολοκληρωµένη και πλήρης σωµατική συµµετοχή/προσαρµογή στις φυσικές συν-

θήκες, µια πρακτική κατάσταση και µια άµεση επαφή.

Μορφές της σχέσης: Η σωµατική σχέση µε τη φύση, ακριβώς διότι είναι υλική και άµεση,

λαµβάνει τη µορφή πρακτικών δραστηριοτήτων. Ο ποιητής-άνθρωπος δεν είναι µια αφηρηµέ-

νη πνευµατική οντότητα, αλλά διαθέτει φυσική υπόσταση (σώµα, βιοφυσικές λειτουργίες, υλικές

ανάγκες, εγκεφαλική δοµή) και µόνο µέσω αυτής αντιλαµβάνεται τον περιβάλλοντα εξωτερικό κό-

σµο. Έτσι, αυτές οι δραστηριότητες:

α) αντιστοιχούν στα δεδοµένα και τα χαρακτηριστικά της βιοφυσικής του υπόστασης.

∆ηλαδή:

– αισθάνεται «πίνοντας ήλιο». Απολαµβάνει τη θαλπωρή και απορροφά τη ζωική ενέργεια του

τοπίου

– παρατηρεί «∆ιαβάζοντας τα µάρµαρα» (διδασκόµενος και κατανοώντας τον κόσµο µέσω της

άµεσης εµπειρίας του)

– κινείται και ταξιδεύει «∆ρασκελίζοντας» (ερευνώντας τον κόσµο σε όλη του την έκταση)

– εργάζεται και επιβιώνει «Σηµαδεύοντας µε το καµάκι» (συλλέγοντας την τροφή του και συντη-

ρώντας την ύπαρξή του).

β) αξιοποιούν αρµονικά όσα παρέχει η φύση. ∆ηλαδή τη ζωοποιό ακτινοβολία του πα-

ντοκράτορα ήλιου, τις πρώτες ύλες για κατασκευαστική και καλλιτεχνική δηµιουργία (µάρµαρα),

τα διατροφικά µέσα (αµπέλια, ψάρι), τα εργαλεία (καµάκι).

Η φύση δεν είναι κάτι ανεξάρτητο από τον άνθρωπο, δεν είναι κάτι που το µαθαίνουµε από τα

βιβλία. Ο άνθρωπος ζει µέσα στη φύση, είναι ο χώρος του και το σπίτι του (µιλάµε για οικο-λογία,

οικο-σύστηµα κ.λπ.). ∆ραστηριοποιείται µέσα στη φύση ικανοποιώντας τις ποικίλες ανάγκες του

και αναπτύσσοντας τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά του.

Αξία της σχέσης: πρόκειται για ακατάλυτο δεσµό ζωής που είναι:

α) στενός· µόνο ο άνθρωπος (απ’ όλα τα έµβια πλάσµατα) µπορεί να αξιοποιήσει συνειδητά και

δηµιουργικά το περιβάλλον (για την υλική του συντήρηση και την πνευµατική του προαγωγή) και µό-

νο στη σύνθετη ανθρώπινη ύπαρξη (σώµα και πνεύµα, ένστικτο και ψυχή) η φύση «ξεκλειδώνει» τα

µυστικά της ∆ηµιουργίας και αποκαλύπτει το βαθύτερο πλούτο της.

β) άµεσος· άνθρωπος και φύση δε διαχωρίζονται και δε βρίσκονται σε απόσταση. Η σχέση τους

έχει απόλυτη αµοιβαιότητα (ο ένας αφοµοιώνεται από τον άλλο, είναι ολοκληρωτικά δεµένοι µεταξύ

τους) και είναι απτή (= χειροπιαστή, αισθητή), πρακτική, σωµατική, έντονη, βαθιά και ολόπλευρη.

Ο Ελύτης εικονογραφεί µια σχέση χαράς και απόλαυσης. Ο πρωταγωνιστής-ποιητής κάνει περι-

πάτους, θαυµάζοντας το τοπίο και ψαρεύει. Μ’ αυτό τον τρόπο τονίζει τη ζωτική αξία των απλών

φυσικών καταστάσεων, όπου ανακαλύπτεται η καθαρή οµορφιά και η πρωτογενής πολυτιµότητα

της ζωής. Η σχέση µε τα αισθητά πράγµατα δεν τον καταθλίβει, τα αντικρίζει µε θετικό πνεύµα και


νιώθει να ανάβουν µέσα του µια δηµιουργική φλόγα και ένα δροσερό κέφι. Ευφορία - πληρότητα -

αισιοδοξία είναι το τρίπτυχο των εννοιών στις οποίες συµπυκνώνεται (= συγκεντρώνεται, εκφράζε-

ται) η συναισθηµατική του κατάσταση από την άµεση εµπειρία της φυσικής ζωής.

∫·Ù·ÁÚ¿„ÙÂ ÌÂ ÙË ÛÂÈÚ¿ ÙÈ˜ ÂÓ¤ÚÁÂÈÂ˜ Ô˘ Î¿ÓÂÈ Ô ÔÈËÙ‹˜. °È·Ù› ÛÙÔ Ù¤ÏÔ˜ ÂÌÊ·Ó›˙Â-Ù·È Ó· «ÊÂ‡ÁÂÈ»;; ™Â ÔÈ· Î·ÙÂ‡ı˘ÓÛË ÔÙ›ıÂÙ·È fiÙÈ ÎÈÓÂ›Ù·È;

Στους στ. 9-10, και έχοντας πλέον µυηθεί στο µυστήριο µιας βαθύτερης πραγµατικότητας (στ.

6-8), ο ποιητής περιγράφει µια ακολουθία αυθόρµητων ενεργειών:

– πίνει νερό (ένστικτο της δίψας)

– κόβει καρπό (ένστικτο της πείνας)

– τεντώνει το χέρι («ένστικτο» της έρευνας και της δηµιουργικότητας).

Ενέργειες ανακλαστικές, που εκφράζουν συνδυασµένα τη λειτουργία της αυτοσυντήρησης

(ικανοποίηση των υλικών αναγκών) και την έµφυτη ροπή προς τη γνώση (ικανοποίηση των

πνευµατικών αναγκών) των πραγµάτων (βλ. και ∆ιάρθρωση σε ενότητες, «3η ενότητα»).

Αυτές οι ενέργειες, πρωταρχικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης φύσης, είναι οι θεµελιώδεις

πρακτικοί τρόποι µε τους οποίους ενεργεί και διαµορφώνεται η ανθρώπινη συνείδηση. Ο

άνθρωπος, ως φυσικό είδος και ως ιστορικό πρόσωπο, διαπλάθεται µέσα από τις πράξεις και τις

εµπειρίες του· η βαθύτερη πνευµατική του φύση εκδηλώνεται και µορφοποιείται µέσω των πρακτι-

κών δραστηριοτήτων. Ζώντας ολοκληρωµένα τη ζωή του (ικανοποιώντας ισορροπηµένα και µε

πληρότητα τις πραγµατικές του ανάγκες) συγκροτεί το ιδιαίτερο πρόσωπό του και δίνει νόηµα στη

ζωή και στον κόσµο (συνειδητοποιεί ποιος είναι και ποιος είναι ο προορισµός του, ορίζει τις σχέ-

σεις του µέσα στη ζωή και στην πραγµατικότητα).

Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο ποιητής δηλώνει ότι φεύγει. Όχι βέβαια ότι µετακινείται γεωγραφικά, ότι

εγκαταλείπει τον τόπο του. Η δική του φυγή είναι µια πνευµατική µετακίνηση, µια ριζική αλλαγή

τρόπου σκέψης και ζωής. ∆ιαθέτοντας µια καινούρια συνείδηση των πραγµάτων και µια διαφορε-

τική εικόνα του κόσµου, αναθεωρεί (= επανεξετάζει, τροποποιεί, αλλάζει) τις αντιλήψεις του για τη

ζωή, απαρνείται τον παλιό και φθαρµένο τρόπο ύπαρξης, υιοθετεί νέο σύστηµα αξιών9. Το αληθινό

νόηµα της «φυγής» είναι η υπέρβαση: οι καθιερωµένες µορφές ζωής ξεπερνιούνται µέσα του,

παύουν να επηρεάζουν το στοχασµό και να καθορίζουν τα συναισθήµατά του. Κατευθύνεται, λοιπόν,

προς το ιδανικό ενός κόσµου κυβερνώµενου από την αξία της αγάπης (δηλαδή µε έµφαση

στο συναίσθηµα και όχι στον ορθολογισµό των ψυχρών υπολογισµών και του συµφέροντος). Η νέα

του συνείδηση (οι φυσικοί κανόνες της απλής ζωής και συνύπαρξης) δεν του επιτρέπει να µένει στα

πνευµατικά όρια του υπάρχοντος πολιτισµού· τα αρνείται, τα υπερβαίνει και δηµιουργεί µια νέα στά-

ση ζωής, µια νέα φιλοσοφική θεώρηση του κόσµου θεµελιωµένη στην απλή ιδέα του Καλού.

2


9. Σύστηµα αξιών: τα ιδανικά και οι αρχές µε τα οποία ένας άνθρωπος αξιολογεί τις καταστάσεις και διαµορφώνει τις

επιλογές του· τα φιλοσοφικά, κοινωνικά και ηθικά κριτήρια που χρησιµοποιεί για να ρυθµίσει τη στάση του στη ζωή.

∏ Û˘ÁÁÚ·Ê¤·˜ §ÈÏ‹ ∑ˆÁÚ¿ÊÔ˘ ·Ú·ÎÙ‹ÚÈÛÂ ÙÔÓ ÔÈËÙ‹ ∂Ï‡ÙË «ËÏÈÔfiÙË» (Ë Ï¤ÍË ÚÔ-¤Ú¯ÂÙ·È ·fi ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ ÔÈËÙ‹ TÔ ÕÍÈÔÓ ∂ÛÙ›). ¶ÔÈ· ÂÈ‰ÈÎ‹ ÛËÌ·Û›· ¤¯ÂÈ ÙÔ Ú‹Ì· «›-Óˆ» ÙÈ˜ ‰‡Ô ÊÔÚ¤˜ Ô˘ ÙÔ Û˘Ó·ÓÙ¿ÌÂ ÛÙÔ Ô›ËÌ·;

«Πίνοντας ήλιο...» (στ. 1):

– χρήση µεταφορική· αίσθηση σωµατικής απόλαυσης µέσα σ’ ένα φιλόξενο ηλιόλουστο τοπίο,

αναζωογόνηση του σώµατος από την ενέργεια του ήλιου.

– χρήση συµβολική· ο εσωτερικός κόσµος αποκτά φως (πνευµατική λάµψη) και νόηµα (βγαί-

νει από το σκοτάδι και βρίσκει τον προσανατολισµό του).

Και οι δύο χρήσεις προσδιορίζουν συνδυασµένα το τελικό µεταφορικό νόηµα της φράσης.

«Πίνω νερό...» (στ. 9):

– χρήση κυριολεκτική· ικανοποίηση του ενστίκτου της δίψας, επιτέλεση µιας ζωτικής φυσι-

κής λειτουργίας.

– χρήση συµβολική· ανανέωση των ζωτικών δεσµών µε τη φύση µέσω απλών, στοιχειω-

δών πράξεων ζωής (επιστρέφοντας στις απλές ανάγκες και µορφές ζωής αποκαθιστούµε

το αληθινό µας πρόσωπο που το έχει παραµορφώσει ο εσφαλµένος πολιτιστικός προσανα-

τολισµός µας).

Ο «ηλιοκεντρισµός» του Ελύτη

Ο προσφυής (= έξυπνος, εµπνευσµένος) χαρακτηρισµός «ηλιοπότης» (= ξεδιψάω µε ήλιο, αναζω-

ογονούµαι από τον ήλιο, ζω/συντηρούµαι µε ήλιο, µεθάω µε ήλιο) αποδίδει τον πυρήνα της ποιητικής

φιλοσοφίας του Ελύτη. Η αντίληψή του ήταν ηλιοκεντρική και είχε φτάσει, µάλιστα, να σχεδιάζει µια

«ηλιακή µεταφυσική». Θεωρούσε ότι το φως είναι το θεµελιώδες κοσµικό στοιχείο (πρώτη αρχή των

όντων και δύναµη µυστηριακή που µεταγγίζει ζωή στη φύση). Στη διαφάνεια του Αιγαίου διαπίστωνε

την πληρέστερη ποιότητα του φωτός. Καθόλου τυχαία, ο πρώτος στίχος του ποιήµατος Το Άξιον Εστί

είναι «ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως» (παραφράζοντας τα πρώτα λόγια του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου «Εν αρ-

χή ην ο Λόγος»). Στο πλαίσιο της ιδιαίτερης πνευµατικότητας του Ελύτη, ο ήλιος λειτουργεί ως:

– φυσική πηγή του φωτός,

– πηγή «µαγικής λάµψης», που µέσα της αφοµοιώνονται αµοιβαία η ύλη µε το πνεύµα και µεταµορ-

φώνεται ο αισθητός κόσµος σε θαυµαστή περιοχή των θείων ενεργειών,

– πανανθρώπινο ιερό σύµβολο του αγαθού, της γνώσης και της δικαιοσύνης (όπως ακριβώς πρέ-

σβευε ο Πλάτωνας),

– συνώνυµο της υψηλής πνευµατικής ποιότητας του ελληνικού χώρου και πολιτισµού,

– µεταφορική εικόνα της ανεξάντλητης πνευµατικής ελπίδας που φωτίζει την τραγική ανθρώπινη

µοίρα και τροφοδοτεί τη δηµιουργική αισιοδοξία.

£˘ÌËıÂ›ÙÂ ¤Ó· ÙÔ›Ô ÙË˜ ÂÏÏËÓÈÎ‹˜ Ê‡ÛË˜ ÛÙÔ ÔÔ›Ô ÂÓÙÔ›˙ÂÙÂ ·ÚÎÂÙ¿ ÛÙÔÈ¯Â›· Ô˘ -1

3


∆ιαθεµατικές δραστηριότητες

¿Ú¯Ô˘Ó Î·È ÛÙÔ ÙÔ›Ô ÙÔ˘ ÔÈ‹Ì·ÙÔ˜. ¶Â›ÙÂ Ô‡ ‚Ú›ÛÎÂÙ·È Î·È ÂÚÈÁÚ¿„ÙÂ ÙÔ. TÔ›·ÙË˜ ÂÏÏËÓÈÎ‹˜ Ê‡ÛËË˜ ı· ‚ÚÂ›ÙÂ Î·È ÛÂ ÔÏÏ¿ ÊˆÙÔÁÚ·ÊÈÎ¿ ÏÂ˘ÎÒÌ·Ù·.

Το τοπίο του ποιήµατος το προσδιορίζουν ο ήλιος, τα αρχαιολογικά µνηµεία, η θάλασσα, οι

αµπελώνες.

Η Ελλάδα διαθέτει αρκετά τέτοια τοπία, όπως το Σούνιο, η ∆ήλος –χωρίς αµπέλια–, η Θήρα κ.ά.

¶ÚÔÛ·ı‹ÛÙÂ Ó· ·Ó··Ú·ÛÙ‹ÛÂÙÂ ˙ˆÁÚ·ÊÈÎ¿ ÙÔ Ô›ËÌ·, ÂÈÎÂÓÙÚÒÓÔÓÙ·˜ ÙËÓ ÚÔ-ÛÔ¯‹ Û·˜ ÛÂ ÂÎÂ›Ó· Ù· Ê˘ÛÈÎ¿ ÛÙÔÈ¯Â›· Ô˘ ÌÔÚÔ‡Ó Ó· ·Ó··Ú·ÛÙ·ıÔ‡Ó.

Μια ζωγραφική σύνθεση θα µπορούσε να συνδυάζει την παρουσία του ήλιου, την εικόνα της

θάλασσας, τις εκτάσεις των αµπελιών, τα ψάρια, τα δέντρα (λεµονιές), πουλιά που πετάνε.

™ÙÔ Ô›ËÌ· Î˘ÚÈ·Ú¯Ô‡Ó Ù· Ú‹Ì·Ù·. ¶ÔÈ· ·fi ·˘Ù¿ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ÌÂ ÌÂÙ·ÊÔÚÈÎ‹ÛËÌ·Û›· Î·È ÔÈÔ ·ÈÛıËËÙÈÎfi ·ÔÙ¤ÏÂÛÌ· ÂÙ˘¯·›ÓÂÈ ÌÂ ·˘Ù‹Ó ÙË Ú‹ÛË ÙÔ˘˜ Ô ÔÈËÙ‹˜;

Η κυριαρχική παρουσία των ρηµάτων δηµιουργεί γενικά µια αίσθηση κίνησης, δράσης, εξέλι-

ξης, ροής. Ειδικότερα, τα ρήµατα «Πίνω», «αποστηθίζει», «ανοίγει», «αρδεύουνε», «σκίζουν»,

«φεύγω» χρησιµοποιούνται µε σηµασία µεταφορική.

Ο Ελύτης χρησιµοποιεί σε ευρεία κλίµακα

–και µε ασύγκριτη πρωτοτυπία στους συνδυα-

σµούς– τη συµβολιστική (από το ποιητικό ρεύ-

µα του συµβολισµού) τεχνική που είναι γνωστή

ως µεταφορική εικονοποιία.

Στον Ελύτη αυτή η τεχνική προσλαµβάνει

υπερρεαλιστικά χαρακτηριστικά, αποκτά µια

συνειδητή παραδοξότητα (= καταστροφή του

λογικού νοήµατος), έτσι ώστε:

– να υποβληθεί µια «µαγική εικόνα» του κόσµου (ο κόσµος είναι πολύ πιο σύνθετος και πρωτότυ-

πος απ’ όσο βεβαιώνουν οι συµβάσεις της λογικής),

– να αποσπαστεί ο αναγνώστης από τις τυπικές νοηµατικές σχέσεις και να λειτουργήσει συναισθη-

µατικά/συγκινησιακά υπό τη γοητεία των πρωτότυπων εικόνων

– να µεταβιβαστούν αισθήσεις και ψυχικές διεργασίες, κάτι που είναι ανέφικτο µε τις απλές λογι-

κές περιγραφές.

™˘ÁÎÂÓÙÚÒÛÙÂ ÙÈ˜ ÌÂÙ·ÊÔÚÈÎ¤˜ ÂÎÊÚ¿ÛÂÈ˜ ÙÔ˘ ÔÈ‹Ì·ÙÔ˜ Î·È Î·Ù·Ù¿ÍÙÂ ÙÂ˜ ·Ó¿ÏÔÁ· ÌÂÙÔ ‚·ıÌfi ÂÚÌËÓÂ˘ÙÈÈÎ‹˜ ‰˘ÛÎÔÏ›·˜ ÙÔ˘˜. ∂ÈÏ¤ÍÙÂ ·˘Ù‹ Ô˘ Û·˜ ÚÔÎ¿ÏÂÛÂ ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚËÂÓÙ‡ˆÛË Î·È ÂÍËÁ‹ÛÙÂ ÙË ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ÙÙË˜.

2

1

2


Συµπληρωµατικές εργασίες

Μεταφορική εικονοποιία

Σύνθεση παραστάσεων που δε µεταβιβάζουν ένα τυπι-

κό νόηµα αλλά δηµιουργούν µια συναισθηµατική ατµό-

σφαιρα, διεγείρουν µια συγκίνηση µέσω των ψυχολο-

γικών καταστάσεων µε τις οποίες είναι συνήθως ταυτι-

σµένες αυτές οι λέξεις/εικόνες (π.χ. ένα καράβι που

φεύγει δε δηλώνει τον απόπλου αλλά το χωρισµό,

ίσως, ή τη µοναξιά ή τον προορισµό στο άγνωστο).

– «Βρήκα τα φύλλα που ο ψαλµός του ήλιου

αποστηθίζει»: Το ηλιακό φως γίνεται ύµνος

ζωής που απορροφά και ενσωµατώνει τη γόνι-

µη γη. Ο ποιητής, συγκλονισµένος από την ε-

κτυφλωτική κυριαρχία του φωτός πάνω στα

πράγµατα, αντιλαµβάνεται το φως σαν τρα-

γούδι («ο ψαλµός του ήλιου»: µε τον ψαλµό να

αποτελεί, για τον άνθρωπο, αρχέγονη µορφή

καλλιτεχνικής έκφρασης λατρευτικής αναφο-

ράς στο Θεό) που κυριεύει τον κόσµο και τον

γονιµοποιεί (τα φύλλα είναι δηλωτικά βλάστη-

σης και καρποφορίας).

Στο σύνολό της αυτή η εικόνα παραπέµπει στη

βιοχηµική διεργασία της φωτοσύνθεσης, κατά

την οποία τα πράσινα µέρη των φυτών (τα

φύλλα) µετασχηµατίζουν το ηλιακό φως σε

οξυγόνο και υδρογονάνθρακες (δηλαδή σε

«πρώτη ύλη» ζωής). Έτσι, ο ποιητής δείχνει ότι

βιώνει τη φύση ως αµοιβαία επενέργεια ζω-

ντανών δυνάµεων (άρα, ως αδιάκοπη δρα-

στηριότητα γένεσης).

– «τάµα ψάρι»: Το τάµα εκφράζει την καταφυγή του απλού ανθρώπου στο Θεό σε µια δύσκολη πε-

ρίσταση. Το ψάρι είναι βασικό διατροφικό στοιχείο των Ελλήνων, καθώς η χώρα µας είναι νη-

σιωτική, αλλά, ταυτόχρονα, διατυπωµένο µε τη λέξη ΙΧΘΥΣ παραπέµπει (απ’ τις πρώτες διωκόµε-

νες χριστιανικές κοινότητες) στο Χριστό: Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ. Απλή και ανεπιτή-

δευτη λαϊκή θρησκευτικότητα και αγώνας για την επιβίωση (πίστη και ζωή, το υπερφυσικό και το

ανθρώπινο) συναντιούνται και συγχωνεύονται συνθέτοντας ένα βασικό ιστορικό χαρακτηριστι-

κό της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης.

– «Οι λεµονιές αρδεύουνε τη γύρη της καλοκαιριάς»: Ο ποιητής «βλέπει» τις λεµονιές (οι

λεµονανθοί είναι παραδοσιακά ελληνικά στοιχεία του γαµήλιου διάκοσµου και το λεµόνι είναι

γνωστό για την καθαρτική, αντισηπτική, δροσιστική του επίδραση) να αρδεύουν (να ποτίζουν,

όπως συµβαίνει στους καλλιεργήσιµους αγρούς) τη γύρη της καλοκαιριάς· το καλοκαίρι, θεµε-

λιώδες συστατικό της ιδιοπροσωπίας (= της ξεχωριστής φυσιογνωµίας, της µοναδικής ταυτότη-

τας) του ελληνικού τοπίου, παριστάνεται έµµεσα σαν λουλούδι, που οι γονιµοποιητικοί του κόκκοι

(= η γύρη) προετοιµάζονται για το έργο της δηµιουργίας µέσα στο εργαστήριο της ζωής. Με έξο-

χους ποιητικούς υπαινιγµούς προβάλλεται ο έρωτας ως καθολική ζωοποιός δύναµη.

– «Τη ζωντανή στεριά ... Ν’ ανοίγει» (είναι µεταφορά µεικτού τύπου διότι στο ένα σκέλος της

[«ζωντανή στεριά»] περιέχεται άλλη µεταφορά. Το ίδιο ισχύει και στο στ: 6 [«ο ψαλµός του


Μεταφορά

Σχήµα λόγου κατά το οποίο η σηµασία µιας λέξης (= η

ιδιότητα που εκφράζει) αποφορτίζεται (= απαλλάσ-

σεται, στερείται, αδειάζει, εκκενώνεται) από τον κυ-

ριολεκτικό της χαρακτήρα (ο οποίος, µε βάση τις

αρχές της Λογικής, καθορίζει και ανάλογες λογικές

χρήσεις αυτής της λέξης) και µεταφέρεται (= συν-

δυάζεται, αποδίδεται, συνάπτεται) σε µια άλλη λέξη

µε την οποία δεν έχει πραγµατική και λογική ή α-

πλώς πλήρη συνάφεια, εποµένως, συντελείται

µια, λογικά αβάσιµη ή ατελής, συσχέτιση ανο-

µοίων (π.χ. είχε κορµί κυπαρίσσι: µεταφέρεται στο

σώµα η ιδιότητα του δέντρου). Στο σχήµα της µετα-

φοράς (που έθελγε τον Αριστοτέλη, ως ιδιαίτερα επι-

δέξιος τρόπος πυκνής απόδοσης νοηµάτων) συµβαί-

νει αδήλωτος παραλληλισµός (= παροµοιαστική σύ-

γκριση χωρίς τα «σαν», «όπως» κ.λπ.) δύο ανόµοιων

όρων, εκ των οποίων ο ένας λέγεται κατεύθυνση (το

στοιχείο στο οποίο αναφερόµαστε, π.χ. η καρδιά στην

έκφραση «πέτρινη καρδιά») και ο άλλος φορέας (η µε-

ταφερόµενη έννοια, το πέτρινο στο «πέτρινη καρδιά»).

ήλιου»]): Ο φυσικός χώρος δε βιώνεται ως άψυχος σωρός από πέτρες και χώµατα, αλλά ως

ζωντανή στεριά (η εύφορη γη, αλλά κυρίως το γυναικείο σώµα που µέσα του σχηµατίζεται η νέα

ανθρώπινη ζωή). Και πάνω της, όπως η ζωοποιός πνοή του Θεού στον πηλό, σύµφωνα µε τις

βιβλικές παραστάσεις, επιδρά ο πόθος (η ερωτική επιθυµία και ορµή, το γενετήσιο ένστικτο)

και χαίρεται να την ανοίγει (πληµµυρίζει από ικανοποίηση και ευφορία καθώς τη γονιµοποιεί).

Ο έρωτας, καθαρισµένος από κάθε χυδαία αλλοίωση του νοήµατός του, εξιδανικεύεται (= το-

ποθετείται στο ανώτατο βάθρο ποιότητας, ιεροποιείται, προσλαµβάνει την αίγλη ιδεώδους

κατάστασης) ως χαρµόσυνη φυσική δύναµη δηµιουργίας, που, µέσα στο θαύµα της, όλα τα

όντα ζευγαρώνουν µε χαρά βιώνοντας και την απόλαυση των αισθήσεων και το µυστήριο της

γέννησης (τεκνοποιία/αναπαραγωγή).

– «∆ιαβάζοντας τα µάρµαρα»: Αντικρίζοντας µε σεβασµό και αφοσίωση τα σωζόµενα µνηµεία

του παρελθόντος, σκύβοντας µε προσήλωση και αγάπη στον πολιτισµό και την παράδοση,

σπουδάζοντας µε επιµέλεια και µεράκι τα νοήµατα και τα διδάγµατά τους, καλλιεργώντας τη συ-

νείδηση της συνέχειας µέσα στο χρόνο.

– «Πίνοντας ήλιο κορινθιακό»: Βλ. απάντηση στην Εργασία 3 του σχολικού βιβλίου.

– «Φεύγω µε µια µατιά»: Η φυγή, η υπέρβαση της υπάρχουσας πραγµατικότητας (βλ. απάντηση

στην Εργασία 2 του σχολικού βιβλίου), γίνεται απλά, άµεσα και φυσικά, σαν αυθόρµητη και απρο-

σχεδίαστη ανταπόκριση στο κάλεσµα της (νέας) ζωής. Χωρίς λογικές σκέψεις και θεωρητικές

αναλύσεις, µόνο µε τη µαγική επίδραση των αισθήσεων. Η εγκεφαλικότητα και η λογική έχουν

πλέον παραχωρήσει τη θέση και τα πρωτεία τους στις αισθήσεις και τα συναισθήµατα.

– «∆ρασκελίζοντας αµπέλια θάλασσες»: Και εδώ υπάρχει µεικτή µεταφορά (όπως στους στί-

χους 6 και 7). Η φράση «αµπέλια θάλασσες» είναι µεν κλασικό µεταφορικό σχήµα (δηλαδή πα-

ροµοίωση χωρίς το συγκριτικό σαν) αλλά µε έντεχνη ασάφεια ως προς τι παραλληλίζεται µε τι:

τα αµπέλια είναι σαν θάλασσες ή το αντίστροφο; Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο Ελύτης υποβάλλει την

αίσθηση ότι το τοπίο είναι ενιαίο: γη, θάλασσα, ουρανός, είναι ένας ενιαίος χώρος (ο κόσµος)

που διασχίζεται από το ερευνητικό πάθος του ανθρώπου. Με τη συνηθισµένη παράσταση ενός

περιπλανώµενου, που περνά από χωράφια και ακρογιάλια, ο ποιητής εικονογραφεί την ανακά-

λυψη του χώρου.

– «Χώνω ... ανέµου»: Ο άνεµος/δέντρο κρύβει τους δικούς του ιδιαίτερους καρπούς. Αυτό που

υπονοείται εδώ είναι η υπερύψωση του πνεύµατος πάνω από τα γήινα δεδοµένα· ο άνθρωπος,

που έχει πλέον αποκαταστήσει τους αυθεντικούς δεσµούς του µε τη ζωή, που έχει αποκαθαρθεί

από το περιττό, το τεχνητό και το µαταιόδοξο, νιώθει ώριµος να επαναλάβει τη χειρονοµία των

πρωτόπλαστων και να κόψει τους καρπούς από το ∆έντρο της Γνώσης. Τώρα δε φοβάται τον κίν-

δυνο του «αµαρτήµατος», διότι έχει γνωρίσει το Κακό και το έχει απαρνηθεί/υπερβεί. Η φυσική

του αυτογνωσία, η επιστροφή στις ρίζες του, του επιτρέπουν να µυηθεί στα ενδότερα νοήµατα

του κόσµου.

– «Τα πράσινα ... όνειρά µου»: Πουλιά στο χρώµα της ελπίδας και της βλάστησης διασχίζουν

τη φαντασία και την ψυχή του ποιητή. Το όνειρο αναπτερώνεται, ο άνθρωπος ξεπερνά τον


«προσγειωµένο» ρεαλισµό και ξαναρχίζει να ονειρεύεται (δηλαδή να βλέπει πίσω από τα φαι-

νόµενα, να βιώνει τις καταστάσεις µε τρόπο συναισθηµατικό), η επιθυµία πετά πέρα από την

πεζή πραγµατικότητα.

™¯ÔÏÈ¿ÛÙÂ ÙË ÛˆÌ·ÙÈÎ‹ Û¯¤ÛË Ô˘ ¤¯ÂÈ Ô ÔÈËÙ‹˜ ÌÂ ÙË Ê‡ÛË ÛÙ· ÔÈ‹Ì·Ù· ÙÔ˘ ∂Ï‡ÙËÎ·È ÙÔ˘ °Î·Ó¿ Î·È ÂÂÓÙÔ›ÛÙÂ ÙÈ˜ ‰È·ÊÔÚ¤˜ ·Ó¿ÌÂÛ· ÛÙÈ˜ ‰‡Ô ÔÈËÙÈÎ¤˜ ·ÓÙÈÏ‹„ÂÈ˜.

Σούρουπο

Σούρουπο, σε γονυκλισία τα χρώµατα

και πώς πεθαίνεις χωρίς το πράσινο εκ γενετής.

Τα µάτια σου µε τον κίτρινο λίβα,

καµένη σοδειά τα χρόνια που έζησα.

Ας φεύγει ο µικρός σκαντζόχοιρος, δε γλιτώνει

τ’ αγκάθια µεγαλώνουν ανάποδα.

Ήµερο βράδυ

βελάζει σαν το χαµένο πρόβατο,

ζυγώνει στην πόλη κι αλλάζει προβιά,

σκύλος ή γάτα,

µε την τρίχα ορθή

κάτω από τόσους τροχούς.

Τι γυρεύεις εδώ ψυχή τραυλή,

µακριά από τα βοσκοτόπια της πατρίδας;

Οι φίλοι πέφτουν από ψηλά µπαλκόνια

στο άσπρο µπαµπάκι που τους καταπίνει.

Μιχάλης Γκανάς, Μαύρα λιθάρια,

εκδ. Κείµενα 1980, σελ. 33

3


ΕΛΥΤΗΣ

φως/ήλιος – ζωή/έρωτας – δηµιουργι-

κότητα/έκφραση – απόλαυση/χαρά –

πληρότητα/ολοκλήρωση – ακµή/ενέρ-

γητικότητα.

η φύση αναζωογονεί την ύπαρξη και η

εναρµόνιση µε τα µέτρα της αναµορφώ-

νει το πνεύµα του ανθρώπου.

ΓΚΑΝΑΣ

ηµίφως/νύχτα – θάνατος/ερήµωση –

αποτυχία/µαρασµός – ανασφάλεια/

κίνδυνος – στέρηση/απώλεια – παρακ-

µή/φθορά.

«φύση» είναι πια το αστικό περιβάλ-

λον/η πόλη, που καταστρέφει βιολογι-

κά, φθείρει ψυχολογικά, αλλοτριώνει.

ορίζουσες

έννοιες

βασική θέση

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΤΟΜΕΣ

¶ÔÈ· ·Ú·ÁˆÁÈÎ‹ ‰Ú·ÛÙËÚÈfiÙËÙ· ·ÂÈÎÔÓ›˙ÂÙ·È ÛÙÔ Ô›ËÌ·; ¡· ·Ó·Ê¤ÚÂÙÂ ÎÈ ¿ÏÏÂ˜,¿ÌÂÛ· Û˘Ó‰ÂfiÌÂÓÂ˜ ÌÂ ÙË Ê‡ÛË.

• Το ψάρεµα (αλιεία), στους στ. 4-5.

• Η γεωργία, η κτηνοτροφία, η υλοτοµία (κοπή δέντρων) κ.ά.

¶Ò˜ Û˘Ó‰¤ÂÙ·È ÌÔÚÊÔÏÔÁÈÎ¿ Ô ÛÙ. 6 ÌÂ ÙËÓ ÂÏÏËÓÈÎ‹ ÔÈËÙÈÎ‹ ·Ú¿‰ÔÛË; ¶ÔÈÔ ÌÂÙÚÈÎfiÊ·ÈÓfiÌÂÓÔ ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÙ·È Â‰Ò;

Ο στίχος 6 («Βρήκα τα φύλλα που ο ψαλ-

µός του ήλιου αποστηθίζει») είναι ιαµβικός

δεκαπεντασύλλαβος, δηλαδή το µέτρο του

είναι το πιο συνηθισµένο και κλασικό µέτρο

της νεοελληνικής παραδοσιακής ποίησης.

Προήλθε, πιθανόν, από την ευκαιριακή λαϊ-

κή στιχουργική των βυζαντινών χρόνων και

πέτυχε να εκφράσει µε πληρότητα το ρυθµι-

κό αίσθηµα της ελληνικής γλώσσας. Είναι ο βασικός στιχουργικός τύπος του δηµοτικού τραγουδιού,

αλλά γενικά είναι καθοριστική η παρουσία του σε όλο το φάσµα της νεοελληνικής ποίησης µετά το Βυ-

2

1


θετικό πνεύµα (άρνηση υποταγής στη

µοίρα – τολµηρή επανεξέταση των δε-

δοµένων της ζωής) και

αισιόδοξη ψυχολογία (πίστη στην

ανθρώπινη δηµιουργικότητα).

σχέση άµεση: το τοπίο είναι η οργανική

ενότητα φυσικού χώρου/ανθρώπου, το

«κοινωνικό τοπίο» είναι µεταβλητή πο-

λιτιστική συνθήκη.

αποδοχή των πρωτείων της κοσµο-

γονικής δύναµης του ανθρώπινου

πνεύµατος (αυτό και δηµιουργεί και

καταλύει τα περιβάλλοντα).

απογοήτευση (υποταγή στη «µοίρα» της

κοινωνικής πραγµατικότητας – βεβαιό-

τητα αποτυχίας) και

καταθλιπτική ψυχολογία (ο άνθρω-

πος δεν πρόκειται να ξαναβρεί τον εαυ-

τό του).

σχέση µεσολαβηµένη: µεταξύ ανθρώ-

που-φύσης παρεµβάλλεται η «ψευδοφύ-

ση» (τεχνητό πλαίσιο ζωής) του αστικού

κέντρου, οι «κοινωνικές συνθήκες» είναι

ακατανίκητη αντικειµενική δύναµη.

αποδοχή της καθοριστικής ισχύος

του «κοινωνικού περιβάλλοντος» (η

κοινωνία της αλλοτρίωσης είναι ισχυ-

ρότερη από τις αγνές προθέσεις του

πνεύµατος).

ψυχολογική

στάση

αξιολόγηση

σχέσης

Συνίζηση

Είναι η συνεκφώνηση δύο διαδοχικών φωνηέντων, κατά

τη ρυθµική απαγγελία, έτσι ώστε να αποφευχθεί η χα-

σµωδία και να λειτουργήσει σωστά το µέτρο. Είναι εξω-

τερική (δύο διαδοχικές λέξεις) και εσωτερική (µέσα στην

ίδια λέξη), π.χ. ή-λι-ος, και µε συνίζηση γίνεται ή-λιος.

φιλοσοφική

βάση

ζάντιο. Η παρεµβολή του εδώ, σ’ ένα ποί-

ηµα νεοτερικής τεχνοτροπίας, είναι τεκ-

µήριο αποκαλυπτικό της τολµηρής ποιητι-

κής δεξιοτεχνίας του Ελύτη αλλά και των

γόνιµων σχέσεών του µε τη εθνική ποιη-

τική παράδοση.

Επίσης µπορούµε να επισηµάνουµε

δύο εξωτερικές συνιζήσεις: α) «που ο»,

β) «ήλιου αποστηθίζει».


Χασµωδία

Είναι η κακόηχη διαδοχή φωνηέντων, που θεωρείται ποι-

ητικό ελάττωµα, γιατί «ξεχειλώνει» και κάνει πλαδαρό το

στίχο. Ως τεχνικές αντιµετώπισής της χρησιµοποιούνται η

κράση, η έκθλιψη, η συναίρεση και η συνίζηση. Και η χα-

σµωδία διακρίνεται σε εξωτερική και εσωτερική.

Γιώργος Σαραντάρης

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ·Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΟΥ

O ποιητής Γιώργος Σαραντάρης, γιος του Kωνσταντινουπολίτη εµποροβιοτέχνη ∆.

Σαραντάρη και της Mατθίλδης Σωτηρίου, γεννήθηκε στην Πόλη το 1908 και πέθα-

νε νεότατος, το 1941, στο Aλβανικό Μέ-

τωπο από τις κακουχίες του πολέµου.

Aπό τεσσάρων ετών εγκαταστάθηκε στην Iταλία, όπου

και πήρε ντοκτορά στη Nοµική επιστήµη απ’ το Πανεπιστήµιο

της Mπολόνια. Στην Eλλάδα επανήλθε το 1931, για να υπη-

ρετήσει τη στρατιωτική του θητεία και να ζήσει µόνιµα ασχο-

λούµενος µε την ποίηση και τη φιλοσοφία στο πλαίσιο των

γενικών πνευµατικών διεργασιών της Γενιάς του ’30.

Ήταν αντιπρόσωπος της νεοτερικής ποίησης, µε ολιγόστιχα ποιήµατα που τα διακρί-

νει µεταφυσικός λυρισµός. H ποίησή του ξεπερνά την επιφανειακή αισθηµατολογία

και διαθέτει πλούσιο φιλοσοφικό περιεχόµενο. O ίδιος αυ-

τοσυστηνόταν ως «ποιητής-φιλόσοφος» και θεωρείται ει-

σηγητής, στην Eλλάδα, της σκέψης του υπαρξισµού (ανήκε

στη χριστιανική του «πτέρυγα», µε ιδιαίτερες επιρροές

όµως από τους αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους Παρµενίδη

και Πλάτωνα).

Άνθρωπος ευαίσθητος, λεπτός και αισθαντικός, ζούσε

ασκητικά σε πνευµατική µόνωση, αφιερωµένος ολοκλη-

ρωτικά στην τέχνη και τη σκέψη. Πέθανε αβοήθητος στα

χιόνια, κάνοντας τον Oδυσσέα Eλύτη να γράψει (Aνοιχτά

χαρτιά, εκδ. Ίκαρος, Aθήνα, σελ. 255): «...θέλω... να κα-

ταγγείλω το επιστρατευτικό σύστηµα... που κατάφερε να

κρατήσει στα Γραφεία και στις Eπιµελητείες όλα τα χο-


Λογοτεχνική γενιά

Οµάδα πνευµατικών ανθρώπων, περί-που συνοµήλικων, που δηµιουργούν πά-νω κάτω κατά την ίδια περίοδο, µε έναβασικό πυρήνα κοινών χαρακτηριστικώνστις ιδέες και τις τάσεις. H Γενιά του ’30υποδηλώνει µια τέτοια οµάδα µε αυτό τοχρονικό ορόσηµο εµφάνισης.

Υπαρξισµός

Φιλοσοφικό ρεύµα µε αρχικό διαµορφωτή

το ∆ανό φιλόσοφο Σ. Kίρκεγκορ (1813-

1859). Προβάλλει ως βασική αρχή την ύ-

παρξη, δηλαδή την εσώτατη πνευµατική ου-

σία του κάθε ξεχωριστού ανθρώπινου ό-

ντος (εποµένως, δε µιλά για τον άνθρωπο

γενικά, αλλά για την κάθε ξεχωριστή προ-

σωπικότητα και πώς αυτή βιώνει και πραγ-

µατοποιεί το πνευµατικό της περιεχόµενο).

∆ιακρίνεται σε δύο τάσεις: µια χριστιανική

(Kίρκεγκορ, Xαϊντέγκερ, Γιάσπερς, Ποντύ)

και µια αθεϊστική (Ζ. Π. Σαρτρ).

2

Το έργο του

ντρόπετσα θηρία των αθηναϊκών ζαχαροπλαστείων και να ξαποστείλει στην πρώτη γραµµή το πιο

αγνό και ανυπεράσπιστο πλάσµα... Έπρεπε να φορτωθεί το γυλιό και τον οπλισµό των τριάντα οκά-

δων, για να χαθεί παραπατώντας µες στα χιονισµένα φαράγγια ένας ακόµη ποιητής, ένας ακόµη

αθώος στο δρόµο του µαρτυρίου... Φώναζε “βοήθεια” στους άλλους φαντάρους, αυτός ο Xριστια-

νός φώναζε “αδέρφια” και τ’ “αδέρφια” τον κοροϊδεύανε... Aπόµεινε σαν το κατατρεγµένο πουλί µέ-

σα στην παγωνιά... Περήφανος, µ’ ένα σώµα ελάχιστο και µια µεγάλη ψυχή...».

Ποίηση: Aγάπες του χρόνου (1933), Oυράνια (1934), Aστέρια (1935), Γράµµατα σε

µια Γυναίκα (1936), Στους φίλους µιας άλλης χαράς (1940). Πάντως, η ποιητική του

παραγωγή ήταν τουλάχιστον διπλάσια και στο σύνολό της έγινε γνωστή µε την πεντάτοµη έκδοση

των απάντων του το 1987 (Ποιήµατα, εκδ. Gutenberg).

∆οκίµια: Συµβολή σε µια Φιλοσοφία της Ύπαρξης (1937), H Παρουσία του Aνθρώπου (1938),

∆οκίµιο Λογικής σα θεωρία του Aπόλυτου και µη Aπόλυτου (1939).


Ερµηνευτική ανάγνωση

ΝΟΗΜΑΤΙΚΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ

Mε αφορµή το πρωινό ξύπνηµα ο ποιητής συνθέτει µια λυρική παράσταση της αφύπνισης της ίδιας

της ζωής.

H φύση επιδρά αναζωογονητικά καθαρίζοντας την ανθρώπινη ύπαρξη από τις άσχηµες και αν-

θυγιεινές επιρροές του αστικού χώρου και τρόπου ζωής, προκαλώντας ψυχική ανάταση και πνευ-

µατική ανανέωση. Έτσι, το άτοµο γίνεται ικανό να δει καθαρά ποιες καταστάσεις τού στερούν τη

χαρά και την πληρότητα και ποιες το ολοκληρώνουν και το απελευθερώνουν από τη φθορά και τη

ρουτίνα.

O αναγεννηµένος άνθρωπος, γεµάτος συναισθηµατική υγεία, µε φρεσκαρισµένες δυνάµεις

και αισιόδοξη ψυχολογία, αντικρίζει µε κέφι και δυναµισµό τη ζωή. Bγαίνει στο φως η πνευµατική

του αξία, που δεν µπορεί πλέον να της επιβληθεί κανείς εξωτερικός περιορισµός.


1η ενότητα («Ξυπνάµε … κύµατα»): Πρωινό ξύπνηµα σε θαλασσινό φόντο.

Tο ταυτόχρονο ξύπνηµα ανθρώπου και θάλασσας υπαινίσσεται τη στενότητα των δεσµών ανθρώ-

που-φύσης. Στο πλαίσιο αυτών των δεσµών, η φύση παρέχει την ενέργεια που αναζωογονεί την

ύπαρξη, την ανανεώνει και της εµπνέει κέφι και όρεξη για ζωή. H φύση –µε τη µορφή της πρωινής

θάλασσας– είναι φρεσκάδα, υγεία, δροσιά, καθαρός αέρας, ανοιχτός ορίζοντας, δηλαδή όσα

χρειάζεται ο άνθρωπος για µια ισορροπηµένη συναισθηµατική ζωή. Mε αναγεννηµένες τις εσωτε-

32 ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ


ρικές του δυνάµεις και µε ισχυρό πνεύµα αισιοδοξίας, ο άνθρωπος δε βιώνει πλέον τη µέρα ως

υποχρεωτική ρουτίνα που τον φθείρει αλλά ως πρόκληση για δηµιουργία που έχει τη γοητεία

και τη συγκίνηση µιας θαλασσινής περιπέτειας.

2η ενότητα («Στην καρδιά µας … τ’ ουρανού»): Απαλλαγή από το φορτίο της πόλης.

H ανανεωµένη ψυχική διάθεση µεταφράζεται σε αλλαγή της στάσης του ανθρώπου απέναντι στα

καθιερωµένα πρότυπα ζωής. O άνθρωπος έχει µεταµορφωθεί σε µια ισορροπηµένη και υγιή

πνευµατική ύπαρξη, που δίνει προτεραιότητα στον εσωτερικό της κόσµο. Aισθάνεται χαρά και

φρεσκάδα και δεν αντέχει το αποπνικτικό κλίµα της καθηµερινότητας. ∆εν επηρεάζεται και

δεν ελέγχεται πλέον από τον ευτελή και ασφυκτικό κόσµο της πόλης· έχει ανοίξει τα συ-

ναισθηµατικά του φτερά και είναι έτοιµος και ώριµος για υψηλότερα νοήµατα. Tο νόηµα της ζω-

ής του δεν περιορίζεται στις ταπεινές ανάγκες –επιθυµίες– και δραστηριότητες που φυλακίζουν

και φθείρουν την ύπαρξη σε ανούσιους και νοσηρούς τρόπους ζωής.

3η ενότητα («Ο ήλιος … να τη χωρέσει»): Ο ανανεωµένος άνθρωπος δε χωρά στα στενά όρια

του κόσµου.

O ήλιος που δεσπόζει (= κυριαρχεί, επιβάλλεται) στο χώρο παρουσιάζεται –υπαινικτικά– από

τον ποιητή µε τις ιδιότητες του παντεπόπτη (= αυτός που ελέγχει τα πάντα) και του παντοκράτορα·

το γεγονός ότι αυτός ο µεγαλειώδης φυσικός άρχοντας, είναι µικρός και λίγος απέναντι στη µέρα

(µε τα χαρακτηριστικά των στ. 8-9, δηλαδή σύµβολο µιας ανανεωµένης πνευµατικής κατάστα-

σης), φανερώνει τη δύναµη της αναγεννηµένης ύπαρξης. O ποιητής χρησιµοποιεί ένα «πα-

ράλογο» µεταφορικό σχήµα (µια µέρα που δε χωρά στον ήλιο) για να δείξει ότι η σκέψη του δεν

περιορίζεται στη φυσική αναζωογόνηση, αλλά αφορά κυρίως την ψυχική ανάταση και την πνευµα-

τική µεταµόρφωση (→ ο άνθρωπος βλέπει τον κόσµο µε άλλo µάτι). H µέρα δε χωρά στον ήλιο,

διότι το εσωτερικό φως του ανθρώπου (η αισιοδοξία, το κέφι, η πνευµατική χαρά) είναι πιο

ισχυρό και πιο έντονο από το φυσικό φως.

Ι∆ΕΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

Ψυχική ευφορία: µια χαρούµενη διάθεση διατρέχει το ποίηµα, µια φωτεινή συγκίνηση που

µέσω των αισθήσεων µεταβιβάζεται στην ψυχή.

Αισιοδοξία: εκφράζεται µε κέφι για ζωή και όρεξη για δηµιουργική δραστηριότητα και δια-

πνέεται από πνεύµα ενεργητικής συµµετοχής στον κόσµο. Eπικρατεί η αίσθηση ότι η ύπαρξη

δροσίζεται, το σώµα ξεσκουριάζει και ο άνθρωπος γίνεται πρωταγωνιστής των εξελίξεων.

Πνευµατικότητα: το στοιχείο που κυριαρχεί, είτε ρητά είτε υπαινικτικά, είναι η πρωτεύουσα

αξία και σηµασία της ανθρώπινης πνευµατικότητας. Όταν αυτή εκδηλωθεί, δηλαδή όταν ο άν-

θρωπος δώσει προτεραιότητα στον εσωτερικό του κόσµο, τότε καµιά εξωτερική ασχήµια δεν

µπορεί να του αντισταθεί.

Πνευµατική ανακαίνιση: ο στοχασµός του ποιητή δεν είναι ούτε φυσιολατρικός (δηλαδή δεν

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 33

εκφράζεται ένας επιφανειακός θαυµα-

σµός για «το µεγαλείο και την ωραιό-

τητα της φύσης») ούτε αισθηµατολογι-

κός (ο ποιητικός λόγος δεν αναλώνε-

ται σε ανιαρές παραστάσεις αφηρηµέ-

νων αισθηµάτων) ούτε βιολογικός

(δηλαδή το ποίηµα δεν απεικονίζει ω-

ραιοποιηµένο αυτό που λέµε στην κα-

θηµερινή έκφραση «ξαναφορτώνω

τις µπαταρίες µου»). Aυτό που τονίζε-

ται εδώ είναι ο εσωτερικός φωτισµός

της ύπαρξης, το δρόσισµα και η ανα-

νέωσή της, που αναπτερώνουν την

πνευµατική δύναµη. O άνθρωπος α-

ναζωογονείται από την καθαρή φυσι-

κή ενέργεια, κι αυτό τον κάνει ικανό

να δει πόσο βλαβερή και µάταιη είναι

η συµβατική αστική ζωή του.

Άρνηση της αλλοτρίωσης: η απώ-

θηση της πόλης δηλώνει ότι η συναι-

σθηµατική πληρότητα (= το να νιώθει

γεµάτος και ικανοποιηµένος από τη

ζωή) δεν µπορεί να προέλθει από ορ-

γανωµένα συστήµατα ζωής που υπο-

τάσσουν την καρδιά και τη σκέψη σε

τεχνητές ανάγκες και ανούσιες τυποποιη-

µένες δραστηριότητες.



H έµπνευση του ποιητή γεννιέται από το απλό βιολογικό γεγονός του πρωινού ξυπνήµατος.

Ένας άνθρωπος ξυπνά, σε κάποιο σηµείο µιας πόλης, και οι αισθήσεις του κυριεύονται απ’ τη δρο-

σιά της θάλασσας και τη φωτεινή θαλπωρή (= ζεστασιά, τρυφερότητα) του ήλιου. Aυτό είναι το ποιη-

τικό «σενάριο» και το σκηνικό µέσα στο οποίο ο ποιητής συλλογίζεται την κατάσταση και τη µοίρα της

ανθρώπινης ύπαρξης.


Αλλοτρίωση

Φιλοσοφικός όρος που γενικά δηλώνει την αποστέρηση της

ανθρώπινης ύπαρξης από στοιχεία που συνθέτουν την αυθε-

ντική της υπόσταση. Έτσι, ο άνθρωπος χάνει τον αληθινό

εαυτό του και γίνεται κάποιος άλλος (→ αλλοτριώνεται, γίνε-

ται ξένος προς την αληθινή του φύση). Bασικές ερµηνείες της

αλλοτρίωσης είναι:

α) Ο άνθρωπος, για να ζήσει κοινωνικά και να δηµιουρ-

γήσει πολιτισµό, παραχωρεί στο οργανωµένο κοινωνικό σύ-

νολο ένα µέρος των φυσικών του δικαιωµάτων. Έτσι, χάνει

ένα κοµµάτι της φυσικής του υπόστασης (Ζ. Ζ. Ρουσό).

β) Στα πλαίσια της ταξικής κοινωνίας, το προϊόν της εργα-

σίας το καρπώνονται και το διαχειρίζονται εκείνοι που κατέ-

χουν τα µέσα παραγωγής. Έτσι, οι πραγµατικοί δηµιουργοί

αυτού του προϊόντος (οι εργαζόµενοι) αισθάνονται αποκοµ-

µένοι από το ίδιο τους το δηµιούργηµα και ξένοι προς την ίδια

τους τη δραστηριότητα που παράγει αυτό το προϊόν. Mην

ελέγχοντας ούτε την εργασία τους ούτε το προϊόν της, αισθά-

νονται ξένοι προς την ίδια τους τη ζωή (Κ. Μαρξ).

γ) Η σχέση του ανθρώπου µε το Θεό, σχέση απόλυτης

και καθαρής αγάπης, αποτελεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο ο

άνθρωπος γίνεται Πρόσωπο (δηλαδή ολοκληρωµένη και συ-

νειδητή πνευµατική ύπαρξη). H αποκοπή από αυτή τη σχέση

(→ η Πτώση, η µονοµερής απόκλιση του ανθρώπου προς τα

υλικά πρότυπα ζωής, που εκτρέπει τον άνθρωπο απ’ την κατά-

σταση της σχέσης και του καλλιεργεί τα ένστικτα της εγωιστι-

κής απόλαυσης, προκαλώντας έτσι την εµφάνιση του Kακού)

µετατρέπει τον άνθρωπο σε µονόπλευρη φυσική οντότητα

χωρίς πνευµατικό βάθος, δηλαδή καταστρέφει την αυθεντική

του φύση (Ανατολικός Χριστιανισµός).

Yπό την επίδραση της αναζωογονητικής ενέργειας της καθαρής φύσης, η χαρωπή συγκίνηση αυτής

της συνηθισµένης εµπειρίας εξελίσσεται σε –ποιητικά διατυπωµένες– φιλοσοφικές σκέψεις σχετικά

µε τη βαθύτερη πνευµατική φύση του ανθρώπου.


Η γλώσσα θυµίζει καθηµερινή προφορική οµιλία· κοφτή και απέριττη (= χωρίς τίποτα το περιτ-

τό), µε απλά µεταφορικά σχήµατα, µεταδίδει ψυχολογικές αισθήσεις και πνευµατική συγκίνηση. Η

διατύπωση είναι σχεδόν επιγραµµατική, δηλαδή παρατηρείται νοηµατική πυκνότητα (σύνθετα νοή-

µατα σε λίγες λέξεις) έτσι ώστε ο αναγνώστης να προσηλωθεί στην πνευµατική ουσία που υποκρύ-

πτεται και να µη «χαθεί» στους χρωµατισµούς του λόγου.

Το ύφος του ποιήµατος είναι απλό και συναισθηµατικό. Υπάρχει εκφραστική λιτότητα, µε

απουσία περιττών διακοσµητικών στοιχείων (π.χ. υπάρχουν µόνο δύο επίθετα, «καινούρια»,

«καθαρή», και αυτά µε ειδικό συµβολικό φορτίο).

Υφολογική ιδιαιτερότητα του Σαραντάρη

Ο Σαραντάρης, ποιητής µε φιλοσοφικό στο-

χασµό, δεν καταφεύγει στις παραδοσιακές

ποιητικές µορφές και τεχνικές (συχνά, µάλι-

στα, η γραφή του ούτε κανονική σύνταξη και

στίξη δεν έχει), αλλά χρησιµοποιεί το λόγοως µέσο πνευµατικής επικοινωνίας. Το

προσωπικό ποιητικό του ύφος προσδιορίζε-

ται από τους εξής παράγοντες:

• αποδοχή του πνεύµατος της «καθα-ρής ποίησης» στο πλαίσιο των ιδιαίτε-

ρων φιλοσοφικών του πεποιθήσεων. Πι-

στεύοντας ότι ο Λόγος (= η καθαρή νόη-

ση, ο νους) είναι η βασική ιδιότητα της

ανθρώπινης ύπαρξης, φρονούσε (= είχε

την πεποίθηση, έκρινε, πίστευε) ότι η ποί-

ηση είναι ιδεώδης τρόπος για να µπορέ-

σει το ανθρώπινο πνεύµα να συλλάβει το

πνευµατικό βάθος των όντων και να πλη-

σιάσει το Απόλυτο (= την έσχατη πνευµα-

τική ουσία και –εν τέλει– το Θεό). Όχι,

όµως, αναπαριστώντας µε καλαίσθητο

τρόπο την εξωτερική εικόνα των πραγµά-

των, αλλά δηµιουργώντας µια υποβλητική

πνευµατική ατµόσφαιρα που οδηγεί τη σκέ-

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 35

«Καθαρή ποίηση»

Ποιητικό ρεύµα ευρωπαϊκής προέλευσης, γνωστό και ως

αισθητισµός (τέλη 19ου αι.). Εκπρόσωποί του: ο Έ. Ά.

Πόε (ο θεωρητικός θεµελιωτής του), ο Σ. Μπωντλαίρ, ο

Ό. Ουάιλντ, ο Γ. Φλωµπέρ, ο Π. Βαλερύ, ο Σ. Μαλλαρµέ

κ.ά. Με βασικό του δόγµα το «Η Τέχνη για την Τέχνη», θε-

µελιώνεται στην αρχή ότι η Τέχνη δεν εξυπηρετεί ούτε ηθι-

κούς ούτε διδακτικούς σκοπούς: είναι µια αυτόνοµη

πνευµατική έκφραση, αφοσιωµένη αποκλειστικά

στην αξία του Ωραίου. Ο καλλιτέχνης πρέπει, απλώς, να

προσανατολίζει τον αναγνώστη σε λεπτές πνευµατικές συ-

γκινήσεις που εξευγενίζουν το πνεύµα και καλλιεργούν την

αίσθηση της οµορφιάς. Ο αισθητισµός (κοινωνιολογικά)

εκφράζει µια πνευµατική διαµαρτυρία για την επικράτηση

πνευµατικών τάσεων (αυστηρός επιστηµονισµός, ψυχρός

ορθολογισµός, ιδιοτελής ατοµικισµός) που συνδέονταν

µε τη γοργή ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας και δηµιουρ-

γούσαν έναν τύπο ανθρώπου χωρίς σεβασµό στις πνευ-

µατικές αξίες, χωρίς συναισθηµατισµό και χωρίς αισθητι-

κή καλλιέργεια.

Γράφει ο Έ. Ά. Πόε: «...ούτε υπάρχει ούτε µπορεί να

υπάρξει έργο βαθύτερα αξιόλογο... από... το ποίηµα κα-

θαυτό... το ποίηµα που γράφτηκε αποκλειστικά χάριν του

ποιήµατος» (R. V. Johnson, Αισθητισµός, σελ. 75, εκδ.

Ερµής, σειρά «Η Γλώσσα της Κριτικής» / 9, 2004). Έτσι,

καθιστά σαφές ότι ο αισθητισµός έχει ως καλλιτεχνικό

ιδεώδες την αισθητική τελειότητα της µορφής του έργου.

ψη στο αθέατο πνευµατικό περιεχόµενο. Μέσω της σκέψης και της έκφρασής της (→ οι έννοιες → οι

λέξεις) ο άνθρωπος εµβαθύνει στην ουσία του εαυτού του· έτσι, σηµειώνει ο ίδιος ότι «ο στίχος

είναι το πιο σύντοµο µέσο επικοινωνίας του εαυτού µας µε τη σκέψη µας και µε τη φαντασία µας»

(Mario Vitti, H Γενιά του Τριάντα – Ιδεολογία και Μορφή, εκδ. Ίκαρος, 1979, σελ. 91).

• ατελής γνώση της ελληνικής γλώσσας, λόγω της πολυετούς διαµονής του στην Ιταλία (θυµί-

ζοντας, έτσι, την ανάλογη ιδιαιτερότητα του ∆. Σολωµού).

• ισχυρές αλλά δηµιουργικά αφοµοιωµένες επιρροές από τον πρωτοποριακό Ιταλό ποιητή

Ουνγκαρέττι (→ εκφραστική λιτότητα, αµεσότητα, περιεκτική απόδοση υπαρξιακών βιωµάτων).

• διαφοροποίηση από τη µελαγχολική αισθηµατολογία της ποιητικής του «καρυωτακισµού».

ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ∆ΟΜΗ

Το ποίηµα ανήκει στη νεοτερική ποιητική τάση. Χαρακτηρίζεται από συνεχόµενη ποιητική ανάπτυξη,

δηλαδή αποτελείται από µία µόνο στροφική ενότητα.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

α) Σχήµα ανελικτικό (= σταδιακά ανοδικό), κλιµακωτή νοηµατική και συναισθηµατική διάρθρω-

ση, µε φυσική µετάβαση σε διαδοχικά επίπεδα: αφύπνιση («Ξυπνάµε») → νέα συνείδηση και αί-

σθηση («και η θάλασσα ... τ’ ουρανού») → υπέρβαση («Ο ήλιος ... να τη χωρέσει»).

β) Το ποίηµα οργανώνεται µε δύο διαφορετικούς πρωταγωνιστές:

• «Ξυπνάµε ... τ’ ουρανού» – Υποκείµενο ο άνθρωπος, η ύπαρξή του, που τοποθετείται µεταξύ γης

και ουρανού, όπου και βιώνει µε διαφορετικό τρόπο τα πράγµατα και τις καταστάσεις.

• «Ο ήλιος ... να τη χωρέσει» – Υποκείµενο του νοήµατος η «µέρα», δηλαδή ένας τρόπος ζωής/

ενέργειας και µια πνευµατική αίσθηση του κόσµου που έχει ξεφύγει από τα συνηθισµένα

µέτρα.

γ) Το γενικό νόηµα διαπερνάται από τρεις καίριες αντιθέσεις:

• «θάλασσα» – «πόλη»: η αντιθετική παράσταση της ανανεωτικής δροσιάς (φρεσκάδα, καθα-

ρή ατµόσφαιρα, υγεία, χαρά) και του ασφυκτικού εγκλεισµού (µαρασµός, νοσηρότητα, ρουτί-

να, κατάθλιψη)

• «γη» (→ πόλη) – «ουρανός»: το φθαρτό (µικρό, στενό, ευτελές, προσωρινό) απέναντι

στο αιώνιο (µεγάλο, υψηλό, απεριόριστο, βαθύ, πνευµατικό).

• «ήλιος» – «µέρα»: το κοσµικό φως σε συγκριτική αναλογία µε το εσωτερικό φως της αν-

θρώπινης πνευµατικότητας.

ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

θάλασσα: φύση, υγεία, δροσιά, ανανέωση, χαρά, παλµός, περιπέτεια

όραση: βλ. Συµπληρωµατική εργασία 1.

προχωρούµε: κίνηση, εξέλιξη, ενεργητικότητα, πρόοδος


µέρα: το ανθρώπινο τοπίο

µαίανδρος: βλ. Πρόσθετη τοµή 1

καρδιά – πόλη: βλ. απάντηση στην Εργασία 1

του σχολικού βιβλίου

ουρανός: βλ. Εσωτερική αρχιτεκτονική

ήλιος: η κυριαρχία των φυσικών µέτρων και

ιδιοτήτων

µνήµη: βλ. Συµπληρωµατική εργασία 1.


• Μ ε τ α φ ο ρ έ ς

«όραση καινούρια», «Η µέρα έχει µαιάνδρους», «Στην καρδιά ... Την πόλη», «Ο ήλιος ... γη µας»,

«Με όραση ... καθαρή», «Τόσο µεγάλωσε» (υποκείµενο: η µέρα), «Που ο ήλιος ... χωρέσει»

(αντικείµενο: η µέρα).

• Π ρ ο σ ω π ο π ο ί η σ η

«η θάλασσα ξυπνά µαζί µας».

• Π α ρ ο µ ο ί ω σ η

«Η µέρα έχει … κύµατα» (η µέρα παροµοιάζεται µε την κυµατιστή θάλασσα).

• Ε ν δ ι ά δ υ ο ί ν

«Με θάλασσα και κύµατα».

• Έ λ λ ε ι ψ η

Μεταξύ των στ. 6-7 παραλείπεται ο συ-

ντακτικά απαραίτητος συµπλεκτικός σύν-

δεσµος «και».

Μεταξύ των στ. 8-9 απουσιάζει η άµεση

αντιθετική σύνδεση «αλλά» ή «όµως».


TÈ ÂÓÓÔÂ› Ô ÔÈËÙ‹˜ ÁÚ¿ÊÔÓÙ·˜ «™ÙËÓ Î·Ú‰È¿ Ì·˜ ·‰ÂÈ¿Û·ÌÂ (ÚÔÛˆÚÈÓ¿)/ TËÓ fiÏË»;

Το ποίηµα κυριαρχείται από την ανατολή µιας καινούριας ηµέρας, από το ξύπνηµα της ζωής µέσα

σ’ έναν καθαρό και αναζωογονητικό φυσικό χώρο, που το περίγραµµά του το δίνουν η διαύγεια του

ήλιου και η υγιεινή δροσιά της θάλασσας.

1

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 37

Σύµβολο

Λέξη που χρησιµοποιείται όχι µε την κυριολεκτι-

κή σηµασία της, αλλά ως ερέθισµα για να σχηµα-

τιστούν ιδέες και εντυπώσεις λιγότερο ή περισ-

σότερο συναφείς (= σχετικές, παραπλήσιες, συγ-

γενείς) µε την κυριολεκτική σηµασία. Αποτελεί

βασικό ποιητικό κώδικα µετάδοσης βαθύτερων

νοηµάτων και αισθηµάτων.

Σχήµα εν διά δυοίν

Σχήµα εν διά δυοίν έχουµε όταν µια έννοια αποδίδεται

µε δύο λέξεις, συµπλεκτικά συνδεόµενες (µε το και),

που κανονικά η µία (συνήθως η δεύτερη) είναι προσδιο-

ρισµός της άλλης. Αυτή η χρήση της παρατακτικής σύν-

δεσης, που αποσυνδέει και τονίζει ξεχωριστά δυο στοι-

χεία αρχικά ενωµένα, είναι ένας ευχάριστος πλεονασµός

που ζωηρεύει το λόγο και δίνει έµφαση στο νόηµα.


Ο άνθρωπος, µε ανανεωµένες φυσικές δυνάµεις και µε ακµαία ψυχική διάθεση, χωρίς το συ-

ναισθηµατικό κλίµα που δηµιουργούν οι άσχηµες περιστάσεις της καθηµερινότητας, παραδίδεται στη

λυτρωτική επίδραση της φύσης. Αυτή πλέον κυβερνά την ύπαρξη και ορίζει νέες επιθυµίες και νέες

δυνατότητες.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η πόλη (σύµβολο ενός αφύσικου, ανθυγιεινού και ασφυκτικού τρόπου ζωής,

που αποκόπτει τον άνθρωπο από τις φυσικές του ρίζες και του δηµιουργεί ολέθριες ψευδείς ανάγκες)

παύει να ελέγχει τη ζωή και να καθορίζει τα συναισθήµατα. Ο αναγεννηµένος άνθρωπος εκµηδενίζει την

άσχηµη επιρροή της. Η άσχηµη όψη των κτιρίων και των δρόµων, οι θόρυβοι και η βρόµικη ατµό-

σφαιρα, το άγχος και η υπερένταση, η καταθλιπτική κυριαρχία του τσιµέντου και των µηχανών, η

ανούσια απορρόφηση από ασήµαντους υλικούς στόχους, όλα αυτά εξαφανίζονται µέσα στην αφύπνι-

ση του συναισθηµατικού κόσµου (→ η καρδιά), που γίνεται πλέον ο µοναδικός αληθινός κόσµος.

Ο ποιητής αποτυπώνει τη σύντοµη συγκίνηση µιας στιγµής (το πρωινό ξύπνηµα), κατά την οποία ο

άνθρωπος αποκαθιστά τους βαθύτερους ψυχικούς δεσµούς του µε τη φύση και λέει «προσωρινά»,

αφού σε λίγο θα ξαναρχίσει ο κύκλος της µίζερης καθηµερινότητας. Απλώς, ο ποιητής θέλει να τονί-

σει τις αποκαλυπτικές αλήθειες που κρύβονται σε απλές φευγαλέες στιγµές, που περνούν απαρατήρη-

τες γιατί έχουµε τυφλωθεί από την απατηλή λάµψη του πολιτισµού. Αισθάνεται υγιής, καθαρός, δυ-

νατός και αρµονικός, ξαναβρίσκει την οµορφιά τη δική του και των πραγµάτων. Αποδεσµεύει την κατα-

πιεσµένη συναισθηµατική του ενέργεια (δίνει έµφαση στα συναισθήµατα/στις εσωτερικές του ανάγκες

και επιθυµίες και όχι στους ψυχρούς διανοητικούς υπολογισµούς και στις ανούσιες κοινωνικές συµ-

βάσεις) και βλέπει τον κόσµο µε την αισιόδοξη µατιά του πνευµατικού όντος, που αναζητά τη χαρά

και την πληρότητα µακριά από τις νοσηρές συνθήκες, τις άχαρες δραστηριότητες, τις ευτελείς αξίες,

τις κενές ανέσεις και τα συναισθηµατικά δεσµά του πολιτισµού.

¶ÂÚÈÁÚ¿„ÙÂ ÙÔ ÚˆÈÓfi Í‡ÓËÌ·, ÌÂ ‚¿ÛË ÙË ‰È¿ıÂÛË Î·È Ù· Û˘Ó·ÈÛı‹Ì·Ù· ÌÂ Ù· ÔÔ›·ÙÔ ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÈ Ô ÔÔÈËÙ‹˜.

Το ποίηµα δε «φωτογραφίζει» το πρωινό ξύπνηµα σαν να είναι αυτονόητη βιολογική ρουτίνα· του

αποδίδει τα χαρακτηριστικά µιας δηµιουργικής αναγέννησης της ύπαρξης µε τρόπο φυσικό και «αυτόµα-

το» (δεν υπάρχουν συλλογισµοί και «αναλύσεις» παρά µόνο αισθήσεις και σιωπηλές συγκινήσεις).

Κυριαρχεί µια αίσθηση αναζωογόνησης (σωµατικής ξεκούρασης και πνευµατικής γαλήνης), το-

νισµένη διακριτικά από τη φρεσκάδα και τη δροσιά που υπονοούνται στην παράσταση της θάλασ-

σας. Ο άνθρωπος βγαίνει από τη νυχτερινή ανάπαυση µε τονωµένη και ακµαία την ύπαρξή του.

Έτσι, βιώνει µια ανανεωµένη ορµή ζωής και µια ενεργητική ψυχολογία· δε νιώθει σκουριασµένος

και στατικός, δε διακατέχεται από νωθρότητα, πλήξη και µαταιότητα. Είναι καινούριος και προχω-

ρά, είναι δυνατός και δρα. Μια αισιόδοξη παρόρµηση δηµιουργικότητας τον κυβερνά.

Το τοπίο της ζωής («η µέρα»), σε µια εικαστική αλληγορία (: παραβολή µε εικόνες) όπου οι µαί-

ανδροι (βλ. Πρόσθετη τοµή 1) παραλληλίζονται µε τα κύµατα της θάλασσας, βιώνεται ως ανοιχτή

θάλασσα και, έτσι, ο ατοµικός βίος προσλαµβάνει τον περιπετειώδη χαρακτήρα του ταξιδιού· στα

µάτια του ποιητή δεν υψώνεται το καταθλιπτικό θέαµα της αστικής καθηµερινότητας αλλά η µυστη-

2


ριώδης γοητεία της απέραντης θάλασσας. Το βίωµά του έχει ξεφύγει από τις πληκτικές συµβάσεις

της καθηµερινότητας και είναι γεµάτο από κίνηση, ροή και παλµό.

Κέφι για ζωή, µατιά αισιόδοξη και πίστη στον εαυτό του γίνονται τα ψυχοσυναισθηµατικά «εργα-

λεία» που αναδιαµορφώνουν τη σχέση του µε τον κόσµο. Η πόλη (η παρακµή και η αποσύνθεση της

ύπαρξης µέσα στα τεχνητά πλαίσια του πολιτισµού) µπαίνει στο περιθώριο, και αυτός –γεµάτος εσω-

τερική χαρά1– ανακαλύπτει τον προορισµό του (την εικόνα τ’ ουρανού»). Η ψυχική του ευφορία και η

αίσθηση πληρότητας ξεπερνούν την προσωρινότητα των υλικών πραγµάτων και βρίσκουν τις πηγές

τους στα υψηλότερα πνευµατικά νοήµατα.

Η επιβλητική παρουσία του ήλιου είναι πλέον πολύ φτωχή και µικρή µπροστά στην αναγεννηµένη

ύπαρξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος, πληµµυρισµένος από καθαρή φυσική ενέργεια που τη µεταµορ-

φώνει σε πνευµατική ζωτικότητα, νιώθει ικανός να υπερβεί τα στενά φυσικά µέτρα.

™Â ÔÈ· ÛËÌÂ›· ÙÔ˘ ÎÂÈÌ¤ÓÔ˘ Ê·›ÓÂÙ·È ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ Ë ¯·ÚÔ‡ÌÂÓË ‰È¿ıÂÛË ÛÙÔ ÍÂÎ›ÓËÌ·ÙË˜ Î·ÈÓÔ‡ÚÈ·˜ Ì¤ÚÚ·˜; ¶Ò˜ ÂÙ˘¯·›ÓÂÈ Ô ÔÈËÙ‹˜ Ó· ÌÂÙ·‰ÒÛÂÈ ÙËÓ ·ÈÛÈfi‰ÔÍË ÂÈÎfiÓ· ÙÔ˘ÎfiÛÌÔ˘;

Ο ποιητής, κυριευµένος από τις εξυγιαντικές και αναζωογονητικές επιρροές του φυσικού χώ-

ρου, πληµµυρίζεται από έντονα θετικά συναισθήµατα.

Η χαρά του εκφράζεται ως:

– αίσθηση ότι όλος ο κόσµος/η φύση ξυπνά µαζί του. Ο κύκλος της ζωής ξαναρχίζει µε όλο το

πλούσιο περιεχόµενό του (στ. 1).

– αίσθηση ταύτισης µε το θαλασσινό στοιχείο, που, είναι συνδεδεµένο µε τη γένεση, τη φύση, τη

µοίρα, την εύθυµη και ανέµελη εκδηλωτικότητα του ζωντανού ανθρώπου, που τον εισάγει σ’

ένα συναισθηµατικό κλίµα δροσιάς, ανεµελιάς, παιχνιδιού και που του καλλιεργεί ψυχολογία

υγείας και φρεσκάδας (στ. 1).

– αίσθηση λύτρωσης από το δυσάρεστο και καταπιεστικό φορτίο της καθηµερινότητας (στ. 5-6).

– αίσθηση απόλυτης κυριαρχίας του φωτός (στ. 8).

– αίσθηση δηµιουργικής ανάτασης που δεν τη χωρά ο τόπος (στ. 12-14).

Μια αισιόδοξη αντίληψη2 για τον κόσµο κυριαρχεί στο ποίηµα. Τα πράγµατα δεν είναι στάσιµα και

η ζωή δεν είναι ανεξέλιχτη. Το σχήµα της «καινούριας όρασης» αποδίδει µεταφορικά την ανακαίνιση

του εσωτερικού τρόπου µε τον οποίο ο άνθρωπος αφοµοιώνει και αξιολογεί την εµπειρία της ζωής.

Αυτή η πνευµατική ανανέωση κάνει τη ζωή να «προχωρήσει» (ρήµα εξαιρετικά παραστατικό που συµ-

3

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 39

1. Στη φιλοσοφία του Σαραντάρη η «χαρά» δεν είναι ένα τυπικό συναίσθηµα· δηλώνει την ψυχική απόλαυση που απορρέει

(= πηγάζει, αναβλύζει) από την πνευµατική ολοκλήρωση.

2. Η ποίηση του Σαραντάρη εκφράζει µια συνειδητή αντίθεση προς το πεσιµιστικό (= απαισιόδοξο) πνεύµα και το κατα-

θλιπτικό κλίµα των νεοροµαντικών ποιητών του ’20 (Λαπαθιώτης, Φιλύρας, Άγρας, Ουράνης) και, κυρίως, του Κ.

Καρυωτάκη. Θα πρέπει, πάντως, να σηµειώσουµε ότι ο «καρυωτακισµός» δεν ήταν µια εύκολη ποίηση ροµαντικής

µελαγχολίας αλλά µια σύνθετη πνευµατική αντίδραση στην παρακµιακή κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας.

βολίζει το νόηµα της κίνησης και της εξέλιξης, άρα το ξεπέρασµα της συνήθειας, της αδράνειας και

της στασιµότητας). Έτσι προσδιορίζεται µια θετική και ενεργητική ψυχολογία (άρνηση της πνευµατικής

νωθρότητας και του συναισθηµατικού µαρασµού), που υπερνικά τις δυσµενείς επιρροές (την πόλη)

και δίνει φτερά στην ανθρώπινη δηµιουργικότητα (τώρα µπορεί να «φτερουγίσει» ελεύθερα στο

πνευµατικό σύµβολο του «ουρανού»). Ο αναγεννηµένος άνθρωπος τελειοποιεί τη δηµιουργική του

δύναµη αποκαθιστώντας την «καθαρή µνήµη» (δηλαδή αποκτά συνολική εικόνα της ζωής, σφαιρική

αντίληψη των πραγµάτων έτσι όπως αυτά διαµορφώνονται στη ροή του χρόνου, δε θαµπώνεται η

κρίση του από το εφήµερο και το άµεσο). Ο αισιόδοξος στοχασµός του Σαραντάρη θεµελιώνεται

στην πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ύπαρξη διαθέτει ένα αγνοηµένο πνευµατικό βάθος· η επιστροφή του αν-

θρώπου στις αυθεντικές πνευµατικές του ρίζες (το «ξύπνηµά» του) απελευθερώνει δηµιουργική δύ-

ναµη ζωής, που δεν τη χωράνε τα φυσικά µεγέθη και µπορεί να µεταµορφώσει τον κόσµο.

ÃˆÚÈÛÙÂ›ÙÂ ÛÂ ÔÌ¿‰Â˜ Î·È ÔÚÁ·ÓÒÛÙÂ ÌÈ· ¤ÚÂ˘Ó· ÁÈ· ÙË ‰È·¯ÚÔÓÈÎ‹ Â›‰Ú·ÛË ÙË˜ ı¿Ï·ÛÛ·˜ÛÙËÓ Î·ıËÌÂÚÈÓÓ‹ ˙ˆ‹, ÛÙÔÓ ÔÏÈÙÈÛÌfi Î·È ÛÙË ‰È·ÌfiÚÊˆÛË ÙË˜ ·ÓıÚÒÈÓË˜ „˘¯ÔÏÔÁ›·˜ÛÙÔ˘˜ ÌÂÛÔÁÂÈ·ÎÔ‡˜ Ï·Ô‡˜3. ∑ËÙ‹ÛÙÂ ·fi ÙÔ˘˜ Î·ıËÁËÙ¤˜ ÙË˜ πÛÙÔÚ›·˜, ÙˆÓ £ÚËÛÎÂ˘ÙÈÎÒÓÎ·È ÙË˜ °ÂˆÁÚ·Ê›·˜ Ó· Î·ıÔ‰ËÁ‹ÛÔ˘Ó ÙËÓ ¤ÚÚÂ˘Ó¿ Û·˜.

Kαθηµερινότητα: ∆ιατροφικές συνήθειες (µεσογειακή διατροφή, ψάρια/θαλασσινά) – βιο-

ποριστικές δραστηριότητες (ψάρεµα, ναυτικά επαγγέλµατα, εµπόριο, τουριστικές υπηρεσίες) –


3. Mεσόγειος (αρχ. < µεσο- + -γειως < -γαιως < -γεως < γαία: γη· αυτό που βρίσκεται στο εσωτερικό της ξηράς, µα-

κριά από τη θάλασσα).

H θαλάσσια έκταση (2.966.000 τ.χλµ.) που απλώνεται µεταξύ της Eυρώπης προς βορράν και δυσµάς (επικοινωνία

µε Aτλαντικό ωκεανό µέσω του Στενού του Γιβραλτάρ), της Aσίας προς ανατολάς και της Aφρικής προς Nότον (στα

νοτιοανατολικά, επικοινωνία µε την Eρυθρά Θάλασσα µέσω της ∆ιώρυγας του Σουέζ). Oµοθερµικός θαλάσσιος

όγκος µε εύκρατες κλιµατολογικές συνθήκες (ήπιες µεταβολές θερµοκρασίας, ισχυροί άνεµοι, µεγάλη ηλιοφάνεια)

και βλάστηση ιδιαίτερης ταυτότητας στα περιβρεχόµενα εδάφη («Mεσογειακό τοπίο»).

Aνήκε σε αρχαιότατη θάλασσα µε το όνοµα Tηθύς, η οποία, στο απώτατο γεωλογικό παρελθόν, χώριζε τις ηπειρωτι-

κές µάζες της Eυρασίας και της Aφρικής. Yπήρξε το λίκνο πολιτισµών και η φιλόξενη εστία λαών που έβαλαν το ιδιαί-

τερο στίγµα τους στην πολιτιστική διαδροµή της ανθρωπότητας (Έλληνες, Kυκλαδίτες, Kρήτες, Mυκηναίοι, Aιγύπτιοι,

Λατίνοι, Eτρούσκοι, Φοίνικες, Eβραίοι, Xετταίοι, ιταλικές πόλεις, Άραβες κ.ά.). Έγινε πεδίο ανταγωνισµού κρατών,

καλλιέργειας και σύνθεσης φιλοσοφικών ιδεών (Iωνία), διαµόρφωσης και διάδοσης θησκειών (Xριστιανισµός,

Iσλάµ) κ.λπ. Iστορικός χώρος συνάντησης και επικοινωνίας πολιτιστικών παραδόσεων, που οι αµοιβαίες επιρροές

τους προσδιόρισαν την ιδιαίτερη µεσογειακή πολιτισµική ταυτότητα.

Σήµερα (µε σοβαρά οικολογικά προβλήµατα: π.χ. µόνο το 5% της µεσογειακής λεκάνης καλύπτεται από δάση), το

«ανθρώπινο περιβάλλον» της Mεσογείου αποτελείται από τα εξής κράτη: Eλλάδα, Kύπρος, Iσπανία, Γαλλία, Iταλία,

Mάλτα, Σλοβενία, Kροατία, Σερβία, Mαυροβούνιο, Aλβανία (Ευρώπη), Tουρκία, Συρία, Λίβανος (η αρχαία Φοινί-

κη), Iσραήλ/Παλαιστίνη (Ασία), Aίγυπτος, Λιβύη, Tυνησία, Aλγερία, Mαρόκο (Αφρική).

∆ιαθεµατική δραστηριότητα

ψυχαγωγία (κολύµβηση, θαλασσινά παιχνίδια και σπορ) – αρχιτεκτονική (κατασκευές σύµφωνες

µε τη φωτεινότητα και το ήπιο κλίµα του χώρου, τους ανέµους και την υγρασία του).

Πολιτισµός: Tέχνη (η θάλασσα και η θαλασσινή ζωή κυριαρχούν στις καλλιτεχνικές εκδηλώ-

σεις) – οικονοµία (ναυτιλία, αλιεία, εµπόριο, µεταφορές, τουρισµός) – θρησκεία (θεοί και άγιοι θα-

λασσινοί, η µεταφορά τελετουργιών στη θάλασσα, π.χ. στην Kάλυµνο περιφορά του Eπιταφίου µέ-

σα στα νερά, ιεροπραξίες για την εύνοια της θάλασσας) – επικοινωνία (πολιτιστικές ανταλλαγές,

διάδοση ιδεών και παραδόσεων) – ιστορία/πολιτική (έµφαση στη ναυτική ισχύ, θαλασσοκράτει-

ρες δυνάµεις, πειρατικές δραστηριότητες).

Ψυχοσύνθεση: Φιλελεύθερο φρόνηµα, ενεργητικότητα και αισιοδοξία, συναισθηµατισµός και

ζωηρή φαντασία, αγάπη για τα ταξίδια και τάσεις ονειροπόλησης, παρορµητικότητα και ενθουσια-

σµός µαζί µε κυκλοθυµικές τάσεις, περισσότερο ένστικτο και λιγότερη θετική σκέψη. Mια ψυχολο-

γία ανοιχτή, ζωντανή και απρόβλεπτη όπως η Mεσόγειος.

¶Ò˜ ÂÚÌËÓÂ‡ÂÙÂ ÙÔ ÛÙ›¯Ô «ªÂ fiÚ·ÛË Î·È ÌÓ‹ÌË Î·ı·Ú‹»;

H χρήση της έννοιας «µνήµη» ανατρέπει το νατουρα-

λιστικό σκηνικό του ποιήµατος και φανερώνει την πρό-

θεση του ποιητή να εκφράσει βαθύτερα συναισθήµατα

και νοήµατα. H «όραση» δηλώνει τη βιοφυσική ιδιότητα

υποδοχής και επεξεργασίας των οπτικών ερεθισµάτων,

αλλά και (συµβολικά) την αντίληψη για τον κόσµο, αυτό

που λέµε στην καθοµιλουµένη «πώς βλέπουµε τα πράγ-

µατα». H «µνήµη» είναι οι αποθηκευµένες γνώσεις και

εµπειρίες, όσα έχουν εντυπωθεί στη συνείδηση και µας

έχουν υποβάλει µια ορισµένη άποψη για τη ζωή και την

πραγµατικότητα. H «όραση» και η «µνήµη» είναι τα εργα-

λεία/τα φίλτρα µε τα οποία το έλλογο ον διαµορφώνει

την προσωπική του εικόνα για τον κόσµο (τις αξίες και

τις αρχές µε τις οποίες οργανώνει τη ζωή του).

O Σαραντάρης είχε φιλοσοφία «πνευµατοκρα-

τική»4, και µε βάση αυτή θεωρούσε ότι η αληθινή όψη

1

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 41

Συµπληρωµατικές εργασίες

Νατουραλισµός

Ο νατουραλισµός (φυσιοκρατία < λατ. natura

= φύση) είναι [ΦIΛOΣOΦIA] αντίληψη για τον

κόσµο που θεωρεί τη φύση ως τη µόνη υπαρ-

κτή πραγµατικότητα και, συνεπώς, αποδέχεται

την αυθεντία της επιστήµης και αρνείται το κύ-

ρος κάθε µεταφυσικής αρχής· [TEXNH] η τε-

χνοτροπία που βασίζεται σε στοιχεία και εικό-

νες του φυσικού κόσµου· καλλιτεχνικό κίνηµα

του 19ου αι. (Eµίλ Zολά) που πρεσβεύει την

ακριβή απεικόνιση της πραγµατικότητας (φυσι-

κής και κοινωνικής) και έχει άµεση συγγένεια

µε το ρεαλισµό. Στην Eλλάδα νατουραλιστικές

επιδράσεις έχουν δεχτεί ο A. Kαρκαβίτσας, ο

Γρ. Ξενόπουλος κ.ά.

4. Aνήκε στη φιλοσοφική τάση του σπιριτουαλισµού (< λατ. spiritulis < spiritus: πνεύµα, πνοή· πνευµατοκρατία), πιστεύο-

ντας ότι η ουσία των όντων είναι το καθαρό και απόλυτο πνεύµα και ότι αυτό που θεωρούµε ως πραγµατικότητα είναι

απλώς µια παράσταση (µια εικόνα, ένα πλάσµα, ένα είδωλο) που την κατασκευάζει το πνεύµα µας, και η οποία µας υπο-

βάλλει ψευδείς ανάγκες και µας στερεί τη γνήσια χαρά. Έτσι, θεωρούσε ότι ο Λόγος (= η σκέψη, η νόηση, η πνευµατικό-

τητα) είναι το µέσο µε το οποίο µπορεί ο άνθρωπος να καταρρίψει το επιβεβληµένο είδωλο του κόσµου και να διαµορ-

φώσει µια πνευµατική ζωή µε χαρούµενη πληρότητα.

του κόσµου είναι άλλη από αυτή που κατασκευάζουµε στο µυαλό µας, ότι αυτό που έχουµε ενώπιόν

µας είναι ένα παραπλανητικό είδωλο. Aυτό που προέχει είναι να ανακαλύψουµε την αλήθεια και την

πραγµατική οµορφιά που αποκρύπτονται απ’ αυτό το είδωλο, να αποκτήσουµε καθαρή εικόνα.

H καθαρότητα της µνήµης και της όρασης δηλώνει ότι ο άνθρωπος τώρα (στο πλαίσιο αυτού του

«πρωινού ξυπνήµατος», δηλαδή αυτής της φυσικής αναζωογόνησης και της συναισθηµατικής αναγέν-

νησης) αποκτά τη λυτρωτική πνευµατική δυνατότητα να βλέπει/βιώνει τον κόσµο µε απόλυτη διαύγεια και

όπως πραγµατικά είναι. ∆εν εννοεί, βέβαια, ότι τώρα βλέπει σωστά, π.χ., τα δέντρα. Eννοεί ότι α) δεν

παραπλανάται από αξίες και είδωλα που αποπροσανατολίζουν και διαφθείρουν την ανθρώπινη φύση

(π.χ. δεν αναλογεί στην πνευµατική και ηθική µας ποιότητα να υποφέρουµε σε ακαλαίσθητες πολυάν-

θρωπες πόλεις ζώντας ανταγωνιστικά και καταναλωτικά) και β) ανακαλύπτει το βαθύτερο νόηµα της

ζωής και της ύπαρξης του ανθρώπου.

H ουσία αυτού του στίχου βρίσκεται στην πεποίθηση του ποιητή ότι το βίωµα της φυσικής ωραιό-

τητας, υγείας και αρµονίας (απ’ το οποίο µας αποξενώνει ο τεχνητός και ευτελής τρόπος ζωής της πό-

λης) απελευθερώνει την κρυµµένη πνευµατική µας ενέργεια (→ η πνευµατικότητα και το συναίσθηµα κυ-

ριαρχούν), και έτσι ανακαλύπτουµε την πραγµατική εικόνα της ζωής και του κόσµου, τις πηγές της

αληθινής χαράς, απόλαυσης και πληρότητας.

TÔ Ô›ËÌ· ÙÔ˘ MfiÚ¯Â˜ ÌÔÚÂ› Ó· ·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÂ› ‡ÌÓÔ˜ ÛÙË ‰È·¯ÚÔÓÈÎ‹ (·fi ÙË ı¿Ï·ÛÛ·ÙÔ˘ Ì‡ıÔ˘ ÛÙË ı¿ÏÏ·ÛÛ· ‰È¿ÊÔÚˆÓ ÈÛÙÔÚÈÎÒÓ ÛÙÈÁÌÒÓ) Î·È ‰È·ÔÏÈÙÈÛÌÈÎ‹ ‰È¿ÛÙ·ÛË ÙË˜ı¿Ï·ÛÛ·˜ (Ë ı¿Ï·ÛÛ· ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎÒÓ ÔÔÏÈÙÈÛÌÒÓ). EÓÙÔ›ÛÙÂ ÙÈ˜ ‰È·ÊÔÚ¤˜ Î·È ÙÈ˜ ÔÌÔÈfi-ÙËÙ¤˜ ÙÔ˘ ÌÂ ÙÔ Ô›ËÌ· ÙÔ˘ ™·Ú·ÓÙ¿ÚË.

Η θάλασσα

Θάλασσα. Πρώιµη5 θάλασσα. Θάλασσα του Oδυσσέα

κι εκείνου του άλλου Oδυσσέα

που ο λαός του Iσλάµ6 αποκαλούσε

Σεβάχ Θαλασσινό7. H θάλασσα των γκρίζων

2


5. Πρώιµος, -η, -ο: πρόωρος, ανολοκλήρωτος, ατελής.

6. Iσλάµ (> αραβ. islam: η ευσεβής απόλυτη υπακοή στο θέληµα του Θεού· ισλαµισµός > µουσουλµανισµός < αραβ.

muslim: ο απόλυτα αφοσιωµένος στο Θεό, µωαµεθανισµός): η µονοθεϊστική θρησκεία (Aλλάχ > αραβ. Al-ila-h: ο

θεός) που ίδρυσε ο Mωάµεθ στην Aραβία τον 7ο αι. µ.X. Kατάγεται από τις πρωτόγονες θρησκευτικές δοξασίες των

Aράβων νοµάδων, µε έντονες επιρροές από το Xριστιανισµό, τον Iουδαϊσµό και το Μανιχαϊσµό. Bασίζεται στο Kο-

ράνι (κωδικοποίηση της απόλυτης αλήθειας που αποκαλύφθηκε στο Mωάµεθ), που περιλαµβάνει αναλυτικές υποδεί-

ξεις για τη ρύθµιση της ατοµικής και συλλογικής ζωής σε όλες τις λεπτοµέρειες. Aριθµεί, σήµερα, περισσότερο από

ένα δισεκατοµµύριο πιστούς σε όλο τον κόσµο (οι Άραβες είναι το ένα πέµπτο· µεγαλύτερα ισλαµικά κράτη είναι η

Iνδονησία και το Πακιστάν).

7. Σεβάχ Θαλασσινός: παιδική φιγούρα της αραβικής λαϊκής παράδοσης, θρυλικός για τα περιπετειώδη θαλασσινά ταξί-

δια του.

κυµάτων του Έρικ του Eρυθρού8, ψηλά στην πρύµνη

και του ιππότη9 εκείνου που έγραφε ταυτόχρονα

το έπος10 και την ελεγεία11 της πατρίδας του

στα Tενάγη12 της Γκόας13.

Θάλασσα του Tραφάλγκαρ14. Aυτή που ύµνησε,

µες στη µακραίωνη ιστορία της, συχνά η Aγγλία,

η δύσβατη θάλασσα που βάφτηκε σε ένδοξο αίµα

στην καθηµερινή πρακτική του πολέµου.

H ασίγαστη θάλασσα που την ήµερη αυγή

την αναρίθµητη άµµο αρµενίζει.

Xόρχε Λουίς Mπόρχες, Tο χρυσάφι των τίγρεων,εκδ. Ύψιλον, 1988, σελ. 42, µτφρ. ∆ηµ. Kαλοκύρης

Oµοιότητες

Αµφότερα είναι ποιήµατα νεοτερικής τεχνοτροπίας µε ευρείας κλίµακας χρήση των συµβόλων (βλ.

Αισθητικές – Τεχνικές παρατηρήσεις και αµέσως µετά «∆ιαφορές») και µε κοινό θεµατικό στοιχείο τη

θάλασσα (στο Σαραντάρη εν µέρει, στον Mπόρχες αποκλειστικά) όσον αφορά τη σχέση της µε τον

άνθρωπο και τις επιδράσεις της σ’ αυτόν. H σηµασία της θάλασσας παρουσιάζεται καθοριστική

για τη διαµόρφωση και την εξέλιξη του ανθρώπου – είτε αυτή τοποθετείται σε υποκειµενική και

υπαρξιακή βάση (Σαραντάρης) είτε εξετάζεται ως ιστορική και κοινωνική διαδικασία (Mπόρχες).

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 43

8. Έρικ ο Eρυθρός: ηρωική µορφή του βασικού θρύλου των Σκανδιναβών Bίκινγκς. Οι Βίκινγκς ήταν πολεµοχαρής και

επεκτατικός λαός της βόρειας Eυρώπης, µε εξαιρετικές επιδόσεις στη ναυπηγική και τη ναυσιπλοΐα, ο οποίος µεταξύ

του 7ου και του 11ου αι. µ.X. πραγµατοποιούσε συνεχείς ναυτικές στρατιωτικές εξορµήσεις (συνδυάζοντας την πειρα-

τεία και το εµπόριο µε τις εξερευνήσεις) φτάνοντας µέχρι τις καναδικές ακτές του Λαµπραντόρ.

9. Λουίζ Bαζ ντε Kανόενς (1524-1580): ο εθνικός ποιητής της Πορτογαλίας. Στο πολύστιχο ποίηµά του Lusiadas (επι-

κό, στο πρότυπο της Aινειάδας), και µε αφορµή το εξερευνητικό ταξίδι του θαλασσοπόρου Bάσκο ντα Γκάµα στις Iνδίες

το 1498, εξυµνεί την αποικιακή εξάπλωση των Πορτογάλων δικαιώνοντας κι εξιδανικεύοντας την εθνική τους ιστορία.

10. Έπος: µία από τις βασικές µορφές της ποιητικής τέχνης (οι άλλες: λυρική και δραµατική ποίηση), µε πολύστιχα –έµµετρα–

αφηγηµατικά έργα όπου εξιστορούνται συµβάντα θαυµαστά και κατορθώµατα/περιπέτειες εκλεκτών προσώπων. Προέρχε-

ται από τη λαϊκή/οµαδική προφορική δηµιουργία και οι ρίζες του ανάγονται στο απώτερο παρελθόν.

11. Ελεγεία: µορφή της λυρικής ποίησης που ανάγεται στους αρχαίους νεκρικούς θρήνους, αλλά σταδιακά εξέφρασε και άλλες

ισχυρές συγκινήσεις. Πάντως γενικά ταυτίζεται µε το πένθιµο συναισθηµατικό κλίµα.

12. Το τέναγος: έκταση µε ρηχά νερά κοντά σε αµµώδεις παραλίες, λίµνες ή εκβολές ποταµών· έλος, βαλτότοπος.

13. Γκόα: λιµάνι της Iνδίας, κέντρο του πορτογαλικού αποικιακού δικτύου (15ος-16ος αι. µ.X.), είχε τη φήµη της «Bαβυλώ-

νας του εµπορίου και της ακολασίας», δηλαδή διεφθαρµένης πόλης που προσέλκυε τους τυχοδιώκτες όλου του κό-

σµου.

14. Tραφάλγκαρ: θαλάσσια περιοχή νότια της Πορτογαλίας, όπου ο αγγλικός στόλος (21 Oκτωβρίου 1805) καταναυ-

µάχησε τον ενωµένο γαλλοϊσπανικό στόλο του M. Nαπολέοντα, εδραιώνοντας την ισχύ του αγγλικού ναυτικού και

θεµελιώνοντας την κυριαρχία της Aγγλίας στη θάλασσα· έτσι δηµιουργήθηκε η παγκόσµια βρετανική αποικιοκρατική

αυτοκρατορία.

Kαι οι δύο δηµιουργοί αναγνωρίζουν την πρωτεύουσα ισχύ, γοητεία και αξία της θάλασσας και καθι-

στούν σαφές ότι η αλλοίωση της βαθιάς σχέσης µαζί της (όποια µορφή κι αν λάβει: π.χ. εξωφυσι-

κός τρόπος ζωής/«πόλη» στο Σαραντάρη και συµφεροντολογική εκµετάλλευσή της στον Mπόρχες)

επιδρά βλαπτικά έως τραγικά στον άνθρωπο.

∆ιαφορές

O εγκωµιαστικός λόγος του Mπόρχες δοµείται σε τρεις διαστάσεις.

– ∆ιαχρονική: προβάλλονται οι ποικίλες µορφές της µόνιµης σχέσης του ανθρώπου µε τη θά-

λασσα κατά τη διαδοχή των ιστορικών εποχών, από τη µυθολογία (Oδυσσέας, Σεβάχ) έως τα

βεβαιωµένα ιστορικά γεγονότα στην εξέλιξή τους (νεότερες ναυτικές επιχειρήσεις, εξερευνή-

σεις, ανακαλύψεις).

– ∆ιαπολιτισµική: φωτίζεται ο διαφορετικός τρόπος µε τον οποίο βίωσε ο κάθε πολιτισµός τη

θεµελιώδη σχέση ανθρώπου-θάλασσας. H «περιπετειώδης θάλασσα» των µεσογειακών/ανα-

τολικών µύθων, η «σκοτεινή θάλασσα» των βόρειων τολµηρών επιδροµέων, η «ηρωική θάλασ-

σα» των πρωτοπόρων εξερευνητών, η «σκληρή θάλασσα» των κρατών που προωθούσαν τα

συµφέροντα και τις φιλοδοξίες τους.

– Ιστορική/πολιτική: H θάλασσα παρουσιάζεται και ως πεδίο όπου εκδηλώθηκε το µαταιόδοξο

πνεύµα της κερδοσκοπίας και της αρχοµανίας· από τον κατακτητικό πόλεµο της Tροίας και τις

πειρατικές εξορµήσεις των Bίκινγκς µέχρι τη βίαιη αποικιοποίηση της αµερικανικής ηπείρου και

της Iνδίας και την πολεµική δηµιουργία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Aντίθετα, η στοχαστική ποιητική του Σαραντάρη ξεφεύγει απ’ τον ιστορικό χρόνο και προσηλώ-

νεται σε στιγµές και αισθήσεις του φυσικού κύκλου σε σχέση µε τον εσωτερικό κόσµο του ανθρώ-

πινου υποκειµένου (το πνευµατικό και συναισθηµατικό βάθος της ύπαρξης που δεν κυβερνάται από

τους «νόµους» της ιστορίας, της βιολογίας και του χρόνου). Oι πολιτισµικές καταστάσεις και εξελί-

ξεις δεν τον ενδιαφέρουν, αφού η δική του µατιά είναι φιλοσοφική (ερευνά τη βαθύτερη ουσία

των όντων και το νόηµα της ζωής), υπαρξιακή (στρέφεται στο εσωτερικό πνευµατικό πρόσωπο

του ανθρώπινου όντος και όχι στις εξωτερικές µορφές της πολιτισµικής του δραστηριότητας), συ-

ναισθηµατική (βιώνει και προβάλλει λεπτές συναισθηµατικές συγκινήσεις).

H σκέψη του Mπόρχες τοποθετείται µέσα στα όρια της ιστορίας και του φυσικού κόσµου·

ο προβληµατισµός του είναι ρεαλιστικός και τα συναισθήµατά του φυσικά. O Σαραντάρης, όµως, έχει

σκέψη φιλοσοφική που χρησιµοποιεί το φυσικό γεγονός του ξυπνήµατος ως πρόσχηµα/αφορµή

για να διεισδύσει σε βαθύτερα πνευµατικά νοήµατα· ο δικός του προβληµατισµός κινείται έξω

από τις καταναγκαστικές συνθήκες που επιβάλλουν στην ανθρώπινη ύπαρξη οι ιστορικοί και φυσικοί

νόµοι.

Στο ποίηµα του Mπόρχες υποκείµενο είναι η θάλασσα, σ’ αυτήν επάνω προβάλλονται οι ανθρώ-

πινες δραστηριότητες. Στο ποίηµα του Σαραντάρη, όµως, κυριαρχικός παράγοντας είναι η ανθρώ-

πινη ύπαρξη· αυτή δίνει νόηµα στα πράγµατα.


Στον Mπόρχες τα σύµβολα είναι κύρια ονόµατα, που το καθένα τους αντιπροσωπεύει µια ιστο-

ρική κατάσταση (µε το ανάλογο κοινωνικό και πνευµατικό νόηµα). Στο Σαραντάρη τα σύµβολα είναι

αφηρηµένες έννοιες κι αυτό δυναµώνει το φιλοσοφικό χαρακτήρα του ποιήµατος.

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΤΟΜΕΣ

TÈ Ô‰ËÏÒÓÂÈ Ë ¤ÓÓÔÈ· «Ì·›·Ó‰ÚÔ˜»;

Tα ελικοειδή γραµµικά σχέδια που κοσµούν τα αγγεία κυρίως από το 12ο-8ο αι. π.X., περίοδος

που αποκλήθηκε «Μεσαίωνας της ελληνικής αρχαιότητας» (η περίοδος µετά την «κάθοδο των ∆ω-

ριέων» και την καταστροφή του µυκηναϊκού πολιτισµού) ονοµάστηκαν µαίανδροι από το µικρασιατι-

κό ποταµό Mαίανδρο και αντιπροσωπεύουν τη λεγόµενη Γεωµετρική Tέχνη (λόγω της γραµµικής

µορφής των διακοσµητικών µοτίβων).

Aυτή η γεωµετρική τεχνοτροπία είναι παρούσα και σε παλαιότερες εποχές (ήδη από την τέταρτη

χιλιετία) και σε άλλους πολιτισµικούς χώρους (Mεσοποταµία, κεντρική Eυρώπη). Στην Eλλάδα,

όµως, αυτή η σχηµατική (: βασιζόµενη σε επιφανειακά περιγράµµατα, χωρίς βάθος και προοπτική)

καλλιτεχνική έκφραση παύει να είναι η απλοϊκή αποτύπωση των εξωτερικών σχηµάτων (δείγµα ότι ο δη-

µιουργός «βλέπει» τη φύση ως απρόσωπη και ακατανόητη κατάσταση, στην οποία υποτάσσεται αντι-

γράφοντας απλώς τα σχήµατά της, αφού δεν µπορεί να εννοήσει τις µορφές ζωής που περικλείουν)

και αποκτά συνειδητή καλλιτεχνική αρµονία (δείγµα πνευµατικής προόδου, που εκφράζει την ισχυρο-

ποίηση της νόησης έναντι του τυχαίου, του απρόβλεπτου και του ακατανόητου των ενστίκτων και

των φυσικών καταστάσεων). Eποµένως, οι µαίανδροι ναι µεν ανήκουν σε µια «σκοτεινή» εποχή πο-

λιτιστικής στασιµότητας, αλλά προαναγγέλλουν το ξύπνηµα του ανθρώπινου πνεύµατος, που θα φανε-

ρωθεί µε λαµπρότητα στα κλασικά χρόνια.

Παράλληλα, συµβολίζουν και ένα πνεύµα λιτότητας, απλότητας και φυσικότητας, µια απόρριψη του

περιττού και του επιτηδευµένου (= προσποιητού, τεχνητού).

Aκόµα, αν τους δούµε ως ζωγραφική τεχνοτροπία που δε βασίζεται στην προοπτική (= η απόδο-

ση του βάθους, η γραφική αναπαράσταση ενός αντικειµένου –επίπεδης επιφάνειας– έτσι ώστε να

αποδίδονται και οι τρεις διαστάσεις του όπως τις αντιλαµβάνεται η όραση), θυµίζουν τη βυζαντινή

αγιογραφία που σχηµατοποιεί τις µορφές για να υποδείξει το πνευµατικό νόηµα και βάθος (και ας µη µας

διαφεύγει η χριστιανική συνείδηση του Σαραντάρη).

Tέλος, συµβολίζουν την πορεία της ζωής και του πνεύµατος, που δεν είναι οµαλή και ευθύγραµµη

αλλά ταραχώδης και περιπετειώδης. Άλλωστε, για το Σαραντάρη, η ύπαρξη είναι ένα επίπονο και πε-

ριπετειώδες πνευµατικό άθληµα, µε ουσία, κίνητρο και έπαθλο την πνευµατική πληρότητα και χαρά.

°È·Ù› Ô ÔÈËÙ‹˜ ÚËÛÈÌÔÔÈÂ› ÙÔ ·ã ÚfiÛˆÔ ÏËı˘ÓÙÈÎÔ‡;

Πρόθεση του ποιητή είναι να αποδώσει τα βιώµατα και τις συγκινήσεις του όχι ως αποµονωµένες

2

1

•˘Ó¿ÌÂ Î·È Ë ı¿Ï·ÛÛ· Í˘Ó¿ Ì·˙› Ì·˜ 45

ατοµικές καταστάσεις (δηλαδή ως κάτι που συµβαίνει σ’ αυτόν και αφορά µόνο τον ίδιο), αλλά ως

νοήµατα που αντιστοιχούν σε βαθύτερες συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης γενικά.

O λυρισµός του είναι µεν υποκειµενικός (εκφράζει προσωπικά συναισθήµατα → αυτό είναι και

το κύριο γνώρισµα του λυρικού ποιητικού είδους), αλλά έχει φιλοσοφική διάσταση (είναι συστηµα-

τικός στοχασµός πάνω στη φύση και τη µοίρα της ανθρώπινης ύπαρξης).

∆εν είναι ο µοναδικός άνθρωπος που έχει υπάρξει ποτέ και δε ζει µόνος του στον υπάρχοντα κό-

σµο. Στην έκφρασή του υπονοούνται οι άνθρωποι των πόλεων του σύγχρονου κόσµου. Tο

«εµείς», ως υποκείµενο αυτού του ποιήµατος, είναι οι άνθρωποι που συνωστίζονται στις αφιλόξε-

νες µεγαλουπόλεις και ονειρεύονται µια υγιή, φυσιολογική και αξιοπρεπή καθηµερινότητα, είναι γε-

νικά ο άνθρωπος που έχει στερηθεί την αυθεντική χαρά της πνευµατικής ολοκλήρωσης.


Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου

∞ı‹Ó·

Αµαλία Τσακνιά

∏ fiÏË

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩN ∆ΗΜΙΟΥΡΓΩΝ

Ο ποιητής Νίκος Ασλάνογλου γεννήθηκε το 1931 στη Θεσσαλονίκη από

γονείς Μικρασιάτες, που έφτασαν στη συµπρωτεύουσα µετά την Καταστροφή

του 1922, και πέθανε στην Αθήνα το 1996. Έκανε σπουδές Γαλλικής Φιλολο-

γίας στη Θεσσαλονίκη, την Αίγυπτο και τη Γαλλία. Ασχολήθηκε από νεαρή ηλικία µε την ποίηση

(πρωτοεµφανίζεται 21 ετών, µε τη συλλογή «Θάλασσα και ποίηση», χρησιµοποιώντας το όνοµα

Νίκος-Αλέξης Α.), διευθύνοντας ταυτόχρονα µια µικρή οικογενειακή επιχείρηση.

Ο ποιητικός του λόγος είναι λιτός και επικεντρώνεται στην οµορφιά που χάνεται.

Η Αµαλία Τσακνιά (1932-1984) έζησε στην Αθήνα. Υπήρξε για δεκαπέντε χρόνια στέλεχος

φαρµακευτικής εταιρείας και ήταν σύζυγος του ποιητή και κριτικού Σπύρου Τσακνιά. Η Αµαλία Τσα-

κνιά ασχολήθηκε από νεαρή ηλικία µε την ποιητική τέχνη και το 1977 κυκλοφόρησε –µε δικές της

δαπάνες– συγκεντρωτική έκδοση των ποιηµάτων της υπό τον τίτλο «Το ∆έντρο». Μελέτησε σε βά-

θος την κινεζική ποίηση, της οποίας αντιπροσωπευτική ανθολογία δηµοσίευσε το 1953.

Το ποιητικό έργο του Ασλάνογλου είναι περιορισµένο σε έκταση: «∆ύσκολος θά-

νατος» (1954, από όπου και το ποίηµα του σχολικού βιβλίου), «Ο Θάνατος του

Μύρωνα» (1960), «Ποιήµατα για ένα καλοκαίρι» (1963), «Νοσοκοµείο εκστρατείας» (1973) κ.ά.

∆ιακρίθηκε για τις µεταφράσεις των έργων του Αρ. Ρεµπό.


Λογοτεχνική ταυτότητα

Το πνεύµα του Ασλάνογλου είναι ρεαλιστικό. Η γραφή του δε βασίζεται ούτε σε σύµβολα ούτε σε αφη-



3

ρηµένα νοήµατα. Μέσω της παραστατικής αποτύπωσης πραγµατικών όψεων της καθηµερινότητας

διεγείρει αισθήσεις και συγκινήσεις. Είναι ένα ποίηµα ρεαλιστικών καταγραφών και διαπιστώσεων.

Το ποίηµα της Τσακνιά έχει χαρακτήρα ψυχολογικό. ∆εν προσηλώνεται στην εικόνα των πραγ-

µάτων, αλλά στο αθέατο «µυστικό» τους νόηµα. Συνδυάζει ποικίλες συµβολικές αναφορές για να

υποβάλει µια αίσθηση της σύγχρονης αστικής ζωής.

Θεµατική συγκρότηση ΘΕΜΑ

Ο Ασλάνογλου αναφέρεται στο υποβαθµισµένο αστικό περιβάλλον, στις αβίωτες συνθήκες της

απρόσωπης µεγαλούπολης.

Η Τσακνιά εστιάζει στην ψυχική υπερένταση που προκαλείται από τους εντατικούς ρυθµούς και

το ανταγωνιστικό πνεύµα της σύγχρονης αστικής καθηµερινότητας.

Ερµηνευτική ανάγνωση ΝΟΗΜΑΤΙΚΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ

Και τα δύο ποιήµατα ασχολούνται µε το φαινόµενο-πρόβληµα της σύγχρονης πόλης. Προσεγγίζο-

ντας το καθένα από µια ιδιαίτερη σκοπιά (= οπτική γωνία, άποψη, αντίληψη, πρίσµα), οδηγούνται

στην κοινή πικρή διαπίστωση ότι πρόκειται για ένα ανυπόφορο περιβάλλον, ιδιαιτέρως εχθρι-κό προς τον άνθρωπο και τις ανάγκες του.

Στο ποίηµα του Ασλάνογλου δεσπόζουν η ασχήµια και η νοσηρότητα τουαστικού κέντρου. Η νεότερη πόλη είναι ένας ακαλαίσθητος, ανθυγιεινός

και αφιλόξενος χώρος, που µέσα του η ανθρώπινη ζωή χάνει το νόηµα και

την αξία της. Είναι ένα γυµνό και σκληρό τοπίο θανάτου, όπου ο άνθρωπος εξορίζεται και η ζωή νεκρώ-

νεται. Η σύγχρονη πόλη είναι ένας τεχνητός κόσµος, που αποξενώνει τον άνθρωπο από τις παραδο-

σιακές µορφές ζωής, που τις χαρακτήριζε απλότητα και φυσικότητα. Ο αστικοποιηµένος άνθρωπος

εγκλωβίζεται σ’ ένα τεχνητό περιβάλλον, αδιάφορο για τις πραγµατικές ανάγκες του. Το αστικό κέντρο

δηµιουργείται µε προχειρότητα και ψυχρή πρακτικότητα, για να στεγάσει τους πληθυσµούς που εγκα-

ταλείπουν την ύπαιθρο. ∆εν εκφράζει την αισθητική των ανθρώπων ούτε προσαρµόζεται στις ψυχικές

και συναισθηµατικές τους διαθέσεις. Είναι ένα µαζικό οικιστικό µοντέλο, απρόσωπο και τυποποιηµένο,

που βασίζεται στη φτηνή τεχνολογία µαζικής χρήσης. Σ’ αυτά τα πλαίσια, χάνονται η αρµονική συνύ-

παρξη µε το περιβάλλον, η αίσθηση του ωραίου, η επικοινωνία. Μολυσµένος αέρας, άθλιες κατα-

σκευές, έλλειψη υποδοµών συνθέτουν µια κατάσταση µιζέριας και αρρώστιας, που σκοτώνει τη ζωή.

Το ποίηµα της Τσακνιά εµβαθύνει στο ψυχολογικό περιεχόµενο της ζωής

στην πόλη. Η πόλη δεν είναι ένα σύνολο κτισµάτων και δρόµων· είναι ένας

τρόπος ζωής, δηλαδή ένα µοντέλο κοινωνικών και ανθρώπινων σχέσεων.

Η πόλη εκφράζει τον αστικό τρόπο ζωής, που θεµελιώνεται στην

48 ΝΙΚΟΣ-ΑΛΕΞΗΣ ΑΣΛΑΝΟΓΛΟΥ / ΑΜΑΛΙΑ ΤΣΑΚΝΙΑ

Το υποβαθµισµένοαστικό περιβάλλον

Το άγχος καιη ανασφάλεια της

σύγχρονης αστικής ζωής

επιδίωξη της ατοµικής ωφέλειας (επιβίωση, επιτυχία) και στον ανταγωνισµό. Οι ρυθµοί

ζωής είναι έντονοι και εξαντλητικοί, ο άνθρωπος ζει µέσα στο άγχος να ανταποκριθεί στις υποχρε-

ώσεις του, να πετύχει τους µαταιόδοξους στόχους του, να βγει νικητής από τον ανταγωνισµό µε

τους συνανθρώπους του. Εδώ η ζωή είναι διαρκής πόλεµος και αβέβαιη συναλλαγή. Το ανταγωνι-

στικό άτοµο πρέπει να είναι πάντα άγρυπνο και «ετοιµοπόλεµο», για να µην «του τη φέρουν», για να

µην το ξεπεράσουν οι ταχύτατες εξελίξεις. Έτσι η ζωή χάνει τους φυσικούς βιορυθµούς της και την

εσωτερική της γαλήνη. Ο άνθρωπος ζει µέσα στην υπερένταση και την ανασφάλεια.


Το κάθε ποίηµα αποτελεί µία ακέραιη νοηµατική ενότητα.

ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΕΜΒΑΘΥΝΣΗ

Ο Ασλάνογλου αντλεί την έµπνευσή του από το αποκρουστικό πρόσωπο της µεταπολεµικής Αθήνας.

Έγραψε το ποίηµα το 1946, όταν ακόµα δεν είχε υπερενταθεί το φαινόµενο της αστυφιλίας, αλλά

ήταν ευδιάκριτα τα θλιβερά σηµάδια της αστικοποίησης.

Ο ποιητής βιώνει µια βαθιά αίσθηση θανάτου και παρακµής, αντικρίζοντας την ασχή-

µια των κατοικιών, την αθλιότητα των δρόµων, τις ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης («µια

µυρωδιά γκαζιού1 και κίτρινης λαδοµπογιάς2»). Καταθλίβεται, καθώς διαπιστώνει ότι πίσω από το

µύθο του εκµοντερνισµού κρύβεται το απεχθές πρόσωπο της άσχηµης και βρόµικης µαζικής ζωής.

Εκεί που οι άλλοι βλέπουν πρόοδο και εξέλιξη, αυτός αναγνωρίζει φτώχεια, ευτέλεια και κακοµοιριά.

Και οργανώνει την τραγικότητα του λόγου του µε άξονα µια «αόρατη» αντίθεση: απ’ τη µια στέκεται το

αστικό κέντρο (που υποδηλώνει «εκπολιτισµό» και υπερπληθυσµό) κι απ’ την άλλη προβάλλει η «γυ-

µνή πολιτεία» (που υποδηλώνει την έλλειψη υποδοµών και την καταστροφή της ανθρώπινης ζωής).

Ανάµεσα στον πολυδιαφηµισµένο «µύθο της προόδου» και στην οικτρή όψη της «γυµνής πολι-

τείας» ο ποιητής τοποθετεί τον εαυτό του ως συµµέτοχο αυτού του δράµατος. Μιλά για «πρωινό µε

άδειες καρέκλες», τονίζοντας ότι η ζωή απουσιάζει, δεν µπορεί να ευδοκιµήσει µέσα σ’ αυτό το αφι-

λόξενο περιβάλλον. Βρίσκεται µέσα σ’ ένα πολυάνθρωπο αστικό κέντρο, αλλά το δικό του βίωµα εί-

ναι η ερηµιά και η εγκατάλειψη· όχι, βέβαια, γιατί πέθαναν ξαφνικά όλοι οι άνθρωποι, αλλά γιατί

η διάχυτη βροµιά και ακαλαισθησία (= ασχήµια, έλλειψη γούστου) δεν είναι συνθήκες αντάξιες του

ανθρώπου.

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 49

1. Γκάζι: το φωταέριο, εύφλεκτο αέριο µείγµα που χρησιµοποιείται για φωτισµό, θέρµανση και οικιακές εργασίες.

2. Λαδοµπογιά: υλικό βαφής τοίχων, που παρασκευάζεται από χρωστικές ουσίες, λάδι και διάφορα διαλυτικά και στε-

γανωτικά υλικά. Το ελαιόχρωµα.

Ο Ασλάνογλου χρησιµοποιεί τις παραπάνω έννοιες ως σύµβολα της αστικής οργάνωσης και αισθητικής της κατοικίας,

για να υπογραµµίσει τον τυποποιηµένο, ψυχρό και ανθυγιεινό χαρακτήρα των κατασκευών. Η υπαινισσόµενη απάρνη-

ση των φυσικών υλικών (φωτιά, το φυσικό χρώµα της πέτρας, το ξύλο) δηλώνει την επικράτηση ενός οικιστικού προ-

τύπου που βασίζεται στη µαζική τεχνολογία, στην οµοιοµορφία, στην ευτέλεια των υλικών.

Η ζωή δεν είναι µια τυπική βιολογική ρουτίνα, αλλά η εµπειρία της πληρότητας και της οµορφιάς

µέσα στον κόσµο· όταν αυτός ο κόσµος συντίθεται από ρύπανση, ευτέλεια (= φθήνια, χαµηλή αξία)

και µαζικότητα, τότε ακυρώνονται οι όροι της ευτυχίας και της αξίας. Τότε δεν υπάρχει ζωή. Γι’ αυτό

ο ποιητής παρουσιάζει το τοπίο της πόλης µε τα χαρακτηριστικά ενός ερηµικού σκηνικού όπου κυ-

ριαρχεί η αίσθηση του θανάτου.

Οι «άδειες καρέκλες» µάς πληροφορούν ότι κάποτε εδώ υπήρξαν άνθρωποι, αλλά τώρα έχουν

εξαφανιστεί. Η έλλειψη δρόµων («εδώ δεν έχει δρόµους») µας πληροφορεί για τον πρόχειρο και

αυθαίρετο τρόπο µε τον οποίο οικοδοµείται το αστικό κέντρο (η έλλειψη οργανωµένου ρυµοτοµι-

κού σχεδιασµού είναι δείγµα µιας άναρχης και απρογραµµάτιστης πολεοδοµικής ανάπτυξης, που

οδήγησε στο σηµερινό τερατώδη υπερπληθυσµό της Αθήνας). Η απρόσωπη µαζική ζωή αποδίδεται

ποιητικά µε ένα χώρο που «δεν έχει µάτια».

Κατά χιλιάδες συρρέουν στην πρωτεύουσα οι κάτοικοι της υπαίθρου, ξεριζωµένοι από την έλ-

λειψη ικανοποιητικού εισοδήµατος, από τα δεινά του πολέµου (το 1946 αρχίζει και ο Εµφύλιος) αλ-

λά και από το όνειρο της προόδου και της εξέλιξης. Περιγράφεται µια εκτεταµένη εσωτερική µετα-

νάστευση από ανθρώπους που απαρνήθηκαν τις εστίες τους –και τους ισορροπηµένους τρόπους

ζωής που είχαν– και στοιβάχτηκαν στα τσιµεντένια εκτρώµατα της πόλης. Και, βέβαια, αντί για καλύ-

τερη ζωή, υπέστησαν το χάος του υπερπληθυσµού, την ασχήµια των φτηνών µαζικών κατασκευών

(«ερειπωµένα παράθυρα», «λαδοµπογιά»), τη νοσηρότητα του περιβάλλοντος, τη µιζέρια της οµοιο-

µορφίας. Η φτώχεια, η κακοµοιριά και η εξαφάνιση του ζωντανού ανθρώπινου στοιχείου αποτε-

λούν το αντίτιµο της αστικής εξέλιξης.

Η Τσακνιά δε χρησιµοποιεί παραστάσεις του πραγµατικού περιβάλλοντος· το ποίηµά της είναι

ένας εικονογραφηµένος στοχασµός.

Είναι ποίηµα γραµµένο στη δεκαετία του ’80, σ’ ένα εξελιγµένο στάδιο αστικοποίησης της ελλη-

νικής κοινωνίας, σε σχέση µε το ποίηµα του Ασλάνογλου. Η Ελλάδα τείνει να ενσωµατωθεί πλήρως

στα πρότυπα και τους ρυθµούς του µοντέρνου καταναλωτικού πολιτισµού. ∆εν είναι πλέον η µίζερη

επαρχιακή χώρα του ’40, αλλά µια σύγχρονη κοινωνία µε έντονα αστικά χαρακτηριστικά (σύγχρο-

νες µεγαλουπόλεις, γρήγοροι ρυθµοί ζωής, καταναλωτικά πρότυπα, αποξενωµένες και ανταγωνι-

στικές σχέσεις, ευδαιµονιστικές αξίες, ατοµικισµός κ.λπ.). Σ’ αυτό το κοινωνικό πλαίσιο τοποθετεί η

ποιήτρια το λόγο της, που είναι µια ψυχολογική τοµή πάνω στη σύγχρονη αστική πραγµατικότητα.

Με τους στίχους «Η πόλη δεν κοιµάται τις νύχτες» και «κουλουριασµένο φίδι και λουφάζει» απο-

δίδονται ποιητικά το διαρκές άγχος και η επιθετική ανασφάλεια, που προσδιορίζουν την ψυχολογι-

κή κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Η Τσακνιά διεισδύει στα βαθύτερα νοήµατα της σύγχρο-

νης ζωής, σ’ αυτά που κρύβονται πίσω από το λούστρο των καταναλωτικών αγαθών και την παρα-

πλανητική γοητεία των αξιών της προόδου. ∆εν περιγράφει το πρόσωπο της πόλης, αλλά την επί-

δρασή της στον ανθρώπινο ψυχισµό.

H φράση «Η πόλη που δεν κοιµάται τις νύχτες» αναφέρεται σε όλους τους κατοίκους του σύγ-

χρονου κέντρου που έχουν στερηθεί την εσωτερική τους γαλήνη και αρµονία. Έχουν µεταλλαχθεί


σε «φίδι», ζώντας µέσα στην υπερένταση και την αβεβαιότητα, βλέποντας παντού εχθρούς, έτοιµοι

να αµυνθούν αλλά και να σκοτώσουν. Χωρίς πολιτισµένες αρχές και ανθρωποκεντρικές αξίες, µε

µόνο µέληµα την επιβίωση και την επιτυχία. Η ποιήτρια δίνει το στίγµα µιας ζωής που έχει

χάσει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά της και ορίζεται από την υπερπροσπάθεια, το φόβο

και τον ανταγωνισµό.

Σ’ αυτές τις σκέψεις µάς οδηγεί το ίδιο το ποίηµα µε τους στ. 3-4, όπου προσδιορίζονται οι συν-

θήκες ύπαρξης της «άγρυπνης πόλης»-«φίδι»: άγρυπνη ετοιµότητα (στ. 3) και διαρκείς υπολογισµοί

(στ. 4). Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει σ’ έναν κόσµο καχύποπτο και εχθρικό. Η καθηµερινότητα είναι

σκληρός στίβος ασταµάτητου ανταγωνισµού µε κάθε µέσο και επιβιώνει µόνο όποιος µπορεί να

αµυνθεί καλύτερα, να προλάβει και να καταφέρει πιο καίρια χτυπήµατα. Οι σχέσεις δε θεµελιώνο-

νται πια στο συναίσθηµα, δεν έχουν το χαρακτήρα συναισθηµατικής ανταλλαγής και επικοινωνίας,

αλλά τη µορφή εµπορικής συναλλαγής όπου µετρώνται κέρδη και ζηµιές.

Αυτές οι συνθήκες δηµιουργούν ψυχική υπερένταση και βαθιά ανασφάλεια. Έτσι, ο άνθρωπος

της σύγχρονης µεγαλούπολης –και υπό την πίεση των δυσµενών περιβαλλοντικών συνθηκών, κυ-

κλοφοριακό, καυσαέρια, θόρυβοι– βυθίζεται σε µια αφύσικη κατάσταση αγωνίας και τεντωµένων

νεύρων. Η ζωή στη σύγχρονη πόλη χαρακτηρίζεται από ένα µόνιµο άγχος επιβίωσης και κέρδους.

Μπορεί, βέβαια, να µην είναι τα πράγµατα τόσο µίζερα και καταθλιπτικά όπως στην Αθήνα του

Ασλάνογλου, αλλά φέρουν τη σφραγίδα της ψυχικής διάλυσης. Αγγίζοντας τα όρια της τρέλας, ο

άνθρωπος της σηµερινής µεγαλούπολης καταβάλλει ένα βαρύ φόρο ψυχής για την ψευδοπρόοδο

που απολαµβάνει.

ΕΡΜΗΝΕΙΑ Ι∆ΙΑΙΤΕΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ

«καµιά φορά αναστενάζει»: Όσο κι αν έχει απορροφηθεί από τις εξαντλητικές καταστάσεις της

σύγχρονης ζωής, ο κάτοικος του αστικού κέντρου διατηρεί τις ανθρώπινες ιδιότητες και αισθή-

σεις του. Αντιλαµβάνεται το κακό που του έχει συµβεί και τις φθορές που έχει υποστεί. Αυτός ο

σποραδικός αναστεναγµός υποδηλώνει ότι, κατά βάθος, καταλαβαίνει τη µαταιότητα και την

αστοχία των επιλογών του. Νιώθει ότι έχει παγιδευτεί σ’ έναν τρόπο ζωής καταστροφικό, που

αφανίζει κάθε πραγµατική απόλαυσή του. Όταν εξετάζει τα πράγµατα από πρίσµα καθαρά και

άµεσα ανθρώπινο συνειδητοποιεί ότι είναι θύµα. Κατά βάθος δεν µπορεί να εξηγήσει µε πειστικό

τρόπο γιατί κάνει όσα κάνει, αλλά δεν αντιδρά και αρκείται σ’ ένα µοιρολατρικό αναστεναγµό.



Στο ποίηµα του Ασλάνογλου ο αφηγητής ταυτίζεται µε την εικόνα που περιγράφει, γίνεται µέρος του

υπονοούµενου ανθρώπινου περιεχοµένου της («δεν είναι δω τόπος να µείνουµε»). Ο αποστασιο-

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 51

ποιηµένος χαρακτήρας της αφήγησης σε γ′ πρόσωπο ανατρέπεται από την πρωτοπρόσωπη αναφο-

ρά του δεύτερου στίχου, δίνοντας στο λόγο δραµατική ζωντάνια και την αµεσότητα του προσωπι-

κού βιώµατος.

Η Τσακνιά υιοθετεί το απρόσωπο ύφος της αφήγησης σε γ′ πρόσωπο, δίνοντας στο λόγο τη

διάσταση της ψυχρής κατηγορηµατικής παρατήρησης. Κατ’ αυτό τον τρόπο, µεταδίδει την αίσθηση

ότι η ζωή στο αστικό κέντρο έχει λάβει αυτόνοµη υπόσταση κυβερνώντας τους ανθρώπους, που

δεν µπορούν να την ελέγξουν.


Η γλωσσική έκφραση είναι λιτή, ανεπιτήδευτη· έχει την κοφτή αµεσότητα του καθηµερινού λόγου.

Χωρίς ρητορισµούς και διακοσµητικές προσθήκες, περιορίζεται σε στεγνή περιγραφικότητα

και «αφήνει» τον αναγνώστη να επεξεργαστεί και να βιώσει το περιεχόµενο των εκπεµπόµενων ει-

κόνων. Είναι λόγος ισορροπηµένος και ζυγισµένος, µε αφηγηµατικό χαρακτήρα.

Το ύφος είναι απλό, λιτό, χαµηλότονο και άµεσο. ∆ε στηρίζεται στον ποιητικό εντυπωσιασµό,

αλλά στην υποβολή συγκινήσεων µέσω παραστάσεων µε τις οποίες, άµεσα και εύκολα, ταυτίζεται ο

αναγνώστης. Η πρόθεση των δηµιουργών είναι να µας προσελκύσουν σ’ ένα «βαρύ» συναισθηµατι-

κό κλίµα (που εκφράζει τις δικές τους εµπειρίες) και µέσω αυτού να αναλογιστούµε τον ασφυκτικό

χαρακτήρα της σύγχρονης ζωής. Κυριαρχεί ένας λυρισµός σκοτεινών χρωµάτων, ο οποίος

στον Ασλάνογλου διαπνέεται από απαισιοδοξία πεισιθάνατη (= που ωθεί προς το θάνατο, θανατε-

ρή), ενώ στην Τσακνιά κινείται σε µια ατµόσφαιρα κλειστοφοβική (= µε την αίσθηση ασφυξίας και

αγωνίας που προκαλεί η κλειστοφοβία [= ψυχολογική αδυναµία παραµονής σε κλειστούς χώρους,

ο παθολογικός φόβος των κλειστών χώρων]).

ΣΤΙΞΗ

Αξίζει να επισηµανθεί η απουσία σηµείων στίξης. Στο πρώτο ποίηµα υπάρχει µόνο ένα κόµµα, που

υπογραµµίζει απλώς το θεµατικό πυρήνα – «Πολιτεία γυµνή» (όσα ακολουθούν είναι τοµές σ’ αυ-

τήν τη νοητή παράσταση). Στο δεύτερο ποίηµα υπάρχουν µόνο µία άνω τελεία (για να διαχωριστεί

ο τελευταίος στίχος που λειτουργεί σαν υστερόγραφο: εκθέτει ένα συµπληρωµατικό νόηµα ξεχω-

ριστής βαρύτητας) και ένα κόµµα στον τρίτο στίχο (που δίνει ισοδύναµη έµφαση στα διαχωριζό-

µενα τµήµατα).

Λόγος συνεχούς ροής, που δεν επιστρατεύει τα γραµµατικά σύµβολα για να επιβάλει το πώς

πρέπει να τον αναγνώσουµε· αφήνει τον αναγνώστη να παρασυρθεί από την εξέλιξη των συναισθη-

µάτων και να διαµορφώσει τη δική του κλίµακα νοηµάτων.


Στον Ασλάνογλου εµφανίζονται µόνο δύο µεταφορές: «Πολιτεία γυµνή» και «εδώ (δηλαδή αυτή η


πόλη) ... δεν έχει µάτια». Στην Τσακνιά η λέξη «πόλη» λει-

τουργεί και ως σύµβολο (συµβολίζει το σύγχρονο αστι-

κό τρόπο ζωής) και ως µετωνυµία (οι κάτοικοι των σύγ-

χρονων αστικών κέντρων. Εδώ έχουµε και προσωπο-

ποίηση της «πόλης» (στ. 1, 6), η οποία προσλαµβάνει

ανθρώπινα χαρακτηριστικά (προσωποποιήσεις στους στ. 1 και 6). Ο απειλητικός και ανασφαλειακός

χαρακτήρας της αναδεικνύεται µε τη ζωηρή παράσταση του «κουλουριασµένου φιδιού» (µεταφορά)

το οποίο εκδηλώνεται µε ανθρώπινες ιδιότητες και ενέργειες (προσωποποιήσεις, µε τα ρήµατα

των στ. 2, 3, 4).

ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ

Και τα δύο ποιήµατα ανήκουν στη νεοτερική τάση.

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ

Η ποιητική τεχνική του Ασλάνογλου είναι άµεση και προφανής· βασίζεται σε εικόνες απλές και δι-

αυγείς, που µεταφέρουν ένα ξεκάθαρο µήνυµα. Συνθέτει σαφείς και οικείες παραστάσεις ασχή-

µιας, υποβάθµισης και εγκατάλειψης αποδίδοντας το βίωµα της απάνθρωπης αστικής ζωής.

H Τσακνιά χρησιµοποιεί την τεχνική της αλληγορίας: η «πόλη-φίδι» λειτουργεί ως σύµβολο

ενός τρόπου ζωής.


°È· ÔÈÔ˘˜ ÏfiÁÔ˘˜ Ë fiÏË «‰ÂÓ Â›Ó·È ÙfiÔ˜ Ó· ÌÂ›ÓÔ˘ÌÂ», Û‡ÌÊˆÓ· ÌÂ ÙÔÓ ∞ÛÏ¿ÓÔÁÏÔ˘;

Ο στίχος «δεν είναι δω τόπος να µείνουµε» αποδίδει µε απλή λογοτεχνική διατύπωση την έν-

νοια αφιλόξενο περιβάλλον. Ο ποιητής κοιτάζει την όψη της σύγχρονης πόλης και διαπιστώνει ότι

δεν προσφέρεται για να κατοικήσει και να ευδοκιµήσει ο άνθρωπος.

Η έλλειψη τεχνικών και οργανωτικών υποδοµών που να διευκολύνουν την ανθρώπινη επικοι-

νωνία («εδώ δεν έχει δρόµους»), ο απρόσωπος χαρακτήρας της µαζικής ζωής («δεν έχει µάτια»),

οι άθλιες και παραµεληµένες οικιστικές εγκαταστάσεις («µέσα σ’ ερειπωµένα παράθυρα»), οι αν-

θυγιεινές συνθήκες διαβίωσης («µια µυρωδιά γκαζιού και κίτρινης λαδοµπογιάς»), όλα αυτά συν-

θέτουν την αποκρουστική εικόνα ενός απάνθρωπου οικιστικού χώρου.

Η «γυµνή πολιτεία» που απεικονίζει ο ποιητής δεν εξασφαλίζει καµιά προϋπόθεση φυσιολογι-

κής και λειτουργικής ανθρώπινης ζωής. Είναι µια απρόσωπη, ακαλαίσθητη, πρόχειρη και νο-

σηρή κατασκευή, τελείως ξένη προς τις ανθρώπινες ανάγκες.

1

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 53


Μετωνυµία

Η χρησιµοποιούµενη λέξη υποκαθιστά µια

άλλη µε την οποία τη συνδέει ένα κοινό γνώ-

ρισµα στενής σχέσης.

¶ÔÈ· ÂÍˆÙÂÚÈÎ‹ ÂÈÎfiÓ· ÙË˜ fiÏË˜ ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÈ Ô ∞ÛÏ¿ÓÔÁÏÔ˘; ™˘ÁÎÚ›ÓÂÙÂ ·˘Ù‹ ÙËÓ Â-ÚÈÁÚ·Ê‹ ÌÂ ÙËÓ ÂÈÎfifiÓ· ÙË˜ «¿ÁÚ˘ÓË˜» fiÏË˜ Ô˘ ‰›ÓÂÈ ÙÔ Ô›ËÌ· ÙË˜ TÛ·ÎÓÈ¿.

Ο Ασλάνογλου χρησιµοποιεί τη λέξη «πολιτεία», µια έννοια-εικόνα που δηλώνει τον οικοδοµη-

µένο χώρο όπου συµβιώνουν άνθρωποι. Την περιγράφει µε µια παράσταση ερηµιάς, κυριαρχηµέ-

νη από την αίσθηση της απογύµνωσης. Είναι µια «πολιτεία γυµνή», σαν να λέµε χώρος λεηλατηµέ-

νος που του έχει αφαιρεθεί κάθε πολύτιµο και χρήσιµο αντικείµενο. Χωρίς ανθρώπινη παρουσία

(«πρωινό µε τις άδειες καρέκλες»), σ’ ένα θλιβερό σκηνικό εγκατάλειψης («µέσα σ’ ερειπωµένα

παράθυρα») και σε µια αποπνικτική ανθυγιεινή ατµόσφαιρα («µια µυρωδιά γκαζιού και κίτρινης

λαδοµπογιάς»). Ο ποιητής δίνει έµφαση στις υποβαθµισµένες και αφιλόξενες συνθήκες του

οικιστικού περιβάλλοντος, στην ανεπάρκεια της µεγαλούπολης να ανταποκριθεί στις ανθρώπι-

νες ανάγκες.

Η Τσακνιά µιλά για «πόλη», µια έννοια που –σε σύγκριση µε το «πολιτεία»– έχει περισσότερο

αφηρηµένο και γενικό χαρακτήρα (συνήθως λέµε «η σύγχρονη πόλη», και όχι «η σύγχρονη πολι-

τεία», για να δηλώσουµε το οικιστικό µοντέλο γενικά). Αυτό το κάνει γιατί δεν αναφέρεται στη µορ-

φολογία της πόλης (δηλαδή στο πώς είναι διαµορφωµένα τα σύγχρονα αστικά κέντρα), αλλά στο

γενικό εσωτερικό της νόηµα, στο πρότυπο ζωής που εκφράζει. Χρησιµοποιεί την παράσταση της

«άγρυπνης πόλης» («Η πόλη δεν κοιµάται τις νύχτες») για να τονίσει το στοιχείο της υπερέντασης που

κυριαρχεί στη σύγχρονη αστική ζωή. Η ποιήτρια µεταδίδει την αίσθηση µιας καθηµερινότητας που

βρίσκεται σε διαρκή αναστάτωση και κινείται στα όρια της τρέλας.

¶ÔÈ· ÌÂÙ·ÊÔÚ¿ ÚËÛÈÌÔÔÈÂ› Ë ÔÈ‹ÙÚÈ· ÁÈ· Ó· ÂÚÈÁÚ¿„ÂÈ ÙËÓ fiÏË Î·È ÁÈ·Ù›;

Η ποιήτρια χρησιµοποιεί τη µεταφορική παράσταση του φιδιού. Το φίδι είναι κλασικό σύµβολο

της δολιότητας και του αθέατου θανάσιµου κινδύνου. Είναι ο ύπουλος εχθρός, που δεν ξέρεις πού

κρύβεται και πότε θα επιτεθεί. Αποκαλούµε «φίδι» κάποιον που υποκρίνεται το φίλο, αλλά µας επι-

βουλεύεται (= σκέπτεται και σχεδιάζει το κακό µας) και συνωµοτεί εναντίον µας.

Η πόλη-φίδι είναι οι µοντέρνες συνθήκες ζωής, οι οποίες, ενώ φαινοµενικά εκφράζουν την πρό-

οδο και την ευηµερία, ουσιαστικά φθείρουν και δηλητηριάζουν τη ζωή, εξουθενώνοντας ψυχικά

τον άνθρωπο. Το δηλητήριο, που κατατρώει αργά την ύπαρξη, είναι ένας τρόπος ζωής θεµελιωµέ-

νος στη διαρκή υπερένταση («όλα τ’ ακούει, όλα τα µετράει») και στην ψυχρή συναλλαγή («και λογα-

ριάζει κέρδη και ζηµιές»). Η ζωή εκφυλίζεται σε αποκλειστική επιδίωξη της ατοµικής ωφέλειας, στο

πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος επαγρυπνεί συνεχώς έτσι ώστε να είναι κάθε στιγµή έτοιµος να δια-

σφαλίσει το συµφέρον του. Η εσωτερική γαλήνη καταστρέφεται και κυριαρχεί η διαβρωτική αγω-

νιώδης µέριµνα για το ατοµικό συµφέρον.

Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ένα αποξενωµένο πλάσµα, που οχυρώνεται στον ιδιωτικό του

χώρο, αποµονώνεται στον εαυτό του, ζώντας εκεί µε το φόβο των άλλων και µεριµνώντας ανταγω-

νιστικά µόνο για τη δική του επιβίωση. Είναι ένα φίδι «κουλουριασµένο και λουφάζει», δηλαδή θύ-

µα ενός µοντέλου ζωής που προτάσσει και θεοποιεί την αξία του αποµονωµένου ατόµου, το οποίο

3

2


βλέπει όλους τους άλλους σαν εχθρούς, τους φοβάται και σχεδιάζει να τους επιτεθεί. Στο σύγχρο-

νο κόσµο του ατοµικισµού και του γενικού ανταγωνισµού η ζωή παίρνει την οικτρή µορφή του «πό-

λεµος όλων εναντίον όλων». Σ’ αυτό το απάνθρωπο πολιτιστικό σύστηµα κανείς δεν είναι φίλος µε

κανέναν, κανείς δεν εµπιστεύεται κανέναν, κανείς δεν αγαπά κανέναν.

Σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο, θα µπορούσαµε να υποθέσουµε ότι η πόλη-φίδι ανακαλεί τη βιβλική

παραπλάνηση των αθώων προτοπλάστων από το φίδι-Εωσφόρο· έτσι και ο σύγχρονος πολιτισµός

–που πραγµατώνεται µέσω των λειτουργιών και των στοιχείων του σύγχρονου αστικού κέντρου–

εξαπατά τον άνθρωπο µε το δελεαστικό προσωπείο της προόδου (= υλική ευηµερία, οικονοµιστι-

κός τρόπος ζωής) και τον παγιδεύει σε πρότυπα ζωής (ευδαιµονισµός, ατοµικισµός, συµφεροντο-

λογία) που καταστρέφουν την ψυχική ακεραιότητα και τη συναισθηµατική ισορροπία της ύπαρξης.

°È·Ù› Ë TÛ·ÎÓÈ¿ ÂÈÌ¤ÓÂÈ ÛÙËÓ ÂÈÎfiÓ· ÙË˜ «¿ÁÚ˘ÓË˜ fiÏË˜»;

Η επιµονή της ποιήτριας αναδεικνύεται µε την ποιητική τεχνική της επανάληψης: ο πρώτος και ο

πέµπτος στίχος είναι ίδιοι, «η πόλη δεν κοιµάται τις νύχτες». Η επανάληψη στίχου, σ’ ένα ολιγόστι-

χο ποίηµα συνολικά τριάντα λέξεων, γίνεται µε την πρόθεση της νοηµατικής και συναισθηµατικής

έµφασης.

Αυτό που προβάλλεται και κυριαρχεί –ως νόηµα και ως αίσθηση– είναι η διαρκής υπερένταση. Η

συνεχής αϋπνία είναι µια παθολογική δυσλειτουργία που µαρτυρά βαθύτερες ψυχικές και συναι-

σθηµατικές διαταραχές. Το άγχος και η υπερένταση (χαρακτηριστικές συνθήκες της µοντέρνας

αστικής ζωής) δεν αφήνουν περιθώρια εσωτερικής γαλήνης, «απαγορεύουν» τη χαλάρωση και τη

λυτρωτική ενέργεια του ήρεµου ύπνου. Μια σκληρή καθηµερινότητα, που χαρακτηρίζεται από τρέξι-

µο για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων και κυβερνάται από το «ιδεώδες της επιτυχίας», την κατα-

ναλωτική µαταιοδοξία και το ατοµικό συµφέρον, δεν επιτρέπει την ψυχική ηρεµία. Η «άγρυπνη

πόλη» είναι ο ψυχικά εξουθενωµένος κάτοικος της µοντέρνας µεγαλούπολης που βιώνει

απέραντη εσωτερική δυστυχία ζώντας σε αµείωτη ένταση.

Η αποκλειστική προσήλωση στις βιοτικές µέριµνες (που έχουν υπεραυξηθεί στη σύγχρονη υπερ-

καταναλωτική κοινωνία) και στα σύγχρονα «κοινωνικά ιδεώδη» (να κερδίσω, να πετύχω, να διακρι-

θώ, να τους ξεπεράσω όλους) ξεπερνά τα ανεκτά όρια µιας κανονικής ηµερήσιας βιοποριστικής δρα-

στηριότητας –δηλαδή το φυσιολογικό χρόνο ενασχόλησης µε τα πρακτικά θέµατα διαβίωσης–, επε-

κτείνεται και καταλαµβάνει όλο το χρόνο της ζωής, όλο το εικοσιτετράωρο. Τα προβλήµατα, οι υπο-

χρεώσεις, οι µαταιόδοξοι στόχοι, τα σχέδια πληµµυρίζουν τον ατοµικό χρόνο και δεν αφήνουν ούτε

λεπτό ελεύθερο για περισυλλογή και ανάπαυση. Ο άνθρωπος διαποτίζεται ολοσχερώς από το πνεύ-

µα του σύγχρονου πολιτισµού και απορροφάται απ’ τους εξαντλητικούς ρυθµούς του.

Αυτά τα νοήµατα υποδεικνύει η ποιήτρια, δηλαδή το εξοντωτικό ψυχολογικό κλίµα της σύγ-

χρονης ζωής, που καταδικάζει τον άνθρωπο σε εσωτερική φθορά. Οι υπερεντατικοί ρυθµοί,

οι διαρκώς µεταβαλλόµενοι υλικοί στόχοι, το άγχος της επιβίωσης και της επιτυχίας καταστρέφουν

την εσωτερική γαλήνη, µετατρέποντας τον άνθρωπο σ’ ένα τυραννισµένο πλάσµα που δεν µπορεί να

ησυχάσει ποτέ.

4

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 55

∂ÈÛËÌ¿ÓÂÙÂ Ù· ÛÔ‚·ÚfiÙÂÚ· ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÙÔ˘ ˆÚÈÔ‡ ‹ ÙË˜ fiÏË˜ Û·˜, ÛÎÂÊÙÂ›ÙÂ Ï‡ÛÂÈ˜ Î·ÈÁÚ¿„ÙÂ ÌÈ· ÂÈÈÛÙÔÏ‹ ÛÙÔ ¢‹Ì·Ú¯Ô, ÌÂ ÙËÓ ÂÏ›‰· Ó· ÚÔÛ¤ÍÂÈ ÙÈ˜ ·fi„ÂÈ˜ Û·˜ Î·È Ó· ÌÂÚÈ-ÌÓ‹ÛÂÈ ÁÈ· ÙË ‚ÂÏÙ›ˆÛË ÙˆÓÓ Û˘ÓıËÎÒÓ ÙË˜ Î·ıËÌÂÚÈÓ‹˜ Û·˜ ˆ‹˜.

Αξιότιµε κύριε ∆ήµαρχε,

Είµαστε µαθητές της Β′ Γυµνασίου και σας απευθύνουµε αυτή την επιστολή µε την προσδοκία

να εκδηλώσετε θερµό ενδιαφέρον για τα θέµατα που µας απασχολούν. Είναι µικρά και µεγάλα

προβλήµατα, που η αντιµετώπισή τους θα άλλαζε την όψη της καθηµερινότητας της τοπικής κοι-

νωνίας.

Λείπουν οι επαρκείς εστίες πρασίνου, που θα µπορούσαν να αποτελέσουν ελκυστικούς χώ-

ρους αναψυχής, παιχνιδιού και συναναστροφών. Γιατί θα πρέπει κάθε ακάλυπτη έκταση να οικο-

πεδοποιείται και να οικοδοµείται; Και γιατί, µάλιστα, αυτή η «αξιοποίηση» να καταλήγει συνήθως

σε εµπορικές χρήσεις;

Συναφές προς το προηγούµενο είναι και το ζήτηµα των οργανωµένων κοινόχρηστων χώρων

πνευµατικής και αθλητικής δραστηριότητας. Πνευµατικές εστίες µε σύγχρονο προσανατολισµό

(π.χ. αίθουσες προβολών, δηµοτικά Internet Cafe κ.λπ.) και αθλητικές εγκαταστάσεις ποικίλου

ενδιαφέροντος λείπουν από την περιοχή µας, δηµιουργώντας οικονοµικά και κοινωνικά αδιέξοδα

στην αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου.

Σας επισηµαίνουµε, ακόµα, τον ανεπαρκή αριθµό πεζόδροµων, που, σε συνδυασµό µε την

ασυδοσία που επικρατεί στο παρκάρισµα, καθιστούν την πόλη προβληµατική και κατάλληλη µόνο

για τα ΙΧ. Η επέκταση των πεζοδροµήσεων και η ανάπτυξη ενός συστήµατος ποδηλατόδροµων θα

διευκόλυναν τη φυσική ανθρώπινη κίνηση και θα βελτίωναν τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Σ’ αυ-

τό το πλαίσιο εντάσσουµε και την αναβάθµιση της δηµοτικής συγκοινωνίας, που εξυπηρετεί µε ορ-

θολογικό και αντιεµπορικό τρόπο τις ανάγκες µετακίνησης.

Στο σηµείο αυτό θα κάνουµε ιδιαίτερη µνεία στο θέµα της έλλειψης σηµατοδοτών έξω από τα

σχολεία. Η κακή οδηγική συµπεριφορά (µεγάλες ταχύτητες σε κατοικηµένες περιοχές, αγνόηση

των πινακίδων της τροχαίας) δηµιουργεί κινδύνους για τους µαθητές. Είναι σοβαρό θέµα η τοπο-

θέτηση σηµατοδοτών στα σχολικά κέντρα και η ολοκληρωµένη ενεργοποίηση του θεσµού του

«σχολικού τροχονόµου».

∆ε θέλουµε να επεκταθούµε σε περισσότερες λεπτοµέρειες. Σας επισηµαίνουµε αυτά τα προ-

βλήµατα µε την ελπίδα να συµφωνείτε µαζί µας ότι η πόλη ανήκει στους ανθρώπους που ζουν σ’ αυ-

τήν και πρέπει να είναι προσαρµοσµένη στις ανάγκες τους. Είµαστε βέβαιοι ότι θα ανταποκριθείτε

στην εφηβική µας αγωνία για µια καθηµερινότητα µε ανθρώπινο πρόσωπο. Σας ευχαριστούµε πολύ

που διαθέσατε µέρος του πολύτιµου χρόνου σας για τους προβληµατισµούς µας.

Με σεβασµό

Οι µαθητές της Β′ Τάξης

του γυµνασίου της περιοχής


∆ιαθεµατική δραστηριότητα

ÃˆÚÈÛÙÂ›ÙÂ ÛÂ ÔÌ¿‰Â˜ ÌÂ ÛÎÔfi Ó· ÌÂÏÂÙ‹ÛÂÙÂ ‰È¿ÊÔÚ· ˙ËÙ‹Ì·Ù· Á‡Úˆ ·fi ÙË ‰fiÌËÛË Î·ÈÙË ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ÙˆÓ fiÏÂˆÓ ·fi ÙËÓ ·Ú¯·ÈfiÙËÙ· ˆ˜ ÙÈ˜ Ì¤ÚÂ˜ Ì·˜. ∏ ÚÒÙË ÔÌ¿‰· ÌÔÚÂ›Ó· Û˘ÏÏ¤ÍÂÈ ÈÛÙÔÚÈÎ¿ ÛÙÔÈ¯Â›· ÁÈ·· ÙË ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›· ÙˆÓ ÚÒÙˆÓ fiÏÂˆÓ, ‰›ÓÔÓÙ·˜ ‚¿ÚÔ˜ ÛÙ··›ÙÈ· Ô˘ Ô‰‹ÁËÛ·Ó ÔÏÏÔ‡˜ ·ÓıÚÒÔ˘˜ Ó· ÂÁÎ·Ù·ÛÛÙ·ıÔ‡Ó ÛÂ ·˘Ù¤˜. ∏ ‰Â‡ÙÂÚË ÔÌ¿‰·ÌÔÚÂ› Ó· ÌÂÏÂÙ‹ÛÂÈ ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ‹ Û‡ÓıÂÛË ÙˆÓ Î·ÙÔ›ÎˆÓ ÙˆÓ fiÏÂˆÓ ((·ÛÙÒÓ), ÌÂ ¤ÌÊ·ÛËÛÙËÓ ÂÈÎfiÓ· Ô˘ Â›¯·Ó ÔÈ fiÏÂÈ˜ ÙÔÓ ÂÈÎÔÛÙfi ·ÈÒÓ·. ∏ ÙÚ›ÙË ÔÌ¿‰· ÌÔÚÂ› Ó· ÂÍÂÙ¿ÛÂÂÈ ÁÂ-ÓÈÎfiÙÂÚ· Ù· ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· Ô˘ ·ÓÙÈÌÂÙˆ›˙Ô˘Ó ÔÈ Î¿ÙÔÈÎÔÈ ÙˆÓ Û‡Á¯ÚÔÓˆÓ fiÏÂˆÓ, ÌÂ ÂÈ‰ÈÎ‹·Ó·ÊÔÚ¿ ÙÈ˜ ÌÂÁ·ÏÔ˘fiÏÂÈ˜. ∏ Ù¤ÚÙ·ÙË ÔÌ¿‰· ı· Ú¤ÂÈ Ó· ÚÔÙÂ›ÓÂÈ Ï‡ÛÂÈ˜ ÒÛÙÂ Ó· ‚ÂÏ-ÙÈˆıÂ› Ë ÔÈfiÙËÙ· ˙ˆ‹˜ ÙˆÓ ·ÓıÚÒˆÓ Ô˘ ˙Ô˘Ó ÛÙÈ˜ fiÏÂÈ˜. ¶·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÙÂ Ù· ÔÚ›ÛÌ·Ù·ÙË˜ ¤ÚÂ˘Ó¿˜ Û·˜ ÛÙËÓ Ù¿ÍË Î·È Û˘˙ËÙ‹ÛÙÂÂ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÁÈ· Ù· ÂÈ‰ÈÎ¿ ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÛÙË ‰ÈÎ‹Û·˜ ÂÚÈÔ¯‹.

Η πόλη είναι ένα εκτεταµένο οικιστικό συγκρότηµα δηµόσιων και ιδιωτικών κτιρίων, µε πολυά-

ριθµο πληθυσµό, που συµβιώνει διαµέσου ενός πυκνού και πολύµορφου πλέγµατος οικονοµικών,

κοινωνικών, πνευµατικών σχέσεων. Η έννοια πόλη, δηλαδή, δεν υποδηλώνει ένα µεγάλο α-

ριθµό οικοδοµηµάτων µε πολλούς κατοίκους, αλλά έναν ορισµένο τύπο και τρόπο κοινω-

νικής ζωής.

Η πόλη είναι ιστορικό δηµιούργηµα (δηλαδή δεν αποτελεί έµφυτο συστατικό χαρακτηριστικό

του ανθρώπου και δεν υπήρχε ανέκαθεν· είναι πολιτισµικό προϊόν, εµφανιζόµενο σε κάποια στιγ-

µή της ιστορικής εξέλιξης)· γεννιέται από συγκεκριµένες συνθήκες, βασικά οικονοµικού χαρακτή-

ρα, και ενσαρκώνει µια µορφή συµβίωσης που βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση µε το χωριό.

Σχετικά µε την αντίθεση της πόλης µε το χωριό, αναφέρουµε ενδεικτικά τα εξής:

• Το χωριό είναι µια µικρή κοινότητα που η οικονοµική ζωή των µελών της συνδέεται µε το έδα-

φος όπου αυτή η κοινότητα είναι εγκατεστηµένη (αγροτικές εργασίες, κτηνοτροφία, αλιεία

κ.λπ.). Η οικονοµία της πόλης, όµως, δε διαθέτει αυτά τα απλά χαρακτηριστικά (δηλαδή δεν εί-

ναι φυσιοκεντρική, δε βασίζεται στις φυσικές συνθήκες), αλλά συνδέεται µε τη βιοµηχανία, το

εµπόριο και τις υπηρεσίες.

• Γενικότερα µιλώντας, θα πούµε ότι το χωριό αντιπροσωπεύει µια οικιστική ενότητα που αντι-

στοιχεί στη γεωργία και η πόλη είναι το οικιστικό πρότυπο που καθορίζεται από τη βιοµηχανία· η

αντίθεση πόλης-χωριού εκφράζει τη σφοδρή αντίθεση δύο διαφορετικών τρόπων οικονοµικής

ζωής.

• Πόλη και χωριό (αστικό κέντρο και ύπαιθρος) βρίσκονται σε σχέσεις ανταλλαγής· το χωριό

προµηθεύει διατροφικά αγαθά και η πόλη διοχετεύει τεχνικά µέσα και καταναλωτικά προϊόντα.

Είναι προφανές ότι η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος µειώνει ολοένα περισσότερο την εξάρτηση

της πόλης από το χωριό και, εποµένως, σταδιακά γίνεται «περιττή» η ανάγκη και ο λόγος να υφί-

σταται εκτεταµένος αγροτικός τοµέας.

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 57

Συµπληρωµατική εργασία

• Η καθηµερινή κίνηση των κατοίκων της υπαίθρου είναι φυγόκεντρη (από τις εστίες τους προς

τα σηµεία εργασίας, χωράφια, κτήµατα κ.λπ.), ενώ των κατοίκων της πόλης είναι κεντροµόλος

(αφού τα σηµεία εργασίας, κατανάλωσης, εκπαίδευσης κ.λπ. είναι συγκεντρωµένα στο ευρύτε-

ρο εσωτερικό της έκτασης που καλύπτει η πόλη).

• Το χωριό είναι µια ολιγοπρόσωπη µικροκοινωνία, που συµβιώνει αρµονικά µε τη φύση προσαρ-

µόζοντας τις δραστηριότητές της στους ρυθµούς και τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος·

εδώ ισχύει οικολογική ισορροπία. Αντίθετα, η πόλη (που βασίζεται σ’ ένα οικονοµικό µοντέλο ε-

ντατικής εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων) συνεπάγεται δραστική (= καίρια, αποτελεσµατική)

αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος (από την ισοπέδωση των εδαφών για να σχηµατιστούν οι-

κοδοµήσιµες εκτάσεις µέχρι τις ολέθριες επιδράσεις των βιοµηχανικών ρύπων).

Η εµφάνιση των πόλεων (όχι, βέβαια, µε τη σηµερινή όψη τους, αλλά µε την απλή

µορφή σταθερών οικιστικών εγκαταστάσεων) χρονολογείται από το 10.000-

12.000 π.Χ. Ως τότε, πάνω-κάτω, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες (δηλαδή προµηθεύονταν άµε-

σα την τροφή τους από τη φύση, π.χ. µε το κυνήγι) και, συνεπώς, ζούσαν νοµαδικά, σε συνεχή µετακί-

νηση προς αναζήτηση τροφής. Η ανακάλυψη των πρώτων γεωργικών εργαλείων και της µαζικής σπο-

ράς µετατρέπει τους ανθρώπους σε καλλιεργητές/παραγωγούς της τροφής τους και τους επιτρέπει να

διαµορφώσουν µόνιµες εγκαταστάσεις, ένα σταθερό χώρο διαβίωσης. Αυτές οι πρώτες σταθερές οι-

κιστικές µονάδες, όπου αναπτύσσεται µια κοινοτική ζωή (δηλαδή η οµάδα ζει και δρα ως ενιαίο πρό-

σωπο, επιδιώκοντας για κοινούς σκοπούς και αντιµετωπίζοντας κοινές ανάγκες), περιφράσσονται για

αµυντικούς λόγους αυτοπροστασίας (και όχι για λόγους ιδιοκτησίας, η οποία ως στοιχείο της κοινωνι-

κής ζωής εµφανίζεται αργότερα) και οικοδοµούνται γύρω από ένα κεντρικό λατρευτικό σηµείο.

Τα παλαιότερα µεγάλα και σηµαντικά κέντρα οικιστικής συγκέντρωσης ιδρύονται στο µεσογει-

ακό χώρο (Μυκήνες, Κνωσός, Σιδώνα στη Φοινίκη) και στη νοτιοδυτική Ασία (Oυρ στη Μεσοπο-

ταµία, που θεωρείται η πρώτη γνωστή πόλη της αρχαιότητας, Βαβυλώνα, Νινευή). Θα σηµειώσου-

µε εδώ ότι για την ίδρυση µιας πόλης καθοριστικός παράγοντας είναι η τοπογραφική θέση, δηλα-

δή ένας συνδυασµός γεωφυσικών, κλιµατικών, οικονοµικών συνθηκών, ενώ η επιλογή του γεω-

γραφικού σηµείου της πρωτεύουσας είναι συνήθως πολιτικού χαρακτήρα (π.χ. ξεπερνιούνται

ανταγωνισµοί άλλων περιοχών, συµβολίζονται εθνικοί στόχοι κ.λπ.).

Ιδεώδη απόγονο των πρωτόγονων οικιστικών σχηµατισµών αποτελεί η αρ-

χαιοελληνική πόλη-κράτος. Περιβάλλεται από προστατευτική οχύρωση και

ιδεατό κέντρο της είναι η ακρόπολη, που λειτουργούσε κυρίως ως τόπος διαµονής του βασιλιά

(όσο και όπου ίσχυε ο βασιλικός θεσµός) αλλά και ως καταφύγιο του πληθυσµού σε περίοδο κιν-

δύνου. Με κοιτίδα της (= αφετηρία, γενέθλιος τόπος) τα ιωνικά εδάφη, από τους Έλληνες αποί-

κους (8ος αι. π.Χ.) για λόγους ασφαλείας µετεξελίσσεται σε πολιτική οντότητα µε τα χαρακτηρι-

στικά της άµεσης δηµοκρατίας3. Την πιο εξελιγµένη µορφή της λαµβάνει κατά τους Κλασικούς


Η πόλη-κράτος

Οι πρώτες πόλεις

3. Άµεση δηµοκρατία: µορφή του δηµοκρατικού πολιτικού συστήµατος όπου οι αποφάσεις δε λαµβάνονται από εκλε-

γόµενους αντιπροσώπους (αυτό ισχύει στην έµµεση κοινοβουλευτική δηµοκρατία), αλλά από τον ίδιο το λαό µέσω

θεσµών όπου συµµετέχει άµεσα και αποφασίζει αυτός για όσα τον αφορούν (βλ. Εκκλησία του ∆ήµου).

Χρόνους στο πλαίσιο της Αθηναϊκής ∆ηµοκρατίας (Άστυ). Από άποψη κοινωνική-οικονοµική

(δηλαδή µε κριτήριο την κοινωνική σύνθεση του πληθυσµού, τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονο-

µικής ζωής και τον τύπο του πολιτικού συστήµατος), η πόλη-κράτος είναι πρόδροµος της νεό-τερης πόλης αφού ο πληθυσµός της δεν έχει αγροτικά χαρακτηριστικά (είναι διοικητικοί και θρη-

σκευτικοί παράγοντες, έµποροι, βιοτέχνες, χειρώνακτες των εργαστηρίων, δούλοι), η οικονοµική

της οργάνωση δε βασίζεται στις γεωργικές δραστηριότητες (τα αγροτικά στρώµατα βρίσκονται

στην περιφέρεια) και επικρατούν λίγο ως πολύ δηµοκρατικές πολιτικές συνθήκες.

Στην αρχαιότητα, επίσης, η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία έχει να παρουσιάσει ση-

µαντικό αριθµό µεγάλων πόλεων. Εδώ οι πόλεις δεν είναι αποµονωµένες

(όπως συνέβαινε στην Ελλάδα λόγω της µορφολογίας του εδάφους, γεγονός που διαδραµάτισε

σοβαρό ρόλο στο να εµφανίζονται διαφορετικά πολιτικά συστήµατα από πόλη σε πόλη), συνδέο-

νται στενά µεταξύ τους µε άρτιο (= άριστο, τέλειο, λειτουργικό, πλήρες) οδικό δίκτυο και στο σύ-

νολό τους έχουν στενές σχέσεις µε το απόλυτο κέντρο της αυτοκρατορίας, την πόλη της Ρώµης.

∆ηµιουργούνται από τις µάζες των κατεστραµµένων µικροαγροτών και από όσους αναζητούν µια

καλύτερη µοίρα µακριά από τη σκληρή εργασία του γεωργικού τοµέα (που ελέγχεται πλήρως από

τους ολιγάριθµους ισχυρούς γαιοκτήµονες). Η οικονοµική τους ζωή έχει παρασιτικό χαρα-

κτήρα (δηλαδή δε βασίζονται σε οργανωµένες και σταθερές παραγωγικές δραστηριότητες, αλλά

συντηρούνταν µε τα κρατικά έσοδα από τα λάφυρα των κατακτήσεων) και κυρίως λειτουργούν ως

διοικητικά κέντρα κοσµοπολίτικου4 χαρακτήρα. Οικοδοµούνται µε βάση το παλαιό λατινικό (για

την ακρίβεια, το είχαν υιοθετήσει οι Ετρούσκοι, ο σπουδαιότερος προρωµαϊκός λαός της ιταλικής

χερσονήσου) πρότυπο του «τετραγωνισµού», δηλαδή έχουν σχήµα τετράγωνο και διακρίνονται

για την απλή και λειτουργική (= χρήσιµη, πρακτική) ρυµοτοµία τους (= χάραξη δρόµων)· η ρω-

µαϊκή ρυµοτοµία βασιζόταν σε απλούς συνδυασµούς άνετων δρόµων, έτσι ώστε να είναι ευχε-

ρής η µεταφορά εµπορευµάτων και η µετακίνηση/ελιγµοί στρατιωτικών σωµάτων.

Στα χρόνια του Μεσαίωνα (5ος-14ος αι. µ.Χ.), και για λόγους ασφάλειας, θρη-

σκευτικούς, οικονοµικούς, σηµειώνονται πληθυσµιακές συγκεντρώσεις γύρω

από κάστρα (κυρίως) και µοναστήρια. Σ’ αυτά τα σηµεία δηµιουργούνται οι µεσαιωνικές πόλεις, που

η οικονοµική τους ταυτότητα ορίζεται από τη χειροτεχνία και το εµπόριο και βρίσκονται σε ανταλλαγή

αγαθών µε τους αγρότες παραγωγούς που είναι µόνιµα εγκατεστηµένοι στην ύπαιθρο. ∆ιακρίνουµε,

λοιπόν, µια αυτόνοµη οικονοµική παραγωγική δραστηριότητα εµποροβιοτεχνικού χαρακτή-

ρα, που είναι συνεχής, συστηµατική και αναπτυσσόµενη και δεν εξαρτάται από τον αγροτικό τοµέα

(δηλαδή δεν αποτελεί δευτερεύον συµπλήρωµά του). Είναι χαρακτηριστικό ότι η λεγόµενη ανώτερη

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 59

4. Kοσµοπολιτισµός: α) Tρόπος σκέψης και ζωής που δεν περιορίζεται σε ένα εθνικό πλαίσιο, αλλά χαρακτηρίζεται

από την πρόθυµη και ευχάριστη ανάµειξη µε ποικίλους πολιτισµούς. Γνωρίσµατά του είναι τα συχνά ταξίδια (κυ-

ρίως σε µεγαλουπόλεις µε µοντέρνες συνθήκες ζωής), ο «αέρας» ανωτερότητας, η άνεση επαφών µε ποικίλες νοο-

τροπίες. β)Tο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό περιοχών (πόλεων, κρατών κ.λπ.) όπου συρρέουν και εγκαθίστανται άν-

θρωποι από διάφορες περιοχές του κόσµου.

Η ρωµαϊκή πόλη

Η µεσαιωνική πόλη

τάξη της νεότερης εποχής, η αστική τάξη, είναι γνωστή και ως «µπουρζουαζία»5· µε τον έµµεσο τρόπο

της γλώσσας, λοιπόν, γίνεται φανερό ότι η µεσαιωνική πόλη ταυτίζεται κατά την εξέλιξή της µε την

εµποροβιοτεχνική τάση της οικονοµικής ζωής. Η µεσαιωνική πόλη χτίζεται γύρω από το µητροπολιτι-

κό ναό και το δηµαρχιακό µέγαρο και διακρίνεται για τους πολύ στενούς δρόµους της (προς εξοικο-

νόµηση οικοδοµήσιµου χώρου και για να δυσχεραίνεται η µετακίνηση πιθανών εισβολών), που χα-

ράζονται σε ακτινωτή διάταξη (σαν να πετάγονται ακτίνες από την κεντρική πλατεία) για να θυµίζουν

την πυραµιδωτή και ιεραρχική (δηλαδή σαν κλίµακα, όπου η κάθε βαθµίδα προς τα πάνω είναι ανώ-

τερη απ’ όλες τις προηγούµενες) οργάνωση του φεουδαρχικού συστήµατος6 που επικρατούσε. Η

πόλη εκείνης της περιόδου χαρακτηριζόταν από πυκνοκατοίκηση, άναρχη δόµηση και ά-

κρως ανθυγιεινές συνθήκες.

Έχει ενδιαφέρον να καταγράψουµε ότι, στο πλαίσιο της µεσαιωνικής πόλης, οι διάφορες επαγ-

γελµατικές κατηγορίες (π.χ. υποδηµατοποιοί, ράφτες, αρτοποιοί κ.λπ.) ζούσαν η καθεµιά σε δια-

φορετικά µπλοκ δρόµων. Από αυτόν το διαχωρισµό των µεσαιωνικών συντεχνιών (επαγγελµατι-

κών οµάδων/λέγονταν και συνάφια ή ισνάφια) προέκυψαν οι συνοικίες.

Ακολουθεί η πόλη των χρόνων της Αναγέννησης (14ος-16ος αι. µ.Χ.), που

χτίζεται σαν φρούριο (το αµυντικό σύστηµα βασίζεται σε περιφερειακούς προ-

µαχώνες) µε λειτουργικό κέντρο το παλάτι του ηγεµόνα. Τώρα οι δρόµοι δια-

πλατύνονται (τα µέσα µεταφοράς βελτιώνονται και η διακίνηση των εµπορευµάτων κλιµακώνεται),

τα κτίρια µεγεθύνονται (εµφανίζονται µνηµειακά κτίσµατα), οι νέες ιδέες (αναβίωση των κλασικών

σπουδών, σταδιακή αµφισβήτηση της εκκλησιαστικής κυριαρχίας) και τα πολλαπλασιαζόµενα αγα-

θά, που εισάγει και διοχετεύει η ανερχόµενη τάξη των εµπόρων, επηρεάζουν την αρχιτεκτονική και

τη διακόσµηση που δίνουν στις αναγεννησιακές πόλεις χρώµα και ποικιλία.


Αναγέννηση

Ιδιαιτέρως σηµαντική περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας (14ος-16ος αι.), που µε το ίδιο της το όνοµα

δηλώνει την ανάσταση του ανθρώπινου πνεύµατος σε σχέση µε τη θρησκοληψία, τον πνευµατικό σκοταδι-

σµό, την ταπείνωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τον πολιτικό δεσποτισµό (= αντιδηµοκρατικότητα,

αυταρχισµός, ολοκληρωτισµός) του Μεσαίωνα. Αντανακλά τη δυναµική είσοδο της αστικής τάξης στο

ιστορικό προσκήνιο και αποτελεί ένα κοσµογονικό πνευµατικό κίνηµα το οποίο αναζήτησε τα πρότυπά

του στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας (αναβίωση των κλασικών σπουδών, άνθηση της φιλοσο-

φίας), ανανέωσε την πίστη στον άνθρωπο, που τον τοποθετεί στο κέντρο της ζωής και της σκέψης

Η πόλητης Αναγέννησης

5. Μπουρζουαζία: η λέξη προέρχεται από το παλαιογερµανικό burg που σηµαίνει «πύργος», και δηλώνει τους εµπορευ-

όµενους που είχαν ως οικονοµική έδρα τους τα τείχη του κάστρου.

6. Φεουδαρχικό σύστηµα: τύπος κοινωνικού συστήµατος του οποίου η οικονοµική ζωή ήταν οργανωµένη µε βάση το

χωρισµό της γης σε πολύ µεγάλες ιδιοκτησίες (φέουδα ή τιµάρια ή τσιφλίκια). Την κοινωνική και πολιτική εξουσία

ασκούσαν οι λίγοι µεγάλοι γαιοκτήµονες, στους οποίους ήταν υποτελής η τεράστια πλειονότητα του πληθυσµού (ακτή-

µονες και φτωχοί αγρότες ως επί το πλείστον).

Και µεταβαίνουµε στο 19ο αι.,

οπότε και διαµορφώνεται στα

ουσιαστικά χαρακτηριστικά της

η νεότερη πόλη. Αυτό που επιβάλλει τη γένεσή

της είναι η επικράτηση της βιοµηχανικής παρα-

γωγής. Αυτή η εξέλιξη προϋποθέτει τη µαζική κατα-

στροφή των αγροτών (έτσι ώστε να σχηµατιστεί µε-

γάλος αριθµός ακτηµόνων, που για να επιβιώσουν

θα χρειαστεί να προσφέρουν την εργασία τους στα

µεγάλα χειροτεχνικά εργαστήρια, τα οποία θα µετε-

ξελιχθούν σε µηχανοποιηµένες µαζικές παραγωγι-

κές µονάδες, δηλαδή εργοστάσια), που εκδιωγµέ-

νοι από την ύπαιθρο και αναζητώντας πόρους ζωής

θα κατευθυνθούν στις νέες εστίες οικονοµικής δρα-

στηριότητας. Έτσι, µε κέντρο τις εργοστασιακές πα-

ραγωγικές µονάδες, σχηµατίζονται πυκνές συγκε-

ντρώσεις φτωχού πληθυσµού, που αποτελούν τους

κατοίκους των νέων πόλεων7. Πόλεις µε υψηλή πλη-

θυσµιακή πυκνότητα, κάθετη δόµηση (για εξοικονό-

µηση χώρου· έτσι προκύπτουν οι πολυκατοικίες και

οι ουρανοξύστες), άθλιες περιβαλλοντικές συνθή-

κες, µεγάλη θνησιµότητα, ανέχεια, αρρώστιες, µιζέ-

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 61

Αστυφιλία

Η «αγάπη της πόλης» (άστυ = πόλη + φιλία = προ-

τίµηση, αγάπη) είναι παλαιό φαινόµενο, παρατη-

ρηµένο ήδη στην αρχαία Αθήνα. Αλλά οι ρίζες του

δεν είναι συναισθηµατικές· συνδέονται µε την επι-

βολή ενός οικονοµικού µοντέλου (δηλαδή ενός

τρόπου οργάνωσης της οικονοµικής ζωής) όπου

κυριαρχούν η µαζική βιοµηχανική παραγωγή, το

εµπόριο και η καταναλωτική νοοτροπία. Η παρακ-

µή της υπαίθρου (η αδυναµία για αξιοπρεπή δια-

βίωση στο χωριό) εξωθεί τους πληθυσµούς της

επαρχίας στη «µαγεία» των τσιµεντουπόλεων. Αυ-

τή είναι η αληθινή φύση της αστυφιλίας στα νεότε-

ρα χρόνια. Eιδικά στην Eλλάδα το φαινόµενο

προσέλαβε δραµατικές διαστάσεις µεταπολεµικά.

Κατά χιλιάδες εγκατέλειπαν τις εστίες τους οι

αγρότες, και λόγω της ανυπόφορης οικονοµικής

δυσπραγίας αλλά και λόγω του ανώµαλου πολιτι-

κού κλίµατος (Εµφύλιος 1946-49, ανώµαλες πο-

λιτικές συνθήκες στα επόµενα χρόνια). Αυτά τα

ογκώδη κύµατα «εσωτερικής µετανάστευσης» κα-

τευθύνθηκαν στα µεγάλα αστικά κέντρα της χώ-

ρας (Αθήνα κυρίως και Θεσσαλονίκη), αναζητώ-

ντας ασφάλεια και πόρους ζωής, και έτσι σχηµατί-

7. Αστυφυλία: η τάση του αγροτικού πληθυσµού να εγκαθίσταται στα αστικά κέντρα (αστικοποίηση), για λόγους οικο-

νοµικούς (µετατόπιση της οικονοµικής ζωής από την ύπαιθρο στην πόλη λόγω της βιοµηχανοποίησης, µαρασµός της

υπαίθρου και προβλήµατα επιβίωσης) και κοινωνικούς (ελλείψεις σε βασικές υποδοµές, πολιτιστική υποβάθµιση,

ισχυρή επιρροή των µοντέρνων καταναλωτικών ιδεολογιών).

(Ουµανισµός), στρέφεται στην αξία και τις δυνατότητες της λογικής (επιστηµονική πρόοδος, εφευ-

ρέσεις). Αµφισβητώντας εις βάθος τη σκοταδιστική αυθεντία (= η πεποίθηση ότι κάποιος κατέχει την από-

λυτη γνώση και αλήθεια) της Εκκλησίας (του πάπα), που ήταν το κύριο στήριγµα του φεουδαρχισµού, και

δίνοντας ώθηση στην επιστήµη (τεχνολογική πρόοδος) και τις εξερευνήσεις νέων χωρών (Ανακαλύψεις)

ουσιαστικά άνοιγε το δρόµο για τα συµφέροντα (εµπόριο, βιοτεχνία) και τους ιστορικούς στόχους των

ανερχόµενων αστών (οι πρωτοποριακές, ανανεωτικές και απελευθερωτικές ιδέες τους ήταν σε πλήρη

διάσταση µε τις προλήψεις του Κλήρου, την ιδιοτέλεια των γαιοκτηµόνων και των µοναρχών, το γενικό

πολιτισµικό µαρασµό). Το ιστορικό κέντρο της Αναγέννησης, απ’ όπου και διαχύθηκε λυτρωτικά σε όλη

την παρακµάζουσα Ευρώπη, ήταν η Ιταλία (Φλωρεντία, Μιλάνο, Νάπολη, Φεράρα, Πάρµα).

Η πόλη τηςαστικής εποχής

ρια, ασχήµια (συγκλονιστικές αποτυπώσεις αυτής

της απάνθρωπης µαζικής ζωής περιέχονται στα µυ-

θιστορήµατα του Κ. Ντίκενς, στο Ζερµινάλ του Εµίλ

Ζολά, στην αποκαλυπτική µελέτη του Φρ. Ένγκελς Η

κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία). Η σύγ-

χρονη πόλη στεγάζει και εκφράζει τον πολιτισµό και

τον τρόπο ζωής που απορρέουν από τη Βιοµηχανι-

κή Επανάσταση. ∆εν έχει το χαρακτήρα του εµπο-

ρικού και βιοτεχνικού συµπληρώµατος της αγροτι-

κής ζωής (όπως συνέβαινε µε τις προµεσαιωνικές

πόλεις, όπου κυρίαρχος ήταν ο αγροτικός τοµέας

και τα ιδιαίτερα δικά του χαρακτηριστικά έδιναν πε-

ριεχόµενο και µορφή στο σύνολο της κοινωνικής

ζωής), αλλά είναι ένας ολοκληρωµένος αστικός χώ-

ρος συµβίωσης. Ο βιοµηχανικός πολιτισµός (και

από τον 20ό αι. η πιο ακραία µορφή του, ο µεταβιο-

µηχανικός/τεχνολογικός πολιτισµός) έχει τα δικά

του µοναδικά χαρακτηριστικά: εγκατάλειψη των

µορφών οικονοµικής ζωής που έχουν ως κέντρο τη

φύση και εναρµονίζονται µ’ αυτήν, εντατική –πλή-

ρως εκµηχανισµένη– παραγωγική δραστηριότητα,

που γεµίζει τον κόσµο µε ολοένα και περισσότερα

εµπορεύµατα και βασίζεται στη συστηµατική εξο-

ντωτική εκµετάλλευση των φυσικών πόρων, µαζικο-

ποίηση των οικονοµικών δραστηριοτήτων (παρα-

γωγή-κατανάλωση), κυριαρχία της οικονοµικής λει-

τουργίας πάνω σε όλες τις άλλες (η δηµιουργία και η

µαζική διάθεση πραγµάτων που κατασκευάζονται

για να πωληθούν µε µοναδικό κίνητρο το κέρδος)

και υποβιβασµός της ανθρώπινης ζωής σε δικό της

εξάρτηµα, οργάνωση της ατοµικής και της συλλογι-

κής ζωής µε µοναδικά κριτήρια και ιδεώδη το χρήµα

και το εµπόρευµα. Η πόλη των νεότερων χρόνων

δεν είναι ούτε τυχαία επινόηση ούτε ανεξήγητο και

µοιραίο δεινό· προκύπτει λογικά από µια οικο-

νοµική και κοινωνική εξέλιξη, που αποκόπτει


Βιοµηχανική Eπανάσταση

Η µεταφορά του κέντρου της οικονοµικής δρα-

στηριότητας στο βιοµηχανικό τοµέα, διαµέσου

της σταδιακής µετατροπής της παραγωγής υλι-

κών αγαθών από χειροτεχνική σε µηχανική. Συ-

ντελέστηκε κυρίως στην Αγγλία (18ος αι.), από

όπου και επεκτάθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη

(Γαλλία, Γερµανία). Στην Αγγλία, χάρη στο ευχε-

ρές πλαίσιο που εξασφάλιζαν οι πολιτικές ελευ-

θερίες και χάρη στην αφθονία φθηνών πρώτων

υλών από τις νέες χώρες της Ανατολής, δηµι-

ουργήθηκαν χρηµατικά κεφάλαια που επέτρεψαν

σε µεµονωµένους επενδυτές να δηµιουργήσουν

παραγωγικές µονάδες µεγάλου µεγέθους. Σ’ αυ-

τές τις µονάδες λειτουργούσαν µηχανές, αλλά

χειροκίνητες και µικρής απόδοσης. Μόνο η ανα-

κάλυψη του ατµού (από τον Τζ. Βατ, το 1769)

πρόσφερε ανεξάντλητη ενέργεια παραγόµενη µε

τεχνικά µέσα, και έτσι έδωσε στην εργασία συ-

νεχή ροή και υψηλή παραγωγικότητα. Έτσι, αυτές

οι παραγωγικές εγκαταστάσεις διέθεταν µεγάλο

αριθµό εργαζοµένων, λειτουργούσαν µε βάση

τον καταµερισµό και την εξειδίκευση, η παραγω-

γική τους δραστηριότητα ήταν διαρκής, µαζική

και πλήρως µηχανοποιηµένη, ήταν οργανωµένες

µε βάση ένα κεντρικό σύστηµα σχεδιασµού και

ελέγχου. ∆ηλαδή, ήταν εργοστάσια. Το εργο-

στασιακό παραγωγικό σύστηµα (το βασικό απο-

τέλεσµα της Βιοµηχανικής Επανάστασης) έλαβε

αποφασιστική ώθηση το 1880 µε την ανακάλυ-

ψη της ηλεκτρικής ενέργειας.

στηκε η άναρχα δοµηµένη και µονίµως ανεπαρκής

πρωτεύουσα µε το µισό πληθυσµό της χώρας συ-

γκεντρωµένο άτακτα στο προβληµατικό εσωτερι-

κό της. Άλλωστε, η αστυφιλία, ενώ φαινοµενικά

«ανακουφίζει» την προβληµατική επαρχία, επιδει-

νώνει σε σοβαρό βαθµό τα προβλήµατα λειτουρ-

γίας και ζωής της πόλης.

τον άνθρωπο από τις φυσικές ρίζες και ισορροπίες του και τον µετατρέπει σε αποκλειστικό δηµι-

ουργό και χρήστη οικονοµικών αξιών.

Είναι ένα ακαλαίσθητο οικιστικό σύνολο, πυκνοκατοικηµένο και εχθρικό προς το

περιβάλλον, όπου οι µαζικοποιηµένοι άνθρωποι παράγουν και καταναλώνουν πράγµα-

τα ζώντας σε συνθήκες υπερέντασης και αποξένωσης. Υπερπληθυσµός, αυξανόµενη περι-

βαλλοντική µόλυνση, ηχορύπανση, υπερσυσσώρευση ΙΧ/κυκλοφοριακό, αµείωτοι όγκοι σκουπι-

διών, ανεπαρκείς υποδοµές (συγκοινωνίες, οδικό δίκτυο, πάρκα/κοινόχρηστοι χώροι αναψυχής,

χώροι στάθµευσης, δίκτυο ιατρικών υπηρεσιών κ.λπ.). Νέοι κίνδυνοι για την υγεία (στο Μεσαίω-

να αφάνιζε τους ευρωπαϊκούς λαούς η πανώλη, αλλά σήµερα σκοτώνουν σε µαζική κλίµακα ο καρ-

κίνος, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, το άγχος), εξαντλητικοί ρυθµοί ζωής, αποξενωµένες και αντα-

γωνιστικές σχέσεις, ανασφάλεια και µοναξιά, διαρκής ψυχολογική πίεση και συνεχής ενασχόληση

µε την επιβίωση και το κέρδος, τυποποίηση, αβεβαιότητα, εµπορευµατοποιηµένη ψυχαγωγία,

ανία, ανεργία κ.λπ.

Όλα αυτά τα προβλήµατα (που τα γεννά η ουσία του νεότερου πολιτισµού, είναι δηλαδή κοινω-

νικά και δεν εκφράζουν ούτε µια δήθεν «µοιραία» πραγµατικότητα ούτε εσφαλµένες επιλογές των

απλών καθηµερινών ανθρώπων) υποβαθµίζουν την ποιότητα ζωής και καθιστούν τη σύγχρονη µε-

γαλούπολη ένα αβίωτο πεδίο ζωής.

Η αντιµετώπισή τους δεν είναι απλή υπόθεση και συνδέεται µε την υιοθέτηση διαφορετικών

αντιλήψεων σχετικά µε τον πολιτισµό και την πρόοδο (σήµερα «πολιτισµός» θεωρείται η απερί-

σκεπτη τεχνολογική κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση και «πρόοδος» σηµαίνει οικονοµική

ανάπτυξη, εµπορική υπερκατανάλωση, συσσώρευση υλικών αγαθών, χρηµατική άνεση, υλική ευ-

ηµερία). Εποµένως απαιτείται η συγκρότηση µιας φιλοσοφίας για τη ζωή και τον κόσµο η οποία θα

προτάσσει τον άνθρωπο και όχι τα κέρδη, θα προβάλλει τις αξίες και όχι τα πράγµατα, θα σέβεται

το περιβάλλον και όχι τις οικονοµικές σκοπιµότητες, θα αντιλαµβάνεται την οικονοµία ως οργανω-

µένο τρόπο συντήρησης και όχι ως θεοποιηµένο αυτοσκοπό, θα χρησιµοποιεί την τεχνολογία για

να βελτιώνει την ποιότητα ζωής και όχι για να πληµµυρίζει τον πλανήτη και την καθηµερινότητα µε

άχρηστα κατασκευάσµατα.

Αποκέντρωση (= µεταφορά διοικητικών, οικονοµικών, εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στην

περιφέρεια), αντιρρυπαντικές πολιτικές (ουσιαστικά και εφαρµοζόµενα µέτρα για τον περιορισµό

της βιοµηχανικής και καταναλωτικής ασυδοσίας: ρυπαίνουν και τα βιοµηχανικά απόβλητα, αλλά

και τα ΙΧ, και οι κεντρικές θερµάνσεις, και η ασυνείδητη διασπορά σκουπιδιών στις παραλίες),

εκτεταµένες εστίες πράσινου (ελάχιστα τσιµεντοεκτρώµατα «εµπορικά κέντρα» και ευρύ δίκτυο

πάρκων και ανοιχτών παιδότοπων), αντιρρυπαντική τεχνολογία και ελεγχόµενη ροή των ΙΧ – µε-

γάλος αριθµός οργανωµένων και λειτουργικών χώρων στάθµευσης κ.λπ., αυτές είναι, ενδεικτικά,

µερικές πρακτικές επεµβάσεις, στο πλαίσιο της σύγχρονης αστικής ζωής, που µπορούν να συµβά-

λουν στο να απαιτήσει η πόλη πιο ανθρώπινο πρόσωπο. Πάντως, σηµασία έχει να ενεργοποιη-

∞ı‹Ó· / ∏ fiÏË 63

θούν οι ίδιοι οι πολίτες, να καλλιεργήσουν µια εναλλακτική κοινωνική συνείδηση µε ανθρωποκε-

ντρικά και οικολογικά8 χαρακτηριστικά, να υπερασπίσουν και να αναβαθµίσουν την ποιότητα ζωής

τους µε την κοινή τους δράση και µε την προσωπική τους διαγωγή και στάση, που θα εµπνέεται

από ποιοτικές και όχι ποσοτικές αξίες.


8. Οικολογία: α) Επιστηµονικός κλάδος που µελετά τις ποικίλες αµοιβαίες σχέσεις της φύσης µε τους ζωντανούς οργα-

νισµούς, πρωτίστως από την άποψη της ισορροπίας.

β) Κοινωνικό και πολιτικό ρεύµα σκέψης που αποδίδει έµφαση στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, αντιτιθέ-

µενο στις µορφές οικονοµικής ζωής και οργάνωσης που το καταστρέφουν υπονοµεύοντας έτσι την ίδια την ανθρώπι-

νη ύπαρξη και ζωή. Εντάσσεται στα λεγόµενα «εναλλακτικά κινήµατα αµφισβήτησης» που ο προβληµατισµός τους

υπερβαίνει τους παραδοσιακούς πολιτικούς τρόπους σκέψης. Πιστεύει ότι τα προβλήµατα είναι σύνθετα και πολύµορ-

φα και ότι µόνο µε τη δηµιουργική αυτενέργεια των ίδιων των ανθρώπων µπορούν να βρεθούν σωστές λύσεις.

21419

Documents

Transcript of 21419