1

Ερευνητική Εργασία

Α΄ Λυκείου - A΄ τετραμήνου

Γενικό Λύκειο Βουνάργου

2015-2016

2

Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Οι μαθητές

Αναγνώπουλος Γιώργος

Αποστολοπούλου Ιωάννα

Θεοδωροπούλου Μαριλία

Λιανού Ξανθή

Λιατσή Γιώτα

Λίβανος Θανάσης

Παπαδοπούλου Ανδριάνα

Τσέλα Άννα

Ο συντονιστής καθηγητής

Χαράλαμπος Ανδρουτσόπουλος

3

Περιεχόμενα

1. Που ανήκει η μέλισσα στο ζωικό βασίλειο;

2. H Ιστορία της μέλισσας

3. Τα είδη μέλισσας

4. Σμηνουργία

5. Μορφολογία, ανατομία και φυσιολογία της μέλισσας

6. Οι αισθήσεις των μελισσών

7. Έχει διαφορές η μέλισσα από τη σφήκα;

8. Πως αναπαράγεται η μέλισσα; Ποιος ο βιολογικός κύκλος της

μέλισσας;

9. Η κοινωνία των μελισσών; Πως επιβάλλεται η πειθαρχία; Πως

ελέγχεται ο ρόλος της κάθε ομάδας;

10. Ποιες εργασίες πραγματοποιεί καθημερινά το μελίσσι;

11. Πως συνυπάρχουν οι μέλισσες;

12. Ποιος είναι ο τρόπος επικοινωνίας των μελισσών;

13. Που ζει η μέλισσα;

14. Ποια είναι η τροφή της μέλισσας; Πως συλλέγουν την τροφή

τους;

15. Ποια είναι τα φυτά που επιλέγει η μέλισσα; Έχει κάποιες

προτιμήσεις;

16. Υπάρχουν φυτά που αποφεύγουν οι μέλισσες και ποια;

17. Υπάρχουν ζωικοί εχθροί για τις μέλισσες;

18. Πως προσανατολίζονται οι μέλισσες; Έχουν πυξίδα;

19. Πρέπει να μετακινούνται τα μελίσσια ; Κάθε πότε και γιατί;

20. Οι κλιματολογικές συνθήκες επηρεάζουν τις μέλισσες και

πως;

4

21. Ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου και ιδιαίτερα του γεωργού

στην εξέλιξη της μελισσοκομίας;

22. Ποια είναι τα κυριότερα προϊόντα των μελισσών;

23. Ετήσιες εργασίες στις αποικίες των μελισσών

24. Μέλισσα και περιβάλλον. Μια αμφίδρομη σχέση ζωής.

25. Πως γίνεται κάποιος μελισσοκόμος;

αξιοπερίεργα…

Επίλογος

Βιβλιογραφία

5

1. Που ανήκει η μέλισσα στο ζωικό βασίλειο;

Η μέλισσα (Apis mellifera ) είναι έντομο από την τάξη υμενόπτερα, που θεωρείται

από όλα γενικά τα έντομα το πιο σπουδαίο από οικονομικής άποψης για τον

άνθρωπο.

Συστηματική ταξινόμηση της μέλισσας

Βασίλειο: Ζώα (Animalia)

Φύλο: Αρθρόποδα(Arthropoda)

Ομοταξία:Έντομα (Insekta)

Τάξη:Υμενόπτερα(Hymenoptera)

Οικογένεια:Apidae

Γένος:Apis

Είδος:mellifera

Τα έντομα (Insecta)(εν + τομή, επειδή το σώμα τους φαίνεται να έχει τομές) είναι

πολυπληθέστερη και πιο πολυποίκιλη ομοταξία των αρθροπόδων αλλά και

ολόκληρου του ζωικού βασιλείου, με τουλάχιστον ένα εκατομμύριο

καταγεγραμμένα είδη (υπολογίζεται πως ο πραγματικός αριθμός είναι

πολλαπλάσιος) - υπάρχουν περισσότερα είδη εντόμων απ' ό,τι το σύνολο όλων των

υπόλοιπων ειδών.

Τα Αρθρόποδα(Arthropoda) είναι συνομοταξία από το βασίλειο των ζώων. Περίπου

το 80% όλων των ειδών ζώων, που ζουν σήμερα, είναι αρθρόποδα. Έχουν

εξωσκελετό και το σώμα τους χωρίζεται σε μεταμερίδια. Έχουν αρθρωτά άκρα, που

6

μπορεί να είναι πόδια (όπως συμβαίνει στα έντομα, τα μαλακόστρακα, και τα

μυριάποδα) ή στοματικά μόρια ή κεραίες ή ενδιάμεσα άκρα σαν στοματικά πόδια.

Ο αριθμός των ποδιών καθορίζει την ταξινομική διαίρεση, όπως γίνεται αντιληπτό

από τα ονόματα Δεκάποδα και Εξάποδα.

Τα υμενόπτερα είναι η μεγαλύτερη τάξη εντόμων, στην οποία ανήκουν η σφήκα η

μέλισσα και το μυρμήγκι. Η λέξη υμενόπτερο είναι σύνθετη και προέρχεται από τις

λέξεις «υμένας – πτερό». Τα υμενόπτερα έχουν δυο ζευγάρια φτερών, που το

δεύτερο είναι μικρότερο από το πρώτο. Είναι διαφανή με νευρώσεις.

2. H Ιστορία της μέλισσας

Η μέλισσα ζει στη Γη το λιγότερο 15 εκατομμύρια χρόνια και θεωρείται από τους

πιο παλιούς κατοίκους της, που εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και σήμερα.

7

Είναι από τα ελάχιστα είδη των εντόμων που ο άνθρωπος προσπάθησε να

εκμεταλλευτεί, βλέποντας ότι θα είχε κάποιο οικονομικό όφελος. Η προσπάθεια

αυτή του ανθρώπου να εξημερώσει τη μέλισσα δεν είναι νέα.

Η σπηλαιογραφία της Μπικόρπ: συλλογή μελιού πριν από 15.000 χρόνια.

Υπάρχει μια σπηλαιογραφία στην Μπικόρπ της Ισπανίας, ηλικίας τουλάχιστον

15.000 χρόνων, όπου εικονίζεται ένας άνθρωπος που προσπαθεί να πάρει μέλι

από μελίσσι.

Η ιστορία της μέλισσας μέσα από το γονιδίωμα και το αρχαιότερο απολίθωμά της

Διεθνής ερευνητική κοινοπραξία δημοσίευσε την πλήρη γενετική αλληλουχία της

μέλισσας, ενώ ανεξάρτητη ομάδα Αμερικανών εντομολόγων παρουσίασε την

αρχαιότερη γνωστή μέλισσα, παγιδευμένη σε ένα κομμάτι κεχριμπαριού 100 εκατ.

ετών.

Η προϊστορική μέλισσα είναι 35-40 εκατ. χρόνια παλαιότερη από το αμέσως

νεότερο γνωστό απολίθωμα, και παρουσιάζει ανάμικτα χαρακτηριστικά των

σύγχρονων μελισσών και των προγόνων τους, σαρκοφάγων σφηκών από την

Αφρική.

8

Η πρωτόγονη μέλισσα, σε μέγεθος κουνουπιού, βρέθηκε στη Μιανμάρ (πρώην

Βιρμανία) και κατατάσσεται στο είδος Μelittoshpexburmensis, αναφέρουν στο

περιοδικό Science οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Κορνέλ και του Πολιτειακού

Πανεπιστημίου του Όρεγκον στο Κορβάλις.

Πρόκειται για το αρχαιότερο γνωστό είδος μέλισσας που γονιμοποιούσε με γύρη τα

μικροσκοπικά άνθη που υπήρχαν πριν από 100 εκατ. χρόνια.

Σήμερα υπάρχουν 16.000 είδη μελισσών που συνεργάζονται με τα λουλούδια για

αμοιβαίο όφελος.

Σχεδόν ταυτόχρονα με την περιγραφή της αρχαιότερης μέλισσας, ανεξάρτητη

ερευνητική κοινοπραξία, με τη συμμετοχή 170 επιστημόνων, παρουσιάζει στο

Nature το πλήρες γονιδίωμα της σύγχρονης μέλισσας, αποτελούμενο από 10.157

γονίδια. Η γνωστή μας μέλισσα, Apismellifera, γίνεται έτσι το πέμπτο έντομο του

οποίου γίνεται γνωστή η γενετική αλληλουχία.

«Το πρόγραμμα του γονιδιώματος της μέλισσας μας εισάγει σε μια λαμπρή εποχή

για τη μελέτη της μέλισσας προς όφελος της γεωργίας, της αγροτικής έρευνας και

της ανθρώπινης υγείας» δήλωσε στο Reuters ο Τζον Ρόμπερτσον, επικεφαλής των

ερευνών στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις.

Η ανάλυση του DNA αποκαλύπτει ότι η σύγχρονη μέλισσα πρωτοεμφανίστηκε στην

Αφρική και μετακινήθηκε προς την Ευρώπη σε δύο ξεχωριστά μεταναστευτικά

κύματα.

Οι έρευνες έδειξαν επίσης ότι η μέλισσα διαθέτει πολύ περισσότερα γονίδια που

ελέγχουν την όσφρηση, σε σχέση με τα κουνούπια ή τις μύγες, αλλά πολύ λιγότερα

γονίδια που σχετίζονται με τη γεύση.

Η συνεχιζόμενη ανάλυση ίσως αποκαλύψει στο μέλλον και γονίδια που σχετίζονται

με την κοινωνική οργάνωση. Προς το παρόν παραμένουν άγνωστοι οι γενετικοί

παράγοντες που ρυθμίζουν την κατανομή εργασιών στην κυψέλη και επιτρέπουν

στη βασίλισσα να ζει δέκα φορές περισσότερο από τις εργάτριες.

9

3. Τα είδη μέλισσας

Η κοινή μέλισσα, η ApisMellifera, δηλαδή η Μέλισσα η Μελιτοφόρος, η γνωστή

μας μέλισσα, είναι το πιο κοινό και διαδεδομένο είδος και είναι εξαπλωμένο σε

Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία, Αφρική, Εγγύς Ανατολή και φυσικά στην Ελλάδα.

Στην Ελλάδα συναντάται η ApisCercopia και η ApisMacedonica.

Στην Βόρεια Ελλάδα συναντάται η ApisMelliferaMacedonica, ένα υποείδος της

ApisMellifera. Η macedonica ανήκει στον ίδιο οικογενειακό κύκλο που αποτελείται

από τις: ligustica, carnica, macedonica, sicula, cecropia.

Εμφανισιακά μοιάζει αρκετά με την καρνιολική μέλισσα αλλά είναι μικρότερου

μεγέθους. Ο χρωματισμός της είναι σκούρος με κοντό και πυκνό τρίχωμα και με

προβοσκίδα που φτάνει έως 6,7mm μήκος.

Ο χρωματισμός της φυλής αυτής είναι σκούρος με κοντό και πυκνό τρίχωμα και με

προβοσκίδα που φτάνει έως 6,7mm μήκος.

Είναι από τις πιο ήρεμες μέλισσες, ενώ δεν έχει τάσεις λεηλασίας. Έχει καλό

προσανατολισμό. Αναπτύσσεται αργά την άνοιξη και αναπτύσσει μεγάλους

πληθυσμούς. Πρόκειται για μέλισσα που έχει μεγάλη ακτίνα δράσης. Χρησιμοποιεί

10

αρκετή πρόπολη. Είναι ευαίσθητη στην νοζεμίαση. Χτίζει πολλές γέφυρες και έχει

έντονη τάση σμηνουργίας.

Apismelliferamacedonicaσεάνθοςκατηφέ (Tageteserecta)

Η κεκρόπια μέλισσα -Apismelliferacekropia-η οποία πήρε το όνομά της από τον

πρώτο βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα,είναι η αρχαιότερη στον ελληνικό χώρο

απαντάται στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας προς βορρά έως Ιωάννινα και

Καλαμπάκα προς νότο στην Στερεά Ελλάδα Πελοπόννησο και νησιά Σαρωνικού.

Είναι η μεγαλύτερη σε μέγεθος από όλες τις φυλές. Είναι λεπτή με σκούρο χρώμα

πυκνό τρίχωμα καιπροβοσκίδα που φτάνει τα 6.8 χιλιοστά. Είναι σχετικά επιθετική

και έχει μεγάλες αντοχές στο χειμώνα. Καλή παραγωγή μελιού και δεν

προσβάλλεται εύκολα από ασθένειες γόνου.Η κεκρόπια είναι πολύ ανθεκτική στις

ασθένειες και δεν σμηνουργεί

εύκολα.Χαρακτηριστικό της είναι οτι κοκκινίζει λιγάκι κυρίως στην βάση τις κοιλιάς

της.

11

Οι διαφορές στη συμπεριφορά είναι ότι η cecropia έχει μικρότερη τάση συρροής

από την macedonica όμως η macedonica είναι ευγενέστερη δεδομένου ότι είναι

ένας από τους κοντινότερους συγγενείς των μελισσών carniolan. Ο Αριστοτέλης

σημείωσε 2.000 έτη πριν, ότι η λιγότερο ομοιόμορφη ελληνική μέλισσα

(macedonica) είχε περισσότερη ζωτικότητα από τη σκοτεινή ομοιόμορφη ποικιλία

(cecropia), και αυτό ισχύει μέχρι σήμερα.

Τα μορφομετρικά στοιχεία της macedonica διαφέρουν από πολλά χαρακτηριστικά

γνωρίσματα από εκείνα από την γείτονά της στη Γιουγκοσλαβία (carniolan). Έχει ένα

σώμα και φτερά μικρότερα με τα πόδια σχετικά μακρύτερα είναι λεπτότερη από

οποιεσδήποτε από τις άλλες ευρωπαϊκές φυλές, είναι μια μαύρη μέλισσα με μερικά

κίτρινα σημεία στα κοιλιακά δαχτυλίδια.

Τα τελευταία χρόνια άρχισε η συστηματική διασταύρωση των μελισσών για να

δημιουργηθεί νέος τύπος που θα έχει μέσο μέγεθος, θα είναι ήσυχη και εργατική

και θα πολλαπλασιάζεται σχετικά εύκολα την άνοιξη.

4. Σμηνουργία

Η σμηνουργία είναι ένα φυσικό φαινόμενο που συμβαίνει όταν ένα μελίσσι

χωρίζεται σε δύο μέρη. Ένα μέρος του πληθυσμού εγκαταλείπει οριστικά την

12

κυψέλη μαζί με τη βασίλισσα και ψάχνει να βρει καινούρια φωλιά. Ο πληθυσμός

που μένει στην κυψέλη φτιάχνει νέα βασίλισσα. Η σμηνουργία είναι ο φυσικός

τρόπος πολλαπλασιασμού του μελισσιού. Είναι για τις μέλισσες απαραίτητη για την

επιβίωση και διαιώνισή τους. Για τον μελισσοκόμο όμως είναι ανεπιθύμητη επειδή:

α) Τα μελίσσια χάνουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε εποχή που χρειάζονται

συλλέκτριες για νεκταροσυλλογή.β) Τα αποθέματα της κυψέλης που σμηνουργεί

λιγοστεύουν σημαντικά, γιατί οι μέλισσες φεύγοντας παίρνουν μαζί τους μεγάλη

ποσότητα μελιού, ενώ αυτές που μένουν δεν μπορούν να αναπληρώσουν την

απώλεια.γ) Μελίσσια που σμηνουργούν μπορεί να μείνουν ορφανά επειδή κάποιο

ατύχημα συμβαίνει στο στάδιο εκτροφής ή σύζευξης της νέας βασίλισσας.

Οι λόγοι που ένα μελίσσι σμηνουργεί είναι:

α) Ο συνωστισμός που προκαλείται μέσα στην κυψέλη την άνοιξη, επειδή με την

εντατική γέννα της βασίλισσας αυξάνει τόσο πολύ ο πληθυσμός, ώστε να μην

χωρούν οι μέλισσες και να μην υπάρχουν άδεια κελιά για γόνο και αποθήκευση

τροφών.

β) Η ανθοφορία και οι καιρικές συνθήκες. Όταν η ανθοφορία και νεκταροέκκριση

είναι φτωχή, το μελίσσι δεν αναπτύσσεται αρκετά ώστε να σμηνουργήσει. Οι κακές

καιρικές συνθήκες έχουν το ίδιο αποτέλεσμα.

13

5. Μορφολογία, ανατομία και φυσιολογία της μέλισσας

Το σώμα της μέλισσας αποτελείται από 3 μέρη : το κεφάλι, το θώρακα και την

κοιλιά.

14

Α. Στο κεφάλι διακρίνουμε :

“Κεφάλι Μέλισσας" – Apis mellifera

15

1. Δύο μεγάλα, σύνθετα μάτια, που αποτελούνται από πάρα πολλά μικρά μάτια, τα

οματίδια και βοηθούν τη μέλισσα να βλέπει παραστάσεις. Το μάτι του ανθρώπου

βλέπει 20-30 εικόνες το δευτερόλεπτο, ενώ το μάτι της μέλισσας βλέπει ταυτόχρονα

300 εικόνες.

Με τα σύνθετα μάτια οι μέλισσες βλέπουν μακριά πέρα από την κυψέλη και

προσανατολίζονται σε σχέση με τον ήλιο αφού αντιλαμβάνονται τη θέση του ήλιου

ακόμα και όταν είναι κρυμμένος πίσω από κάποιο βουνό γιατί έχει τη δυνατότητα

να αντιλαμβάνεται το πολωμένο φως ή πίσω από τα σύννεφα. Η μέλισσα μπορεί

και αντιλαμβάνεται το υπεριώδες φως και δε διακρίνει το κόκκινο.

2. Τρία απλά μάτια στο κέντρο του κεφαλιού, που σχηματίζουν τρίγωνο, για την

κοντινή όραση και για να αντιλαμβάνεται τις αλλαγές στην ένταση του φωτός.

3. Δυο κεραίες ανάμεσα στα μάτια, που αποτελούνται από ένα κορμό και ένα

τμήμα από 11 άρθρα, όπου βρίσκονται τουλάχιστον 7 τύποι αισθητηριών

οργάνων. Οι κεραίες είναι τα όργανα της όσφρησης, της γεύσης και της ακοής.

4. Το στόμα, ένα πολύπλοκο όργανο, με 2 σιαγόνες και την προβοσκίδα (γλώσσα). Η

προβοσκίδα είναι το κύριο όργανο αναρρόφησης νέκταρος, μελιτώματος και

16

νερού. Όσο πιο μακριά είναι η προβοσκίδα μιας μέλισσας εργάτριας, τόσο

καλύτερη συλλέκτρια είναι.

Β. Ο Θώρακας αποτελείται από:

1. Τα πόδια. Έχει 3 ζευγάρια πόδια τριχωτά και στις άκρες νύχια αγκιστρωτά. Στα

πίσω πόδια έχει μικρές κοιλότητες, τα καλάθια, εκεί όπου βάζει τη γύρη και τη

μεταφέρει.

Με το πρώτο ζεύγος ποδιών καθαρίζει από την γύρη τα μάτια και τις κεραίες.

Ένα μεγάλο μυστήριο στον κόσμο των μελισσών είναι το πως οι μέλισσες

καταφέρνουν να κουβαλούν τόσο πολύ γύρη με αρκετές φορές να ξεπερνά και το

βάρος τους! Θα έχουμε παρατηρήσει την άνοιξη τα πολύχρωμα μπαλάκια που

προεξέχουν στα ποδαράκια τους. Πως γίνετε όμως να μένει εκεί ανέπαφη ακόμα

και εν ώρα πτήσης;

Οι μέλισσες ανακατεύουν την γύρη με φρέσκο νέκταρ προκειμένου να την

κολλήσουν στα πόδια τους. Ένας ειδικός "γάντζος" που είναι ενσωματωμένος στο

μέσο του ποδιού (καλαθιού) αγκιστρώνει το μπαλάκι με την γύρη καθώς η μέλισσα

την συλλέγει και την κολλάει. Έτσι είναι αδύνατο να πέσει ακόμα και στις πιο

αντίξοες συνθήκες.

17

2. Τα φτερά, βρίσκονται στο μπροστινό μέρος του θώρακα και είναι 2 ζευγάρια

μεμβρανωδών φτερών. Κατά την πτήση το πρώτο ζευγάρι ενώνεται με το δεύτερο

ζευγάρι φτερών με άγκιστρα. Είναι πολύ λεπτά αλλά δυνατά, για να μπορεί να πετά

μακριά για τη συλλογή της τροφής της.

Γ. Η κοιλιά, που είναι χωρισμένη:

σε δακτυλίους και ανάμεσά τους βρίσκονται οι κηρογόνοι αδένες. Στην κοιλιά,είναι

το σύνολο των εσωτερικών οργάνων της και στον τελευταίο δακτύλιο βρίσκεται το

κεντρί, το οποίο συνδέεται με ένα αδένα που έχει μέσα το δηλητήριο.

Από τα Ανατομικά χαρακτηριστικά της μέλισσας θα αναφέρουμε:

1. Tο αναπαραγωγικό σύστημα το οποίο είναι πλήρως ανεπτυγμένο στη

βασίλισσα και στον κηφήνα, ενώ η εργάτρια αν και θηλυκό έχει ατροφικό

αναπαραγωγικό σύστημα, διαθέτει υποανάπτυκτες ωοθήκες και δεν ωοτοκεί υπό

φυσιολογικές συνθήκες.

18

2. Tο αδενικό σύστημα. Η μέλισσα έχει αδένες σε όλο της το σώμα, οι οποίοι

παράγουν πολλές ορμόνες, τις λεγόμενες φερεμόνες, οι οποίες είναι χρήσιμες για

τη μέλισσα και τις δραστηριότητές της. Φερεμόνες είναι ουσίες που παράγονται

από τους αδένες της μέλισσας και ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του μελισσιού.

Ανάλογα με τη χημική ουσία που εκκρίνεται παρατηρείται και η αντίστοιχη

συμπεριφορά από το μελίσσι και αυτό βοηθά στην επικοινωνία των μελισσών

μεταξύ τους. Αν και έχουν μελετηθεί και αναγνωριστεί πολλές φερεμόνες,

υπάρχουν και άλλες που μόνο οι μέλισσες γνωρίζουν την ύπαρξη και τη λειτουργία

τους.

Φερεμόνες παράγουν η βασίλισσα, η εργάτρια, ο κηφήνας και ο γόνος.

Οι αδένες διακρίνονται σε:

– σε ενδοκρινείς οι οποίοι δρουν μέσα στο σώμα της και εκκρίνουν ορμόνες που

έχουν σχέση με την ανάπτυξη και την συμπεριφορά της μέλισσας και

– σε εξωκρινείς που είναι και οι πιο σημαντικοί, γιατί επηρεάζουν βασικές

λειτουργίες της εργάτριας μέλισσας: την επικοινωνία, την άμυνα την παραγωγή

τροφής, την παραγωγή κεριού και την επεξεργασία της τροφής.

6. Οι αισθήσεις των μελισσών

ΟΡΑΣΗ : Η μέλισσα χρησιμοποιεί την όραση για τη συλλογή τροφής και για να βρει

το δρόμο της επιστροφής στην κυψέλη, συγκρατώντας στη μνήμη της μια γωνία που

σχηματίζεται μεταξύ τροφής- κυψέλης-ήλιου.Η μέλισσα μπορεί να χρησιμοποιεί

σαν οπτικά ερεθίσματα, τα δέντρα, τους λόφους, οτιδήποτε ανάγλυφο για να

δημιουργήσει μνήμη και να μπορεί να προσανατολίζεται. Ακόμα και τις

συννεφιασμένες ημέρες βρίσκει το δρόμο της επιστροφής γιατί έχει την ικανότητα

να αντιλαμβάνεται το πολωμένο φως.

Η μέλισσα διακρίνει 4 χρώματα, το μπλε, το πρασινομπλέ, το κίτρινο και το

υπεριώδες, αλλά δε βλέπει το κόκκινο. Γι’ αυτό το λόγο οι μελισσοκόμοι βάφουν

τις κυψέλες μπλε, πράσινες ή κίτρινες.

ΟΣΦΡΗΣΗ : Τα αισθητήρια όργανα της όσφρησης βρίσκονται στις κεραίες. Οι

μέλισσες με την όσφρηση αντιλαμβάνονται άτομα της ίδιας κυψέλης και τις οσμές

19

των λουλουδιών.Η οξύτητα της όσφρησης των μελισσών είναι 2 φορές μεγαλύτερη

από αυτή του ανθρώπου.

ΓΕΥΣΗ : Τα αισθητήρια όργανα της γεύσης, βρίσκονται στο στόμα, στις κεραίες και

στα μπροστινά πόδια. Η μέλισσα διακρίνει 4 γεύσεις: το γλυκό, το ξινό, το αλμυρό

και το πικρό, αλλά το πιο σημαντικό είναι το γλυκό γιατί καθορίζει την προτίμησή

της για το νέκταρ των φυτών.

ΑΦΗ : Τα αισθητήρια όργανα αφής είναι στις τρίχες του σώματος. Δεν είναι

γνωστό τι είδους ερεθίσματα αντιλαμβάνονται.

ΑΚΟΗ : Τα όργανα της ακοής βρίσκονται στις κεραίες και στα πόδια. Η μέλισσα

αντιλαμβάνεται ήχους και δονήσεις. Η συλλέκτρια μέλισσα με τον ήχο των φτερών

της (ζουζούνισμα), δηλώνει στις φίλες της ότι έχει βρει τροφή.

ΑΛΛΕΣ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ : Η μέλισσα αντιλαμβάνεται την αλλαγή στη θερμοκρασία του

αέρα, τη μεταβολή στην ατμοσφαιρική πίεση και στη σχετική υγρασία και

αντιλαμβάνεται την ύπαρξη διοξειδίου του άνθρακα με αισθητήρια όργανα που

βρίσκονται στις κεραίες.

o Για τη συλλογή της τροφής η μέλισσα χρησιμοποιεί την όραση, την όσφρηση

(στις κεραίες ) και τη μνήμη.

o Η επικοινωνία ανάμεσα στις μέλισσες της ίδιας κυψέλης γίνεται οπτικά,

ακουστικά και με ορμόνες, τις φερομόνες.

ΤΟ ΚΕΝΤΡΙ :

Το κεντρί είναι το μοναδικό όπλο της μέλισσας εναντίον των εχθρών της και το

χρησιμοποιεί για την άμυνα της φωλιάς της και την εξασφάλιση της τροφής της.

Κεντρί έχει η βασίλισσα και η εργάτρια μέλισσα, ο κηφήνας δεν έχει κεντρί. Το

κεντρί της εργάτριας είναι ευθύ και έχει άγκιστρα, ενώ της βασίλισσας-μέλισσας

είναι κυρτό και λείο.

20

Όταν η εργάτρια κεντρίσει, στην προσπάθεια της να φύγει από το σημείο του

κεντρίσματος, δεν μπορεί να βγάλει το κεντρί της γιατί κολλά σε εκείνο το σημείο

εξαιτίας των αγκίστρων και αφήνει όλο το σύστημα του κεντριού της και

τους αδένες με το δηλητήριο στο σημείο του τσιμπήματος και μετά από λίγο

πεθαίνει. Οι μυς όμως συνεχίζουν τα συσπώνται και το δηλητήριο να διοχετεύεται

για 30-60 δευτερόλεπτα περίπου μετά που έχει ξεκολλήσει από το σώμα της

μέλισσας. Η παραγωγή δηλητηρίου στην εργάτρια αυξάνει τις δύο πρώτες

εβδομάδες και στην συνέχεια μειώνεται σταδιακά με την ηλικία. Στη βασίλισσα η

μέγιστη παραγωγή δηλητηρίου είναι τη στιγμή που βγαίνει από το βασιλικό κελί,

λίγο πριν αρχίσει τη μάχη της επικράτησής της με τις άλλες βασίλισσες.

Οι μέλισσες κεντρίζουν μία και μοναδική φορά στη ζωή τους και μετά πεθαίνουν !

Οι μέλισσες δεν τσιμπούν ποτέ χωρίς σημαντικό λόγο !

21

Οι μέλισσες χρησιμοποιούν το κεντρί ως αμυντικό μέσο για την υπεράσπιση της

κοινωνίας και η επιβίωσή τους στηρίζεται σ” αυτό.

7. Έχει διαφορές η μέλισσα από τη σφήκα;

Οι μέλισσες διαχωρίστηκαν από τις σφήκες πριν από 100 εκατ. χρόνια

Μέλισσα (Apismellifera) Σφήκα (Vespulagermanica

Συστηματική ταξινόμηση της μέλισσας Συστηματική ταξινόμηση της σφήκας

Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Βασίλειο: Ζώα (Animalia)

Φύλο: Αρθρόποδα(Arthropoda) Συνομοταξία: Αρθρόποδα(Arthropoda)

Ομοταξία:Έντομα (Insekta) Ομοταξία: Έντομα (Insecta)

Τάξη:Υμενόπτερα(Hymenoptera) Τάξη: Υμενόπτερα(Hymenoptera)

Οικογένεια:Apidae` Υποτάξη: Απόκριτα(Apocrita)

Γένος:Apis

Είδος:mellifera

Σφήκες (Vespidae)

Το σώμα τους έχει λιγοστό ή καθόλου τρίχωμα (σε αντίθεση με τις μέλισσες), είναι

πολύ έντονα χρωματισμένες και έχουν έντονη σύσφιξη (μίσχο) πριν την κοιλία

τους.Μοιάζουν πάνοπλες συγκριτικά με τις μέλισσες και είναι κυνηγοί άλλων

εντόμων (και κάποιων επιζήμιων), μεταξύ αυτών και των μελισσών.

22

Δημιουργούν κοινωνίες αλλά κατά πολύ μικρότερες των μελισσών.

«Κτίζουν» τις φωλιές τους σε υπόγεια, στους τοίχους κτιρίων, στις στέγες, σε

σκοτεινές αποθήκες, σε καμινάδες όταν δεν λειτουργούν κ. α., μοιάζουν ως προς

τα εξάγωνα κελιά αλλά είναι γκρίζες και μοιάζουν σαν να είναι κατασκευασμένες

από σκληρό χαρτόνι. Αυτό το υλικό παράγεται από το σάλιο του θηλυκού σε

συνδυασμό μείνες ξύλου.

Αν δεν ενοχληθούν, δεν είναι επιθετικές. Όταν απειληθεί η φωλιά, οι εργάτες

επιτίθενται. Οι σφήκες ελκύονται από το φως τη νύχτα.

Είναι φυτοφάγο και σαρκοφάγο έντομο: Καταστρέφει φρούτα στα δένδρα

(σταφύλια, μήλα) και τραυματίζει τους βλαστούς. Τρέφεται με ζωικές ύλες (κρέας,

ψάρια).

Η σφήκα, σε αντίθεση με την μέλισσα, επιβιώνει μετά από ένα κέντρισμα δεν

αφήνει κεντρί στο σημείο του νυγμού.

Οι σφήκες είναι ιδιαίτερα σημαντικές στην εξισορρόπηση των ειδών στη φύση.

Σχεδόν για κάθε είδος εντόμων παρασίτων, αντιστοιχεί ένα είδος σφηκών, που είναι

αρπακτικό ή παράσιτο επάνω σε αυτό. Οι παρασιτικές σφήκες επίσης όλο και

περισσότερο χρησιμοποιούνται στο γεωργικό έλεγχο παρασίτων, δεδομένου ότι

ασκούν περιορισμένη επίδραση στις συγκομιδές. Οι σφήκες αποτελούν επίσης ένα

σημαντικό μέρος της τροφικής αλυσίδας.

Δεν λέγεται Σφίγκα που είναι το μνημείο στις πυραμίδες της Αιγύπτου...

23

Άλλα είδη Σφήκας είναι τα Σερσέγκια, οι Σκούρκοι και ο Λίλιγκας (Xίος).

Μεγάλη σφήκα ή σερσένι ή κουρκούμπανος ή σκούρκος και λοιπά ονόματα σε

όλη την Ελλάδα

Η μεγάλη κίτρινη σφήκα ή σερσένι, ή σκούρκος ή κουρκούμπανος και άλλα πολλά

κατά τόπους ονόματα έχει σε διάφορα μέρη της χώρας μας. Είναι πραγματικά μια

μεγάλη απειλή για κάθε μελισσοκομείο. Μια φωλιά από τέτοιες μεγάλες σφήκες

μπορεί να διαλύσει στην κυριολεξία μια κυψέλη μεσαίας δυναμικότητας σε λίγες

ώρες.

Αυτή λοιπόν η σφήκα κατασκευάζει την φωλιά της μέσα σε κουφάλες δένδρων, σε

χαλάσματα παλαιών και ακατοίκητων κτηρίων, μέσα στο έδαφος, σε παλιές σκεπές

και όπου αλλού μπορέσουν αν δεν ενοχληθούν. Είναι κοινωνικά έντομα και

δημιουργούν και αυτά αποικίες, που κάποιες φορές ξεπερνούν τα 500 έντομα.

Κάθε χρονιά κατασκευάζουν νέα φωλιά, κατά την διάρκεια του καλοκαιριού,

ανάλογα με τις ανάγκες και την γέννα της βασίλισσας τους.

24

Σερσένια ή σκούρκοι έχουν πληγιάσει το φρούτο ενός Λωτού

Ζημιές/οφέλη

Οι μεγάλες σφήκες καταστρέφουν τα φρούτα, αφού με τις μεγάλες και δυνατές

τους δαγκάνες τρυπούν την φλούδα στα ώριμα κυρίως φρούτα, για να πάρουν τους

ζαχαρούχους χυμούς τους. Αποφλοιώνουν μεγάλα τμήματα νέων κλαδιών, τόσο σε

δασικά όσο και οπωροφόρα δένδρα προς λήψη των οικοδομικών υλικών για την

κατασκευή της αποικίας των. Επίσης εκτελούν καταστροφικές επιθέσεις σε κυψέλες

μελισσών για τροφοδότηση των προνυμφών τους. Τέλος υπάρχει μεγάλος κίνδυνος

για δημιουργία σοβαρού αλλεργικού επεισοδίου με το κάθε τσίμπημα τους σε

άνθρωπο.

25

8. Πως αναπαράγεται η μέλισσα; Ποιος ο βιολογικός κύκλος της

μέλισσας;

Η βασίλισσα γονιμοποιείται μόνο μια φορά στην αρχή της ζωής της. Τότε

εγκαταλείπει τη φωλιά και πετά στον αέρα συνοδευόμενη από μερικές δεκάδες

κηφήνες. Η "γαμήλια τελετή" και το ζευγάρωμα γίνεται πάντα στον αέρα. Στο

γαμήλιο αυτό ταξίδι η βασίλισσα δεν συνοδεύεται από τις εργάτριες και είναι

ουσιαστικά απροστάτευτη. Ακριβώς το γεγονός αυτό έχει την πιο μεγάλη αξία

στη φυσική επιλογή των μελισσών. Αν η βασίλισσα δεν είναι ικανή να αποφύγει

τους εχθρούς της, τότε πρέπει να πεθάνει, χωρίς ν' αφήσει απογόνους. Τη θέση της

θα πάρει κάποια άλλη που θα αποδειχτεί πιο γερή και πιο ικανή.

Μετά το ζευγάρωμα η βασίλισσα επιστρέφει στην κυψέλη. Γεννά έως το τέλος της

ζωής χωρίς να ζευγαρώσει ποτέ ξανά .Οι φύλακες εργάτριες επιτρέπουν στη

βασίλισσα να περάσει μόνο στην περίπτωση που έχει γονιμοποιηθεί, διαφορετικά

δεν την αφήνουν μέχρι που να γονιμοποιηθεί. Δεν αφήνουν όμως τους κηφήνες να

περάσουν. Μετά το γαμήλιο ταξίδι, οι κηφήνες είναι καταδικασμένοι σε θάνατο.

Οι μέλισσες αποτελούν μέχρι σήμερα έναν άγνωστο κόσμο. Ενώ πρόκειται για

τέλεια οργανωμένη κοινωνία, δεν είναι ακόμη γνωστός ο τρόπος λειτουργίας και

26

συνεννόησης. Το ότι οι μέλισσες συνεννοούνται μεταξύ τους είναι πέρα από κάθε

αμφιβολία. Το ερώτημα που εξακολουθεί να παραμένει είναι το πώς γίνεται αυτό.

Μέχρι σήμερα έχει λυθεί το μυστήριο του προσανατολισμού και της ειδοποίησης

ότι κάπου υπάρχει γύρη ή νέκταρ. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τι είδος και σε ποια

ποσότητα. Έτσι αν κάποια μέλισσα βρει νέκταρ, δεν θα ειδοποιήσει ολόκληρο το

μελίσσι, αλλά όσες είναι αρκετές, για να μαζέψουν το νέκταρ. Ο προσανατολισμός

τους γίνεται με την πόλωση του φωτός. Όσον αφορά την επικοινωνία μεταξύ τους,

υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα κινήσεων, ένα είδος "χορού", που εκτελεί η πρώτη

μέλισσα που βρήκε την πηγή της τροφής. Οι υπόλοιπες εργάτριες παρακολουθούν

το χορό, τον ερμηνεύουν και πετούν κατευθείαν, χωρίς να χάσουν το δρόμο τους.

Ο βιολογικός κύκλος της μέλισσας

Η μέλισσα για να ολοκληρώσει την ανάπτυξή της διέρχεται από τρία στάδια :

o το αυγό,

o την προνύμφη και

o τη νύμφη

Όλα τα αυγά προέρχονται από τη βασίλισσα του μελισσιού, είναι μεγάλα και

στενόμακρα και έχουν χαρακτηριστική θέση μέσα στο κελί. Τα αυγά της τρίτης

ημέρας είναι έτοιμα για την εκκόλαψη της προνύμφης. Οι αναπτυσσόμενες

προνύμφες τρέφονται από τις εργάτριες μέλισσες με βασιλικό πολτό, γύρη και

μέλι μέχρι την ημέρα που θα σφραγιστούν τα κελιά με κερί. Αφού σφραγιστούν τα

κελιά, οι προνύμφες πλέκουν κουκούλι. Μέσα στο κουκούλι επιτελείται η

διαδικασία της μεταμόρφωσης του εντόμου,σχηματίζονται τα διάφορα όργανα και,

όταν ολοκληρωθεί ο βιολογικός κύκλος, η ενήλικη μέλισσα κόβει το κερί με τις

σιαγόνες της και εξέρχεται.

27

Μέσα στην κυψέλη παρατηρείται το φαινόμενο του πολυμορφισμού, καθώς

συναντάμε η βασίλισσα, τις εργάτριες μέλισσες και τους κηφήνες. Στον Πίνακα 1

βλέπουμε τις μέρες που χρειάζεται κάθε μορφή μέχρι την ολοκλήρωση του

βιολογικού κύκλου. Έτσι, η βασίλισσα χρειάζεται 16 ημέρες, η εργάτρια 21 και ο

κηφήνας 24 ημέρες.

28

Διαφοροποίηση φύλου και κάστας

Η βασίλισσα γεννάει δύο ειδών αυγά: γονιμοποιημένα και αγονιμοποίητα. Τα

αγονιμοποίητα θα δώσουν αρσενικά άτομα (κηφήνες), ενώ τα γονιμοποημένα

θηλυκά άτομα (εργάτριες ή βασίλισσες). Αυτή η διαφοροποίηση ονομάζεται

διαφοροποίηση φύλου (εικόνα 3). Το γονιμοποιημένο αυγό μπορεί να εξελιχθεί σε

εργάτρια ή βασίλισσα ανάλογα με τη διατροφή. Έτσι, η προνύμφη που προορίζεται

για βασίλισσα τρέφεται αποκλειστικά με άφθονο βασιλικό πολτό, ενώ αν

προορίζεται για εργάτρια, τρέφεται αρχικά με λίγο βασιλικό πολτό και έπειτα με

ένα μίγμα βασιλικού πολτού, γύρης και μελιού. Αυτή η διαφοροποίηση λέγεται

διαφοροποίηση κάστας. Ουσιαστικά, δηλαδή, ο βασιλικός πολτός κάνει τη διαφορά

καθώς οι προνύμφες που διατρέφονται με άφθονη ποσότητα αυτού παράγουν

αυξημένα ποσά νεανικής ορμόνης (juvelinehormone), με αποτέλεσμα τη

διαφοροποίηση της προνύμφης σε βασίλισσα.

29

9. Η κοινωνία των μελισσών; Πως επιβάλλεται η πειθαρχία; Πως

ελέγχεται ο ρόλος της κάθε ομάδας;

Το μελίσσι θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μια οντότητα, καθώς κάθε μέλισσα δε

μπορεί να επιβιώσει μόνη της. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν υπεροοργανισμό, κάθε

μέλος του οποίου επιτελεί έναν συγκεκριμένο σκοπό. Σε κάθε μελίσσι

βρίσκουμε μια βασίλισσα, μερικές χιλιάδες εργάτριες μέλισσες (10.000-40.000)

και κατά περιόδους μερικές εκατοντάδες κηφήνες (έως 2.000). Η ύπαρξη

διαφορετικών μορφών του ίδιου είδους λέγεται πολυμορφισμός.

Η βασίλισσα (Εικόνα 4) έχει μακριά κοιλιά λόγω των ανεπτυγμένων ωοθηκών της

και κοντή προβοσκίδα. Έχει κεντρί, ενώ δεν έχει κηρογόνους αδένες, ούτε όργανα

συλλογής και μεταφοράς της γύρης. Ζει ως και 5 χρόνια και η δουλειά της είναι να

γεννάει και να διατηρεί την ισορροπίατου μελισσιού με τις φερομόνες που εκκρίνει.

Κατά μέσο όρο γεννάει 1500 αυγά κάθε μέρα, ενώ τρέφεται αποκλειστικά με

βασιλικό πολτό από τις νεαρές εργάτριες.

30

Εικόνα 4. Βασίλισσα.

Μόλις η βασίλισσα εξέλθει από το κελί, αρχικά ψάχνει και θανατώνει, κεντρίζοντάς

τις, τις υπόλοιπες βασίλισσες πριν βγουν από τα κελιά τους. Αν εξέλθουν

ταυτόχρονα δύο ή περισσότερες βασίλισσες, μάχονται μέχρι να επιβιώσει μόνο μια.

Μετά από 7 ημέρες, και αφού έχει ωριμάσει σεξουαλικά, βγαίνει από την κυψέλη

και κάνει τη λεγόμενη γαμήλια πτήση, κατά την οποία γονιμοποιείται από 8-10

κηφήνες κατά μέσο όρο. Από το σύνολο των σπερματοζωαρίων, κρατά περίπου 7

εκατομμύρια στη σπερματοθήκη της, τα οποία χρησιμοποιεί σε όλη της τη ζωή.

Μετά τη σύζευξη, επιστρέφει στην κυψέλη και μετά από μερικές ώρες αρχίζει να

ωοτοκεί. Το ζευγάρωμα των κηφήνων με τη βασίλισσα φαίνεται να μη διέπεται από

κάποια επιλογή, αν και οι κηφήνες προτιμούν τη βασίλισσα που φέρει το σημάδι

ζευγαρώματος, δείγμα ότι έχει ήδη συζευχθεί. Ο ρυθμός ωοτοκίας της βασίλισσας

εξαρτάται από το γενετικό υλικό αυτής, την ηλικία, τις καιρικές συνθήκες, τη

μελιτοφορία και τον διαθέσιμο χώρο. Από αυτούς τους παράγοντες, ο

μελισσοκόμος μπορεί να παρέμβει στον πρώτο και τον τελευταίο, με σκοπό τη

μεγαλύτερη παραγωγή μελιού.

Η εργάτρια (Εικόνα 5) έχει μικρότερο μέγεθος, μεγαλύτερα φτερά και μακριά

προβοσκίδα σε σχέση με τη βασίλισσα, ενώ διαθέτει αδένες για την παραγωγή

βασιλικού πολτού και κεριού και όργανα συλλογής νέκταρος και γύρης. Ζει από 1-6

μήνες. Όταν υπάρχει άφθονη τροφή και οι μέλισσες εργάζονται διαρκώς, οι

εργάτριες ζουν περίπου 1 μήνα, ενώ το χειμώνα που βρίσκονται εντός της κυψέλης

31

και δεν καταναλώνουν ενέργεια, ζουν μέχρι και 6 μήνες. Μέσα στην κυψέλη

υπάρχει κατανομή των εργασιών, και κάθε εργάτρια μπορεί να ασχολείται με τον

καθαρισμό της κυψέλης και των κελιών, τον αερισμό και τη φρούρηση της κυψέλης,

την περιποίηση της βασίλισσας και του γόνου, το χτίσιμο των κηρήθρων και τη

συλλογή και την επεξεργασία της τροφής.

Εικόνα 5. Εργάτρια

Ο κηφήνας (Εικόνα 6) είναι πιο μεγαλόσωμος, με σώμα χοντρό και κυλινδρικό και

μεγαλύτερες πτέρυγες. Δεν έχει κεντρί, ενώ η προβοσκίδα του είναι κοντή. Επίσης,

δεν έχει αδένες για την παραγωγή βασιλικού πολτού ή κεριού, αλλά ούτε και

όργανα συλλογήςτροφής. Οι κηφήνες ζουν περίπου 2 μήνες, ενώ δε βρίσκονται στην

κυψέλη όλο το χρόνο, αλλά μόνο όταν υπάρχει αφθονία τροφής. Οι κηφήνες

ωριμάζουν αναπαραγωγικά 12 ημέρες μετά την έξοδο από το κελί, ενώ καθένας

παράγει περίπου 10 εκατομμύρια σπερματοζωάρια.

Η σύζευξη γίνεται σε συγκεκριμένες περιοχές, που λέγονται περιοχές

συγκέντρωσης κηφήνων. Αμέσως μετά τη σύζευξη, οι κηφήνες πεθαίνουν, καθώς τα

γεννητικά τους όργανα αποκολλώνται από το σώμα τους.

32

Εικόνα 6. Κηφήνας

10. Ποιες εργασίες πραγματοποιεί καθημερινά το μελίσσι;

Οι Εργάτριες είναι οι "ακούραστες μηχανές" της κυψέλης. Ανάλογα με την ηλικία

τους, μπορούν να επιτελούν διάφορες εργασίες.

• Καθαρίστρια κελιών

Oι εργάτριες απομακρύνουν κάθε τι που θεωρούν ξένο για το μελίσσι, είτε αυτό

είναι άχρηστο υλικό είτε παθογόνος οργανισμός. Ό,τι δεν μπορούν να

απομακρύνουν το μουμιοποιούν με πρόπολη, που έχει μικροβιοκτόνες και

μυκητοκτόνες ιδιότητες και αποτελεί το απολυμαντικό της κυψέλης. Οι εργάτριες

επιχρίουν επίσης το εσωτερικό των κελιών με ελαιώδες επίχρισμα, που συλλέγουν

από την γύρη γνωστό ως βάλσαμο γύρης. Με το επίχρισμα αυτό πιστεύεται ότι

αποστειρώνονται εσωτερικά τα κελιά και ετοιμάζονται για την ωοτοκία της

βασίλισσας. Η καθαριότητα της κυψέλης είναι υψίστης σημασίας για την επιβίωση

του μελισσιού και είναι γεγονός. Αρκεί να σκεφτούμε ότι σε χώρο μικρότερο του

ενός κυβικού μέτρου συναθροίζονται 40000 μέλισσες, και ο αέρας διατηρείται το

33

ίδιο καθαρός όσο έξω από την κυψέλη. Άλλωστε οι μέλισσες δεν αφήνουν ποτέ τα

περιττώματά τους μέσα στην κυψέλη.

• Εκτροφή του γόνου

H εκτροφή του γόνου γίνεται από τις παραμάνες, κατά βάση νεαρές μέλισσες 5-13

ημερών. Οι παραμάνες ταΐζουν τον γόνο με μέλι, γύρη και βασιλικό πολτό και

μεριμνούν ώστε η περιοχή του γόνου να έχει σταθερή θερμοκρασία 34-35°C. Για την

περιποίηση μιας μόνο προνύμφης συμμετέχουν διαδοχικά πάνω από 2800

παραμάνες για περίπου 10 ώρες.

• Περιποίηση της βασίλισσας

H βασίλισσα του μελισσιού συνοδεύεται πάντοτε από ένα αριθμό εργατριών, τις

συνοδούς,οι οποίες έχουν ως αποστολή τους να την ταΐζουν, να την καθαρίζουν και

να μεταδίδουν σε όλο το μελίσσι τις χημικές ουσίες ή αλλιώς φερομόνες που

34

εκκρίνει. Όλες μαζί οι χημικές ουσίες που εκκρίνει η βασίλισσα λέγονται ‘βασιλική

ουσία’ και ορίζουν την ταυτότητα και την μοναδικότητά της.

Οι εργάτριες αυτές ταΐζουν πιεστικά τη βασίλισσα με βασιλικό πολτό και την

εξαναγκάζουν να επιταχύνει το ρυθμό της ωοτοκίας της, που φτάνει στο μέγιστο

της, γύρω στα 1500 με 2000 αυγά το εικοσιτετράωρο, το βάρος των οποίων είναι

μεγαλύτερο του βάρους της.

• Κτίσιμο κηρηθρών

Oι κηρήθρες κατασκευάζονται από κερί, το οποίο παράγεται από τους κηρογόνους

αδένες της εργάτριας μόνο μέλισσας, και είναι αρχικά διαυγές υγρό που

στερεοποιείται αμέσως. Για να δραστηριοποιηθούν οι κηρογόνοι αδένες

απαιτούνται υψηλές θερμοκρασίες και αφθονία σε νέκταρ, μέλι και γύρη. Κάθε

κηρήθρα αποτελείται από πολυάριθμα εξαγωνικά διαμερίσματα τα κελιά, τα οποία

διακρίνονται σε εργατικά, κηφηνοκελιά και βασιλικά κελιά.

Στα κελιά αυτά αποθηκεύονται οι τροφές και εκτρέφεται ο γόνος.Στα εργατικά

κελιά εκτρέφονται οι καινούργιες εργάτριες, στα κηφηνοκελιά οι καινούργιοι

κηφήνες και στα βασιλικά κελιά οι καινούργιες βασίλισσες. Το εξαγωνικό σχήμα των

κελιών είναι το πιο εργονομικό για την κατασκευή των κηρήθρων. Τα κυκλικά,

οκταγωνικά ή πενταγωνικά κελιά αφήνουν κενά μεταξύ τους, ενώ τα τριγωνικά και

τα τετραγωνικά έχουν μεγαλύτερη περίμετρο και άρα απαιτούν περισσότερο κερί

για την κατασκευή τους.

35

• Επεξεργάζονται νέκταρ από συλλέκτριες και το μετατρέπουν σε μέλι

• Πακετάρουν γύρη μέσα στα κελιά

36

• Κάνουν αέρα με τα φτερά τους

• Φρουρούν την είσοδο της κυψέλης

• Πετούν έξω για συλλογή γύρης και νέκταρος

Η διάρκεια από το στάδιο του αυγού μέχρι να εκκολαφθεί η εργάτρια είναι 21

μέρες. Τις πρώτες ταΐζεται με μέλι και γύρη από τις υπόλοιπες εργάτριες.

Οι εργάτριες ζουν κατά μέσο όρο 15-40 μέρες το καλοκαίρι, 30-60 μέρες την

άνοιξη και το φθινόπωρο και το χειμώνα μέχρι 140 μέρες. Οι χειμερινές εργάτριες

διαθέτουν μεγάλα αποθέματα τροφής σε μορφή λιπωδών σωμάτων, που

συμβάλλουν στην αύξηση της διάρκειας της ζωής τους.

Κατά μέσο όρο, μια εργάτρια-συλλέκτρια κάνει ημερησίως 10 ταξίδια

νεκταροσυλλογής, δηλαδή μεταφέρει 1/3 του γραμμαρίου νέκταρ στην κυψέλη.

37

Επίσης, οι γυρεοσυλλέκτριες - εργάτριες κάνουν 10 ταξίδια την ημέρα,

μεταφέροντας την γύρη στην κυψέλη. Πιο συγκεκριμένα, πιάνονται από τους

ανθήρες των λουλουδιών, και με την προβοσκίδα τους καταβρέχουν μια ποσότητα

νέκταρος, σχηματίζοντας με τα πόδια τους ένα μπαλάκι γύρης. Το μπαλάκι αυτό

μεταφέρεται με το πίσω ζευγάρι ποδιών στην κυψέλη, πάνω σε ένα εξάρτημα του

ποδιού που λέγεται ''καλαθάκι γύρης''.

11. Πως συνυπάρχουν οι μέλισσες;

Μαθήματα που μας διδάσκουν οι μέλισσες

Σεβασμός στον αρχηγό αλλά και δημοκρατία. Οι εργάτριες ακολουθούν κατά

γράμμα τις εντολές της βασίλισσας, τη σέβονται, την προστατεύουν, την

περιποιούνται και τη φροντίζουν μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής της. Μάλιστα,

αν αυτή πρέπει να εγκαταλείψει την κυψέλη, της κάνουν ειδικό πρόγραμμα

γυμναστικής (την παρενοχλούν για να κινείται περισσότερο), ώστε να χάσει περιττό

βάρος για να μπορέσει να πετάξει! Συγχρόνως όμως, οι εργάτριες είναι αυτές που

θα αποφασίσουν αν την άνοιξη η παλιά βασίλισσα πρέπει να φύγει και να

αντικατασταθεί με μια πιο νέα και δυνατή αρχηγό.

Αυτοθυσία για τους άλλους. Κάθε μέλισσα θα χρησιμοποιήσει το κεντρί της για να

υπερασπιστεί τον εαυτό της ή την κυψέλη της, θα θυσιαστεί, αφού με το κεντρί της,

θα φύγει ένα μέρος από το σώμα της με αποτέλεσμα μετά από λίγη ώρα να

πεθάνει. Για το καλό του συνόλου, οι μέλισσες δίνουν ακόμα και τη ζωή τους.

Οργάνωση. Κάθε μέλισσα, από τις 50.000 που μπορεί να έχει μια κυψέλη, έχει μια

συγκεκριμένη αποστολή και πρόγραμμα. Ξέρει ανά πάσα στιγμή τι πρέπει να κάνει

και τίποτα δεν γίνεται τυχαία.

Συνεργασία. Οι μέλισσες χτίζουν όλες μαζί τις κηρήθρες, φροντίζουν μαζί τα μικρά

αυγά, καθαρίζουν και φρουρούν την κυψέλη ομαδικά. Έτσι, κάθε δουλειά γίνεται

πιο γρήγορα και πιο σωστά.

38

12. Ποιος είναι ο τρόπος επικοινωνίας των μελισσών;

Πως επικοινωνούν οι μέλισσες μεταξύ τους ;

Φανταστείτε λοιπόν μια πόλη που αποτελείται από 40000 άτομα, είναι πολύ καλά

οργανωμένη και που το συνολικό αποτέλεσμα της συνεργασίας όλων αυτών των

ατόμων είναι καταπληκτικό και πολύ παραγωγικό…

Πως όμως επικοινωνούν όλα αυτά τα άτομα μεταξύ τους ….?

Ως γενική αρχή οι άνθρωποι τείνουμε να δίνουμε ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά

στην συμπεριφορά των ζώων και κατά επέκταση των μελισσών.

Πρέπει λοιπόν να διευκρινιστεί ότι οι μέλισσες δεν σκέφτονται και οι κατά τα άλλα

ρομαντικές εκφράσεις ότι ένα μελίσσι σχεδιάζει , αισθάνεται , σκέφτεται ….είναι

πάντα μεταφορικές!

Βέβαια ένα μελίσσι δρα δίνοντας την αίσθηση της λογικής πίσω από οποιαδήποτε

διαδικασία , είναι όμως σημαντικό να διευκρινιστεί ότι τελικά το αποτέλεσμα είναι

προϊόν της συμπεριφοράς κάθε μεμονωμένης μέλισσας που αντιδρά σε απλά

ερεθίσματα.

Το αξιοθαύμαστο είναι πως το τελικό αποτέλεσμα που προκύπτει από κάθε

μεμονωμένη αντίδραση ενός ατόμου (δηλ μιας μέλισσας) έχει τελικά σαν

αποτέλεσμα την δημιουργία της ποιο δημοκρατικής και της ποιο θαυμαστής σε

οργάνωση κοινωνίας των μελισσών !!!

Έτσι λοιπόν μια οργανωμένη κοινωνία που αποτελεί πρότυπο για πολλές άλλες ,

βασικό χαρακτηριστικό των ατόμων που απαρτίζουν αυτή την κοινωνία που

αποτελείται από 40000 άτομα δεν μπορεί να είναι άλλη από την καλή και σωστή

διακίνηση της πληροφορίας… την επικοινωνία!!

39

Οι μέλισσες αποτελούν μια οργανωμένη κοινωνία που αποτελείται από 40000

άτομα και που αποτελεί πρότυπο για πολλές άλλες. Βασικό χαρακτηριστικό της

είναι η σωστή διακίνηση της πληροφορίας, δηλαδή η επικοινωνία.

Αξιοθαύμαστο είναι πως αυτή η επικοινωνία γίνεται στο σκοτεινό εσωτερικό

μιας κυψέλης όπου δεν υπάρχει ίχνος φωτός.

Αυτό δε σημαίνει πως η μέλισσα δεν βλέπει. Απλά δε χρησιμοποιεί την

όραση για να επικοινωνήσει.

Πώς γίνεται όμως αυτή η επικοινωνία;

Η επικοινωνία μεταξύ των μελισσών επιτυγχάνεται με διάφορα ερεθίσματα.

Τέτοια είναι οι φερομόνες, χημικές ουσίες που εκκρίνουν τόσο οι εργάτριες

όσο και η βασίλισσα του μελισσιού. Ανάλογα με τη χημική ουσία που

εκκρίνεται , παρατηρείται και η αντίστοιχη συμπεριφορά από το μελίσσι. Οι

μέλισσες τις αντιλαμβάνονται με την όσφρησή τους.

Οι μέλισσες επικοινωνούν επίσης χορεύοντας, αντιλαμβανόμενες τις

δονήσεις που προκαλεί ο χορός με την αφή. Οι βασικότεροι χοροί είναι ο

κυκλικός χορός και ο χορός σε οχτάρια. Οι χοροί αυτοί δηλώνουν κατά βάση

την απόσταση της τροφής από την κυψέλη.

40

Κυκλικός χορός: εξηγεί στις μέλισσες πως πρέπει να ψάξουν σε κοντινή

απόσταση ως 100 μέτρων από την κυψέλη. Η μέλισσα χαράζει κύκλους

γυρίζοντας δυο ή τρεις φορές προς τα αριστερά, μετά προς τα δεξιά. Οι

άλλες μέλισσες αντιλαμβάνονται με το άρωμα της μέλισσας που επέστρεψε

τι έχει βρει, με αποτέλεσμα να γνωρίζουν τι να αναζητήσουν. Αν η μέλισσα

χορεύει ζωηρά, σημαίνει ότι είναι διαθέσιμη πολλή τροφή.

Χορός σε οχτάρια: Όταν η μέλισσα βρίσκει άνθη με τροφή σε απόσταση

μεγαλύτερη από 100 μέτρα αντί να κάνει κύκλους, χορεύει με την ουρά της.

Σχηματίζει ένα οκτώ πάνω στην κερήθρα , ενώνοντας δύο κύκλους με μια

ευθεία γραμμή, ενώ ταυτόχρονα κουνά το υπογάστριο ή την κοιλιά της.

41

Η ευθεία γραμμή δείχνει την κατεύθυνση που πρέπει να πάρουν και ο αριθμός των

κύκλων αντιστοιχεί στην απόσταση. Όσο γρηγορότερος είναι ο ρυθμός, τόσο πιο

κοντά είναι ο στόχος. Αντίθετα, όσο πιο αργός, τόσο πιο μακριά βρίσκεται η τροφή

από την κυψέλη. Όσο πιο μακριά, τόσο λιγότερα οκτάρια σχηματίζει.

Για παράδειγμα, έντεκα στροφές το λεπτό σημαίνουν απόσταση 2.100 μέτρων. Η

γραμμή που σχηματίζουν οι μέλισσες μεταξύ των δύο βρόγχων του οκτώ δίνουν την

ακριβή κατεύθυνση προς την οποία βρίσκονται τα άνθη. Μάλιστα, σχηματίζουν

αυτή τη γραμμή σε σχέση με τη θέση του Ήλιου στον ουρανό, ώστε οι υπόλοιπες να

είναι σε θέση να ξεκινήσουν υπό σωστή γωνία αμέσως.

Οι εκατοντάδες χιλιάδες αλληλεπιδράσεις, χημικές και κινητικές, που

πραγματοποιούνται σε μια μέρα μέσα στην κυψέλη λειτουργούν σαν ένα

πολύπλοκο διαδραστικό δίκτυο επικοινωνίας!!!

42

13. Που ζει η μέλισσα;

Πλήρη ανάπτυξη σμήνους μελισσών σε παραδοσιακή κυψέλη, με την ονομασία κοφίνι

Οι μέλισσες της οικογενείας mellifera είναι κοινωνικά έντομα και ζούνε πολλά μαζί

σε κοινόβιο, δημιουργώντας έτσι ένα πολυπληθές σμήνος, μια μεγάλη κοινωνία η

οποία λειτουργεί οργανωμένα, με τάξη και ρυθμό.

Παλιά οι μέλισσες ζούσαν σε σκοτεινές κοιλότητες στη φύση.

43

Από μόνες τους κάνουν το σπίτι τους σε κουφάλες δένδρων, σε σχισμές και

χαραμάδες βράχων, κάποιες φορές ακόμη και μέσα στην γη, σε μικρές σπηλιές και

όπου αλλού μπορούν να προφυλαχθούν από τον άνεμο, την βροχή, το κρύο και

τους φυσικούς τους εχθρούς που πραγματικά είναι πάρα πολλοί, διότι το μέλι το

τρώνε όλα τα ζώα του πλανήτη μας, από το ταπεινό μυρμήγκι, μέχρι την αρκούδα

και τον άνθρωπο.

… ο άνθρωπος τους έκλεβε το μέλι

44

… το ίδιο και μερικά ζώα

Η κάθε μέλισσα από την στιγμή που θα γεννηθεί, μαθαίνει τι ακριβώς πρέπει να

κάνει μέσα στο σπίτι της και εκπαιδεύεται από τις παλιές μέλισσες-τροφούς. Πολλές

από τις ενέργειες των μελισσών όμως, μεταδίδονται μέσω του γονιδιώματος τους,

η κληρονομική μεταφορά πληροφοριών μέσω DNA είναι βασική και άκρως

σημαντική για την επιβίωση τους.

45

Ο άνθρωπος, από τους νεολιθικούς χρόνους, δημιούργησε με τα πρωτόγονα μέσα

που διέθετε τις κατάλληλες συνθήκες να έχει κοντά του τα σμήνη των μελισσών

προς εκμετάλλευση.

Στην αρχή με άχυρο, λάσπη και σκέπασμα με πυκνά κλαδιά - έτσι έφτιαχνε και το

δικό του σπίτι - κατόπιν με άχυρα, με σβουνιές αγελάδας και αλόγων που

αδιαβροχοποιούσαν το εσωτερικό της φωλιάς των μελισσών, μετά άρχισε να πλέκει

καλάμια και να τα καλύπτει με σβουνιές.

46

Οι ορεινοί λαοί, έκοβαν ίσα τμήματα κορμών τα πελεκούσαν το εσωτερικό και

τοποθετούσαν τα σμήνη.

Στις νησιωτικές περιοχές, ψήνανε σε φούρνους, για να μην σπάνε εύκολα,

σωληνωτές κατασκευές, μήκους 60 έως 90 εκατοστά οι οποίες δέχονταν στο

εσωτερικό τους ένα σμήνος μελισσών η κάθε μία.

Κάποιοι άλλοι τοποθετούσαν τα σμήνη σε κτισμένες φωλιές σε τοίχους και άλλες

ευφάνταστες κατασκευές. Στην πατρίδα μας κάθε τόπος παλαιά είχε και τον δικό

του τύπο κυψέλης αλλά και την δική του ονομασία για αυτές. Κοφίνια, δισέλια,

καλαθούνες, κυψέλια, καλάθια, κοφινέλια, είναι μερικά από τα ονόματα των κατά

τόπους κυψελών.

Τα δυνατά μελίσσια μπορεί να έχουν δυο και τρία πατώματα κάποιες εποχές του

47

χρόνου.

To 1885 o Αμερικανός μελισσοκόμος (LANGSTRONTH) κατασκεύασε την πρώτη κυψέλη ένα

σύνθετο εργαλείο που επιτρέπει στον μελισσοκόμο να επεμβαίνει στη ζωή του μελισσιού,

να υποβοηθά την ανάπτυξη του με διάφορους μελισσοκομικούς χειρισμούς και να συλλέγει

περισσότερο μέλι. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους οι μέλισσες το περνούν σε

δραστηριότητες μέσα στην φωλιά τους και ένα μικρό μέρος των δραστηριοτήτων τους

λαμβάνει χώρα στο εξωτερικό περιβάλλον και γίνεται αντιληπτό σε εμάς.

Η κηρήθρα είναι στην ουσία η φωλιά της μέλισσας, σε αυτή γεννάει και μεγαλώνει τα μικρά

της, σε αυτή αποθηκεύει τις τροφές της γύρη και μέλι, σε αυτή δραστηριοποιείται η

μέλισσα. Γίνεται όπως ξέρουμε από κερί, το οποίο βγαίνει σαν μικρά λέπια από τους

κηροφόρους αδένες που βρίσκονται στις κοιλιές των μελισσών. Για να βγει το κερί οι

μέλισσες πιάνονται η μια από τα πόδια τις άλλης δημιουργώντας αλυσίδες και παραμένουν

έτσι κρεμασμένες ανάποδα για πολλές ώρες, ώσπου τελικά αρχίζει και βγαίνει το κερί από

τις κοιλιές τους.

Οι μέλισσες κτίζουν τις κηρήθρες κολλώντας τις στην οροφή της φωλιάς, τη μια

παράλληλα προς την άλλη και με απόσταση περίπου 1 cm τη μια από την άλλη.

Κάθε κηρήθρα αποτελείται από κανονικά εξάγωνα, κτισμένα σε οριζόντια

διάταξη και από τις δύο πλευρές. Ο πυθμένας των κελιών είναι κανονικό εξάγωνο

και το κάθε κελί είναι έτσι τοποθετημένο, ώστε ο πυθμένας του να έρχεται σε

επαφή με τους πυθμένες τριών άλλων κελιών της αντίθετης πλευράς. Με αυτόν τον

τρόπο, επιτυγχάνεται ο μεγαλύτερος αριθμός κελιών σε συγκεκριμένο χώρο, γι’

48

αυτό η κηρήθρα θεωρείται θαύμα της αρχιτεκτονικής των ζώων. Επίσης, η κηρήθρα

έχει ελαφριά κλίση προς τα πάνω, της τάξεως των 13ο, ώστε να μη χύνεται το μέλι.

Οι μέλισσες που θα παράγουν κερί πρέπει να είναι χορτασμένες από μέλι, ενώ έχει

υπολογιστεί ότι για να βγάλουν οι μέλισσες 1 κιλό κερί πρέπει να έχουν

καταναλώσει προηγουμένως 8 έως 12 κιλά μέλι. Κατά συνέπεια δεν συμφέρει

καθόλου τον μελισσοκόμο να βάλει σε διαδικασία παραγωγής κεριού τις μέλισσες

γιατί δεν θα του δώσουν καθόλου μέλι στο τέλος. Έτσι υπήρξε η ανάγκη να

επινοηθούν τα λεγόμενα τεχνητά φύλλα κηρήθρας. Αυτές είναι κηρήθρες ημιτελείς,

μιας που δεν υπάρχει μηχάνημα που να φτιάχνει ολοκληρωτικά την κηρήθρα όπως

την χρειάζεται η μέλισσα. Όμως υπάρχει μηχάνημα που τους δίνει το επιθυμητό

σχήμα και που οι μέλισσες απλός τις τελειοποιούν μετά. Μάλιστα υπάρχει και το

πλεονέκτημα ότι οι κηρήθρες αυτές είναι σχεδιασμένες ολοκληρωτικά για κελιά

εργατριών, προκειμένου αυτό να μας δίνει εργατικό πληθυσμό όσο περισσότερο

γίνεται που θα δουλεύει υπέρ μας, κι όχι κηφήνες που δεν εργάζονται. Έτσι

δίνοντας στις μέλισσες έτοιμες τις βάσεις των κηρηθρών, αυτές προσθέτουν λίγο

δικό τους κερί ακόμα και φτιάχνουν την κηρήθρα, κι έτσι εξοικονομούμε πολύ

χρόνο, και χρήμα, καθώς μικρότερη παραγωγή κεριού από τις μέλισσες όπως

είπαμε σημαίνει περισσότερο μέλι στα βαρέλια μας κατά τον τρύγο. Όσον αφορά το

49

σχήμα των κελιών αυτά είναι εξάγωνα, που σημαίνει ότι από αρχιτεκτονικής και

μαθηματικής πλευράς είναι ότι πιο τελειότερο θα μπορούσε να επιλεγεί για να

κερδηθεί χώρος και αντοχή στις κηρήθρες. Από θεωρητικής πλευράς λίγο πολύ αυτά

ισχύουν. Οι καλές κηρήθρες έχουν καλό χρώμα, και ευχάριστο άρωμα.

Στην χώρα μας, για να βοηθήσει την Ελληνική μελισσοκομία, το Υπουργείο Γεωργίας

έφερε πειραματικά στις αρχές του 1955 τις πρώτες κυψέλες και μετά από δύο

χρόνια περίπου μέσω της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος άρχισε να πουλά σε

όποιον μελισσοκόμο ήθελε να αλλάξει τα παραδοσιακά κοφίνια ή κυψέλια με τις

νέες κυψέλες τις οποίες ονόμαζε Ευρωπαϊκές.

Οι κυψέλες που υπάρχουν στην χώρα μας σαν τεχνοτροπία των 10 πλαισίων είναι

περίπου 160 ετών.

Η ουσία όμως είναι, πως αυτού του τύπου η κυψέλη ταιριάζει πολύ καλά με την

ανάπτυξη των μελισσιών τις εποχές των ανθοφοριών και των μελιτοεκκρίσεων, με

αποτέλεσμα οι ποσότητες συλλογής να είναι αποδεκτές

Επίσης, η είσοδος στην Ελλάδα της κυψέλης Langstroth βοήθησε τους Έλληνες

μελισσοκόμους να καταλάβουν καλύτερα την λειτουργία του μελισσιού και να

αναπτύξουν και εμπορικά της μελισσοκομική τους τέχνη.

14. Ποια είναι η τροφή της μέλισσας; Πως συλλέγουν την τροφή

τους;

Σε αναζήτηση τροφής οι μέλισσες μπορούν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις.

Κάποιες φορές όταν η πηγή τροφής ευρίσκεται μακριά από το

μελισσοκομείο, ξεπερνούν τα χίλια μέτρα για την συλλογή της.

Για το τάισμα των προνυμφών τους συλλέγουν τη γύρη και το νέκταρ, τα οποία αποθηκεύουν

στις κηρήθρες σε διαφορετικά σημεία.

Νέκταρ

Το νέκταρ είναι μια γλυκιά ρευστή ουσία που παράγουν τα λουλούδια, για να

προσελκύσουν έντομα, μέλισσες και πουλιά τα οποία θα βοηθήσουν στην

επικονίαση τους.

50

Η γύρηΗ γύρη είναι τα αρσενικά αναπαραγωγικά κύτταρα των φυτών. Μεταφέρεται

πάνω στο στίγμα του υπέρου (τα θηλυκά πολλαπλασιαστικά όργανα των φυτών),

για να γίνει η γονιμοποίηση του άνθους. Η διαδικασία αυτή της μεταφοράς

λέγεται επικονίαση.

Οι μέλισσες τη μαζεύουν από τα λουλούδια, την πλάθουν σε μικρές μπάλες και τη

μεταφέρουν με τα πίσω πόδια τους στην κυψέλη. Με αυτήν τρέφονται οι ίδιες και

ταΐζουν το γόνο.

Για να ζήσει η μέλισσα έχει ανάγκη από μεγάλες ποσότητες γύρης, είναι γι’ αυτή ,

η πιο πλήρης, φυσική τροφή.Το προϊόν συλλέγεται από τον μελισσοκόμο στην

είσοδο της κυψέλης, όπου τοποθετούνται ειδικές γυρεοπαγίδες, που

51

απομακρύνουν τη γύρη από τα πόδια των μελισσών την ώρα που μπαίνουν στην

κυψέλη.

O βασιλικός πολτόςΗ βασίλισσα – μέλισσα είναι το μοναδικό τέλειο θηλυκό, και το

μοναδικό άτομο στην κοινωνία των μελισσών που τρέφεται αποκλειστικά και μόνο

με βασιλικό πολτό σε όλη της τη ζωή.Τη βασίλισσα «την ταϊζουν στο στόμα» οι

εργάτριες, όταν ο βασιλικός πολτός εκκρίνεται από τους υποφαρυγγικούς και

σαγονικούς αδένες της εργάτριας – μέλισσας.

Η προνύμφη που θα γίνει βασίλισσα, τρέφεται με μεγάλη ποσότητα βασιλικού

πολτού. Η προνύμφη επειδή δε μπορεί να καταναλώσει την τροφή τόσο γρήγορα

όσο της παρέχεται από τις εργάτριες, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο βασιλικός πολτός

που περισσεύει να συσσωρεύεται στα βασιλικά κελιά. Εκεί είναι η μόνη θέση που

είναι εφικτή η συγκομιδή του βασιλικού πολτού από τον μελισσοκόμο.

52

15. Ποια είναι τα φυτά που επιλέγει η μέλισσα; Έχει κάποιες

προτιμήσεις;

Πολυάριθμα είναι τα φυτικά είδη που παράγουν νέκταρ ή γύρη. Δεν έχουν όμως

όλα την ίδια ωφέλεια. Αν και το 1/10 μονάχα από αυτά επισκέπτονται οι μέλισσες,

ο αριθμός των φυτικών ειδών που αξίζουν την προσοχή των μελισσοκόμων είναι

από ένα έως δώδεκα για κάθε τοποθεσία.Αξίζει να αναφερθεί η μεσογειακή

χλωρίδα που χαρακτηρίζεται :

1. Από πολυάριθμα άγρια ή καλλιεργήσιμα είδη

2. Από πρώιμες ανθοφορίες (Μάρτιο – Μάιο) ή όψιμες (Σεπτέμβριος,

Οκτώβριος, Νοέμβριος) στις ακτές

3. Από ανοιξιάτικες ανθοφορίες (Μάρτιο – Μάιο) ή καλοκαιρινές ( Ιούνιος –

Αύγουστος ) στην ενδοχώρα.

Το καλοκαίρι αποτελεί νεκρή περίοδο, σε χαμηλό επίπεδο, που ωθεί τον

μελισσοκόμο να μεταφέρει τις κυψέλες του.

Ο καλός μελισσοκόμος πρέπει να έχει παρατηρητικότητα φυσιοδίφη. Να παρατηρεί

ποια λουλούδια επισκέπτονται οι μέλισσες την κάθε εποχή, πόση ώρα στέκονται

πάνω τους και να μαθαίνει το όνομα κάθε φυτού, κοινό και επιστημονικό, για να

μπορεί να κρίνει, με την πείρα που θα αποκτήσει στον τομέα της βοτανικής, την

αξία κάθε τόπου από μελισσοκομική άποψη.

53

Οι πιο σπουδαίες οικογένειες φυτών για παραγωγή νέκταρος και γύρης για τη

μέλισσα είναι οι ακόλουθες:

Οικογένεια ,Legumminosae (τριφύλλια).

Οικογένεια ,Lamiaceae (θυμάρι),

Οικογένεια ,Tiliaceae (φλαμουριά) κ.λ.π

Είναι αυτονόητο πως η σημασία ενός φυτού για τη μελισσοκομία γενικά δεν

κρίνεται μόνο από τη βοτανική οικογένεια στην οποία ανήκει, αλλά και από την

πυκνότητα με την οποία αυτό καλύπτει εδαφικές εκτάσεις.

16. Υπάρχουν φυτά που αποφεύγουν οι μέλισσες και ποια;

Υπάρχουν φυτά τα οποία για να προστατεύονται από τους φυσικούς εχθρούς τους,

έχουν σε διάφορα μέρη τους τοξικές ουσίες (αλκολοειδήσαπωνίτες, αιθέρια έλαια,

γλυκοσίδες, δεψικές ουσίες κ.λ.π.). Αλλά με κάποιες συνθήκες δημιουργείται

διαταραχή της φυσιολογικής διακίνησης των τοξικών ουσιών και περνάνε στο

νέκταρ που γίνεται τοξικό για τις μέλισσες.

Τα συμπτώματα τροφοδηλητηρίασης των μελισσών είναι:

• Ξαφνικό αδυνάτισμα των μελισσιών,

• αποδιοργάνωσή τους,

54

• σωροί νεκρών μελισσών στην είσοδο της κυψέλης,

• νεκρός γόνος,

• ενδείξεις σηψιγονίας,

• επιθετικές μέλισσες,

• νωθρές μέλισσες σαν ναρκωμένες, διακοπή της ωοτοκίας και

• αντικατάσταση της βασίλισσας,

• μέλισσες γυαλιστερές χωρίς τρίχες,

• παράλυση.

Οι τροφοδηλητηριάσεις διαφέρουν από τις χημικές δηλητηριάσεις γιατί δεν

παρατηρούνται σε όλα τα μελίσσια του μελισσοκομείου.

Φυτά που δηλητηριάζουν τις μέλισσες:

Ακόνιτο το γογκυλώδες και ακόνιτο το λυκοκτόνο, δηλητηριάζουν με τη γύρη

δείχνοντας συμπτώματα 25 λεπτά μετά την κατανάλωσή τους: παράλυση ποδιών,

σπασμωδικές κινήσεις σε όλο το σώμα και αυτό γίνεται και στους κηφήνες και στις

βασίλισσες.

Αστράγαλος λεντιγκινόσος: Είναι δηλητηριώδης και θανατηφόρος με την

κατανάλωση γύρης, παράγει τοξικό νέκταρ. Οι μέλισσες τον επισκέπτονται όταν δεν

υπάρχει αλλού γύρη.

Βέρατρο το λευκό και το μέλαν, σε βοσκότοπους ορεινούς της Πίνδου, γνωστό σαν

«στερογιάννι» ή «στρουμπάρι», με δηλητηριασμένη γύρη, που οι μέλισσες το

επισκέπτονται όταν δεν υπάρχει γύρη.

Δάφνη η μεζέριος: Στα δάση της βόρειας Ελλάδας, γνωστή σαν «μεζερίνη».

55

Δατούρα η στραμώνιος, κοινώς Τάτουρας, πορδόχορτο, μονοετές, αυτοφυές στους

κήπους, σε κοπροσωρούς κατά μήκος των δρόμων, συνήθως ανθίζει το βράδυ και

σπάνια τη μέρα, με τοξική γύρη.

Δελφίνια, έχουν τοξική γύρη, λέγεται και πατιαζότο, ψειροβότανο και η

καταστροφή που προκαλεί είναι μικρής έκτασης.

Ευκάλυπτος: κάποιες ποικιλίες που ανθίζουν το Φθινόπωρο πιθανό να

δηλητηριάσουν σε αντίξοες συνθήκες για το φυτό.

Ιπποκαστανέα: σαν καλλωπιστικό φυτό με νέκταρ και γύρη τοξική από την ουσία

Βερεσκιρίνη (Φλαβονογλυκοζίτης) που προσελκύει πολύ τις μέλισσες σε ξηρικές

χρονιές.

Καμέλια ρεντικουλάτα: καλλωπιστική με τοξικό νέκταρ από ραφινόζη ίσως πάνω

από 10%.

Καπνός (νικοτιάνα): θανατώνει τις μέλισσες με το τοξικό νέκταρ και τη βλεννώδη

ουσία που παγιδεύει τις μέλισσες σε νικοτίνη, αναβασίνη, νορνικοτίνη.

Κρεμμύδι: Μερικές φορές σπάνια η γύρη του είναι τοξική.

Κέρκους: δέντρα, θάμνος όπως η βελανιδιά και το πουρνάρι, που περιέχουν στους

ιστούς, δεψικές ουσίες που οριακά γίνονται τοξικές όταν περνούν στα μελιτώματα

των εντόμων, κυρίως αφίδων.

Λευκή ελάτη: (Ευρώπη και Καύκασο) και στην Ελλάδα περιορισμένα στα βόρεια

ελληνικά σύνορα, μελίτωμα τοξικό από αφίδες.

Ροδόδεντρο και αζαλέες: με γύρη τοξική (αδρομεδοτοξίνη) και πιθανό και στον

άνθρωπο.

56

Ροδοδάφνη ή πικροδάφνη: τα φύλλα είναι πηγή τοξίνης (ολεαδρίνη) και

χρησιμοποιείται στα εντομοκτόνα. Οι μέλισσες την επισκέπτονται σε έλλειψη

γύρης.

Ρανουγκουλίδες: είναι αρκετά είδη κοινά στην ελληνική χλωρίδα και προκαλούν

έντονες δηλητηριάσεις. Η γύρη τους είναι τοξική για 3 ολόκληρα χρόνια. Οι

μέλισσες τρεμουλιάζουν μπροστά στην είσοδο, τρέχουν νευρικά στο έδαφος,

χάνουν το σχηματισμό τους και πεθαίνουν σε σωρούς. Τοξική ουσία είναι μια

ακόρεστη λακτόνη, η πρωτοανεμονίνη.

Στάχυς που αυτοφύεται σε χέρσα ορεινά μέρη, προκαλούν δηλητηριάσεις,

περισσότερο στις παραμάνες.

Σοφόρα η Ιαπωνία: τοξική στις ακμαίες μέλισσες η γύρη και το νέκταρ της.

Σουλανό το μέλαν: αγριοντομάτα ή στύφνο ή στρύφνο, σε καλλιεργούμενους

χέρσους αγρούς. Ανθίζει βράδυ με άφθονη γύρη, λίγο νέκταρ αλλά είναι τοξικά. Τα

άνθη κλείνουν τη μέρα τοξική ουσία ή σαλανίννι.

Υοσκύαμος ο μέλας: βαρύοσμο και τοξικό ζιζάνιο για τα ζώα. Παντού στην Ελλάδα,

σε άγονους χέρσους τόπους. Κάνει τις μέλισσες επιθετικές και αυξάνει σημαντικά

την ατροπίνη στο μέλι . Στους ιστούς και στο νέκταρ τα αλκαλοειδή υοσκυαμίνη και

ατροπίνη είναι τοξικά.

Φλαμουριά ή φυλύρα (τιλια η εριώδης )της Εύβοιας, Κέρκυρας, Ηπειρωτικής

Ελλάδας και Πελοποννήσου). Όταν παρασιτούνται από αφίδες (ψώρες) δίνουν

τοξικό μελίτωμα και προκαλούν απώλεια στις μέλισσες.

17. Υπάρχουν ζωικοί εχθροί για τις μέλισσες;

Οι μέλισσες μας κινδυνεύουν και συλλαμβάνονται από τα παρακάτω είδη:

Τις αράχνες καβούρια (Crabspiders) Οικογένεια Tomisidae (2.024 είδη), και

57

τις αράχνες άλτες (Jumpingspiders). Οι αράχνες άλτες είναι η οικογένεια Salticidae,

η οποία με 4.869 μέλη είναι η μεγαλύτερη ενιαία οικογένεια των αραχνών στον

κόσμο.

Μερικά όμως είδη αραχνών στήνουν τους μεταξένιους ιστούς τους μπροστά, πίσω ή

δίπλα από τις κυψέλες μας, σε τέτοια σημεία που κάποιες φορές είναι αδύνατη η

είσοδο των μελισσών στην κυψέλη χωρίς να αφήσουν πάνω στους κολλώδεις

ιστούς πότε την γύρη που κουβαλάνε, πότε κάποιο πόδι τους, πότε ακόμη και την

ζωή τους.

Αράχνη περιτυλίγει με τον ιστό της συλλέκτρια

Οι αράχνες συνήθως περιμένουν πάνω στα ανθισμένα λουλούδια. Κάποιες φορές

αφήνουν οσμές που μοιάζουν στις φερομόνες του αρσενικού ή θηλυκού κάποιων

εντόμων. Άλλο είδος αράχνης διαθέτει μιμητικές ικανότητες που οφείλονται στα

χρωματοφόρα κύτταρα της επιδερμίδας της, άλλοτε γίνεται ροζ, άλλοτε λευκή και

άλλοτε κίτρινη. Παίρνει το χρώμα του άνθους και δεν είναι εύκολα διακριτή από τα

έντομα που τα επισκέπτονται για το νέκταρ και την γύρη.

Ένα απλό δάγκωμα είναι αρκετό για να παραλύσει το έντομο. Η νευροτοξίνη που

παρέχεται στο θύμα το θέτει εκτός μάχης ακαριαία. Συνήθως όμως επιτίθεται στην

μέλισσα την ώρα που δεν προσέχει, καθώς απλώνει την προβοσκίδα της να πάρει

το νέκταρ. Καθώς είναι σκυμμένη, με μεγάλη άνεση την δαγκώνει στο πάνω μέρος

της πλάτης της και ακριβώς κοντά στην βάση του κεφαλιού της. Η μέλισσα

παραλύει και σιγά-σιγά σταματά να κινείται. Στην αρχή προσπαθεί να πετάξει,

58

κουνώντας χωρίς ρυθμό και πολύ σιγανά πότε το ένα και πότε το άλλο τα φτερά

της. Το τέλος έρχεται γρήγορα γιατί δηλητηριάζεται όλος ο οργανισμός της

μέλισσας, αυτό γίνεται αντιληπτό αμέσως από τον καθένα, διότι η μέλισσα πεθαίνει

με την προβοσκίδα της έξω.

18. Πως προσανατολίζονται οι μέλισσες; Έχουν πυξίδα;

Πώς γνωρίζουν οι μέλισσες προς το πού πρέπει να πετάξουν, όταν δημιουργείται

ένα νέο μελίσσι;

Όταν μια αποικία μελισσών διαιρείται την άνοιξη, μόνο ελάχιστες μέλισσες –οι

λεγόμενες μέλισσες-ανιχνευτές– γνωρίζουν το δρόμο για το νέο μελίσσι. Μέχρι

στιγμής υπάρχουν δύο θεωρίες για το πώς αυτές οδηγούν την αποικία στο σωστό

δρόμο.Ορισμένοι βιολόγοι συμπεριφοράς θεωρούν ότι οι μέλισσες-ανιχνευτές

πετούν πολλές φορές μέσα από το σμήνος με μεγάλη ταχύτητα. Με τον τρόπο αυτό,

υποδεικνύουν στις άλλες μέλισσες προς ποια κατεύθυνση βρίσκεται η νέα φωλιά.

Άλλοι ερευνητές πιστεύουν ότι οι ανιχνευτές πετούν μπροστά από το σμήνος και

καθοδηγούν τις υπόλοιπες μέλισσες αφήνοντας πίσω τους στον αέρα ένα

αρωματικό «ίχνος» από φερομόνες, τις οποίες απελευθερώνουν από έναν αδένα

στο πίσω μέρος του σώματός τους.

Μια νέα έρευνα, που έγινε από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ της Αυστραλίας και το

Πανεπιστήμιο Cornell των ΗΠΑ, δείχνει ότι μάλλον ισχύει η πρώτη θεωρία. Σε

πειράματα όπου χρησιμοποιήθηκαν έως και 11.500 μέλισσες, οι επιστήμονες

κάλυψαν με χρώμα τους αδένες φερομόνης των μελισσών, αποκλείοντας έτσι την

έκλυση της αρωματικής ουσίας. Αποδείχθηκε ότι αυτές οι μέλισσες εύρισκαν τη

φωλιά το ίδιο εύκολα και γρήγορα με τα δύο σμήνη ελέγχου του πειράματος. Η

θεωρία ενισχύεται και από άλλες παρατηρήσεις, στις οποίες ορισμένες μέλισσες

πετούσαν γρήγορα μέσα από το σμήνος.

59

19. Πρέπει να μετακινούνται τα μελίσσια ; Κάθε πότε και γιατί;

Με την συνεχή αύξηση του αριθμού των μελισσοσμηνών και τον συνεχή περιορισμό

της μελισσοκομικής χλωρίδας (πυρκαγιές, εκχερσώσεις), η μεταφορά των μελισσιών

για την εκμετάλλευση των ανθοφοριών διαφόρων περιοχών, θεωρείται πια

απαραίτητη. Άλλωστε και από τα πολύ παλιά χρόνια η μελισσοκομία στην Ελλάδα

χαρακτηριζόταν ως νομαδική, καθώς η χώρα μας δεν διαθέτει στο μεγαλύτερο της

ποσοστό εκτάσεις ομοιόμορφης βλάστησης ικανές να συντηρήσουν όλο το χρόνο,

έναν αριθμό επαγγελματικών μελισσοκομικών μονάδων.

Ανάμεσα στις απαραίτητες γνώσεις που πρέπει να έχει ένας μελισσοκόμος, ως

προϋπόθεση επιτυχίας, είναι και η γνώση των μελισσοκομικών νομών που μπορεί

να εκμεταλλευτεί και των περιοχών που αυτές βρίσκονται. Έτσι κάθε χρόνο -

ανάλογα με τους στόχους του - θα πρέπει να καταστρώνει ένα πρόγραμμα

μεταφορών των μελισσιών του. Σημαντικό στοιχείο, αναφορικά με τις περιοχές που

θα επιλέξει, αποτελεί το γεγονός ότι, μία περιοχή όπου συγκεντρώνονται πολλά

μελίσσια, δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη και την καλύτερη δυνατή λύση. Κι αυτό γιατί σ’

αυτές τις περιοχές η πληθώρα των μελισσοκομείων μπορεί να οδηγήσει σε μείωση

των αποδόσεων, λόγω ανταγωνισμού, μετάδοση ασθενειών, φαινόμενα λεηλασίας

κ.α..

Η Ελληνική νομοθεσία δεν διαθέτει νόμους και διατάξεις για τον ανώτερο αριθμό

μελισσιών, που μπορούν να συγκεντρωθούν σε μια περιοχή, ή την απόσταση που

θα πρέπει να έχουν δύο γειτονικά μελισσοκομεία. Αυτό επαφίεται κάθε φορά στη

συναδελφική κατανόηση του κάθε μελισσοκόμου. Άλλωστε η μελισσοχωριτικότητα,

ο αριθμός δηλαδή των μελισσιών που μπορούν να συνυπάρξουν σε μια περιοχή

χωρίς να παρουσιαστεί μείωση των αποδόσεων, εξαρτάται από πολλούς

παράγοντες, όπως το είδος και η κατάσταση των χλωρίδας, οι καιρικές και εδαφικές

συνθήκες, η δυναμικότητα των μελισσών, κ.α.. γι’ αυτό και είναι δύσκολο να

καθοριστεί. Σύμφωνα με κάποιες αναφορές από χώρες του εξωτερικού σε μια

συγκεκριμένη περιοχή ακτίνας 1-2 χιλιομέτρων δεν πρέπει να συνυπάρχουν

περισσότερα από 75-100 μελίσσια. Ο αριθμός αυτός φαίνεται φανταστικός για τις

ελληνικές συνθήκες, αφού σε συγκεκριμένες περιοχές και εποχές του έτους, π.χ. τον

60

Αύγουστο στη Θάσο, ξεπερνιέται κατά πολύ, με δυσμενείς όπως είναι φυσικό

επιπτώσεις και στην απόδοση αλλά και στην υγιεινή των μελισσιών

Η μεταφορά μελισσιών σε περιοχή με καλή ανθοφορία για συλλογή τροφής (γύρης,

νέκταρ) δίνει την ευκαιρία στις μέλισσες να τραφούν καλύτερα. Κάθε μεταφορά

όμως ταλαιπωρεί τα μελίσσια και πεθαίνουν πολλές μέλισσες κυρίως όταν οι

αποστάσεις είναι μεγάλες, όταν ο καιρός είναι ζεστός και όταν ο αερισμός της

κυψέλης ανεπαρκής. Αυτή η καταπόνηση (στρες) αν δεν σκοτώσει τη μέλισσα της

μειώνει την άμυνα. Μια καλή όμως μελιτοφορία δίνει την ευκαιρία στο μελίσσι να

τραφεί καλύτερα, να αποθηκεύσει γύρη, μέλι για πιθανό τρύγο και να καθαρίσουν

οι κηρήθρες από προσβλημένο γόνο.

Όταν τα μελίσσια μεταφερθούν στην νέα τους θέση και ανοιχθούν αμέσως, χωρίς

καμία προφύλαξη, τότε οι μέλισσες ξεχύνονται έξω και πετάνε, με αποτέλεσμα να

χαθούν. Υπολογίζεται ότι σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να χαθεί και το 25% του

πληθυσμού ενός μελισσιού. Για να μην συμβεί αυτό θα πρέπει πριν αφαιρεθούν οι

είσοδοι από τα μελίσσια να ραντίζονται με νερό, από τη σήτα αερισμού, να

αφεθούν να ηρεμήσουν για 15 λεπτά και έπειτα να ανοιχθούν με τη βοήθεια

καπνού.

61

20. Οι κλιματολογικές συνθήκες επηρεάζουν τις μέλισσες και πως;

Τα έντομα στα οποία υπάγεται και η μέλισσα σε αντίθεση με τα εκτρεφόμενα

θηλαστικά είναι ετερόθερμα ζώα, επηρεάζονται δηλαδή άμεσα από τη

θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Σε θερμοκρασίες κατώτερες των 12ο C οι

συλλέκτριες κατά κανόνα δεν πετούν ακόμη και εάν η ανθοφορία είναι

πλουσιότατη. Το χειμώνα η βασίλισσα παύει να γεννάει αυγά διότι για την επώασή

τους αλλά και για την ανάπτυξη των προνυμφών και των νυμφών (δηλ. του γόνου)

απαιτείται θερμοκρασία στο γόνο 35±1οC. Τούτο είναι αδύνατο να συμβεί το

χειμώνα αν και άλλες εποχές (π.χ. αρχές άνοιξης ή τέλη φθινοπώρου) οι μέλισσες

μπορούν σε ένα βαθμό, παράγοντας ζωική θερμότητα και καλύπτοντας με τα

σώματά τους το γόνο, να το επιτύχουν. Οι μέλισσες επίσης μπορούν στην

περίπτωση πολύ υψηλών θερμοκρασιών να μειώνουν, με αερισμό (κινώντας τα

φτερά τους) και με μεταφορά νερού, τη θερμοκρασία στην περιοχή του γόνου.

Το χειμώνα, περίοδο διαχείμασης του μελισσιού, οι μέλισσες προκειμένου να

διατηρήσουν την θερμοκρασία του σώματός τους στα απαραίτητα για την επιβίωσή

τους επίπεδα, μαζεύονται όλες μαζί και σχηματίζουν σφαίρα (μελισσόσφαιρα).

Αυτή μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο χαλαρή ανάλογα με το πόσο χαμηλή

είναι η θερμοκρασία. Με την επάνοδο ευνοϊκών θερμοκρασιών η συγκέντρωση

αυτή των μελισσών παύει να υπάρχει.

Στο τέλος του χειμώνα ή στις αρχές της άνοιξης η έναρξη ωοτοκίας της βασίλισσας

εξαρτάται κυρίως από την θερμοκρασία και την υπάρχουσα ανθοφορία. Αισθητή

αύξηση της ωοτοκίας στις περισσότερες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας

συμβαίνει πάντως στις αρχές της άνοιξης και φτάνει στο μεγαλύτερο σημείο στις

αρχές του καλοκαιριού.

Ο ρυθμός ωοτοκίας της βασίλισσας αρχίζει να πέφτει λόγω των υψηλών

θερμοκρασιών αλλά και της έλλειψης πλούσιων ανθοφοριών από τα μέσα Ιουλίου,

οπότε μπορεί να ξαναβρεθεί στα επίπεδα των αρχών της άνοιξης. Με την

προϋπόθεση της ύπαρξης κατάλληλων ανθοφοριών (ιδιαίτερα του ρεικιού) από τα

μέσα Σεπτεμβρίου ο ρυθμός ωοτοκίας, άρα και ο πληθυσμός, αρχίζει πάλι να

αυξάνει έως το τέλος Οκτωβρίου – αρχές Νοεμβρίου. Στα τέλη Νοεμβρίου, κατά

62

κανόνα, η ωοτοκία διακόπτεται εντελώς οπότε στο μελίσσι υπάρχουν μόνο οι

ενήλικες μέλισσες και οι προμήθειες.

Οι χρονικές περίοδοι που αναφέρθηκαν προηγουμένως διαφέρουν λιγότερο ή

περισσότερο ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν.

Καλό είναι ο μελισσοκόμος να παρατηρεί και να καταγράφει σε κάθε περιοχή που

έχει τα μελίσσια του την εξέλιξη του γόνου και του πληθυσμού τους ανάλογα με τις

καιρικές συνθήκες και την ανθοφορία πάντα σε συνδυασμό με τις αποδόσεις σε

μελισσοκομικά προϊόντα.

21. Ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου και ιδιαίτερα του γεωργού

στην εξέλιξη της μελισσοκομίας;

Συνεργασία καλλιεργητή –μελισσοκόμου σημαίνει:

α) την μετάδοση της γνώσης των μελισσοκόμων για την επικονιαστική ικανότητα

της μέλισσας στους γεωργούς,

β) την ενημέρωση των μελισσοκόμων από τους γεωργούς για τις επικονιαστικές

ανάγκες των καλλιεργειών τους,

γ) την από κοινού συμφωνία για τους ψεκασμούς και τα μέτρα εξασφάλισης

επαρκούς και ασφαλούς επικονίασης και

δ) την αμειβόμενη επικονίαση.

Ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήματα για την ελληνική αλλά και την παγκόσμια

μελισσοκομία είναι οι δηλητηριάσεις από τα χρησιμοποιούμενα φυτο-

προστατευτικά προϊόντα.

63

Μία από τις ιδιαίτερα επικίνδυνες ομάδες φυτοφαρμάκων είναι τα δια-

συστηματικά φάρμακα (τα οποία χρησιμοποιούνται για την επένδυση των σπόρων).

Οι ουσίες αυτές περνάνε μέσα από τους χυμούς των φυτών, τη γύρη και το νέκταρ

στα ωφέλιμα έντομα όπως οι μέλισσες με διάφορες δυσμενείς επιδράσεις. Κάποια

από τα δια-συστηματικά αυτά ‘φάρμακα’ είναι τα νέο-νικοτινοειδή. Περισσότερο

γνωστή είναι η ουσία imidacloprid, ένα νεονικοτινοειδές εντομοκτόνο, το οποίο

εμφανίζεται με διάφορα εμπορικά ονόματα όπως Admire, Gaucho, Confidor και

Premise. Το imidacloprid έχει χαμηλή τοξικότητα για τον άνθρωπο και είναι

περισσότερο ασφαλές από πολλά οργανοφωσφορικά, ενώ αντιθέτως είναι

ιδιαιτέρως τοξικό για πολλά μυζητικά έντομα. Για αυτούς τους λόγους το

imidacloprid είναι αρκετά διαδεδομένο. H ουσία αυτή, για την οποία έχει γίνει

εκτεταμένη έρευνα σε πολλές χώρες, επιδρά σε ειδικές περιοχές του εγκεφάλου της

μέλισσας με αποτέλεσμα να επηρεάζει τα κέντρα λειτουργίας και συμπεριφοράς. Οι

μέλισσες θεωρούνται γενικά ευαίσθητες στις τοξικές δράσεις του imidacloprid. Οι

απόψεις αυτές βασίζονται σε μελέτες που κατέδειξαν πως μέλισσες εκτεθειμένες σε

imidacloprid είχαν μειωμένη ικανότητα αναζήτησης τροφής και μειωμένη

ενεργητικότητα στην κυψέλη.

64

22. Ποια είναι τα κυριότερα προϊόντα των μελισσών;

Οι μέλισσες εκτρέφονται για το μέλι, που θεωρείται μια από τις πιο καλές τροφές,

για το βασιλικό πολτό που χρησιμοποιείται σαν διεγερτικό και στην

Παρασκευήκαλλυντικών, για την πρόπολη η οποία είναι μέγιστο αντισηπτικό, για

την γύρη που έχει ευεργετικές ιδιότητες στον οργανισμό μας, για το κερί πριν από

μερικά χρόνια είχε μεγάλη αξία, και για το δηλητήριο τους που περιέχει ουσίες, που

μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν φάρμακο για τους ρευματικούς. Ακόμη πολύ

μεγάλη είναι η προσφορά των μελισσών στην επικονίαση των λουλουδιών. Η

οικονομική σημασία της γονιμοποίησης, στην οποία συμβάλλουν οι μέλισσες

μεταφέροντας γύρη από λουλούδι σε λουλούδι, είναι ανυπολόγιστη.

Μέλι

Το μέλι θεωρείται θησαυρός υγείας και δύναμης. Η αξία του έχει εκτιμηθεί από την

αρχαιότητα. Το μέλι είναι βιολογικό προϊόν. Προέρχεται από το νέκταρ που

μαζεύουν οι μέλισσες από τους κάλυκες των διαφόρων λουλουδιών ή από τις

εκκρίσεις μελιτοφόρων δένδρων ή εντόμων. Με την επίδραση των γαστρικών υγρών

και ενζύμων, καθώς και διαφόρων διεργασιών του εντόμου μετουσιώνεται πλήρως

και τελικά μετατρέπεται σε αυτό το πολύτιμο προϊόν, το μέλι. Η ιδιότητα αυτή της

μέλισσας χαρακτηρίζεται ως μοναδική και εύλογα προκαλεί τον θαυμασμό.

65

Το μέλι είναι μια θρεπτική, ωφέλιμη, και άμεσα αφομοιώσιμη τροφή. Περιέχει

εκτός από ζάχαρα, ένζυμα, αμινοξέα, μεταλλικά άλατα, βιταμίνες, χρωστικές και

αρωματικές ουσίες, μυρμηκικό οξύ που είναι δραστικό αντισηπτικό. Διατηρείται για

μεγάλο χρονικό διάστημα σε σωστές συνθήκες αποθήκευσης.

Αν προσθέσουμε τώρα τη γευστικότητα και το εξαίσιο άρωμα, μπορούμε να

υποστηρίξουμε ότι το μέλι αποτελεί στοιχείο μιας σωστής διατροφής και συμβάλλει

στη διατήρηση της καλής υγείας του ανθρώπου. Μπορεί να θεωρηθεί σαν τροφή

και φάρμακο, αφού από την αρχαιότητα ήταν γνωστό ότι έχει αντιμικροβιακές και

θεραπευτικές ιδιότητες.

Είδη μελιού:

• Θυμαρίσιο

• Πορτοκαλιάς

• Ηλίανθου

• Ερείκης (σουσουρίσιο)

• Καστανιάς

• Βαμβακιού

• Πολύκομπου

• Ακακίας

• Πευκόμελο

• Ελάτη

66

Πως παράγεται το μέλι;

Oι μέλισσες μιας κυψέλης, πετάνε από λουλούδι σε λουλούδι και συλλέγουν γύρη

και νέκταρ. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι μέλισσες αυτές μπορούν να πετάξουν σε

ακτίνα 2 χλμ. και επισκέπτονται ημερησίως πάνω από 3 χιλιάδες λουλούδια και

δέντρα. Όταν μαζέψουν αρκετό νέκταρ και γύρη επιστρέφουν στην κυψέλη τους,

αποθηκεύουν την προμήθειά τους στα κελιά της κυψέλης και μετά φεύγουν ξανά

και επαναλαμβάνουν την διαδικασία. Στη συνέχεια άλλες μέλισσες δημιουργούν με

τα φτερά τους ένα ρεύμα αέρα έτσι ώστε να εξατμιστεί το μεγαλύτερο μέρος του

νερού που υπάρχει στο νέκταρ και το μέλι να γίνει συμπυκνωμένο.

67

Τέλος, οι μέλισσες σφραγίζουν τα κελιά με ένα πολύ λεπτό στρώμα κεριού. Όταν,

σφραγιστούν τουλάχιστον τα 2/3 της κηρήθρας με κερί, ο μελισσοκόμος μπορεί να

πάρει την κηρήθρα με το μέλι. Για να βγάλει το μέλι, πρέπει αρχικά να απολεπίσει

την κηρήθρα, δηλαδή να αφαιρέσει το κερί από τα κελιά και στη συνέχεια να την

τοποθετήσει σε ένα μελιτοεξαγωγέα που περιστρέφεται οπότε το μέλι βγαίνει από

τα κελιά. Το μέλι μετά χρειάζεται μόνο φιλτράρισμα (απομακρύνονται κομματάκια

κεριού, γύρης) για να συσκευασθεί σε βάζα και να πάει στα ράφια των

καταστημάτων.

Βασιλικός πολτός και γύρη , προϊόντα που αναφέρθηκαν εκτενέστερα στην

παράγραφο της τροφής της μέλισσας.

Πρόπολη

Είναι ρητινώδης, κολλητική ουσία που συλλέγουν οι μέλισσες από τους οφθαλμούς

διαφόρων φυτών, κορμούς δέντρων, ρετσίνια κ.λπ., την εμπλουτίζουν με κερί, γύρη,

ένζυμα και άλλες ουσίες και τη χρησιμοποιούν για να στεγανοποιήσουν και να

απολυμάνουν το εσωτερικό της κυψέλης. Η πρόπολη δεν επιτρέπει την ανάπτυξη

μικροβίων στο μελίσσι.

68

Η ονομασία πρόπολη - προ της πύλης - οφείλεται στο ότι την τοποθετούν μπροστά

στην είσοδο της κυψέλης, ώστε να εμποδίσουν την είσοδο στη φωλιά των

διαφόρων εχθρών.

Η πρόπολη χρησιμοποιείται επίσης στα καλλυντικά, και είναι το κύριο συστατικό

των βερνικιών για βιολιά.Έχει βακτηριοστατικές και βακτηριοκτόνες ιδιότητες.

Κερί

Το κερί εκκρίνεται από τους κηρογόνους αδένες της μέλισσας και το πλάθει με τα

πόδια και τις σιαγόνες της χτίζοντας την κηρήθρα.

Η κηροπλάστρια είναι νεαρή εργάτρια 10-15 ημερών. Οι μέλισσες είναι άριστοι

κτίστες. Κρεμιούνται η μια από τα πόδια της άλλης, σχηματίζουν αλυσίδα και

αρχίζουν με μαεστρία να χτίζουν κηρήθρες από πάνω προς τα κάτω. Το κερί της

μέλισσας εκτός από τα κεριά το βρίσκουμε σε καλλυντικά, κρέμες, αλοιφές,

φαρμακευτικά σκευάσματα, βερνίκια, γυαλιστικά αυτοκινήτων και επίπλων, φίλτρα

69

τσιγάρων και σε πολλές άλλες χρήσεις. Παρουσιάζει και αξιόλογη θεραπευτική

δράση σε στοματικά προβλήματα (φαρυγγο - αμυγδαλίτιδες κ.λπ.) και προβλήματα

του αναπνευστικού.

Το δηλητήριο

Το δηλητήριο της μέλισσας είναι ένα πολύπλοκο μείγμα χημικών ουσιών.Το

δηλητήριο εκκρίνεται από το κεντρί. Κεντρί έχουν μόνο οι εργάτριες και η

βασίλισσα, όχι οι κηφήνες.

Η βασίλισσα το χρησιμοποιεί μόνο εναντίον άλλων βασιλισσών. Σπάνια μπορεί να

κεντρίσει άνθρωπο. Η θεραπευτική ιδιότητα του δηλητηρίου της μέλισσας είναι

γνωστή από πολύ παλιά.. Σίγουρα το δηλητήριο στις μέλισσες θεραπεύει κάποιες

μορφές αρθρίτιδας, όπως τη ρευματοειδή αρθρίτιδα. Έρευνες αναφέρουν ότι

μπορεί ακόμα να θεραπεύει τη σκλήρυνση κατά πλάκας, τις νευρομυαλγίες, το

γαστρικό έλκος, την αρτηριοσκλήρωση κ.α.

Πως συλλέγεται το δηλητήριο της μέλισσας;

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι παραγωγής δηλητηρίου. Με την εφαρμογή πολύ

χαμηλήςτάσης ηλεκτρικού ρεύματος διεγείρονται οι μέλισσες να κεντρίσουν. Η

σχετικήσυσκευή τοποθετείται στο κέντρο της κυψέλης. Οι ερεθισμένες μέλισσες

κεντρίζουν το νάιλον το οποίο βρίσκεται κάτω από τα ηλεκτρικά καλώδια , χωρίς οι

ίδιες να κινδυνεύουν να χάσουν το κεντρί τους το οποίο το ανασύρουν αμέσως

μετά.

70

Το δηλητήριο διηθείται και φθάνει στον πυθμένα της συσκευής αποκτώντας τη

μορφή

κρυστάλλων. Καθώς οι πρώτες μέλισσες κεντρίζουν ελευθερώνουν τη φερομόνη

συναγερμού έτσι ώστε το μελίσσι αναστατώνεται πολύ γρήγορα. Αυτό έχει ως

αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των τσιμπημάτων. Η συσκευή δεν πρέπει να

παραμένει περισσότερο από 5 λεπτά στην ίδια κυψέλη. Με τη μέθοδο αυτή μπορεί

κανείς να συλλέξει 1g κρυσταλλικής μορφής δηλητηρίου από 20 μελίσσια.

Το ερώτημα είναι αν προκαλεί κάποια ζημιά στο μελίσσι.

23. Ετήσιες εργασίες στις αποικίες των μελισσών

Μελισσοκομικοί χειρισμοί Ιανουαρίου

Ανάλογα με την περιοχή και τη «διάθεση» του καιρού υπάρχουν διαφοροποιήσεις.

Σε πιο βόρειες περιοχές οι θερμοκρασίες παραμένουν χαμηλές για μεγαλύτερο

διάστημα και οι μέλισσες διατηρούν τη μελισσόσφαιρα. Κάποιες ζεστές μέρες οι

μέλισσες χαλαρώνουν τη μελισσόσφαιρα και μπορούν να απομακρυνθούν για να

αποβάλλουν τα περιττώματά τους. Τις ζεστές και ηλιόλουστες αυτές ημέρες (με

θερμοκρασία μεγαλύτερη από 15°C) μπορεί να εκμεταλλευτεί ο μελισσοκόμος για

να επιθεωρήσει το μελίσσι. Σε νοτιότερες περιοχές η άνοδος της θερμοκρασίας

παρατηρείται νωρίτερα. Αν ο καιρός είναι ευνοϊκός και παρουσιαστούν οι πρώτες

ανθοφορίες οι μέλισσες αρχίζουν τις πτήσεις και τη συλλογή. Τότε μπορεί να

71

έχουμε και την αρχική παρουσία γόνου. Οι μειωμένες απαιτήσεις μελισσοκομικών

χειρισμών την περίοδο αυτή δίνει τη δυνατότητα στο μελισσοκόμο να οργανώσει

τον εξοπλισμό του, να διαπιστώσει τις ελλείψεις και να συντηρήσει τον υπάρχοντα

εξοπλισμό.

Χειρισμοί Φεβρουαρίου

Η θερμοκρασία σταδιακά αυξάνει και στις νότιες κυρίως περιοχές ευνοούνται οι

πτήσεις των μελισσών και η συλλογή γύρης και νέκταρος των ανθοφοριών της

εποχής και κατατόπου περιοχής. Οι αμυγδαλιές, οι πρώιμες βερικοκιές, το

ανοιξιάτικο ρείκι, το καραγάτσι είναι κάποιες από τις ανθοφορίες που τα μελίσσια

την περίοδο αυτή μπορούν να εκμεταλλευτούν όπου οι συνθήκες το επιτρέπουν. Τα

«πορτάκια», ανάλογα και με τη δυναμικότητα του μελισσιού, απομακρύνονται από

την είσοδο της κυψέλης. Η εκτροφή γόνου ξεκινά και οι μέλισσες ξεκινούν σταδιακά

να μπαίνουν σε καινούρια παραγωγική περίοδο. Την περίοδο αυτή, τέλος χειμώνα –

αρχές άνοιξης και ανάλογα πάντα με την περιοχή και τις θερμοκρασίες, υπάρχει

συχνά κίνδυνος να «χαθεί» το μελίσσι. Ο πληθυσμός μειώνεται καθώς οι

«φθινοπωρινές» μέλισσες χάνονται. Η κατανάλωση τροφών είναι αυξημένη με την

παρουσία του γόνου, ενώ οι ποσότητες που εξωτερικά διατίθενται είναι

περιορισμένες και συχνά, λόγω χαμηλών θερμοκρασιών που μπορεί να επικρατούν,

δύσκολα μπορούν οι μέλισσες να συλλέξουν. Ο πληθυσμός εσωτερικά της κυψέλης

με δυσκολία μετακινείται ακόμη και για να πλησιάσει πλαίσια όπου υπάρχει τροφή,

στην προσπάθειά του να καλύπτει το γόνο διαρκώς για να διατηρηθεί η

θερμοκρασία του. Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει ο μελισσοκόμος να φροντίσει

για την επάρκεια τροφής. Κάθε μελισσοκομικός χειρισμός όμως που απαιτεί

άνοιγμα της κυψέλης θα πρέπει να γίνεται σε μέρες θερμές, με θερμοκρασία

ανώτερη των 15°C. Ένας καλός προγραμματισμός την περίοδο αυτή, για τους

χειρισμούς και τις μετακινήσεις που θα ακολουθήσουν καθώς και πρόβλεψη

εναλλακτικών λύσεων εάν οι καιρικές συνθήκες ανατρέψουν τον αρχικό

προγραμματισμό, βοηθούν στην αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση των

μελισσοσμηνών.

72

Χειρισμοί Μαρτίου

Οι ανθοφορίες πληθαίνουν. Ο γόνος αυξάνει διαρκώς και οι απαιτήσεις των

μελισσοσμηνών για τροφή επίσης. Η αύξηση της θερμοκρασίας και η υπάρχουσα

υγρασία την περίοδο αυτή ευνοούν τα μελίσσια στη συλλογή γύρης και νέκταρος

και στην ανάπτυξη του επομένως. Συχνός πρέπει να είναι ο έλεγχος από το

μελισσοκόμο. Η γέννα της βασίλισσας, η ποσότητα και η διάθεση της τροφής στο

μελίσσι, η δυνατότητα εκμετάλλευσης των ανθοφοριών της εποχής (αμυγδαλιά,

ρείκι ανοιξιάτικο, αγριοκορομηλιά, βερικοκιά κ.α.) είναι η μέριμνα του

μελισσοκόμου. Αναζήτηση επομένως μελισσοβοσκών και απαραίτητες μετακινήσεις

δρομολογούνται.

Χειρισμοί Απριλίου

Τα μελίσσια, ανάλογα πάντα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, αρχίζουν να

βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη σε γόνο και νέες μέλισσες. Οι απαιτήσεις επομένως

σε νέκταρ και γύρη είναι ιδιαίτερα αυξημένες. Οι ανθοφορίες των εσπεριδοειδών ,

της κερασιάς , της μηλιάς στη συνέχεια, είναι κάποιες από τις πηγές της περιόδου

αυτής. Οι επιθεωρήσεις από το μελισσοκόμο πρέπει να είναι συχνές και να γίνονται

επισταμένα. Η σμηνουργία είναι αναμενόμενη την περίοδο αυτή. Ανάλογα με τις

συνθήκες τοποθετείται δεύτερο πάτωμα με χτισμένες ή άχτιστες κηρήθρες. Η

περίοδος αυτή είναι κατάλληλη για παραγωγή νέων βασιλισσών, βασιλικού πολτού,

και συλλογή γύρης.

Χειρισμοί Μαΐου

Η ακακία, η κουτσουπιά, το παλιούρι, είναι κάποιες από τις ανθοφορίες που

βρίσκονται σε εξέλιξη την περίοδο αυτή. Οι «μελισσοβοσκές» γίνονται

πλουσιότερες, ανάλογα πάντα με την περιοχή, και οι εργασίες των μελισσιών και

των μελισσοκόμων είναι αυξημένες. Γίνονται τακτικές επιθεωρήσεις και

συμπληρώνονται με πλαίσια τα κενά που υπάρχουν. Η φυσική σμηνουργία

συνεχίζει ακόμη. Η παραγωγή νέων βασιλισσών, βασιλικού πολτού και η συλλογή

γύρης ευνοούνται και την περίοδο αυτή. Νότια, όπου υπήρχαν πρώιμες ανθοφορίες

73

και εσπεριδοειδή, γίνεται ο πρώτος τρύγος του «ανοιξιάτικου» μελιού. Τα μελίσσια

μεταφέρονται σε πρώιμα θυμάρια, έλατα ή άλλες ανθοφορίες της εποχής.

Χειρισμοί Ιουνίου

Όπου υπήρχαν πρώιμες ανθοφορίες και ο καιρός ήταν ευνοϊκός έγινε ή γίνεται την

περίοδο αυτή ο τρύγος του «ανοιξιάτικου» μελιού. Σημαντικές πηγές την περίοδο

αυτή είναι το θυμάρι και το έλατο όπου συνήθως τα μελίσσια μεταφέρονται. Αρκεί

ο καιρός να ευνοήσει. Βροχή τον Απρίλιο και αρχές Μαΐου, πριν την ανθοφορία του

θυμαριού, ζεστός καιρός και υγροί άνεμοι την περίοδο της ανθοφορίας ευνοούν τη

συλλογή. Αντίθετα, βροχή ή ξηροί και ψυχροί άνεμοι είναι πρόβλημα κατά την

νεκταροέκριση του θυμαριού, ενώ «λίβας» έστω και μιας ημέρας προκαλεί

διακοπή. Για τη συλλογή μελιτώματος από τον έλατο, χρειάζονται υψηλές

θερμοκρασίες και απουσία βροχής. Ο μελισσοκόμος θα πρέπει να παρακολουθεί τις

συνθήκες για να ξέρει κατά πόσο μπορεί να εκμεταλλευτεί τις προβλεπόμενες

«βοσκές».

Χειρισμοί Ιουλίου

Ανάλογα με την περιοχή, τα θυμάρια και το έλατο είναι βασικές πηγές. Η παραμονή

στον έλατο απαιτεί στη συνέχεια μετά το τρύγο, μεταφορά σε περιοχή με αφθονία

σε νέκταρ και γύρη για να «ανανεωθούν» τα μελίσσια. Μεταφορά σε καστανιά

όψιμη, όπου υπάρχει αφθονία σε γύρη και νέκταρ, μετά τον έλατο, βοηθά το

μελίσσι και είναι μια καλή προετοιμασία εάν πρόκειται να ακολουθήσει μεταφορά

στη συνέχεια στο πεύκο. Αρκεί οι καιρικές συνθήκες να είναι ευνοϊκές, να έχει

προηγηθεί βροχή, να υπάρχει υγρασία, γιατί έχει παρατηρηθεί ότι σε περίπτωση

ξηρασίας η γύρη της καστανιάς μπορεί να είναι τοξική για τη μέλισσα. Άλλες

¨μελισσοβοσκές¨ που είναι σε εξέλιξη την περίοδο αυτή είναι, ανάλογα με την

περιοχή, η φλαμουριά, η βελανιδιά, το λιγούστρο, η λυγαριά, το καλαμπόκι. Γενικά,

τα μελίσσια μεταφέρονται σε όψιμες ανθοφορίες, σε πιο ορεινές περιοχές ή

παραμένουν σε πεδινές περιοχές όπου κυριαρχεί το βαμβάκι.

74

Χειρισμοί Αυγούστου

Στις πεδινές περιοχές κυριαρχεί το βαμβάκι, σημαντική «βοσκή» τόσο για

παραγωγή όσο και για το «δυνάμωμα» του μελισσιού, ενώ τέλη Ιουλίου με αρχές

Αυγούστου «δίνει» το πεύκο. Μελίσσια που μεταφέρονται στο πεύκο πρέπει να

είναι δυνατά, με γόνο και πληθυσμό. Τον τρύγο του πεύκου ακολουθεί μεταφορά

συνήθως σε σουσούρα (φθινοπωρινή ερείκη) , ή άλλες ανθοφορίες της περιοχής για

συλλογή νέκταρος και γύρης. Τα μελίσσια παραμένουν για «δυνάμωμα» και

μεταφέρονται ξανά στο πεύκο ή για να ξεχειμωνιάσουν.

Χειρισμοί Σεπτεμβρίου

Μελίσσια που πρόκειται να εκμεταλλευτούν το «δεύτερο βάρεμα» του πεύκου

(μέσα Σεπτεμβρίου συνήθως και ανάλογα πάντα από τις καιρικές συνθήκες που

επικρατούν) μεταφέρονται από τις περιοχές που βρίσκονταν, στο πεύκο. Συνήθως

από ανθοφορίες όπως πολυκόμπι ή σουσούρα, οι οποίες και ακολουθούν μετά το

τρύγο του πεύκου. Όποια και αν είναι η προέλευση του τελευταίου τρύγου, στη

συνέχεια θα πρέπει να ακολουθήσει η παραμονή των μελισσιών σε περιοχές με

ανθοφορίες ικανές να δυναμώσουν το πληθυσμό. Για τα πλαίσια που τρυγούνται

σταδιακά καθ΄όλη την περίοδο και δεν χρησιμοποιούνται ξανά ή άμεσα από το

μελίσσι θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για την πρόληψη κατά του κηρόσκωρου.

Χειρισμοί Οκτωβρίου

Ανάλογα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, πολλά μελισσοκομεία

μεταφέρθηκαν από ανθοφορίες όπως πολυκόμπι ή σουσούρα (ερείκη

φθινοπωρινή) που ενισχύουν σημαντικά την ανάπτυξη του γόνου, και το δυνάμωμα

του μελισσιού, στο πεύκο, για την εκμετάλλευση των μελιτοεκκρίσεων. Στη

συνέχεια την εποχή αυτή γίνεται και ο τελευταίος τρύγος μελιού πεύκου. Κατά την

παραμονή στα πευκοδάση, αν δεν υπάρχει ανθοφορία να δώσει γύρη, και σε

συνδυασμό με την έντονη συλλογή μελιτώματος, περιορίζεται σημαντικά ο γόνος

και ο πληθυσμός μειώνεται. Ανθοφορίες από αρκουδόβατο και κισσό που

συναντώνται σε πευκοδάση μπορούν να στηρίξουν την εκτροφή του γόνου σε

μελίσσια που βρίσκονται εκεί. Μετά τον τρύγο του πεύκου απαιτείται δυνάμωμα

75

του μελισσιού, ανανέωση του πληθυσμού, για να μπορέσει να «ξεχειμωνιάσει».

Μελίσσια που εκμεταλλεύονται μετά το πεύκο, ανθοφορίες όπως πολυκόμπι,

κουμαριά, σουσούρα, επεκτείνουν σημαντικά το γόνο και δυναμώνουν. Στη

συνέχεια τα μελισσοσμήνη μεταφέρονται σε περιοχές πιο θερμές, κατάλληλες για

να ¨ξεχειμωνιάσουν¨ και για να εκμεταλλευτούν τις πρώιμες ανθοφορίες της

άνοιξης, όταν θα αρχίσουν πάλι να δραστηριοποιούνται. Στο ξεκίνημα της άνοιξης

σημαντικό ρόλο θα παίξουν η ανανέωση του πληθυσμού, που θα γίνει το

φθινόπωρο, οι συνθήκες διαχείμασης και η απαλλαγή από αρρώστιες, για τα οποία

ο μελισσοκόμος πρέπει να μεριμνήσει.

Χειρισμοί Νοεμβρίου

Από τον προηγούμενο ήδη μήνα, θα πρέπει ο μελισσοκόμος να έχει φροντίσει ώστε

τα μελίσσια να εκμεταλλευτούν τις ανθοφορίες του φθινοπώρου, να εκτρέψουν

γόνο προκειμένου να ανανεωθεί ο πληθυσμός του μελισσιού. Οι νέες

«φθινοπωρινές» μέλισσες έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής και είναι αυτές που θα

φροντίσουν για την επιβίωση του μελισσιού κατά τη διάρκεια του χειμώνα καθώς

και για την είσοδο στην παραγωγική περίοδο μόλις η περιοχή, η εποχή και οι

θερμοκρασίες το επιτρέψουν. Τα μελίσσια αν δεν έχουν ήδη μεταφερθεί

μεταφέρονται στον τόπο διαχείμασης. Τοποθετούνται σε μέρος τέτοιο ώστε να

εκμεταλλεύονται την ηλιοφάνεια του χειμώνα κατά το μέγιστο δυνατό και να

προστατεύονται από τους τοπικούς ανέμους και τα ακραία καιρικά φαινόμενα.

Ανάλογα πάντα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, την περίοδο αυτή το

μελίσσι «ξεγονεύει» και είναι η κατάλληλη εποχή για θεραπεία ενάντια στη

βαρρόα. Εκτός από τη θεραπεία γίνεται την εποχή αυτή και προσεκτική επιθεώρηση

γενικά της κατάστασης κάθε κυψέλης για να διαπιστωθεί η δυναμικότητα της

κυψέλης και η δυνατότητα ασφαλούς «ξεχειμωνιάσματος». Με τη πτώση της

θερμοκρασίας, περιορίζουμε την είσοδο της κυψέλης με «πορτάκια» για να

αποφύγουμε την εισβολή εχθρών (π.χ. ποντίκια) και ψυχρού αέρα. Όταν η

θερμοκρασία πέσει σημαντικά οι μέλισσες ησυχάζουν και σχηματίζουν

«μελισσόσφαιρα» για να μπορέσουν να διατηρήσουν εσωτερικά τη θερμοκρασία

που απαιτείται. Στη φάση αυτή είναι σημαντικό, με τη σωστή διάταξη των πλαισίων,

76

κοντά στη μελισσόσφαιρα, να υπάρχει διαθέσιμη τροφή. Η απειλή του χειμώνα

στην ουσία είναι η λιμοκτονία και όχι το ψύχος.

Χειρισμοί Δεκεμβρίου

Οι χαμηλές θερμοκρασίες είναι απαγορευτικές για κάθε δραστηριότητα εσωτερικά

της κυψέλης. Οι μέλισσες μαζεύονται όλες μαζί και σχηματίζουν ένα «σώμα», τη

«μελισσόσφαιρα», στην προσπάθεια να διατηρήσουν σταθερή την επιθυμητή

θερμοκρασία. Περίοδος ξεκούρασης και για τους μελισσοκόμους. Οι επισκέψεις στα

μελισσοκομεία είναι περιορισμένες. Γίνεται έλεγχος για τυχόν ζημιές (άνοιγμα

καπακιών, μετατόπιση κυψελών, λιμνάζοντα νερά, φράξιμο εισόδων κ.α.) από

δυσμενείς καιρικές συνθήκες (ισχυροί άνεμοι, έντονες βροχοπτώσεις, χαλαζόπτωση

κ.α.).

77

24. Μέλισσα και περιβάλλον. Μια αμφίδρομη σχέση ζωής.

Η συμβολή της μέλισσας στην γεωργία

Η συμβολή της μέλισσας στο περιβάλλον και στην αγροτική παραγωγή είναι έμμεση

αλλά καθοριστική. Η επίσκεψη των μελισσών στα άνθη των φυτών γίνεται μεν για

συλλογή τροφής (μέλι, γύρη), όμως έχει ως αποτέλεσμα μια πολύ σημαντική για τα

φυτά διεργασία: την επικονίαση. Επικονίαση ονομάζεται η μεταφορά γύρης από

τους ανθήρες ενός άνθους στο στίγμα του ίδιου ή άλλου άνθους του ίδιου είδους

φυτού. Η διαδικασία επιτυγχάνεται κυρίως με τη βοήθεια των εντόμων.

Στην συνέχεια συντελείται η εκβλάστηση του γυρεόκοκκου, η γονιμοποίηση του

άνθους και η ανάπτυξη του καρπού.

Χωρίς γονιμοποίηση των ανθέων δεν παράγονται καρποί και χωρίς καρπούς δεν

υπάρχει αγροτική παραγωγή. Και μαντέψτε ποιος μεταφέρει τη γύρη από φυτό σε

φυτό, ποιος δηλαδή επικονιάζει τα άνθη: οι μέλισσες!

Οι μέλισσες έχουν ενεργό ρόλο στην γονιμοποίηση των φυτών, καθώς δρουν ως

μηχανικοί μεταφορείς της γύρης. Την σημαντική λοιπόν εποχή της ανθοφορίας , οι

μέλισσες προκειμένου να τραφούν, πλάθουν την γύρη και την μεταφέρουν με τα

πίσω πόδια τους στην κυψέλη . Πετώντας από άνθος σε άνθος, βοηθούν στην

επικονίαση των φυτών, μεταφέροντας ασυναίσθητα την γύρη από τους ανθήρες

στο στίγμα του άνθους. Χαρακτηριστικό είναι ότι βοηθούν στην επικονίαση του 60

με 70 % των φυτικών ειδών.

78

Η επικονίαση στη ανάπτυξη της γεωργίας και της οικονομίας

Μελέτη που διεξήχθη από δύο ιδρύματα της Γαλλίας και της Γερμανίας, αναφέρει

ότι η επικονίαση που συντελείται από τα έντομα, αντιστοιχεί στο 9,5 % της

παγκόσμιας γεωργικής παραγωγής. Η μέλισσα, μεταφέροντας τη γύρη, είναι σε

μεγάλο ποσοστό υπεύθυνη για τη γονιμοποίηση και την αναπαραγωγή της

χλωρίδας, είτε αναφερόμαστε στις δασικές και γενικότερα στις μη καλλιεργήσιμες

εκτάσεις είτε στη γεωργική παραγωγή.

Πάνω από το 90% των καλλιεργούμενων φυτών είναι σταυροεπικονιαζόμενα και η

αξία της επικονίασης που παρέχει η μέλισσα στα φυτά αυτά υπολογίζεται ότι είναι

150 φορές μεγαλύτερη από την αξία των παραγόμενων μελισσοκομικών.Ήδη σε

πολλές χώρες οι καλλιεργητές καταφεύγουν στην ενοικίαση μελισσιών,

προκειμένου να πετύχουν ικανοποιητική επικονίαση και να αυξήσουν την

παραγωγή τους, αφού

79

α) οι μέλισσες επισκέπτονται πάνω από 300 είδη καλλιεργούμενων φυτών,

β) αναπτύσσονται σε μεγάλους πληθυσμούς, δραστήριους σε όλη σχεδόν την

διάρκεια του έτους,

γ) έχουν ανθική σταθερότητα, επικονιάζουν δηλαδή ένα είδος φυτού σε κάθε ταξίδι

τους.

Λέγεται ότι εάν χαθούν οι μέλισσες….

θα χαθούν και οι άνθρωποι σε διάστημα 4 χρόνων. Δεν είναι σίγουρο ότι τα λόγια

αυτά ανήκουν στον Αϊνστάιν. Σίγουρο όμως είναι ότι ενέχουν μια μεγάλη αλήθεια

γιατί:

• Χωρίς τις μέλισσες η παραγωγή φρούτων, λαχανικών, σπόρων θα ήταν

ιδιαίτερα περιορισμένη.

• Χωρίς τις μέλισσες η διατροφή μας θα περιοριζόταν στο καλαμπόκι, το

σιτάρι και το ρύζι και το σιτάρι.

• Xωρίς τις μέλισσες το χρώμα και η ομορφιά της φύσης θα χανόταν.

• Χωρίς τις μέλισσες δεν θα επικονιαζόταν το 84% των καλλιεργούμενων

φυτών και θα εξέλιπε το 80% της άγριας βλάστησης .

• Χωρίς τις μέλισσες δεν θα υπήρχε επικονίαση, τα φυτά δεν θα έδιναν

καρπούς και σπόρους, δεν θα υπήρχαν ζώα, ο άνθρωπος η ζωή.

H ανθρώπινη κοινωνία είναι εξαιρετικά περίπλοκη και έχει χτιστεί πάνω σε

μερικούς ευθραύστους πυλώνες ένας από τους οποίους είναι και οι μέλισσες. Οι

μέλισσες έχουν τεράστιο οικονομικό αντίκτυπο. Η αξία των φυτών που

γονιμοποιούν κάθε χρόνο υπολογίζεται γύρω στα 265 δισεκατομμύρια δολάρια ενώ

ένα στα τρία γεύματα που τρώνε οι άνθρωποι περιλαμβάνουν τροφές οι οποίες

χωρίς τις μέλισσες δεν θα υπήρχαν καν!

Έτοιμοι να πληρώσουν αδρά τους μελισσοκόμους για να μεταφέρουν τις κυψέλες

τους στους αμυγδαλεώνες τους την εποχή της γονιμοποίησης, είναι οι Αμερικανοί

παραγωγοί, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά την αναντικατάστατη

συνεισφορά της μέλισσας στη γονιμοποίηση των καρποφόρων δέντρων. Η

ενοικίαση κυψελών από τους αμυγδαλοπαραγωγούς είναι μια συνηθισμένη τακτική

80

που βοηθάει στην αύξηση της παραγωγής. Σύμφωνα με δημοσίευμα των

FinancialTimes, η τιμή ενοικίασης μιας κυψέλης την περίοδο της ανθοφορίας στους

αμυγδαλεώνες της Καλιφόρνια τριπλασιάστηκε την τελευταία δεκαετία και πλέον

φτάνει τα 150 δολάρια, ενώ την τελευταία περίοδο αρκετοί παραγωγοί πλήρωσαν

μέχρι και 200 δολάρια. Η γονιμοποίηση των ανθέων της αμυγδαλιάς αποτελεί

«μονοπώλιο» των μελισσών και για το λόγο αυτό δικαιολογεί και την κατακόρυφη

άνοδο στις τιμές ενοικίασης.

Η γεωργία και η ζωή μας χωρίς τις μέλισσες

Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι μέλισσες αποτελούν το 80% περίπου των εικονιστικών

εντόμων, τότε εύκολα καταλαβαίνουμε την σημαντική προσφορά τους στο φυτικό

και ζωικό περιβάλλον καθώς και τα φυτά που αναπτύσσονται κατ' επέκταση,

αποτελούν τροφή για τα ζώα και τον άνθρωπο, παράγουν οξυγόνο και εμποδίζουν

την διάβρωση του εδάφους. Χωρίς αυτά, εκατομμύρια άνθρωποι και ζώα θα

υπέφεραν από στέρηση τροφής. Στην Ευρώπη μόνο, πάνω από 4.000 είδη

λαχανικών μεγαλώνουν χάρη στην ακούραστη δουλειά των μελισσών. Η

μεγαλύτερη απειλή για τις μέλισσες είναι τα χημικά φυτοφάρμακα υψηλής

τοξικότητας που χρησιμοποιούνται στις βιομηχανικές καλλιέργειες, εμποδίζουν την

διάβρωση του εδάφους.

Συμπερασματικά…

Μια πιο προσεγμένη χρησιμοποίηση των μελισσών για επικονιαστικό σκοπό στο

περιβάλλον γενικότερα και όχι μόνο στις καλλιέργειες, θα είχε σημαντικά οφέλη

στην φύση και στον άνθρωπο. Είναι ένα έντομο που ήδη το έχουμε μελετήσει και το

χρησιμοποιούμε, μπορούμε να το μεταφέρουμε σε μεγάλους αριθμούς και να

επωφεληθούμε και από την επικονιαστική του δραστηριότητα και από τα πολύ

ωφέλιμα προϊόντα που αυτό παράγει.

81

25. Πως γίνεται κάποιος μελισσοκόμος;

Ο αρχάριος και το ξεκίνημα

Πριν το ξεκίνημα, η ενημέρωση είναι το Α και το Ω για τον νέο ή την νέα που θέλει

να ασχοληθεί με τις μέλισσες

Οι μέλισσες μπορεί να είναι ένας σοβαρός κίνδυνος για την ατομική μας ασφάλεια

και υγεία. Καλό είναι να γίνει ένα τεστ σε κάποιον αλλεργιολόγο.

Ένας αρχάριος είναι αναγκαίο να συμβουλεύεται για πολλά πράγματα τόσο τα

βιβλία όσο και κάποιον "έμπειρο" μελισσοκόμο.

Πριν ξεκινήσετε θα πρέπει να ρωτήσετε τον εαυτό σας:

Η συνεργασία των δικών σας ανθρώπων είναι δεδομένη;

Υπάρχουν τα χρήματα για την αγορά των μελισσοκομικών εργαλείων, πραγμάτων

και υλικών που θα χρειασθείτε στο ξεκίνημα σας;

Έχετε τον χρόνο για να ασχοληθείτε και να φροντίζετε τις μέλισσες όποτε και όπως

πρέπει;

Υπάρχει αποθήκη (ή χώρος) για την εγκατάσταση και αποθήκευση του

μελισσοκομικού υλικού;

Υπάρχει διάθεση οχήματος μεταφοράς μελισσοκομικού υλικού από και προς το

μελισσοκομείο;

και το ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΟ όλων,

Υπάρχει όρεξη για διάβασμα; Γιατί είναι αναγκαίο, για να κρατήσετε υγιή και να

αυξήσετε τα μελίσσια σας χωρίς προβλήματα.

Έρευνα αγοράς

Όπως σε όλα τα πράγματα έτσι και στην μελισσοκομία το ξεκίνημα απαιτεί μια

έρευνα αγοράς τόσο στην τοπική κοινωνία που ζείτε όσο και στην ευρύτερη

περιφέρειά της. Πάντα υπάρχουν λύσεις, τόσο από τις αγγελίες των

μελισσοκομικών περιοδικών (Μελισσοκομική Επιθεώρηση και Μελισσοκομικό

Βήμα), όσο και από τα σχετικά με το θέμα της μελισσοκομίας site στο Ίντερνετ, για

το ζωικό κεφάλαιο (τα μελισσοσμήνη) αλλά και τις κυψέλες που θέλετε να

82

αγοράσετε.

Οι μέλισσες μπορεί να είναι ένας σοβαρός κίνδυνος για την ατομική μας ασφάλεια

και υγεία. Καλό είναι να γίνει ένα τεστ σε κάποιον αλλεργιολόγο.

Παλαιότερα ήταν εύκολο να βρεθούν τα μελισσοσμήνη. Υπήρχαν πολλά ελεύθερα

στα δάση, στις παρυφές των χωριών, πιασμένα σε παλαιές αποθήκες, κουφάλες

δένδρων, βράχια, κλπ. Με την εισαγωγή της νέας κυψέλης και την πανελλαδική

διάδοση της γνώσης, της επιστημονικής μελισσοκομίας, υπάρχει σημαντική μείωση

τους καθόσον υπάρχει συνεχείς έλεγχος, πρόληψη και καταστολή σμηνουργίας από

κάθε μελισσοκόμο. Επίσης, το άκαριΒαρρόα έκανε πολύ μεγάλη ζημιά στην

μελισσοκομία. Τα σμήνη μέσα στις κουφάλες των δένδρων και στις σχισμές των

βράχων που κάποτε εύρισκε ο καθένας στα δάση μας, πλέον χάθηκαν με γρήγορους

ρυθμούς από τη βαρρόα.

Ο εξοπλισμός του νέου μελισσοκόμου

Ένα καπνιστήρι.

Μια μάσκα με το ειδικό μαύρο τούλι.

Ένα ειδικό εργαλείο των μελισσοκόμων, το ξέστρο

Γάντια για να προστατεύσετε τα χέρια σας από τα τσιμπήματα.

Πιθανόν και μια ολόσωμη στολή σε λευκό ή κίτρινο χρώμα για να προφυλάσσεται

ολόκληρο το σώμα από τα τσιμπήματα.

83

Μία βούρτσα, ειδική για μέλισσες, με φυσική τρίχα.

Εύχομαι ολόψυχα καλή αρχή και κουράγιο σε κάθε νέο και νέα μελισσοκόμο που

θα διαβάσει αυτό το μικρό άρθρο, αλλά και καλό διάβασμα γιατί χωρίς διάβασμα,

δεν πάμε την μελισσοκομία μπροστά.

84

αξιοπερίεργα…

Μια μέλισσα θα συλλέξει κατά τη διάρκεια της ζωής της λιγότερο από το ¼

του κουταλιού μέλι.

Χρειάζονται περίπου 5 κιλά νέκταρ για να παραχθεί 1 κιλό μέλι. Για κάθε γρ

νέκταρ η μέλισσα θα εργαστεί 3 μέρες.Για νασυλλεγεί 1 κιλό νέκταρ

απαιτούνται να δουλέψουν 3.330μέλισσες.

Περίπου 8 – 9 κιλά μέλι θα καταναλώσουν οι μέλισσες για να παραχθεί 1

κιλό κερί.

Η ακτίνα πτήσης για ανεύρεση τροφής φτάνει τα 3-4 χλμ. Μπορεί να φτάσει

και τα 6 χλμ σε περιόδους έλλειψης.

Με την ενέργεια 28 γρ μελιού μια μέλισσα θα έκανε τον γύρο της Γης.

Η ταχύτητα πτήσης της μέλισσας είναι 41 χλμ/ώρα.

Κάθε συλλέκτρια μέλισσα έχει υπολογιστεί ότι κάνει 10 ταξίδια τηνημέρα,

οπότε συλλέγει 300 mg νέκταρ (30 mg/ταξίδι x 10ταξίδια/ημέρα).

Για να μην μας τσιμπήσουν…

Δεν στεκόμαστε στην είσοδο της κυψέλης αλλά σταπλάγια.

Αποφεύγουμε απότομες κινήσεις.

Αποφεύγουμε αρώματα και κολόνιες στην εξοχή.

Αν μας τσιμπήσει απομακρυνόμαστε γρήγορα χωρίς

απότομες και νευρικές κινήσεις από τον φόβο μας.

Αν μας καταδιώκουν απομακρυνόμαστε από την κυψέλη.

ήσυχα σκεπάζοντας το πρόσωπό μας με κάποιο ρούχο

και μένοντας ακίνητοι.

Αφού αφαιρέσουμε το κεντρί, βάζουμε πάγο

αδρανοποιώντας έτσι το δηλητήριο.

Κάνουμε επάλειψη με μια αλοιφή βασική (μαγειρική σόδα)

85

Επίλογος

Λέγεται ότι εάν χαθούν οι μέλισσες….

θα χαθούν και οι άνθρωποι σε διάστημα 4 χρόνων. Δεν είναι σίγουρο ότι τα

λόγια αυτά ανήκουν στον Αϊσταϊν. Σίγουρο όμως είναι ότι ενέχουν μια

μεγάλη αλήθεια γιατί:

Χωρίς τις μέλισσες η παραγωγή φρούτων, λαχανικών, σπόρων θα ήταν

ιδιαίτερα περιορισμένη.

Χωρίς τις μέλισσες η διατροφή μας θα περιοριζόταν στο καλαμπόκι, το

σιτάρι και το ρύζι και το σιτάρι.

Xωρίς τις μέλισσες το χρώμα και η ομορφιά της φύσης θα χανόταν.

Χωρίς τις μέλισσες δεν θα επικονιαζόταν το 84% των καλλιεργούμενων

φυτών και θα εξέλιπε το 80% της άγριας βλάστησης .

Χωρίς τις μέλισσες δεν θα υπήρχε επικονίαση, τα φυτά δεν θα έδιναν

καρπούς και σπόρους, δεν θα υπήρχαν ζώα, ο άνθρωπος η ζωή.

86

Βιβλιογραφία

1. http://www.bee-active.gr/uploads/media/prosfora_melissas-epidraseis_CHatzina.pdf

2. http://www.bees.gr/archives/329

3. http://www.bee-active.gr/index.php?id=3

4. http://beesplants.blogspot.gr/2012/11/quercus-pubescens-20_2.html

5. http://beeginner.eu/?p=957

6. http://www.clickatlife.gr/euzoia/story/16409

7. http://www.gaiapedia.gr/gaiapedia/images/e/e2 8. http://geaolympou.gr/gyrh-melissvn/

9. http://efp.aua.gr/sites/efp.aua.gr/files/ 10. http://www.lib.teiher.gr/webnotes/steg/melissokomia/ 11. http://ktimabioma.blogspot.gr/2013/01/salvia-fruticosa-greek-sage.html 12. http://lifeview888.blogspot.gr/2015/01/t.html

13. http://www.gaiapedia.gr/gaiapedia/index.php/ 14. http://geaolympou.gr/morfologia-anatomia-kai-fysiologia-ths-melissas/

15. http://documents.tips/documents/melissokomikafyta.html

16. http://www.healthpress.gr/wellbeing/ 17. http://idiston.blogspot.gr/2012/02/blog-post_14.html 18. http://ktimabioma.blogspot.gr/2013/01/salvia-fruticosa-greek-sage.html 19. http://www.life2day.gr

20. http://meli-melaki.blogspot.gr/2012/12/blog-post.html

21. http://meli-elikon.blogspot.gr/

22. http://www.melissokomia.com/bees_wax/index.html

23. http://www.melissokomia.gr/site/index.php?option=com_content&task=v

iew&id=143&Itemid=42

24. http://www.melissokomia.com/aggeliki_vafia/sminoyrgia.html

25. (http://www.melissokomia.com/bee/index.html)

26. http://www.melissokomia.com/pollination/index.html

27. http://www.melissokomia.com/honey/index.html

28. http://www.melissokomia.com/pollen/index.html

29. http://www.melissokomia.com/royal_jelly/index.html

30. http://melissokomianet.gr/verikokia-prunus-armeniaca/

87

31. http://melissokomikafyta.blogspot.gr/2010/05/blog-post.html

32. http://www.melissocosmos.com/ 2013/11/blog-post_15.html 33. http://www.melissocosmos.com/2015/03/video_7.html

34. http://melissomania.gr/ 35. http://melissognosi.blogspot.gr/2012/12/blog-post.html

36. http://lyk-mouzak.kar.sch.gr/autosch/joomla15/images/filestom 37. http://melisokomiki.blogspot.gr/ 38. http://mycreta.blogspot.gr/2012/11/blog-post.html

39. http://melissoperipeties.blogspot.gr/2015/03/blog-post_18.html

40. http://mystudentpass.gr/archives/31771

41. http://www.newsbeast.gr/health/arthro/485751/oi-farmakeutikes-idiotites-tou-meliou-kai-tis-kanelas

42. http://www.nhmc.uoc.gr/el/museum/photo-

archive/selection/images/nhmc.image.35894

43. ttp://www.paramithia-gia-paidia.gr/paixnidia/

44. http://orinimelissa.blogspot.gr/2015/03/blog-post_813.html

45. http://www.realfarm.gr/melissokomia/gia-ena-kalo-ksekinima-stin-

melissokomia.html

46. http://peroulakis.blogspot.gr/2015/08/blog-post_27.html

47. http://revealedtheninthwave.blogspot.gr/2015/02/blog-post_716.html 48. http://www.rodiaki.gr/article/82190/styrax-o-farmakeytikos

49. http://www.scienceillustrated.gr/site/ 50. https://sites.google.com/site/kyttaronewearth/biodynamike-

kalliergeia/physike-kalliergia/ta-botana-tes-mesogeiou/praktike-chrese-ton-botanon/pharmakologike-drase-ton-phyllon-tes-elias-olea-europaea/aromatotherapeia/hypericum-perforatum-balsamochorto/e-propole/synthekes-kai-paragontes-ektrophes-kai-paragoges-tou-melissiou

51. http://www.slideshare.net/karamoula/ss-18928624

52. https://tomelissi.wordpress.com/ 53. http://users.sch.gr/gbekris/arxeia/melisses.pdf

54. http://worldagronomists.blogspot.gr/2013/05/blog-post_31.html

88