Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ1. Το Εμπόριο

Επιμέλεια: Μαίρη Πλέσσα

Φιλόλογος-Ιστορικός1ο ΓΕΛ ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ

Το εσωτερικό εμπόριο• σε χαμηλά επίπεδα

λόγω των μικρών οικονομικών μεγεθών της χώρας

• στα τέλη του 19ου αιώνα → άξια λόγου εμπορική κίνηση

Το εξωτερικό εμπόριο• μέχρι το 1913 εξετάζουμε

κυρίως το εξωτερικό εμπόριο• ήταν μόνιμα παθητικό → το

ισοζύγιο πληρωμών ήταν αρνητικό

• συνέβαλε στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος

• ήταν αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία

Ρυθμοί ανάπτυξης εμπορίουείναι ανάλογοι:

με τη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθώνμε τους ρυθμούς του διεθνούς εμπορίου

εντυπωσιακή η αύξηση της αξίας των συναλλαγώνδιεύρυνση συνόρων, αύξηση πληθυσμού (2,5 φορές)

ΠΟΛΗ 1860-1870 1900-1910Εισαγωγές Εξαγωγές Εισαγωγές Εξαγωγές

Αγροτικά προϊόντα 31% 63% 36% 75%

Βιομηχανικά προϊόντα 24% 7% 30% 2%

Πρώτες ύλες 12% 17% 18% 22%

Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας Μ.Ο. δεκαετιών 1860-1870 και 1900-1910

ΠΟΛΗ ΑΞΙΑ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ

ΠΟΣΟΣΤΟ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ

ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΙΔΗ

Αγγλία 66.000.000 30%σταφίδα, μεταλλεύματα, υφάσματα

Ρωσία 22.000.000 10% σιτηρά

Τουρκία 28.000.000 13% τρόφιμα, ζώα, βαμβάκι

Αυστρία 25.000.000 11% ξυλείαΓαλλία 32.000.000 15% δέρματα, τρόφιμαΓερμανία 8.000.000 4% διάφοραΙταλία 7.000.000 3% διάφοραΗΠΑ 7.000.000 3% διάφοραΣύνολο 217.000.000 89%  

Πίνακας 4Οι εμπορικές συναλλαγές της Ελλάδας το 1890 

(Εισαγωγές-Εξαγωγές)

Πραγματικά, από τα μέσα του αιώνα διαφαίνεται μια ξεκάθαρη τάση πολλαπλασιασμού των εμπορικοποιήσιμων σε βάρος των παραδοσιακών καλλιεργειών που αποβλέπουν στην αυτοκατανάλωση. Η καλλιέργεια των δημητριακών, λόγου χάρη, αυξάνεται με πολύ αργούς ρυθμούς.Αντίθετα, τα αμπέλια, από 9.000 στρέμματα που καλύπτουν το 1835, φτάνουν σε 492.000 στρέμματα το 1861, σε 822.000 το 1881, σε 1.266.000 το 1887, σε 1.350.000 το 1900, για να περιοριστούν, το 1909, σε 1.040.000 στρέμματα. Η σταφίδα πάλι, που η εκμετάλλευση της γίνεται από το 1830, από 53.000 στρέμματα που καλύπτει το 1861 φτάνει τα 468.000 το 1887, τα 700.000 στρέμματα το 1900, και το 1909 πέφτει στα 577.000 στρέμματα. Η ελιά, καλύπτει το 1835 τα 250.000 στρέμματα, το 1881 τα 1.829.000 και το 1900 καθώς και το 1909 τα 2.600.000 στρέμματα. Τέλος, οι καλλιέργειες του καπνού και του βαμβακιού, που το 1830 ήταν ανύπαρκτες ή περιθωριακές, από το 1870-1880 αρχίζουν να επεκτείνονται.Καθοριστικό στοιχείο στάθηκε η ανάπτυξη μιας φυσικής διεξόδου για τα εξαγώγιμα αγροτικά προϊόντα: το λάδι, ο καπνός, τα σύκα και κυρίως η σταφίδα, βρήκαν στην αγορά της δυτικής Ευρώπης ένα πεδίο συνεχώς διευρυνόμενο. Βασική σημασία είχε η σταφίδα: η καλλιέργεια της είχε επεκταθεί σ' ολόκληρη την Πελοπόννησο: Με τις ευλογίες του Κράτους, της εμπορικής αστικής τάξης και του χρηματιστικού κεφαλαίου, που έλεγχε τα κυκλώματα, οι αγρότες υποτάχθηκαν στις αντικειμενικές απαιτήσεις της παγκόσμιας αγοράς. Στο τέλος του περασμένου αιώνα αν η Ελλάδα δεν ήταν χώρα μονοκαλλιέργειας, είχε γίνει σχεδόν χώρα μονοεξαγωγής, αντιπροσωπεύοντας πάνω από το 50% των εξαγωγών για όλο το δεύτερο μισό του19ου αιώνα.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 91-92

ΠΑΡΑΘΕΜΑΠολλαπλασιασμός των εμπορικοποιήσιμων καλλιεργειών

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ2. Η εμπορική ναυτιλία

18ος αιώνας: λόγοι ανάπτυξης ναυτιλίας

• σημαντική ναυτιλιακή-εμπορική δραστηριότητα στα νησιά και την παραλιακή Ελλάδα

• ευνοϊκές συγκυρίες: Ρωσία: συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), Γαλλική Επανάσταση, Ναπολεόντειοι Πόλεμοι

Αποτελέσματα Ελληνικής Επανάστασης• ο εμπορικός στόλος μετατράπηκε σε πολεμικό• οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν• τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα

καταστράφηκαν ή παρήκμασαν• απομένουν:

• η προδιάθεση για τη θάλασσα• η γνώση των ναυτικών υποθέσεων

Η Σύρος: ισχυρότατο ναυτιλιακό κέντροΛόγοι ανάπτυξης: η στρατηγική θέση του νησιού οι ελληνικές παροικίες της περιοχής

Περίοδοι και ρυθμοί ανάπτυξης της ναυτιλίας τον 19ο αιώνα

Τι πρέπει να γίνει για την αναζωογόνηση της εμπορικής ναυτιλίας.

Από έγγραφο του 1859Δια ν' ανόρθωση δε η Ελληνική Κυβέρνησις την εμπορικήν πίστιν της ναυτιλίας και εις το εξωτερικόν, ανάγκη πάσα συστάσεως ασφαλιστικού καταστήματος με ικανά κεφάλαια, εκτεινομένου από του Λονδίνου μέχρι της Μασσαλίας...Εσωτερικώς δε να ενεργήση την σύστασιν Δανειστικών ναυτικών καταστημάτων, δια της Ελληνικής Τραπέζης, ή όπως άλλως εγκρίνη εις τας πόλεις εν αις υπάρχει συγκεντρωμένη ναυτιλία, τα οποία να δανείζωσι τους ιδιόκτητος των πλοίων με τόκους μετρίους...Να φροντίση η Κυβέρνησις περί συνδέσεως εμπορικών αμοιβαιότητας συνθηκών μεθ' όλων των Κρατών, εις όσα η ελληνική εμπορική ναυτιλία συχνάζει, και ιδίως μετά της Γαλλίας και Ρωσίας...Να μετρίαση όσον το δυνατόν τα προξενικά τέλη, τα οποία εις την ελληνικήν ναυτιλίας αποβαίνουν εις μέγας και επιβαρυντικός φόρος... Να φροντίση η Κυβέρνησις περί της διορθώσεως των δρόμων των σημαντικωτέρων εν Ελλάδι Δασών, προς εύκολον εξαγωγήν ναυπηγησίμου αγρίας ξυλείας...

Β. Κρεμμυδά, Νεότερη Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή, σ. 141.

ΕΤΟΣΙΣΤΙΟΦΟΡΑ ΑΤΜΟΠΛΟΙΑ

αριθμόςπλοίων

χωρητικότητα (τόνοι)

αριθμόςπλοίων

χωρητικότητα (τόνοι)

1840 837 94.000 - -1850 1.482 248.000 - -1860 1.212 234.000 1 1501875 1.107 210.000 27 8.2001892 1.292 213.000 103 60.4001903 1.030 145.000 209 202.0001911 760 102.000 347 384.000

Πίνακας 5Η εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας  κατά την περίοδο 1840-1910 

Το 1857 άρχισε τις εργασίες της η «Ελληνική Ατμοπλοϊκή Εταιρεία» με έδρα της τη Σύρο. Η πρωτοβουλία για την ίδρυση της οφείλεται στην κυβέρνηση Μαυροκορδάτου που ψήφισε το νόμο της 22ας Απριλίου 1855, με τον οποίο δινόταν η άδεια ιδρύσεως μετοχικής ανώνυμης εταιρίας με σκοπό την ατμοπλοϊκή συγκοινωνία μεταξύ των νησιών και των παραλίων της χώρας. Η εταιρία συστήθηκε το 1856. Στο αρχικό κεφάλαιο της, που ήταν 3.000 δρχ., μετείχε η κυβέρνηση με 800 μετοχές των 500 δρχ. η καθεμιά. Αργότερα το κεφάλαιο αυξήθηκε σε 5.000.000 και οι μετοχές του κράτους κατά 2.000 (νόμος Φ/Θ 7- Επιπλέον το κράτος ενίσχυσε την εταιρία, παρέχοντας με δάνειο οικόπεδα στη Σύρο και στον Πειραιά, καθώς και τρία επιβατικά ατμόπλοια, τα «Βασίλισσα της Ελλάδος», «Ύδρα» και «Πανελλήνιον», που τα αγόρασε προς 24.000 λίρες Αγγλίας. Ο αριθμός των ατμόπλοιων που διέθετε η εταιρία αυξήθηκε από 4 αρχικά σε 11 το 1861.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ', σσ. 182-184

Προσπάθειες και πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοίας

Από τα ίστια στον ατμό

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων

Εθνικές γαίες• οι ακίνητες, κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών

που περιήλθαν στο ελληνικό κράτος «ἐπαναστατικῷ δικαίῳ»

• το πρώτο και ουσιαστικά μόνο κεφάλαιο για τις ελληνικές κυβερνήσεις

• χρησιμοποιήθηκαν ως:• υποθήκη → σύναψη δανείων• μέσο εξασφάλισης εσόδων → εκποίηση

Εθνικές γαίες Ιδιωτικές γαίες Σύνολο

Πελοπόννησος 6.000.000 1.436.000 7.436.000

Στερεά Ελλάδα 4.000.000 1.580.000 5.580.000

Νησιά 40.000 10.000 50.000

Σύνολο 1.040.000 3.026.000 13.066.000

Αλλά οι αγώνες που έγιναν για την κατανομή των εδαφών και η αντίδραση εκείνων που επωφελούνταν από τη συγκεχυμένη κατάσταση που επικρατούσε στη διαχείριση των εθνικών γαιών, επιβράδυναν τη διανομή. Μέχρι το 1871, οπότε αρχίζει να επιταχύνεται ο ρυθμός διανομής των εθνικών γαιών, είχαν μοιραστεί μονάχα 500.000 στρέμματα, ενώ κληρώθηκαν και μοιράστηκαν 3.300.000 στρέμματα ακόμα, που αναλογούσαν σε 40 ως 80 στρέμματα κατά κεφαλήν. Αλλά η επίσημα επικυρωμένη διανομή των εθνικών εδαφών, δεν καλύπτει παρά μονάχα ένα τμήμα του συνόλου. Με βάση τους αριθμούς που αναφέρονται, παρατηρούμε ότι απομένουν ακόμη τουλάχιστον 3.000.000 στρέμματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν το μισό ή το ένα τρίτο του συνόλου των εθνικών γαιών, αλλά δεν εμφανίζονται πουθενά στις επίσημες στατιστικές. Είναι φανερό, ότι αυτή η γη, που εμφανίζεται σα να χάθηκε από το νόμιμο ιδιοκτήτη της, το κράτος, έγινε αντικείμενο ιδιωτικής οικειοποίησης. Η έλλειψη κτηματολογίου είναι μια από τις αιτίες που έκαναν εφικτή αυτή τη διαδικασία σφετερισμού, η οποία διευκολύνονταν από τη νομική και διοικητική αναρχία.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 72-74

ΠΑΡΑΘΕΜΑΟι εθνικές γαίες

Σε μια πρώτη φάση, η διανομή των γαιών παρεμποδίστηκε τυπικά από την αντίθεση των προστάτιδων δυνάμεων, που έστειλαν στην ελληνική κυβέρνηση μια νότα που απαγόρευε τη διανομή. (Ανδρεάδης, Έργα, II, σ. 328. Βλ. ακόμα: Πιπινέλης, Πολιτική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνα 1827, σσ. 216-217, και Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 3 τόμοι, Αθήνα 1992-1930,1, σσ. 136-137).

Παρατηρούμε άλλωστε, ότι αυτή η κατάσταση παγιώνεται χάρη στις διατάξεις του ρωμαϊκού δικαίου που ισχύει στην Ελλάδα. Πραγματικά, οι διατάξεις οι σχετικές με τη χρησικτησία οδηγούσαν στην πλήρη ιδιοκτησία μετά από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα «διάνοια κυρίου» νομής. Έτσι, απαραίτητος όρος για να απαιτήσει κανείς έναν τίτλο ιδιοκτησίας ήταν να μην πληρώνει γεώμορο, γιατί κάθε πληρωμή αποτελούσε νομικά απόδειξη για τη σχέση εκμίσθωσης κι έτσι ανέστειλε τη χρησικτησία. Ο αγώνας, λοιπόν, των αγροτών, για την παγίωση της ιδιοκτησίας τους, δεν περνούσε αναγκαστικά από μια γενική διεκδικητική πίεση, αλλά και από τη λαθραία καλλιέργεια των εδαφών, που μπορούσαν μέσα σε είκοσι χρόνια να περιέλθουν στην πλήρη κυριότητα τους, με τον όρο να μην έχουν εξοφλήσει τους φόρους τους. Αυτή είναι ίσως μια από τις κύριες αιτίες που τα αγροτικά διεκδικητικά κινήματα για τη διανομή των εθνικών γαιών δεν πήραν ποτέ μορφή ενός μαζικού και οργανωμένου αγώνα, καθώς οι «παράνομοι» κτήτορες των εδαφών αυτών προτιμούσαν πιθανότατα να αποσιωπούν το ζήτημα του νομικού καθεστώτος που καθόριζε τις σχέσεις τους προς τη γη τους. Έτσι, λοιπόν, ο σφετερισμός των εθνικών γαιών τελικά δεν ήτανε τίποτα άλλο από μια διαδικασία που συνέβαλλε στην εξομάλυνση μιας κατάστασης η οποία για πολύ καιρό στάθηκε νομικά, κοινωνικά και οικονομικά διφορούμενη.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 72-74

ΠΑΡΑΘΕΜΑ

Τάσεις στο θέμα της διανομής• πολυτεμαχισμός σε μικρές και μεσαίες ιδιοκτησίες• όχι συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων σε λίγους

• άμβλυνση αντιθέσεων • απουσία κοινωνικών εντάσεων

• ανάπτυξη συστήματος πολιτικής προστασίαςΗ λύση του προβλήματος (1870-1871)• νομοθετικές ρυθμίσεις στόχοι: παροχή γης στους ακτήμονες• εξασφάλιση εσόδων για το Δημόσιο

• Στόχοι → αντιφατικοί → επιτεύχθηκε μόνο ο πρώτος• ρυθμίσεις: 80 στρέμματα ξηρικών εδαφών - 40 στρέμματα

αρδευόμενων εδαφών• αποτελέσματα: 1870-1911: διανομή 2.650.000 στρέμματα

σε 370.000 παραχωρητήρια• αξιολόγηση:

• σημαντική διανομή• μόνο το 50% του αντιτίμου πληρώθηκε στο Κράτος

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων

Περιορισμένο ενδιαφέρον λόγω απουσίας βαριάς βιομηχανίας.

Oι δραστηριότητες στοχεύουν σε: τοπικές ανάγκεςεξαγωγές

Iκανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, σε μικρές όμως ποσότητες.

Λόγοι εξέλιξης του κλάδου:• α) 1860: ευνοϊκή νομοθεσία στην "εκχώρηση"

μεταλλευτικών δικαιωμάτων.• β) διεθνείς συγκυρίες που ενίσχυσαν το

ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά,• π.χ. διάνοιξη διώρυγας Σουέζ

• Μήλος → θειάφι, • Νάξος → σμύριδα, • Θήρα → θηραϊκή γη,• Μάρμαρα

Εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτουΑπό τον ορυκτό πλούτο της χώρας είχε αξιοποιηθεί ως τα μέσα του αιώνα (σημ: 19ου αιώνα) κυρίως η σμύριδα της Νάξου ,που αποτελούσε εξαγώγιμο προϊόν. Με το νόμο ΣΒ' της 18ηςΙουλίου 1852, η εκμετάλλευση των ορυχείων είχε δοθεί ύστερα από δημοπρασία στον Άγγλο Ρίτσαρντ Άμποτ με ευνοϊκούς όρους για το δημόσιο. Η παραγωγή σμύριδα έφθασε το 1856 τις 40.000 κοντάρια, ενώ το 1859 η εξαγωγή της απέφερε 256.424 δρχ.Για την προώθηση της αξιοποιήσεως του ορυκτού πλούτου της χώρας είχαν γίνει τότε ειδικές μελέτες. Στα 1859 για παράδειγμα μια μελέτη του Γερμανού Έντουαρντ Χάιντερ για τη «γη της Σαντορίνης» μεταφράστηκε από τα γερμανικά στα γαλλικά και τυπώθηκε από την ελληνική κυβέρνηση για να προβληθούν οι ιδιότητες της για χρήση σε υδραυλικά έργα. Μια θετική προσπάθεια για την άρση των εμποδίων στον τομέα ορισμένων βιομηχανικών υλών σημειώθηκε το 1867 με την ψήφιση του νόμου «περί μεταλλείων και ορυκτών». Ο νόμος εκείνος σκοπός είχε να ενθαρρύνει τις ξένες επενδύσεις και να στρέψει την εγχώρια αποταμίευση στην εκμετάλλευση του πλούτου της ελληνικής γης. Πραγματικά μέσα σε λίγα χρόνια από την ψήφιση του νόμου σημειώθηκε ένας πρωτοφανής για τα ελληνικά χρόνια πυρετός για την έρευνα και εκμετάλλευση του ελληνικού υπεδάφους. Όπως γράφει το τότε τμηματάρχης της Δημόσιας Οικονομίας του Υπουργείου Εσωτερικών Α. Μανσόλας, «η μεταλλευτική βιομηχανία εξήγειρε την δραστηριότητα και την κερδοσκοπική των πολιτών τάση, πανταχού δε σχεδόν της Ελλάδος περιέτρεχον τα όρη και τας κοιλάδας προς ανίχνευσιν του υπό την επιφάνειαν αυτών, κατά την ιδέαν των απλούστερων, υποκρυπτόμενου πλούτου, εξ ου ωνειροπωλούντο αμύθητα κέρδη». Από το 1867 ως το 1875 υποβλήθησαν στο υπουργείο Εσωτερικών 1.086 αιτήσεις για την παραχώρηση μεταλλείων και ορυχείων εκτάσεως εκατομμυρίων στρεμμάτων. Από τις αιτήσεις αυτές εγκρίθηκαν 359, αλλά σε 40 από αυτές ενεργήθηκαν σχετικές έρευνες, και στα τέλη του 1875 παρέμειναν σε λειτουργία μόνο 9.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ', σσ. 180-181, 312

Τα λαυρεωτικά-Η μηχανή του χρόνου

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ5. Η δημιουργία του τραπεζικού συστήματος

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

• κεντρικό σημείο των κυβερνητικών σχεδιασμών:

• Αίτια: • εξυπηρέτηση κυβερνητικών αναγκών• διαχείριση κρατικού δανεισμού• έκδοση χαρτονομίσματος• κάλυψη πιστωτικών αναγκών αγοράς όχι από την

τοκογλυφία.

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

• πρωτόγονη κατάσταση: συνδεδεμένο με το εμπόριο αγροτικών προϊόντων (κυρίως σταφίδας)• οι έμποροι είναι και πιστωτές με τοκογλυφικές διαθέσεις

• ανυπαρξία πιστώσεων σε άλλους τομείς παραγωγής

• αποθάρρυνση επενδύσεων από τους ομογενείς.

• προσπάθειες άρσης των εμποδίων με στόχο:• τον περιορισμό της τοκογλυφίας• τη δημιουργία σύγχρονου πιστωτικού συστήματος

1881: ΙΔΡΥΣΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ• κύριοι μέτοχοι: Εϋνάρδος, ελληνικό κράτος (20%),

Έλληνες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες της πολιτικής και της οικονομίας• Αργότερα: κεφαλαιούχοι της Ελλάδας

• θεμελιωτής και ιδρυτής ο Γεώργιος Σταύρου• κύριο πλεονέκτημα και πηγή εσόδων : εκδοτικό

δικαίωμα• Οι δραστηριότητες:

• αρχικά χωρίς σαφή προσανατολισμό• εξάπλωση στην επαρχία• διευρύνσεις μετοχικού κεφαλαίου• παρέμεινε για δεκαετίες η κυρίαρχη τράπεζα στην Ελλάδα

• Άλλες τράπεζες: Ιονική Τράπεζα (1839, Ιόνια Νησιά), Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, Γενική Πιστωτική Τράπεζα, Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως

Κατά τις δεκαετίες του 1860 και του 1870 η Τράπεζα παίρνει ενεργό μέρος στην οικονομική ανάπτυξη, που επιταχύνεται - η σωστότερα, απογειώνεται -την εποχή αυτή. Υποστηρίζεται από την ανάπτυξη αυτή, και την υποστηρίζει με τη σειρά της- παρέχει το απαραίτητο υπόβαθρο στις συναλλαγές, διευκολύνει την επιτάχυνση και τον εμπλουτισμό της οικονομικής ζωής. Στο πλαίσιο αυτό είναι επίσης παρούσα στις απαρχές της εκβιομηχάνισης, έμμεσα και άμεσα. Έμμεσα, με την ανάπτυξη όλων γενικά των εργασιών της. Και άμεσα, με το μηχανισμό της προεξοφλητικής πίστης, από τον οποίο επωφελούνται οι περισσότερες βιομηχανίες (πίστης που τροφοδοτεί τα κεφάλαια κίνησης και παρέχεται, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, με χαμηλότερο επιτόκιο από εκείνο της αγοράς), αλλά και με τη χορήγηση μεσοπρόθεσμων πιστώσεων σε ορισμένες βιομηχανίες. Οι τελευταίες αυτές πιστώσεις συχνά επέτρεψαν στις επιχειρήσεις, κυρίως σε όσες πιστοδοτήθηκαν αρκετά χρόνια πριν από την κρίση, να αντιμετωπίσουν τις πρώτες δυσκολίες, εγγενείς σε κάθε νέα και χωρίς προηγούμενη εμπειρία επιχείρηση, και να σταθεροποιήσουν τη θέση τους. Αυτό είναι το λιγότερο που μπορούμε να πούμε αυτή τη στιγμή. Αλλά η ΕΤΕ δεν μπόρεσε - ή δεν θέλησε - να "κατασκευάσει" ένα εργαλείο ειδικά προσαρμοσμένο στις ανάγκες της βιομηχανίας, όπως άλλωστε αυτή η τελευταία δεν θέλησε - ή δεν μπόρεσε - να γίνει ανεξάρτητος και κυρίαρχος τομέας της οικονομίας και να αποσπαστεί με σαφήνεια από τους άλλους (από το εμπόριο, για παράδειγμα).Χ. Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα, Ιστορικό Αρχείο, σ. 176,177

ΠΑΡΑΘΕΜΑΠοιος ήταν ο ρόλος της Ε.Τ.Ε. στην ανάπτυξη της βιομηχανίας;

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ6. Η βιομηχανία

Σχέση ελληνικής και ευρωπαϊκής ανάπτυξηςελάχιστα κοινά σημεία με τη βιομηχανική Επανάσταση σε Δύσηπολλά σχέδια και καλές προθέσεις, σπάνια όμως εφαρμογήτους → έλλειψη απαραίτητων προϋποθέσεων

1835-1870• η εμφάνισή τους έγινε με

αποσπασματικό, ευκαιριακό τρόπο

• εξυπηρετούσαν τοπικές ανάγκες και επεξεργάζονταν αγροτικά προϊόντα

• ήταν εξέλιξη των παραδοσιακών: αλευρόμυλων, ελαιοτριβείων, βυρσοδεψείων, κλωστηρίων

• παρέμειναν στάσιμες

1870-1890• κύμα ίδρυσης βιομηχανιών

και τάση αύξησης του δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων

• επιστροφή στην ύφεση και τη στασιμότητα:• έλλειψη ή διασπορά κεφαλαίων• περιορισμένη βάση οικονομικής

ανάπτυξης• έλλειψη πρώτων υλών• χρόνια έλλειψη εργατικών

χεριών• Έλλειψη παιδείας

20ός αιώνας: Ο χαρακτήρας της βιομηχανίας

• 1912-1913: αλλαγή των δεδομένων της οικονομίας

• δημιουργία βιομηχανικού δυναμικού σταθερού και• πολυδιάστατου• τάσεις ανάπτυξης βαριάς βιομηχανίας• αρνητικές πλευρές:

• οι χρόνιες αδυναμίες• αδύναμη στον εξωτερικό ανταγωνισμό• προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες• επιζητούσε την κρατική βοήθεια με δασμολογικά ή ενι

σχυτικά μέτρα.

ΠΙΝΑΚΑΣΑνάπτυξη της βιομηχανίαςΚ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σ. 260

  Αριθμός βιομηχανιών

Αριθμός εργατών Ιππο δύναμη Αξία των εγκαταστάσεων

Αξία της παραγωγής (εκατομ.)

1867 22 7.300 300 - -1873 95 7.342 1.967 20 -1875 95 - - 26 -1878 108 - 2.884 - -1889 (145) - 8.568 - -1892 - - 10.000 42 -1904 - - - 56 -1917 2.213 35.500 70.000 200 2001920 2.905 59. 120 110.000 220 -

Ποια ήταν η πορεία ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας στο χρονικό διάστημα διάστημα στο οποίο αναφέρονται τα στοιχεία;

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ7. Τα δημόσια έργα

• Η κατάσταση έως το 1830• πρωτόγονες οι υποδομές του ελληνικού κράτους

• ενδιαφέρον της διοίκησης για την κατασκευή των απαραίτητων, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, έργων.

• Προθέσεις και αντιξοότητες• καλές προθέσεις• αντίξοες συνθήκες

• αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων κεφαλαίων• βαρύ δημοσιονομικό φορτίο τα εξωτερικά δάνεια

ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ• έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος

• μη κερδοφόρος επένδυση• το Κράτος ανέλαβε την προσπάθεια• έως το 1870 η δραστηριότητα είναι υποτονική• τέλος του 19ου αι. -στις αρχές του 20ού αι.: πύκνωση

οδικού• δικτύου

• ενισχυτικοί παράγοντες:• οικονομική ανάπτυξη• γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης• δημιουργία σιδηροδρομικών αξόνων• ανάπτυξη εσωτερικού εμπορίου

• ανασταλτικοί παράγοντες:• κόστος κατασκευής σε ορεινά εδάφη• ανταγωνισμός θαλάσσιων συγκοινωνιών

Διάνοιξη διώρυγας ΚορίνθουΈργο του Λεωνίδα Χαϊκάλη, Άποψις εργοταξίου

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων

Η ιστορία του τραίνου στην Ελλάδα

ΠΗΓΗ1

Οι σιδηρόδρομοι είναι μέσον ή όργανον μεταφοράς, και όπως παν όργανον πρέπει να ήναι ανάλογον και σύμμετρον προς τον σκοπόν του όπως ήναι χρήσιμον, ούτω και οι σιδηρόδρομοι, ίνα ώσι χρήσιμοι, πρέπει ν' αποφέρωσι τουλάχιστον τα της εκμεταλλεύσεως των, ως και τον τόκον και το χρεωλύσιον των δαπανηθέντων κεφαλαίων.

Α. Ν. Βερναρδάκη, Περί του εν Ελλάδι Εμπορίου, σ. 366

Οι προθέσεις και τα αποτελέσματα της σιδηροδρομικής προσπάθειας

• ------- γραμμές πού προστέθηκαν ως το 1880

• ____γραμμές πού κατασκευάστηκαν μεταξύ 1882-1909

Λ. Παπαγιαννάκη, Οι Ελληνικοί

Σιδηρόδρομοι 1882-40, Αθήνα 1982

ΠΗΓΗ 2Η κατασκευή σιδηροδρόμων -Αποτίμηση

Τα δημόσια έργα και κυρίως η κατασκευή σιδηροδρόμων δε φαίνεται να απέδωσαν ή τουλάχιστον δεν επιτέλεσαν το σκοπό για τον οποίο εκτελέστηκαν. Αν επιχειρήσουμε μια πρώτη αποτίμηση, θα διαπιστώσουμε ότι τα δημόσια έργα, κυρίως όμως η κατασκευή σιδηροδρόμων στις προηγμένες χώρες (στο τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα) λειτούργησαν ως παράγοντες καπιταλιστικού μετασχηματισμού, περισσότερο με τις παρενέργειες που είχαν στην εκβιομηχάνιση παρά με τις ωφέλειες στις μεταφορές. Στην Ελλάδα όμως, το μεγαλύτερο μέρος των πρώτων υλών εισαγόταν αυτούσιο, εξαιτίας της ανύπαρκτης βιομηχανίας κατασκευής δικτύου, τροχαίου υλικού κ.ο.κ. Ακόμα και οι τεχνικοί ήταν Γάλλοι και Ελβετοί. Παράλληλα, τα έσοδα των σιδηροδρομικών εταιρειών παραμένουν σχεδόν στάσιμα: 7.500 δρχ. ετησίως κατά χιλιόμετρο το 1884, 82.00 δρχ. το 1895, 9.000 το 1900, και 8.700, και 8.700 το 1910. Ακόμα και η πιο (και μόνη) αποδοτική γραμμή του δικτύου Αθηνών-Πειραιώς αντλούσε μεγάλο μέρος των εσόδων της από τα δημόσια λουτρά και τις άλλες ιδιόκτητες εγκαταστάσεις της στο Φάληρο. Τέλος θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο σχεδιασμός του σιδηροδρομικού δικτύου εξυπηρετούσε κυρίως παράλιες περιοχές και αναπόφευκτα ανταγωνίστηκε την ελληνική ναυτιλία, σε μια περίοδο οξύτατης κρίσης και ανταγωνισμού των παγκόσμιων ναυτικών μεταφορών. Σύμφωνα με τον Γ. Δερτιλή, η υποτιθέμενη ένδειξη του καπιταλιστικού μετασχηματισμού της χώρας, με την κατασκευή των σιδηροδρόμων, απλώς συνετέλεσε σε μια βαρύτατη αύξηση της ξένης οικονομικής κυριαρχίας με μέσο το δημόσιο χρέος και, τέλος, στην πτώχευση του 1893.• Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα. Υπανάπτυξη

ή Εξαρτημένη Ανάπτυξη, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σσ. 26-27.

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ9. Τα εθνικά δάνεια

• Τα δάνεια της Ανεξαρτησίας• τα δάνεια υπήρξαν σημαντική παράμετρος του κράτους• το ελληνικό κράτος σύναψε δάνεια κατά την Επανάσταση

(Λονδίνο) και κατά την άφιξη των Βαυαρών (1832)• Ο Όθων αρνήθηκε την αποπληρωμή τους

• Νέα δάνεια: Λόγοι και αποτελέσματα• η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης από το 1860• οι περιορισμένοι πόροι της χώρας• τα έκτακτα έξοδα λόγω των εθνικών κρίσεων• η διόγκωση του δημοσίου χρέους τη δεκαετία του 1880• λόγω του δανεισμού

• Τομείς χρησιμοποίησης των δανείων• το μεγαλύτερο μέρος κάλυψη τρεχόντων ελλειμμάτων

προϋπολογισμών• δαπάνες στρατιωτικών κινητοποιήσεων και εξοπλισμών• αποπληρωμή παλαιότερων δανείων• μικρά αλλά απαραίτητα ποσά σε παραγωγικές επενδύσεις• και έργα

ΕΤΟΣ ΑΙΤΙΑ ΠΟΣΟ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΣΟΔΑ

1880Κάλυψη ελλειμμάτων 1877-1880

120.000.000 -

1883 - - 58.000.0001884 - 100.000.000 -1887 Μονοπωλίων 185.000.000 176.000.0001889 - 30.000.000 -1889 - 125.000.000 -1890 Σιδηροδρόμων 45.000.000 123.000.0001891 Σιδηροδρόμων 15.000.000 -1892 Εθνικών δρόμων 20.000.000 -Συνολικό χρέος 1892 818.500.000 -

Τα κυριότερα δάνεια από το εξωτερικό 

κατά την περίοδο 1880-1892

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ10. Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος

Οι χρεοκοπίες της Ελλάδας 1-Νέοι φάκελοι

Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο

Με βάση τα παραθέματα και τις γνώσεις από το σχολικό σας εγχειρίδιο: • α) Να τεκμηριώσετε την άποψη του Κωνσταντίνου

Τσουκαλά ότι οι «παραμορφωμένες» δομές του ελληνικού κράτους σ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα οφείλονται στη σχέση του με τους κεφαλαιούχους Έλληνες της διασποράς.

• β) Να εντοπίσετε τις θετικές και, ενδεχομένως, αρνητικές συνέπειες της σχέσης ελληνικού κράτους και Ελλήνων της Διασποράς.

ΠΗΓΗ 1 Οι Έλληνες (και ειδικότερα μια πολυάριθμη μεταπρατική αστική και μικροαστική τάξη), υπήρξαν οι κύριοι φορείς του ανοίγματος ολόκληρης της περιφέρειας της Ανατολικής Μεσογείου στη διείσδυση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού...Ο βασικός καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των «παραμορφωμένων» και άτυπων δομών του νέου κράτους, πρέπει να αναζητηθεί στην εσωτερική άρθρωση ανάμεσα στην ανάπτυξη των ελληνικών μεταπρατικών κοινωνικών στρωμάτων του εξωτερικού από τη μια μεριά, και στις σχέσεις του με τις δομές του ίδιου του ανεξάρτητου κράτους από την άλλη. Πραγματικά, σ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και ως το τέλος του Πρώτου παγκοσμίου πολέμου η σχέση αυτή είναι στενή και σχεδόν αδιάρρηκτη-παρουσιάζει τέτοια πολλαπλότητα μορφών, που η αέναη μετακίνηση των πληθυσμών και η συνεχής ροή των κεφαλαίων δεν αποτελούν παρά τις πιο ευδιάκριτες εκφάνσεις της.

Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σ. 19

ΠΗΓΗ 2 Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των χωριών εγκατέλειπαν καθημερινά τη γη τους για τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, και αυτό το ασταμάτητο ρεύμα αποτέλεσε ως τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο την κύρια πηγή τροφοδότησης των κοινοτήτων σε έμψυχο υλικό, πράγμα που διασφάλιζε όχι μόνο τη διευρυμένη αναπαραγωγή τους, αλλά και την αδιάκοπη ανανέωση της ιδεολογικής συνοχής ανάμεσα στην κυρίως Ελλάδα και στους Έλληνες της διασποράς. Αντίστροφα, ένα συνεχές ρεύμα από εμβάσματα τραβούσε το δρόμο προς το ελεύθερο βασίλειο και κατευθυνόταν κυρίως προς τις επαρχίες. Η συνδυασμένη ενέργεια των ρευμάτων αυτών, επιφέροντας μια σχετική μείωση της πυκνότητας του αγροτικού πληθυσμού στην ελληνική επαρχία, και συμβάλλοντας στην ενίσχυση του εισοδήματος των αγροτών αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη διατήρηση της τάξης των μικροκαλλιεργητών.

Στο ίδιο, σ. 23

ΠΗΓΗ 3Το ελληνικό μεγάλο κεφάλαιο, παρουσιάζει κυρίαρχα κοινά γνωρίσματα: συγκεντρώνεται σε δραστηριότητες που δεν είναι άμεσα παραγωγικές, αλλά είναι ανεξάρτητες από την εσωτερική ανάπτυξη των σχέσεων παραγωγής στην Ελλάδα, και κινούνται έξω από τα σύνορα της. Το κεφάλαιο παρουσιάζει επιπλέον έναν υψηλό βαθμό κινητικότητας κατά περιοχές, που αντιστοιχεί σε μια έντονη νομισματική ρευστότητα. Τέλος, τα δυνάμει καθαρά κέρδη του είναι υπέρογκα σε σχέση με το επενδυμένο κεφάλαιο.Προκειμένου δηλαδή για κεφάλαιο που χαρακτηρίζεται έντονα από μια τάση βραχυπρόθεσμης κερδοσκοπίας και επωφελείται κυρίως από την ασταθή και κυμαινόμενη οικονομική συγκυρία των περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου.

Στο ίδιο, σ. 341-342

Με τον όρο Τανζιμάτ περιγράφεται μία μεγάλη περίοδος μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ως πλέον σημαντική στιγμή της προσπάθειας αυτής θεωρείται η έκδοση, στις 6 Φεβρουαρίου του 1856, στην Κωνσταντινούπολη από τον Σουλτάνο ενός «Χάττι Χονμαγιούν» (Αυτοκρατορική Γραφή) που επικύρωνε τις παλαιότερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και ιδιαίτερα τις εξαγγελίες του Γκιούλ Χανέ (1839). Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που έγιναν κάτω από την πίεση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων την επαύριο του Κριμαϊκού πολέμου, εξασφάλιζαν την ισότητα ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες της αυτοκρατορίας και, κατά συνέπεια, ενίσχυαν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική θέση των χριστιανών, ιδιαίτερα των Ελλήνων. Πολλοί από τους ισχυρούς Έλληνες της αυτοκρατορίας είδαν σε αυτές τις εξελίξεις μία σημαντική ευκαιρία επέκτασης της επιρροής τους στον οθωμανικό χώρο, πράγμα που απομάκρυνε το ενδιαφέρον τους από το μικρό και ταπεινωμένο -στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου- ελληνικό βασίλειο.