ISBN 978-960-99796-2-7Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ κατά...

Τίτλος πρωτότυπου “The Development of Military Thought, The Nineteenth Century”

ISBN 978-960-99796-2-7

© για την ελληνική γλώσσα ΓΕΕΘΑ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οπαιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

AZAR GAT

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

κατά τον 19ο αιώνα

Μετάφραση- Ερμηνεία: ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ ΝΑΛΜΠΑΝΤΗΣ

5

Από την πολυετή εμπειρία μου σε Μονάδες, Σχηματισμούς και Επι-

τελεία τόσο του εσωτερικού, όσο και του εξωτερικού, σχημάτισα τη βεβαιό-τητα ότι οι Έλληνες στρατιωτικοί είναι άριστοι, ικανότατοι και αποτελεσματι-

κότατοι. Θεωρώ ωστόσο, ότι η απόκτηση περαιτέρω γνώσε-ων στρατη-γικής σκέψης θα βελτιώσει ακόμη περισ-σότερο το ήδη υψηλό επίπεδό τους.

Η στρατηγική σκέψη εξελίχθηκε στο πέρασμα των χρό-νων, σε ένα επιχειρη-σιακό περιβάλλον τελείως διαφορετι-κό από το σημερινό, από τους «κλασικούς στρατηγιστές», όπως τον Clausewitz, τον Mahan, τον Moltke, τον Jomini και τους πιο σύγχρονους όπως τον Beaufre και τον Gat.

Είναι απαραίτητο οι ηγήτορες των σύγχρονων Διακλαδικών Ελληνικών Δυνάμεων να γνωρίζουν την εξέλιξη της στρατηγικής σκέψης, να μελετάνε, να συγκρίνουν, να προβληματίζονται και να οραματίζονται, με απώτερο στόχο την ανάπτυξη της σκέψης του αύριο, ώστε μέσα από μια διαρκή ανατροφοδότηση να βελτιώνονται συνεχώς οι Ένοπλες Δυνάμεις της Πατρίδας μας.

Στο πλαίσιο αυτό αποφάσισα να προχωρήσω στην έκδοση μετα-φράσεων ορισμένων από τα σημαντικότερα πονήματα στρατηγικής σκέ-ψης, με τη βοήθεια πολύτιμων φίλων και συνεργατών, οι οποίοι εθελο-ντικά και αδαπάνως προσέτρεξαν στην προσπάθεια αυτή. Επέλεξα τη μετάφραση, γιατί τα υπόψη βιβλία αποτελούν κείμενα μεγάλου βάθους σκέψης, εκφράσεων και όρων κατ’ επέκταση εξαιρετικά

6

δύσκολων, για ανθρώπους που γνωρίζουν την αγγλική γλώσσα σε άριστο μεν βαθμό, αλλά ωστόσο όχι ως μητρική γλώσσα.

Μία από αυτές τις μεταφράσεις, αποτελεί η ανά χείρας μετάφραση του έργου του καθηγητή Azar Gat “The Devel-opment of Military Thought, Nineteenth Century”, από τον Υπτγο ε.α. Πολυχρόνη Ναλμπά-ντη, τον οποίο συγχαίρω και ευχαριστώ για την προσφορά του.

Στρατηγός Μιχάλης Κωσταράκος Αρχηγός ΓΕΕΘΑ

7

Ο Καθηγητής Azar Gat έλαβε το πτυχίο (BA) από το πανεπιστήμιο

της Haifa (1978), το μεταπτυχιακό του (MA) από το πανεπιστήμιο του Tel Aviv (1983) και το διδακτορικό του (PhD) από το πανεπιστήμιο Oxford, (1986).

Διετέλεσε, επί τρείς φορές, Συνεργάτης Καθηγητής στην ερευνητική θέση «Alexander von Humboldt» στα πανεπιστήμια των Freiburg, Munich, Constance στη Γερμανία.

Επίσης, Συνεργάτης Καθηγητής του ιδρύματος «Ful-bright» στο πανεπιστήμιο Yale των ΗΠΑ, Υπότροφος του Βρετανικού Συμβουλίου στο πανεπιστήμιο Oxford στη Βρετανία, Επισκέπτης Ερευνητής στο «Mershon Center» της Πολιτείας Ohaio των ΗΠΑ, Ισραηλινός Επισκέπτης Καθηγητής στο πανεπιστήμιο Georgetown, και διακεκριμένος Ισραη-λινός Επισκέπτης στο «Hoover Institute» του πανεπιστημίου Stanford.

Παράλληλα, διετέλεσε δύο φορές Πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του πανεπιστημίου Tel Aviv (1999-2003, 2009-2013), είναι δε ο ιδρυτής και ο επικεφαλής του Εξειδικευμένου Προγράμματος Πτυχίου Master στη Διπλωματία και την Ασφάλεια, και τώρα είναι Καθηγητής στην Έδρα «Ezer Weitzman» για την Εθνική Ασφάλεια. Τέλος, είναι Έφεδρος Ταγματάρχης του Ισραηλινού Στρατού.

O Καθηγητής Azar Gat έχει εκδώσει τα παρακάτω βιβλία: The Origins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz (Oxford UP, 1989), The Development of Military

Η Ανάπτυξη της στρατιωτικής σκέψης κατά τον 19ο αιώνα

8

Thought: The Nineteenth Century (Oxford UP, 1992), Fascist and Liberal Visions of War: Fuller, Liddell Hart, Douhet, and Other Modernists (Oxford UP, 1998), British Armour Theory and the Rise of the Panzer Arm: Revising the Revisionists (Macmil-lan, 2000), A History of Military Thought: From the Enlighten-ment to the Cold War (Oxford UP, 2001).

Το βιβλίο του War in Human Civilization (Oxford UP, 2006) διακρίθηκε ως ένα από τα καλύτερα εκδοθέντα βιβλία του έτους από την Times Literary Supplement (TLS).

Επίσης, τα πιο σημαντικά πρόσφατα εκδοθέντα βιβλία του είναι: Victorious and Vulnerable: Why Democracy Won in the 20th Century and How it is still Imperiled (Hoover, 2010) και το Nations: The Long History and Deep Roots of Political Ethnicity and Nationalism (Cambridge UP, 2013), ενώ είναι σε διαδικασία συγγραφής το βιβλίο με τον προσωρινό τίτλο The Causes of War and the Spread of Peace.

9

Ο Υποστράτηγος ε.α Πολυχρόνης Ναλμπάντης είναι απόφοιτος της

Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (1982) και της Ανωτάτης Σχολής Πολέμου και σήμερα Υποψήφιος Διδάκτορας στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών

Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου και κάτοχος πτυχίου Master of Philoso-phy (MPhil) του King’s College / London University, καθώς και Διπλωμάτων Μεταπτυχιακών Σπουδών του Centred’ Etudes Diplomatiqueset Strategiques Paris, του University of Aberdeen σε “Strategic Analysis and Conflict Crisis Management” και του Harvard University/JohnF. Kennedy School of Government, “Black Sea Security Program” – Boston.

Διετέλεσε Διοικητής της Σχολής Τεθωρακισμένων, Διοικητής της 12ης Επιλαρχίας Μέσων Αρμάτων και Διοι-κητής της 95ης Επιλαρχίας Αναγνωρίσεως. Επίσης, Διευθυ-ντής της Διεύθυνσης Πολιτικής Εθνικής Άμυνας του ΥΠΕΘΑ (σχεδιασμός και συγγραφή της Πολιτικής Εθνικής Άμυνας – ΠΕΑ 2005/Στρατηγικό Δόγμα Ελλάδας) και Υποδιευθυντής της Διεύθυνσης Στρατηγικών Μελετών του ΕΠΥΕΘΑ/ΥΠΕΘΑ (σχεδιασμός και συγγραφή της Αμυντικής Στρατηγικής Αναθεώρησης 2001/Διακλαδικότητα στις Ελληνικές ΕΔ). Έχει εκδώσει το βιβλίο «ΠΟΛΕΜΟΣ» του Lawrence Freedman με τον εκδοτικό οίκο «Ελληνικά Γράμματα», και έχει συγγράψει ποικίλα άρθρα και κείμενα εργασίας για θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων και ζητήματα άμυνας και ασφάλειας.


10

11

AZAR GAT

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

κατά τον 19ο αιώνα

στον Κωνσταντίνο - Νεκτάριο και στην Αγγελική - Στεφανία

ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ ΝΑΛΜΠΑΝΤΗΣ

Στη Ρούθι και στη νεογέννητη Ταμάρ

AZAR GAT

17

Εισαγωγή

Το βιβλίο αυτό δύναται να θεωρηθεί κατά πολλούς τρό-πους, ότι αποτελεί μια συνέχεια του προηγούμενου, δηλαδή του βιβλίου με τίτλο: “Oι Προελεύσεις/Ρίζες της Στρατιωτικής Σκέψης από το Διαφωτισμό μέχρι τον Clausewitz”, (The Ori-gins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz - Oxford 1989). Ξεκινά από το σημείο όπου τελειώνει το τελευ-ταίο βιβλίο, στη μετέπειτα εποχή της περιόδου του Ναπολέο-ντα και αναζητά την εξέλιξη των στρατιωτικών ιδεών μέχρι το ξέσπασμα του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως και το προη-γούμενο βιβλίο, μέσα από την ιστορική αναδρομή και το θε-ματικό ορισμό, έτσι και το παρόν δεν υποστηρίζει ότι είναι το απόλυτα περιεκτικό και αναλυτικό σε βάθος βιβλίο. Οι τεχνο-λογικές εξελίξεις και οι τακτικές μάχης, για παράδειγμα, όπως ακόμα και άλλα σημαντικά θέματα αναφέρονται ως ένα μέ-ρος των θεματικών του ενοτήτων. Το κυρίως τμήμα, που επι-κεντρώνεται σε αυτό το βιβλίο, βασίζεται στις ευρύτερες αντι-λήψεις για τον πόλεμο και τη στρατιωτική θεωρία, που κυρι-άρχησαν ειδικότερα στην Ευρώπη και στη Δύση, την προα-ναφερθείσα περίοδο. Επιδιώκει δε να αποκαλύψει τις διανοη-τικές θεωρήσεις του παρελθόντος, που κρύφτηκαν κάτω από


18

τη στρατιωτική αντίληψη και τις κύριες επιδράσεις, που συνέ-δραμαν στη μορφοποίησή τους.

Οι δυο κύριες ενότητες, που αναπτύχθηκαν στο προη-γούμενό μου βιβλίο, αναφέρονται επίσης και σε αυτό. Η στρα-τιωτική θεωρία του 19ου αιώνα επικράτησε και δόθηκε ο σαφής και ευκρινής της χαρακτήρας με την εμφάνιση του εθνικού, του ολοκληρωτικού πολέμου και αυτό αλληλένδετα με τη στρατηγι-κή της καταστροφής. Ο νέος τρόπος πολέμου, που προέκυψε από τη Γαλλική Επανάσταση και τον Ναπολέοντα, αναβιώθηκε, εκσυχρονίσθηκε και εφαρμόσθηκε κατά κανόνα από τον Πρω-σικό Στρατό του Moltke. Με την αλλαγή στον 20ου αιώνα, το προαναφερθέν μοντέλο μετεξελίχθηκε στον ολοκληρωτικό πό-λεμο κάτω από τις επιπρόσθετες επιρροές του λαϊκισμού, του εθνικισμού και των ιμπεριαλιστικών πιέσεων, οι δε νέες αυτές πηγές τροφοδότησαν τον πόλεμο μέσω της βιομηχανικής κοι-νωνίας.

Η στρατιωτική σκέψη ήταν εξίσου εξουσιασμένη από δύο αντιμαχόμενες ιδέες της φύσης της στρατιωτικής θεωρί-ας, που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού και της Ρομαντικής περιόδου, κατά τον 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα. Η συνεχής και πραγματικά, η συνεχιζόμενη συνά-φεια αυτών των διανοητικών αντιλήψεων δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Ευρέως καθορισμένες, αντιπροσωπεύουν τις δυο θεμελιώδες θέσεις προς τη μελέτη του ατόμου και των αν-θρωπίνων οργανισμών, οι οποίες προέκυψαν αμέσως μετά την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Μια από αυτές προέβλεπε τις θετικές και φυσικές επιστήμες ως το πρότυπο, το οποίο πρέπει να υιοθετείται και να εφαρμόζεται. Αντίθετα, η άλλη διατήρησε την άποψη ότι η ανθρωπότητα είναι διαφο-ρετική εκ φύσεως από την επιστήμη και δεν μπορούσε να με-λετηθεί με τις ίδιες μεθόδους. Παίρνοντας πολλές μορφές και απεικονίζοντας τα πολυάριθμα και συχνά αποκλίνοντα ρεύ-ματα της σκέψης, η διαπάλη μεταξύ αυτών των δυο θεμελιω-δών προσεγγίσεων έχει χαρακτηρίσει όλες τις ανθρωπιστικές αλλά και τις κοινωνικές επιστήμες στη μοντέρνα περίοδο.

19

Επίσης, υπάρχουν κάποιες επισημασμένες διαφοροποιή-σεις μεταξύ του υπόψη βιβλίου και του προκατόχου του. Ενώ ο 18ος αιώνας βασίστηκε κατά βάση στη φιλοσοφία, στον 19ο

αιώνα άλλες επιστήμες, όπως η ιστορία, τα οικονομικά, η βιο-λογία καθαίρεσαν τη φιλοσοφία από την κυριαρχική της θέση στη μορφοποίηση της εκπαιδευτικής άποψης του κοινού (Παι-δεία). Αντίστοιχα, η εστίαση αυτού του βιβλίου διευρύνεται. Επι-πρόσθετα, ενώ δεν υπάρχουν περιεκτικές μελέτες για τις στρα-τιωτικές ιδέες του 19ου αιώνα, έχω επωφεληθεί από ένα πάρα πολύ μεγάλο αριθμό εξειδικευμένων βιβλίων, γραμμένα το 19ο αιώνα, που αναφέρονται στη στρατιωτική ιστορία του 18ου αι-ώνα και πολλά από αυτά είναι άριστης ποιότητας. Η αλλαγή αυτή με βοήθησε στο να κάνω τη δομή του παρόντος βιβλί-ου μου πιο πανοραμική. Το πρώτο εισαγωγικό κεφάλαιο πα-ρέχει μια δια-Ευρωπαϊκή και Αμερικανική επισκόπηση, το δεύ-τερο ασχολείται με την Πρωσία – Γερμανία, το τρίτο με τη Γαλ-λία, το τέταρτο με τη Βρεταννία και τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερι-κής και το πέμπτο με τη Μαρξιστική παράδοση που κυριάρχη-σε στη Ρωσία. Όλα αυτά τα κεφάλαια μαζί, προτίθενται να ρί-ξουν φως σε ίδιες θεματικές ενότητες υπό διαφορετικούς άξο-νες προσεγγίσεων.

Με την ευκαιρία αυτή, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή Sir Michael Howard, μέχρι πρότινος καθηγητή του Oxford University και τώρα του Yale, ο οποίος είχε το κου-ράγιο να διαβάσει ένα μεγάλο κομμάτι του πρόχειρου σχεδια-σμού, στο οποίο ήταν βασισμένο το βιβλίο αυτό. Όπως πά-ντα, επωφελήθηκα από τις πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις και προτάσεις του. Για τα αρκετά λάθη, που εξακολουθούν να υπάρχουν στο υπόψη βιβλίο, εγώ είμαι ο μοναδικός, ο οποί-ος έχω την ευθύνη. Επίσης, είμαι υπόχρεος στους εκδότες του Journal of Contemporary History και τους εκδότες του War and Society, που μου επέτρεψαν να χρησιμοποιήσω πληρο-φορίες, οι οποίες είχαν δημοσιευτεί στα έντυπά τους. Τέλος, επιθυμώ να ευχαριστήσω το Πανεπιστήμιο του Tel Aviv, το


20

οποίο κάλυψε γενναιόδωρα όλα τα λειτουργικά μου έξοδα, συμμετέχοντας δε και στη σύνθεση των κειμένων του παρό-ντος βιβλίου.

AZAR GAT

21

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή.................................................................................. 17

1. Θετικισμός, Ρομαντισμός και Στρατιωτική Θεωρία 1815-1870 .......................................................... 23

2. Η Γερμανική Στρατιωτική Σχολή: Η Κοσμοθεωρία της και η Αντίληψη περί Πολέμου 1815-1914 Ο Moltke και η Περίοδος της Γερμανικής Ενοποίησης ‘Παγκόσμια Δύναμη ή Παρακμάζουσα’ ...................... 87

3. H Λατρεία της Επίθεσης: Η Προέλευση του Γαλλικού Στρατιωτικού Δόγματος 1871-1914 Οι Γάλλοι ανακαλύπτουν τον Clausewitz και τη Στρατιωτική κατωτερότητα του Napoleon, Εσωτερικές πιέσεις και η Φιλοσοφία της Ζωτικής Δύναμης/Elan Vital ....................................................... 185

22


4. Από τα Ιστία στον Ατμό: Η Ναυτική Θεωρία και ο Στρατιωτικός Παραλληλισμός 1882-1914 Ο Mahan και η Σάρωση της Ιστορίας, Aναθεωρητισμός του Corbet από τον Drake έως στην Jutland .................................................................. 269

5. Μαρξισμός, Clausewitz και Στρατιωτική Θεωρία 1848 έως την Πυρηνική Εποχή .................................... 347

Συμπέρασμα .......................................................................... 377Βιβλιογραφία .......................................................................... 381

23

Θετικισμός, Ρομαντισμός και Στρατιωτική Θεωρία 1815-1870

1Θετικισμός, Ρομαντισμός και Στρατιωτική Θεωρία

1815-1870

Οι μοντέρνες απόψεις για τη φύση της στρατιωτικής θεωρίας προέρχονται από την πιο έντονη φιλοσοφική περίοδο της Ευρωπαϊκής ιστορίας. Δημιουργήθηκαν ως απάντηση στα ευρύτατα διαδεδομένα, κοσμοϊστορικά και βαθιά συγκρουόμενα πνευματικά κινήματα του Διαφωτισμού από τη μια πλευρά, και του Αντί-Διαφωτισμού ή Ρομαντισμού από την άλλη.

Η ίδια άποψη, ότι αυτό που ονομαζόταν στρατιωτική θε-ωρία υπήρξε -ή ήταν μάλλον πολύ ελλιπής – ήταν το αποτέλε-σμα των πνευματικών αρχών του Διαφωτισμού. Παρακινού-μενοι από τη θεαματική πρόοδο των φυσικών επιστημών, οι Διαφωτιστές επιχείρησαν να εξηγήσουν τα πάντα με τη λογι-κή, δημιουργώντας μεθοδικές επιστήμες και αρχές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κυριαρχώ-ντας στην Ευρώπη από τα μέσα του 18ου αιώνα, η στρατιω-τική σχολή του Διαφωτισμού έκλινε ολοένα και περισσότερο προς το σχηματισμό μιας παγκόσμιας θεωρίας για τον πόλε-μο, βασιζόμενη σε αμετάβλητους κανόνες και αρχές, συστη-


24

ματικά διδαγμένες, που θα εφαρμόζονταν σε μεταβαλλόμε-νες συνθήκες με βάση τη δημιουργική ευφυΐα του στρατηγού.

Με την αλλαγή του αιώνα εντούτοις, ένα νέο σαρωτι-κό πνευματικό κίνημα, ιδιαίτερα εχθρικό προς τις ιδέες του Δι-αφωτισμού, εμφανίστηκε στην Ευρώπη. Ιδιαιτέρως ενεργοί στη Γερμανία, οι “Ρομαντικοί” τόνισαν την πολυπλοκότητα και τη διαφορετικότητα της ανθρώπινης πραγματικότητας, η οποία δεν μπορούσε να περιοριστεί σε αφηρημένους κανό-νες και στην οποία κυριαρχούσαν τα συναισθήματα, η δημι-ουργικότητα και οι ιστορικές συνθήκες κάθε εποχής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκε μια νέα άποψη για τη φύση της στρατιωτικής θεωρίας, μέσα από τα έργα συγγραφέων, όπως του Berenhorst και κυρίως του Clausewitz, αμφισβητώ-ντας τη μέχρι τότε απόλυτη κυριαρχία της στρατιωτικής σχο-λής του Διαφωτισμού.

Στις αρχές του 19ου αιώνα επομένως, η μεταβαλλόμενη εμπειρία των Ναπολεόντειων πολέμων, ένα φαινόμενο που έφερε ριζικές αλλαγές και το οποίο ήταν αποτέλεσμα κοινω-νικών ενεργειών που απελευθερώθηκαν από τη Γαλλική Επα-νάσταση, διατυπώθηκε θεωρητικά υπό τη μορφή δύο συ-γκρουόμενων διανοητικών προτύπων.

Η θεωρητική κληρονομιά του Διαφωτισμού, η οποία εφαρμόστηκε το 18ο αιώνα, κυρίως στη σχετικά συντηρητική και προσεκτική μορφή πολέμου του ancient regime / απολυ-ταρχικών καθεστώτων (πριν τη Γαλλική Επανάσταση), προ-σαρμόστηκε για να αντανακλά το νέο ισοπεδωτικό τρόπο πολέμου. Πρέπει να αναγνωριστεί, ότι οι παλαιότερες θεωρί-

25


ες περί “προσεκτικών” πολεμικών συγκρούσεων των Lloyd και Bulow μεταφέρθηκαν επίσης στη Ναπολεόντειο εποχή από στρατιωτικούς διανοούμενους, όπως ο August Wagner και κυρίως ο Archduke Charles της Αυστρίας. Κάτω από τον άμεσο αντίκτυπο της πτώσης του Ναπολέοντα, οι θεωρίες αυτές ενισχύθηκαν για λίγο χρονικό διάστημα σε κάποιους, εξαιτίας των αμφιβολιών που αφορούσαν την περιπετειώδη φύση της στρατηγικής του Αυτοκράτορα, η οποία κατηγο-ρείτο για την απώλεια ολόκληρων στρατιών του στις Ρωσικές και Σαξονικές επιχειρήσεις το 1812 και 1813.1 Αλλά για την πλει-οψηφία της γενιάς, η οποία είχε βιώσει την καταστροφική δια-δικασία των Ναπολεόντειων πολέμων, η στρατηγική του 18ου αιώνα ήταν πλήρως αμφισβητήσιμη, ενώ ο Ναπολέον ήταν “ο Θεός του πολέμου”. Ο Jomini ήταν αυτός που έγινε γνω-στός, αναθεωρώντας τη θεωρητική άποψη του Διαφωτισμού για να παράγει μια εντυπωσιακή αναπαράσταση της Ναπο-λεόντειας επιθετικής λογικής των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Τόνισε την ανατροπή του εχθρικού στρατού μέσα από γρή-γορους ελιγμούς, την αποκοπή των επικοινωνιών, ή τη διείσ-δυση ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματά του και τη συντρι-βή καθενός από αυτά ξεχωριστά. Την ίδια εποχή, στην Πρω-σία, το εστιακό σημείο της κοσμοθεωρίας εναντίον της πα-γκόσμιας άποψης του Διαφωτισμού, ο Clausewitz συνδύασε μια άλλη ερμηνεία των Ναπολεόντειων καταστροφικών πο-λέμων με μια πλήρως καινούργια διατύπωση της ιδέας της στρατιωτικής θεωρίας, που δημιουργήθηκε από πηγές του Ρομαντισμού.2

1 Βλ., Baron Rogniat, Considerations sur l’ art de la guerre (Παρίσι, 1816). Το βιβλίο εξήγειρε το κοινό αίσθημα και πυροδότησε μια φιλολογική αψιμαχία με τον ίδιο τον εξόριστο αυτοκράτορα. Η αντεπίθεση του Ναπολέοντα από την Αγία Ελένη στο Month lon’s Menoires (Παρίσι, 1823) προκάλεσε την απάντηση του Rogniat με το Reponse aux notes critiques de Napoleon (Παρίσι, 1823). Για μια ευνοϊκή αντίδραση στη Γερμανία, βλ, Carl von Decker, Ansicheten uber die Kriegfubrung im Geista der Zeit (Βερολίνο1817).2 Βλ., Azar Gat, The Origins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz (Oxford, 1989).


26

Έτσι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι γενικά υπήρ-χε μικρή διαφορά στη στρατιωτική άποψη ανάμεσα στον Clausewitz και τον Jomini, καθώς και οι δύο αντανακλούσαν το πνεύμα και τις γενικές γραμμές της Ναπολεόντειας στρα-τηγικής. Η έντονη πολεμική ρητορική του Clausewitz εναντίον της στρατιωτικής θεωρίας της εποχής του και εναντίον του Jo-mini, (την οποία ρητορική σύγχρονοι αναλυτές την έχουν συ-χνά πλήρως παραφράσει), μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο μέσα από το πολιτιστικό της πλαίσιο, δηλαδή τη συνολική επί-θεση της νέας Γερμανικής κίνησης προς την κοσμοθεωρία του Διαφωτισμού, που έκανε τις διανοητικές αντιλήψεις των προγόνων του απολύτως μη αποδεκτές από τον Clausewitz. Η συμβατική εικόνα της μάχης μεταξύ των ιδεών και επιρρο-ών των Jomini και Clausewitz είναι τελείως ξεχασμένη σε ευ-ρύτερο πλαίσιο. Η μετακίνηση του κέντρου της στρατιωτικής δύναμης από τη Γαλλία προς τη Γερμανία μετά το 1870-1, ση-ματοδότησε μια αποφασιστική αλλαγή για την τύχη των δύο αντιμαχόμενων ιδεών της στρατιωτικής θεωρίας, όμως οι τύ-χες και των δύο, πριν και μετά από αυτό, ήταν εξίσου εξαρ-τημένες από τις πολιτιστικές παραδόσεις από τις οποίες εί-χαν προκύψει. Μπορούσαν να ριζώσουν και να ανθίσουν μόνο όπου έβρισκαν το κατάλληλο ιδεολογικό περιβάλλον. Η εξάπλωση και η επιρροή τους ταίριαζε απόλυτα με το πε-ρίγραμμα του πνευματικού χάρτη της Ευρώπης, το δε υπό-ψη περίγραμμα διαμορφώθηκε από τα πνευματικά ρεύματα που προέρχονταν από το Διαφωτισμό και Ρομαντισμό και τα οποία σχημάτισαν την άποψη της κοινής γνώμης για τον κό-σμο του 19ου αιώνα.

Παρόλο που ο Ρομαντισμός είχε γηγενείς εκφράσεις σε όλη την Ευρώπη, ο πλούτος και το βάθος της Γερμανι-κής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας ήταν το στοιχείο που γοή-τευσαν τον πνευματικό κόσμο σε όλες τις χώρες από τα τέλη του 1810 έως το 1830, ασκώντας μια βαθιά και διαρκή επιρ-ροή ακόμα και στους ιδεολογικούς αντιπάλους του Κινήμα-τος. Όμως, από το 1840 η δύναμη του Ρομαντισμού υποχώ-

27


ρησε σε όλη την Ευρώπη και οι απόγονοι του Διαφωτισμού ήταν αυτοί που κυριάρχησαν στο μέσον του αιώνα. Ενισχυ-μένο από μια εκπληκτική επιστημονική και τεχνολογική πρόο-δο, που συντέλεσε στη διάδοση της επιστήμης ως “κουλτού-ρα”, ο θετικισμός, στην ευρύτερη έννοια, έγινε το επικρατόν πνεύμα. Η προοδευτική εφαρμογή των επιστημονικών μεθό-δων της παρατήρησης και της επαγωγής στις πιο πολύπλο-κες επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας θα ενισχύσει επίσης αυτούς τους επιστημονικούς τομείς. Αυτή ήταν η διά-θεση που ήταν περισσότερο εμφανής στη Γαλλία, χάρη στον Auguste Comte, του οποίου τα δόγματα βρήκαν αποδοχή και στις δύο πλευρές του καναλιού της Μάγχης. Είναι αυτονό-ητο ότι αυτό το κλίμα ιδεών ήταν υπέρ της θεωρητικής κληρο-νομιάς της στρατιωτικής σχολής του Διαφωτισμού.

Κατά τον 19ο αιώνα, δεν ήταν μόνο οι στρατιωτικοί που ενδιαφέρονταν ή είχαν βαθιά γνώση για τα κύρια πνευματι-κά ρεύματα, που κυριαρχούσαν στην εποχή τους, αλλά επί-σης οι περισσότεροι από τους στρατιωτικούς αναλυτές - άν-θρωποι από τη φύση τους με πνευματικές ανησυχίες - που παρέμειναν συνεπείς σε αυτά . Το ευρείας κλίμακας φιλοσο-φικό ιδεώδες του 18ου αιώνα ανήκε στο παρελθόν και με αυτό άρχισε να εξασθενεί και η ενθουσιώδης ιδέα για τη δημιουρ-γία των θεμελίων της στρατιωτικής θεωρίας, την πειθαρχία, η οποία κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού υπήρχε πάντοτε αλλά και έπρεπε να διαπιστωθεί. Το ιδεολογικό πλαίσιο παρέ-μεινε και η στρατιωτική άποψη ήταν σχεδόν προκαθορισμένη από τις επικρατούσες πολιτιστικές απόψεις.

Υπήρχαν, φυσικά, πολλοί άλλοι σημαντικοί παράγοντες σε ισχύ. Κανένας μεγάλος πόλεμος δεν έλαβε χώρα στην Ευ-ρώπη μεταξύ της πτώσης του Ναπολέοντα και των Γερμανι-κών πολέμων της Ενοποίησης. Η επικράτηση των εσωτερι-κών πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων συνετέλεσαν στην ύπαρξη μιας μακράς περιόδου μειωμένων διεθνών και στρα-τιωτικών εντάσεων, καθώς τα απολυταρχικά καθεστώτα της Παλινόρθωσης πολεμούσαν την αναδυόμενη μεσαία τάξη,


28

τον εθνικισμό και την επεκτεινόμενη Βιομηχανική Επανάστα-ση και αστικοποίηση. Οι κυβερνήσεις, για το λόγο αυτό, εν-διαφέρονταν περισσότερο για τη χρήση του στρατού τους ως όπλου στις εσωτερικές υποθέσεις και μάλιστα για να συ-ντρίψουν τους επαναστατικούς σπόρους μέσα στον ίδιο το στρατό, παρά να τους χρησιμοποιήσουν σε πόλεμο εναντίον συμμαχικών κυβερνήσεων με παρόμοια ενδιαφέροντα. Ενώ τα όπλα είχαν σιγήσει, παρόλα αυτά, τα προϊόντα της βιομη-χανοποίησης, όπως το τυφέκιο, η ατμομηχανή και ο ηλεκτρι-κός τηλέγραφος, τροποποιούσαν αθόρυβα την όλη ιδέα του πολέμου, με τη στρατιωτική θεωρία να ακολουθεί το ξύπνη-μά τους.

Στο προηγούμενο βιβλίο “The Origins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz”, εξερεύνησα ιστορικά την ανάδυση των δύο κυρίαρχων ιδεολογιών της στρατιωτι-κής θεωρίας μέσα στο κέντρο προέλευσής τους μέχρι το τέ-λος της δεκαετίας του 1830. Αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο θα ξεκινήσει με την επέκταση του πεδίου έρευνας σε δύο χώρες της περιφέρειας, τη Βρετανία και τις ΗΠΑ, πριν ακολουθήσου-με ξανά το νήμα της εξέλιξης στη Γαλλία και στη Γερμανία.

Είναι γνωστό ότι ο Βρετανικός στρατός της εποχής του Ναπολέοντα ήταν βασικώς ένα θεσμός του 18ου αιώνα. Όντας ο λιγότερο επηρεασμένος από όλους τους ευρωπα-ϊκούς στρατούς από τις στρατιωτικές καινοτομίες που εισή-γαγε η Επαναστατική Γαλλία και τις οποίες όλοι οι ηπειρωτι-κοί αντίπαλοί της έπρεπε να υιοθετήσουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, παρέμεινε μια επαγγελματική δύναμη, που αντλούσε τους αξιωματικούς της από τους προνομιούχους και τους υπαξιωματικούς και οπλίτες από τις κατώτερες τάξεις της κοινωνίας. Με την επικράτηση της ειρήνης, σε μια ταχέ-ως μεταβαλλόμενη κοινωνία και σε ένα βαθμιαία ανανεωμέ-νο πολιτικό σύστημα που παραδοσιακά θεωρούσε το στρα-τό ως ένα πιθανό κίνδυνο και ξένο προς τις Βρετανικές αρχές και ιδεώδη, ο παραμελημένος στρατός έτεινε να γίνει τελείως

29


αναχρονιστικός.3 Αυτό, εν τούτοις, δεν ήταν καθόλου πραγ-ματικότητα για τους περήφανους βετεράνους της Peninsula και του Waterloo στη γενιά μετά το 1815. Το ίδιο ίσχυε και για τη ακαλλιέργητη εικόνα, η οποία αργότερα σχετίστηκε με τους Βρετανούς αξιωματικούς. Όντως, όταν ορισμένοι από αυ-τούς τους κυρίους, στράφηκαν στη συγγραφή στρατιωτικών βιβλίων, παρήγαγαν μερικές εκπληκτικές απόψεις για τις κυρι-ότερες τάσεις που συναγωνίζονταν η μία την άλλη στη Βρε-τανική κοινωνία στις αρχές του 19ου αιώνα.

Η επικρατούσα προσέγγιση στη στρατιωτική θεωρία, στη Βρετανία όπως και αλλού, είχε προκύψει το 18ο αιώνα από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Ο Jomini συνέθεσε τη διανοητική κλη-ρονομιά της στρατιωτικής σχολής του Διαφωτισμού με τα χα-ρακτηριστικά του Ναπολεόντειου πολέμου, και έξω από τα σύ-νορα της Γαλλίας – όπου ο Ελβετός δεν ήταν και ιδιαίτερα δη-μοφιλής ανάμεσα στους πρώην στρατιωτικούς διοικητές – η υπεροχή του ήταν ήδη αναγνωρισμένη. Ένας μαθητής του Jo-mini και ο πιο γνωστός στρατιωτικός συγγραφέας στη Βρετα-νία ήταν ο Sir William Napier (1785-1860), γνωστός για το πο-λύτιμο αριστούργημα “History Of the War in the Peninsula”. Στην ηλικία των 14 ετών, ο Napier ακολούθησε τους δύο μεγα-λύτερους αδερφούς του στο στρατό και υπό τις διαταγές των Moore και Wellington, συμμετείχε ενεργά στις εκστρατείες της Peninsula από το 1808 έως το 1814, ανερχόμενος στο βαθ-μό του Αντισυνταγματάρχη. Αποστρατευόμενος από τις τάξεις του στρατού με μειωμένη σύνταξη το 1819, κοίταξε πρώτα για μια διέξοδο για το ιδιαίτερο καλλιτεχνικό του ταλέντο στη ζω-γραφική και στη γλυπτική και τελικά βρήκε την κλίση του στην έρευνα και στη συγγραφή του μεγάλου έργου του.

3 Βλ., Gwyn Harries-Jenkins, The Army in Victorian Society (London, 1977); Edward M. Spiers, The Army and Society 1815-1914 (London, 1980); Hew Strachan, Wellington’s Legacy: The Reform of the British Army (Manchester, 1984). John W. Fortescue, A History of the British Army (London, 1930), vols. xi-xiii is still the only comprehensive narrative. Two brief accounts are Michael Howard, “Wellington and the British Army”, in his Studies in War and Peace (London, 1970), 50-64; and Geoffrey Best, War and Society in Revolutionary Europe (Leicester, 1982), 231-43.


30

Οι απόψεις του Napier, για την πολιτική, τη φιλοσοφία και τη στρατιωτική θεωρία, συνέκλιναν όλες σε ένα κεντρικό πυρήνα πεποιθήσεων. Η ανατροφή του τον έκανε ένα ριζο-σπαστικό Φιλελεύθερο, φιλικό προς τη Γαλλία και ένα πνευ-ματικό παιδί του Διαφωτισμού. Ο πατέρας του πάντα κατα-δίκαζε τον πόλεμο εναντίον της Επαναστατικής Γαλλίας και ο γιος ήταν εξίσου επικριτικός με την πολεμική πολιτική του κόμ-ματος των συντηρητικών της Μεγάλης Βρετανίας (Torys) στο βιβλίο του History. Καθόλη τη διάρκεια της ζωής του ήταν έν-θερμος υποστηρικτής του Ναπολέοντα, τον οποίο θεωρού-σε όχι μόνο ως τη μεγαλύτερη στρατιωτική ιδιοφυΐα που είχε υπάρξει αλλά επίσης και ως ένα πεφωτισμένο κυβερνήτη.4 Στο εσωτερικό της χώρας του από το 1805 υποστήριξε θερμά τις ριζοσπαστικές προσπάθειες εκδημοκρατισμού του Βρετα-νικού πολιτικού συστήματος και της προστασίας των φτω-χών από τις αυξανόμενες επιπτώσεις της Βιομηχανικής Επα-νάστασης. Παντρεύτηκε την ανιψιά του ηγέτη των Φιλελεύ-θερων Ριζοσπαστικών Charles Fox. Αργότερα, όπως όλοι οι ριζοσπάστες, αποξενώθηκε από το κόμμα και μετά το μετα-ρυθμιστικό νομοσχέδιο του 1832, το κατήγγειλε, γιατί πρόδω-σε τον κοινό αγώνα, αρνούμενο το δικαίωμα ψήφου και την παροχή προνομίων στο λαό.5 Τα κείμενα του William Cob-bett, τα οποία διάβασε στα νιάτα του, τον έκαναν επικριτή των εμπορικών κύκλων και των οικονομολόγων Laissez-Faire. Γράφοντας με ιδιαίτερο ζήλο, εναντιώθηκε στην τροποποίη-

4 Βλ., Life of General Sir William Napier του H. A. Bruce (ed.), (Λονδίνο, 1864), σελ. 29. Ο συγγραφέας ήταν ο Στρατηγός Sir Patrick Mac Dougall, ο οποίος, όπως και ο Bruce, είχε παντρευτεί την κόρη του Napier. Δύο συνοπτικές περιγραφές είναι, το “Sir William Napier” του T.R.E. Holmes στο Four Famous Soldiers (Λονδίνο, 1889), 227-59 και το “Napier’s Peninsular War” του J. Fortescue, στο Ιστορικό και στο Στρατιωτικό Δοκίμιό του (Λονδίνο, 1928), 219-35. Τέλος, μια εξαιρετική εργασία για την οποία αυτό το τμήμα αισθάνεται ευγνωμοσύνη, είναι το The Education of an Army: British Military Thought, 1815-1940, του Jay Luvaas (Λονδίνο, 1965): για τον Napier βλ. 7-38. 5 Bruce, Napier, i. 346-8; Holmes, Four Famous Soldiers, 249-50. For Napier’s close association with the radical MPs John Arthur Roebuck and Joseph Parkes (which in 1832 involved his mane in talks of radical revolution) see William Thomas, The Philosophic Radicals (Oxford, 1979(, 234,239,257,295.

31


ση του νόμου περί φτωχών (Poor Law Amendment), στη δε-καετία του 1830 και στην ακύρωση των αγροτικών νόμων για το καλαμπόκι (Corn Laws) στη δεκαετία του 1840.6

Το φιλελεύθερο ξεκίνημα του Napier ήταν στενά συνδε-δεμένο με την εξέλιξη της Βρετανικής σκέψης από το 17ο αιώ-να και μετά. Ήταν βαθιά γνώστης των “έργων των Άγγλων φιλοσόφων ….από το Λόρδο Bacon έως τους Adam Smith και Dugald Stewart”.7 Φυσιολογικά λοιπόν, όταν έστρεψε τη προσοχή του στη στρατιωτική θεωρία, βρήκε τα κυριότερα θέματα ιδιαίτερα γνωστά.

Το πρώτο του έργο ήταν μια αρχική ανασκόπηση του Treatise, το οποίο αναφερόταν στις μεγάλες στρατιωτικές επιχειρήσεις, “Grand Military Operations” του Jomini και εκ-δόθηκε στη Βρετανία. Έκανε την εμφάνιση του το 1821 στην “Edinburgh Review”, την κορυφαία φιλελεύθερη εφημερίδα της χώρας. Ενώ στη Γερμανία, όπου ο κόσμος ανυπομονού-σε να κατανοήσει το μυστικό του Ναπολεόντειου πολέμου, ο νεαρός Jomini ήταν ήδη διάσημος από το 1808, χρειάστηκε όμως περισσότερος χρόνος για να διεισδύσει στη Βρετανι-κή σκηνή.8 Η ανασκόπηση του Napier ήταν ανεπιφύλακτα γε-μάτη θαυμασμό, παρουσιάζοντας το Treatise σαν “ένα από τα πιο βαθυστόχαστα, πιο αυθεντικά και ενδιαφέροντα έργα

6 Bruce, Napier, i. 346-8; also see Napier’s Observations on the Corn Laws (London, 1841), an excellent piece of political and economic pamphleteering against the Cobdenites.7 Bruce, Napier, i. 26; for a reference to Locke’s epistemology, see Napier’s “Essay on education of the Deaf and Dumb”, ibid, ii. 523.8 Στη Βρετανία, όπως παντού στην Ευρώπη, το Traite διαβαζόταν, (όποτε διαβαζόταν), στο Γαλλικό του πρότυπο και ήταν ευρέως κατανοητό μόνο από τις μορφωμένες τάξεις. Αλλά ήταν περισσότερο γνωστό από πολυάριθμα σχόλια, κριτικές, αποσπάσματα και άλλες αναφορές. Σε τελευταία ανάλυση, οι κύριες ιδέες της εργασίας θα μπορούσαν να συνοψιστούν στο πίσω μέρος μιας κάρτας. Μεγάλα αποσπάσματα από τα ιστορικά μέρη του Traite δημοσιεύθηκαν στο The History of the Seven Years War (Λονδίνο, 1808;): τα θεωρητικά μέρη μεταφέρθηκαν σαν αποσπάσματα στο βιβλίο του J. Α. Gilbert, “An Exposition of the First Principles of Great Military Combinations and Movements” και σταχυολογήθηκαν από τη διατριβή για τις Μεγάλες Στρατιωτικές Επιχειρήσεις (Λονδίνο, 1825).


32

που είχαν ποτέ γραφεί”.9 Αναπαρήγαγε πλήρως τη θεωρητι-κή άποψη που αναπτύχθηκε από τους στρατιωτικούς διανο-ούμενους του Διαφωτισμού και πιστά δέχθηκε την άποψη του Jomini για τον εαυτό του, ως το μόνο που τελικά κατόρθω-σε να εξηγήσει τις συγκεχυμένες ιδέες των προκατόχων του και να τις δώσει αληθινό περιεχόμενο. Πράγματι, για τους αν-θρώπους της μετά-Ναπολεόντειου εποχής, οι πολεμικές διενέ-ξεις στο 18ο αιώνα (οπότε και η στρατιωτική θεωρία) εμφανι-ζόταν όχι ως παράγωγο της κοινωνίας και της πολιτικής αλλά ως ένα λανθασμένο σύστημα που διορθώθηκε από τον Να-πολέοντα.

Σύμφωνα με τον Napier, η τέχνη του πολέμου έκανε προ-όδους: “Μέχρι το μέσο του περασμένου αιώνα οι μεγαλύτε-ροι και πιο διακεκριμένοι ηγέτες σπάνια ήταν ικανοί να ελευ-θερωθούν από τα δεσμά του κακού πολεμικού συστήματος που βρήκαν σε ισχύ”.10 Εξαρτώνταν ολοκληρωτικά από τις αποθήκες των πυρομαχικών τους, ενώ είχαν διασκορπίσει τις δυνάμεις τους για την προστασία των συνόρων, αντί να τις είχαν ενωμένες. Μια λαμπρή εξαίρεση, έγραψε ο Napier, ήταν ο Marlborough και η αλήθεια σχετικά με το σωστό τρόπο δι-εξαγωγής επιχειρήσεων είχε βαθμιαία αποκαλυφθεί από την εποχή του Μεγάλου Φρειδερίκου. Παρόλα αυτά, η ιδιοφυΐα του Φρειδερίκου ήταν βασικά σε θέματα τακτικής και είχε έλλει-ψη πραγματικής αντίληψης στρατηγικής. Ο Ναπολέον ήταν αυτός που έφερε την τέχνη του πολέμου στο αποκορύφωμα της τελειότητας, συντρίβοντας την τυραννία της διάθεσης των πυρομαχικών, συγκεντρώνοντας τις δυνάμεις του, μετακινώ-ντας σε εσωτερικές γραμμές και αντικαθιστώντας τη μάχη με ελιγμούς.11 Ο Napier έγραψε “αυτό το τελευταίο, ήταν η περί-οδος στην οποία οι αρχές της στρατιωτικής τέχνης έφτασαν στο μεγαλύτερο βαθμό τελειότητας που ήταν δυνατόν….ο

9 Napier, ‘Traite des grandes operations militaries’, The Edinburgh Review, 35 (1821), 377.10 Ibid. 378.11 Ibid. 378, 380, 383-4, 387-91.

33


Ναπολέον αναμφισβήτητα ξεπέρασε όλους τους προκατό-χους του και δεν άφησε κάτι για το οποίο θα μπορούσε να ξε-περαστεί”.12

Σύμφωνα με τον Napier, οι αληθινές αρχές της πολε-μικής τέχνης, που εφαρμόστηκαν από τον Ναπολέον, είχαν αποκαλυφθεί από τον Jomini. Η πρόοδος της πολεμικής τέ-χνης ήταν ανάλογη αυτής της στρατιωτικής θεωρίας. Ενώ τα ιστορικά έργα, έγραψε ο Napier, περιείχαν παραδοσιακά μόνο βαρετά απομνημονεύματα και ανώφελες λεπτομέρειες, ο Lloyd είχε αρχίσει να ανακαλύπτει τις αρχές της πολεμικής τέχνης με φιλοσοφικό τρόπο. Ο Tempelhoff έκανε το ίδιο και ο Guilbert, του οποίου τα βιβλία ο Βοναπάρτης λέγεται ότι είχε μαζί του στο πεδίο της μάχης, είχε διατυπώσει πολλές φωτει-νές ιδέες οι οποίες, αν και δεν θεμελίωσαν την τέχνη του πο-λέμου, ήταν τουλάχιστον απαλλαγμένες από τις προκαταλή-ψεις της εποχής του. Ο Jomini όμως, όπως γράφει ο Napier “ήταν ο πρώτος που έδωσε πλήρη διατύπωση των αρχών του πολέμου. Το δυνατό και αυθεντικό μυαλό του τον βοήθη-σε να ξεπεράσει κατά πολύ τους συγγραφείς προηγούμενων χρόνων”.13 Οι αρχές του ήταν “να μην υπαρχει εξάρτηση από τους συγκεκριμένους θεσμούς κάθε χώρας ή εποχής, αλλά…σε μεγάλο βαθμό ήταν εφαρμόσιμες σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μέρη”. Ξεκινώντας από μια ευρεία έρευνα των στρατι-ωτικών γεγονότων των τελευταίων 70 ετών, ο Jomini “εκμαι-εύει με ένα είδος επαγωγής τις αληθινές αιτίες της αποτυχίας ή επιτυχίας τους”.14

O Napier, συνάντησε τον Jomini στο Παρίσι το 1824, ενώ προετοίμαζε την ευρεία έρευνά του για το έργο του.15 Το μεγάλο έργο που τον έκανε διάσημο αποτελείτο από έξι τό-

12 Ibid. 380.13 Napier, 377-8.14 Ibid. 379; my italics.15 Bruce, Napier, i. 240-3; to his wife he wrote that Jomini reminded him of Tom Paine.


34

μους και χρειάστηκαν δώδεκα χρόνια για να εκδοθεί (1828-40). Η θεωρητική άποψη του Διαφωτισμού και οι αρχές της τέχνης του πολέμου του Jomini διέπουν το βιβλίο, το οποίο αριστουργηματικά καταδεικνύει τις αρχές αυτές στην πρά-ξη με την καθοδήγηση των μεγάλων στρατιωτικών ευφυϊ-ών του Ναπολέοντα και του Wellington. Η θεωρητική άπο-ψη του Napier διατυπώνεται εμφανώς σε ένα γράμμα που έγραψε το 1847 και στο οποίο απέρριπτε την ιδέα μιας εργασί-ας του επάνω στη “Φιλοσοφία του Πολέμου”. Οι ακόλουθες γραμμές θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν γραφτεί και για την ακρίβεια γράφτηκαν από τους Guilbert, Lloyd ή Jomini: “Ένα τέτοιο έργο περιέχει μια προκαταρκτική έρευνα του αν-θρώπινου μυαλού για το λόγο για τον οποίο οι άνθρωποι εμπλέκονται σε πόλεμο. Μετά ακολουθεί η διάκριση μεταξύ των θρησκευτικών, εμφύλιων, επιθετικών, αμυντικών πολέ-μων, του πολέμου παραλογισμών και αναγκαιότητας. Μετά η εξέλιξη της στρατιωτικής τέχνης, οι ποικίλες φάσεις της σε δι-αφορετικά επίπεδα πολιτισμού, ο βαθμός στον οποίο μπορεί να εφαρμοστεί από βάρβαρα έθνη, το πόσο εξαρτάται από αστικούς θεσμούς και την πρόοδο των επιστημών, το πόσο εξαρτάται από τέτοια ξένα ζητήματα και πόσο από αυθεντι-κές ευφυΐες γενικότερα. Οποιαδήποτε τεκμηρίωση για αυτό το θέμα πρέπει να είναι αξιόπιστη και να υποστηρίζεται από παραδείγματα παρμένα από την ιστορία και την εμπειρία…. Προσωπικά πιστεύω η μεγαλυτερη ιδιοφυία θα συρρικνωνό-ταν από αυτό, όπως και η δύναμη του ανθρώπου να τα αντι-μετωσίσει με ακρίβεια και εξουσία. Ο Bacon, που θεώρησε ότι όλα τα θέματα σχετίζονται με τη φιλοσοφία, δεν έθιξε αυτό το θέμα”.16

Ένας τυπικός αντιπρόσωπος της Φιλελεύθερης ερμηνεί-ας της ιστορίας, ο Napier αγωνίστηκε για την αλήθεια όπως την έβλεπε αυτός και ήταν κατηγορηματικός, σχεδόν υστερι-κός όταν έκρινε του ανθρώπους.17 Υιοθετώντας αβίαστα ένα

16 Ibid, ii. 277-8. 17 See Luvaas, The Education of an Army, 16, 42.

35


λαμπρό ύφος, ενεπλάκη σε ατέλειωτες λογοτεχνικές μάχες με τα θύματα του έργου του “History”, εναντίον πολιτικών στό-χων και σε άλλα πολλά ζητήματα. Οι πικρές προσωπικές αψι-μαχίες γύρω από το έργο του “ History” είχαν ως αποτέλε-σμα την παραγωγή πολλών άρθρων. Ο John Mitchell, βε-τεράνος των Ναπολεόντειων πολέμων, ήταν ένας από τους πολλούς με τους οποίους διαξιφίστηκε, ο οποίος, όπως και ο Napier, έφτασε στο βαθμό του Στρατηγού ενώ βρισκόταν στην εφεδρεία. Η ανοιχτή τους διαμάχη αφορούσε κυρίως θέ-ματα τακτικής, που είχαν ωστόσο βαθιά συμβολική σημασία. Ο Mitchell ήταν ο μόνος μη Γερμανός στρατιωτικός συγγρα-φέας στην προ του 1871 Ευρώπη, και ο οποίος είχε σημαντι-κά επηρεαστεί από το νέο ρεύμα που φυσούσε από τη Γερμα-νική πολιτιστική σκηνή στο τέλος του 18ου αιώνα και στις αρ-χές του 19ου αιώνα.

Ο Ρομαντισμός ήταν ένα πανευρωπαϊκό κίνημα. Οι πιο αξιοσημείωτοι αντιπρόσωποί του στη Βρετανία ήταν οι Lake Poets-Wordsworth, Coleridge και Southey, οι δε θρησκευτι-κές τους πτυχές βρήκαν χαρακτηριστική έκφραση στο κίνη-μα της Οξφόρδης και στην αναγέννηση των Ρωμαιοκαθο-λικών. Αλλά πουθενά δεν ήταν οι ιδεολογικές διακηρύξεις στη σφαίρα της φιλοσοφίας, ιστορίας, πολιτικής και τέχνης τόσο κατανοητές, βαθυστόχαστες και παρακινητικές, όπως στη Γερμανία. Όλες οι κυρίαρχες ιδέες της εποχής, έγραψε ο Hippolyte Taine στα μέσα του 19ου αιώνα, διατυπώθηκαν στη Γερμανία μεταξύ 1780 και 1830.18 Από τη δεκαετία του 1810, οι Γερμανικές ιδέες εισάγονταν σε όλες τις χώρες της Ευρώ-πης, με τρομερά γόνιμα αποτέλεσμα. Το έργο της Madame de Staels “De l’ Allemagne” (1813) τις εισήγαγε στη Γαλλία, ενώ στη Βρετανία ήταν κυρίως οι Coleridge και Careyle αυ-τοί που, τις δεκαετίες του 1820 και 1830, έφεραν τη Γερμανική φιλοσοφία και λογοτεχνία στη διάθεση του τυφλωμένου τότε μορφωμένου κοινού. Οι Ρομαντικοί έδωσαν έμφαση στα συ-

18 Cited by John Dewey, German Philosophy and Politics (New York, 1915), 14.


36

ναισθήματα και στην εσωτερική ζωή και απέρριψαν οποιαδή-ποτε μείωση του πλούτου και της πληρότητας της εμπειρίας υπέρ των αφηρημένων εννοιών και των αρχών. Κτυπώντας τα θεμέλια των αποδεκτών αξιωμάτων του Διαφωτισμού, οι ιδέες αυτές εντυπωσίασαν το νεαρό John Stuart Mill, στο κέ-ντρο του εχθρικού στρατοπέδου. Όπως αναφέρει στην αυ-τοβιογραφία του, φανερώθηκε ο δρόμος για την έξοδο από μια σοβαρή πνευματική κρίση και σηματοδότησε την αλλαγή της σχέσης του με τον πατέρα του και με τα δόγματα του Ben-thamite, που είχαν τις ρίζες του στο 18ο αιώνα. Στο στρατιωτι-κό πεδίο στη Βρετανία, οι ιδέες αυτές δεν είχαν κανένα αντίκτυ-πο, αλλά εκεί όπου διατυπώθηκαν, δημιούργησαν χαρακτη-ριστικές ιστορίες. Ο John Mitchell (1785-1859) τις έφερε από τη Γερμανία και είχε σαν κύριο βήμα το “Frazer’s Magazine” του Συντηρητικού κόμματος που κυριαρχεί ο Coleridge και με την παρέα συγγραφέων, όπως ο ίδιος ο Carlyle.19

Το 1797 ο Mitchell συνόδευσε το πατέρα του σε μια τε-τράχρονη διπλωματική αποστολή στο Βερολίνο. Κατά τη δι-άρκεια αυτής της περιόδου, φοίτησε στη Ritterakademie στο Lϋneburg. Στα δεκαέξι του, διάβασε Klopstock στην πρώτη του αγάπη κι εκείνη του διάβασε το “Werther” του Goethe.20 Επέστρεψε στη Βρετανία το 1801, αλλά η περίοδος στη Γερ-μανία καθόρισε για πάντα την πνευματική του πορεία. Κατα-τάχθηκε στο Βρετανικό στρατό το 1803 και στη διάρκεια του πολέμου υπηρέτησε στις Δυτικές Ινδίες, στην Ισπανία και στις Κάτω Χώρες. Πριν και μετά την τελική ήττα του Ναπολέοντα, χρησιμοποιείτο συχνά από τον Wellington ως διερμηνέας στις διαπραγματεύσεις με την Αυστρία, Πρωσία και τα μικρό-τερα Γερμανικά κράτη. Αποσυρόμενος με μειωμένη σύνταξη το 1826, στράφηκε στην ιστορική συγγραφή και τη δημοσιο-

19 On Frazer’s Magazine see Miriam Thrall, Rebellious Frazer’s. No. 1 Yorke’s Magazine in the Days of Maginn, Thackeray and Carlyle (New York, 1934); Mitchell is mentioned on 27-8, 30. 20 Frazer’s Town and Country Magazine,26 (1842), 347.

37


γραφία.21 Με τα ψευδώνυμα “Captain Orlando Sabertash” και “Bombardino”, έγραψε στο “Frazer’s Magazine” πολ-λές σειρές ελαφρών, χιουμοριστικών και με άποψη κειμένων, τόσο για στρατιωτικά θέματα, όσο και για κοινωνικά νέα από τα Ευρωπαϊκά σαλόνια, στα οποία ήταν συχνός και ευπρόσ-δεκτος επισκέπτης, και για πολλούς από τους μεγάλους άν-δρες που συναντούσε εκεί. Τα τελευταία κείμενα κυρίως θε-τικές περιγραφές εκτίμησης Ρομαντικών καλλιτεχνών και συ-ντηρητικών πολιτικών: Heine, Hugo, Berryer, Guizot, David, Thiers, Lamartine και Chateaubriand.22 Έγραψε δυο μεγά-λες στρατιωτικές βιογραφίες των Wallenstein και Ναπολέο-ντα και πολλές μικρότερες. Το έργο του “Thoughts on Tactics” παρουσίασε με συστηματικό τρόπο τις ιδέες που είχε εκφρά-σει σε πολλά άρθρα στρατιωτικών θεμάτων, στην πλειονό-τητά τους στην “United Service Journal”. ‘Όπως τα κείμενα του Napier, όλα αυτά εντασσόταν σε ένα κοινό ιδεολογικό πλαίσιο, φανερό στις πολιτικές πεποιθήσεις, στον πολιτιστικό προσανατολισμό και στη στρατιωτική θεωρία του Mitchell. Όλες κυριαρχούνταν από ένα γερμανικό τρόπο σκέψης.

Για τον Mitchell, o Napoleon είναι ένας αντιλαϊκός τύ-ραννος, όπως περιγράφεται από τους Γερμανούς εθνικιστές. Στην ιστορία της πτώσης του κυριαρχεί η εξέγερση των μα-ζών, πιο συγκεκριμένα το ξύπνημα του Γερμανικού εθνικού πνεύματος, το οποίο κορυφώθηκε στον Γερμανικό Απελευ-θερωτικό Πόλεμο του 1813. Αυτή ήταν μια περίεργη αντίληψη για τη Βρετανία, στις αρχές του 19ου αιώνα.23 Η Γαλλία, κατά τον Mitchel, ήταν η μισητή δύναμη που υποδούλωνε άλλα έθνη στο όνομα των επονομαζόμενων παγκοσμίων δογμά-

21 The principal source on Mitchell’s life is Leonhard Schmitz’s introductory memoir to Mitchell, Biographies of Eminent Soldiers of the Last Four Centuries (London, 1865), pp. vi-xviii; based on this is the sketch in DNB, xii. 519-20. The only comprehensive study is to be found in Luvaas, The Education of an Army, 39-64. 22 ‘Reminiscences of Men and Thing’s, Frazer’s Magazine, 26 (1842), 733-6, 740-2; 27 (1843), 99-106, 145-151, 298-301, 454-64, 687-704. Mitchell writes that he loves David despite his being a republican: ibid. 27, 151.23 J. Mitchell, The fall of Napoleon (3 vols; London, 1845).


38

των λογικής. Στη θετικά αποδεκτή εργασία του για τον Met-ternich, που περιείχε σχεδόν ανοικτή κριτική για τις σύγχρο-νες πολιτικές των Φιλελεύθερων, o Mitchell κατήγγειλε, τις αυ-ξανόμενες επιθέσεις (τα τελευταία πενήντα χρόνια), από τις κακώς λεγόμενες φιλελεύθερες κυβερνήσεις, κατά των δικαι-ωμάτων των ελευθεριών και της ανεξαρτησίας ανθρώπων και κρατών….Σύμφωνα με τη συντηρητική αρχή (πολλές Ευ-ρωπαϊκές χώρες)…. είναι υποχρεωμένες για όλους τους εθνι-κούς θεσμούς που συνεχίζουν να έχουν ….Εάν οι άνθρωποι μιας χώρας αγαπούν την ενότητα και τη δύναμη μιας απόλυ-της μοναρχίας, καταπιέζονται με το να έχουν, όπως ορίζεται από εμάς, μια φιλελεύθερη και συνταγματική μοναρχία επι-βαλλόμενη σε αυτούς.24

Αυτή δεν ήταν μια απλή αντίδραση. Η άποψη του Mitch-ell αντανακλούσε την ιδεολογική θέση, που είχε αναπτυχθεί στη Γερμανία από τις ημέρες των Herder και Mοser, σε απά-ντηση των απειλητικών ιδεών του Γαλλικού Διαφωτισμού, και η οποία είχε μετατραπεί σε ένα είδος εθνικής αντίστασης κατά του Γαλλικού Ιμπεριαλισμού μετά το 1806. Κάθε κοινωνία υποστήριζε, ότι φέρει μέσα της την πηγή της ευτυχίας της. Το πλέγμα των ιδιαίτερων θεσμών της, που δημιουργήθηκε από μία μακρά ιστορική εξέλιξη, δεν μπορεί απλά να διαλυθεί και να αντικατασταθεί από ένα έξυπνο μοντέλο, που βασίζεται σε αφηρημένες αρχές.

Η επιρροή του Γερμανικού Κινήματος καθόρισε κάθε πτυχή της στρατιωτικής σκέψης του Mitchell. Εάν οι θεωρη-τικές απόψεις του Napier προερχόταν ολοκληρωτικά από τον Jοmini, τα στρατιωτικά κείμενα του Mitchell ήταν από την αρχή ως το τέλος, όχι περισσότερο από μια μεταφορά στη Βρετανική πραγματικότητα του “Reflections on the Art of War” (1796-9) του Berenhorst. Για τον Mitchell, ο Jomini δεν πρόσθεσε κάτι στη στρατιωτική θεωρία, παρόλο που ο Γάλ-λος ήταν “ένας αντικειμενικός αφηγητής των γεγονότων”.

24 Frazer’s Magazine, 29 (1844), 333.

39


Υποστήριζε ότι οι Γάλλοι στρατιωτικοί συγγραφείς ήταν πολύ κατώτεροι των Γερμανών.25 Ήταν ο “Berenhorst, στον οποίο ο παρών συγγραφέας ομολογεί ταπεινός ακόλουθος“.26 Και στον Berenhorst, o Mitchell πρόσθεσε ένα φωτεινό νέο αστέ-ρι όταν, στα τέλη της δεκαετίας του 1830, ήρθε σε επαφή με τη συνολική δουλειά του Clausewitz.27

Από το “Reflections” του Berenhorst, ένα χαρακτηρι-στικό δείγμα της “Storm and Stress“ περιόδου στη Γερμανική κουλτούρα, ο Mitchell άντλησε τόσο την εμπιστοσύνη στους στρατιωτικούς αναλυτές του Διαφωτισμού, όσο και μια ελα-φρόκαρδη, σαρδόνια στάση απέναντι στις θεωρητικές προ-σπάθειες τους. Η στρατιωτική θεωρία έγραψε, είχε κάνει πολύ μικρή πρόοδο από την ένδοξη αρχή της στην Ελλάδα διαμέ-σου του σκοταδισμού του Μεσαίωνα έως τα πολλά κατορ-θώματα της σύγχρονης εποχής. Παρά τη συζήτηση σχετικά με την πρόοδο της στρατιωτικής επιστήμης και τέχνης, καμία γενική αρχή δεν είχε διατυπωθεί.28 Και αυτό γιατί, “όπως μας λέει ο Στρατηγός Clausewitz σε ένα έξυπνο, αλλά μακροσκε-λές και πολλές φορές δυσνόητο βιβλίο για τον Πόλεμο”, αντί-θετα με κάθε άλλη επιστήμη ή τέχνη, το αντικείμενο αντιδρά στον πόλεμο.29

25 Ibid, Thoughts on Tactics and Military Organization (London, 1838), 121.26 Thoughts on Tactics and Military Organization, 12.27 For the very few but respectful references to Clausewitz in Britain upon the publication of his works, see H. Strachan, From Waterloo to Balaclava: Tactics, Technology and the British Army, 1815-1854 (Cambridge, 1985), 8-10. 28 Βλ., mainly ibid. 1-7, 111-21. Cf. Berenhorst, Betrachtungen; for Berenhorst’s intellectual background and ideas, see my Enlightenment to Clausewitz, 150-5.29 Thoughts on Tactics, 8; Μια υποσημείωση εξηγεί ότι ο Clausewitz ήταν ένας Στρατηγός του Πρωσικού Στρατού, ο οποίος πέθανε πρόσφατα. Η εργασία του “Vom Kriege”, που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, δημοσιεύθηκε στο Βερολίνο το 1832. Το 1840, κατά τη διάρκεια μιας λογοτεχνικής δημόσιας συζήτησής του με ένα σαρκαστικό Napier, ο Mitchell έκανε δυσμενή σύγκριση του Napier με τον “Στρατηγό Clausewitz, του οποίου η συγγραφική δραστηριότητα προσέλκυσε από τότε τόσο πολύ την προσοχή στη Γερμανία”. Η αριστοτεχνική ιστορική καταγραφή του Clausewitz των πολέμων στην Ευρώπη από το 1792, ‘μας δείχνει επιτέλους πώς πρέπει να γράφεται η στρατιωτική ιστορία’: United Service Journal (1840), 264. Για περισσότερα σχόλια αυξανόμενου θαυμασμού από τον Mitchell,


40

Τα δυο κύρια σημεία τακτικής που υπερασπίσθηκαν έντονα από τον Mitchell προέρχονταν από την ίδια πηγή. Σχε-τικά με το ιππικό πίστευε, ενάντια στην παρούσα εμπειρία και αποδεκτή άποψη, ότι μπορεί και πρέπει να εκπαιδευτεί, να επι-τίθεται και να διασπά σχηματισμούς πεζικού. Σ’ αυτό το ση-μείο διατύπωσε επίσης αυστηρά τις απόψεις του Berenhorst και του Bismark, ειδικών σε θέματα ιππικού.30 Σχετικά με το πε-ζικό υποστήριξε, προκαλώντας μια πολύ ζωντανή και τελι-κώς δυσάρεστη ανταλλαγή απόψεων με τον αντίπαλό του Napier, ότι η ξιφολόγχη ήταν ένα απόλυτα άχρηστο όπλο. Για να προκαλέσουν ένα πραγματικά μεγάλο αποτέλεσμα, οι μισοί στρατιώτες θα έπρεπε αντίθετα να είναι οπλισμένοι με ακόντιο, το οποίο είχε εγκαταλειφθεί εδώ και ένα αιώνα. Αυτό φυσικά, ήταν ένα από τα τελευταία επεισόδια στη φημισμένη διαμάχη του 18ου αιώνα για τη διάταξη μάχης σε φάλαγγα (or-dre profound) και για τη διάταξη μάχης σε παράταξη (ordre mince), πάλι όμως ο Mitchell ήταν έντονα προσκολλημένος στις ιδέες που υπερασπίστηκαν από τον Berenhorst, στα χνά-ρια του Folard και του de Saxe.31

Αυτά τα σημεία τακτικής απέκτησαν το πλήρες νόημά τους στο πλαίσιο της κριτικής του Berenhorst για το σύστη-μα του Φρειδερίκου. Εκφράζοντας μια ανταπάντηση στο Δι-αφωτισμό με την ιδεολογική αντίθεση στο γραφειοκρατικό, μηχανοποιημένο κράτος του Frederick, ο Berenhorst απέρρι-ψε πλήρως τις αρχές του Πρωσικού στρατιωτικού συστήμα-τος, το οποίο βασιζόταν στην αυστηρή πειθαρχία, στα απάν-θρωπα γυμνάσια και στην αυτόματη εκτέλεση στο πεδίο της μάχης, Αντί να καταπιέζει την προσωπικότητα, υποστήριξε ο Berenhorst, ο κύριος σκοπός του στρατού πρέπει να είναι η εμφύσηση ενός ανίκητου πολεμικού πνεύματος στους στρα-

βλ. Strachan, From Waterloo to Balaclava, 8-10.30 See esp. ibid. 73-110, 177-212. Bismark was translated into English; Lectures on the Tactics of Cavalry. (London, 1827, 2nd. edn. 1855).31 Ibid. 25-72, 123-76; for his exchange with Napier on this matter see United Service Journal,3 (1839), 103-6, 531-36; 1 (1840), 262-8.

41


τιώτες. Αυτό απαιτούσε φυσικά μια πλήρη αλλαγή της συμπε-ριφοράς απέναντι στον στρατιώτη. Αντί να θεωρείται βορρά των κανονιών, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ανθρώπινο ον. Μετά την επιτυχία των στρατών της Γαλλικής Επανάστασης, ο Berenhorst έγινε η κυρίαρχη μορφή στον αυξανόμενο ιδεο-λογικό αναβρασμό στην Πρωσία. Ο πιο σημαντικός σύμμα-χός του, ήταν ο αμφιλεγόμενος στρατιωτικός αναλυτής, von Bülow, που επέκρινε την ιεραρχία του Πρωσικού στρατού και κράτους, πρότεινε κατάργηση του συστήματος του Φρειδε-ρίκου και ότι η εξέλιξη θα πρέπει να καθορίζεται σύμφωνα με την αξία του καθενός. Πράγματι, μετά την καταστροφή του 1806, αυτές ήταν οι ιδέες που χρησιμοποιήθηκαν στο Πρωσι-κό μεταρυθμιστικό κίνημα.32

Η κριτική που έγινε κατά του Πρωσικού στρατού του an-cien regime παρέμεινε το ίδιο γόνιμη για το μόνο στρατό που διατήρησε τη μορφή του 18ου και στον 19ο αιώνα. Περισσότε-ρο από τριάντα χρόνια μετά τη μεταρρύθμιση στην Πρωσία, ο Μitchell πολέμησε κατά των κοινωνικών διακρίσεων στον Βρετανικό στρατό. Απαίτησε μια πιο ανθρώπινη στάση απέ-ναντι στον στρατιώτη, την κατάργηση της σωματικής τιμω-ρίας και τη βελτίωση των φρικτών συνθηκών διαβίωσης των στρατευμάτων. Ήταν ο κυριότερος δημόσιος κατήγορος του αγοραίου συστήματος διορισμού των αξιωματικών, το οποίο κατήγγειλε για παρεμπόδιση του ταλέντου και της στρατιωτι-κής ικανότητας.33 Όπως και το Πρωσικό μεταρυθμιστικό κί-νημα, αυτό δείχνει, ότι σε αντίθεση με την αντιδραστική εικό-να που πιθανόν να έδιναν, το Γερμανικό κίνημα και ο Ρομα-ντισμός, εξαιτίας της θεμελιώδους εξελικτικής προσέγγισης, μπορούν να είναι είτε αναθεωρητικά είτε συντηρητικά κινή-ματα, ανάλογα με τις συνθήκες και τον αντίπαλο. Πράγματι, όταν στη δεκαετία του 1840, οι πολιτικές και δημόσιες πιέσεις

32 For Bulow see my Enlightenment to Clausewitz, 79-94; for Mitchell’s acknowledged debt to Bulow see, for example, Thoughts on Tactics, 12.33 Again Mitchell’s arguments in the United Service Journal from the mid-1830s are recapitulated in Thoughts on Tactics, esp. pp. v-viii, 239-90.


42

για αναμόρφωση τελικώς έφτασαν και στον στρατό, ήταν ο ριζοσπάστης Napier, αυτός που με το συνήθη ζήλο του, αντιτάθηκε σε κάθε συζήτηση για μεταρύθμιση.34 Η θέση του αυτή προερχόταν όχι μόνο από ένα αίσθημα υπερηφάνιας για τον Βρετανικό στρατό της Peninsula, που συμβολιζόταν από τη εξέχουσα μορφή του Duke of Wellington, αλλά και από βαθύτερους ιδεολογικούς λόγους. Εάν, όπως υποστήρι-ζε ο Napier, “αυτή ήταν η περίοδος στην οποία οι αρχές της στρατιωτικής τέχνης έφτασαν τη μέγιστη τελειότητα”, μπορεί μια αλλαγή να είναι προς το καλύτερο; Ο Napier, όπως και ο Jomini, δεν ήταν πολύ δεκτικός στην αλλαγή. Δεν είναι σύ-μπτωση, για παράδειγμα, ότι και για τους δύο άνδρες η εισα-γωγή, στα μέσα του αιώνα, του τυφεκίου ως τυπικού όπλου του πεζικού αποτέλεσε ένα καθόλου ευπρόσδεκτο νέο, διό-τι συνιστούσε απειλή για την παγκόσμια ιδέα του πολέμου.35

Οι ιδεολογικές καταβολές του Mitchell μπορεί να τον έκα-ναν μια ενδιαφέρουσα εξαίρεση, αλλά δεν έπαυε να αποτελεί εξαίρεση. Οι Βρετανοί αξιωματικοί μπορεί να είχαν λίγο χρό-νο να σκεφτούν το επάγγελμά τους και ακόμα λιγότερο για να αμφισβητήσουν τη στρατιωτική θεωρία, αλλά το γεγονός ότι εκτίθονταν σε τέτοιες σκέψεις, αυτό προερχόταν κυρίως από τους στρατιωτικούς διανοούμενους του Διαφωτισμού. Η αποκάλυψη αυτή αυξήθηκε μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, όταν ο παραμελημένος στρατός ξαφνικά βρέθηκε στο κέντρο του δημόσιου ενδιαφέροντος έχοντας να αντιμετωπίσει την απαί-τηση για μια ευρεία γενική αναδιοργάνωση. Όταν, σε απά-

34 Βλ., esp. Napier’s pamphlet Six Letters in Vindication of the British Army, Exposing the Calumnies of the Liverpool Financial Reform Association (London, 1849); this is Napier at his best in an exchange with Gladstone, the association’s secretary.35 After the devastating use of the rifle in the Crimea, Jomini in the new edn. οf the Précis de l’art de la guerre (1855), 2nd. app., still denied that tactics could ever radically change. For an example between Jomini and a French critic on this matter, see ‘General Jomini and the “Spectateur Militaire”, United Service Journal (1856), 201-5. The railway was, of course, an even greater challenge. For the attitude of Charles and William Napier toward the Minie Rifle see Luvaas, The Education of an Army, 34-5.

43


ντηση αυτής της απαίτησης, ο γαμπρός του Napier, (Αντισυ-νταγματάρχης και αργότερα Στρατηγός) sir Patrick MacDou-gall, συνέθεσε το “The Theory of War, Illustrated by Numerous Examples from Military History” για την εκπαίδευση των συνα-δέλφων του αξιωματικών, δήλωσε ταπεινά ότι απλά αφομοι-ώνει τους Jomini, Archduke Charles και Napier. 36 Το υπόψη βιβλίο επανεκδόθηκε τρεις φορές μέσα σε έξι χρόνια και έκανε τον MacDougall τη φυσική επιλογή για τη θέση του πρώτου διοικητή της Σχολής Επιτελών, που ιδρύθηκε το 1858.37

Παρόμοιο στο ύφος με το “Theory of War”, αλλά με πολύ ευρύτερη επιρροή, ήταν το διάσημο “The Operations of War” (1866). Συγγραφέας του ήταν ο Sir Edward Bruce Ham-ley (1824-93), ο πρώτος καθηγητής στρατιωτικής ιστορίας της Σχολής Επιτελών και στη δεκαετία του 1870 τέταρτος δι-οικητής της.38 O Hamley ασχολούνταν με τη λογοτεχνία και συνεργαζόταν τακτικά με το “Blackwood’s Magazine”, ένα από τα πιο δημοφιλή περιοδικά της χώρας. Ήταν ένας άν-δρας των σαλονιών του Λονδίνου, μέλος του Athenaeum, του γνωστού επιστημονικού και λογοτεχνικού συλλόγου, και φίλος του κύκλου των φιλοσόφων που έκαναν τον όμιλο κέ-ντρο τους, με πιο γνωστό τον Herbert Spencer.39 Η τελειότητα

36 The Theory of War του P. L. Mac Dougall,, με την παράθεση πολυάριθμων παραδειγμάτων από τη Στρατιωτική Ιστορία (Λονδίνο, 1856) βλ. ειδικά v-vii. Για μια άλλη, συμπυκνωμένη έκθεση Jominian αρχών, με μία συγχαρητήρια εισαγωγική επιστολή από τον Napier, βλ. Elementary Treatise on Strategy του Edward Yates (Λονδίνο, 1852). Ο συγγραφέας ήταν ένας βοηθός καθηγητής του Κολεγίου St. John, του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ. Βλέπε επίσης, το Elementary Treatise on Tactics του ίδιου (Λονδίνο, 1853).37 For MacDougall see the sketch in DNB Supplement, 993-4; Luvaas, The Education of an Army, 101-29; and Brian Bond The Victorian Army and the Staff College 1854-1914 (London, 1972), 83-4.38 See Alexander Innes Shand, The Life of General Sir Edward Bruce Hamley (2 vols.; London, 1895); E. M. Lloyd in DNB Supplement, xxii. 807-10; Luvaas, The Education of an Army, 130-68; Bond, The Staff College, 84-8, 131-3; A.R.Godwin-Austin, The Staff and the Staff College (London, 1927), esp. 112-14, 133-4. 39 Shand, Sir Edward Bruce Hamley, esp. i. 23, 43-8, 181. An interesting picture of Hamliey’s attitudes, despite his Toryism, is given in his sharp critique Thomas a Carlyle: Mirage Philosophy (London, 1881) and, on the other side, his highly


44

του ύφους και της προβολής έκαναν το “Operations of War” ένα από τα πιο πετυχημένα εγχειρίδια όλων των εποχών. Βα-σισμένο εξ ολοκλήρου στην αιτιολογία των επιχειρήσεων του Jomini και στη γεωγραφική ανάλυση του Archduke Charles, το βιβλίο παρουσίασε τις αρχές της στρατηγικής με τον πιο καθαρό και διδακτικό τρόπο μέσω περιγραφών πολλών σύγ-χρονων στρατιωτικών επιχειρήσεων. Σύντομα έγινε το επίση-μο εγχειρίδιο τόσο στο Camberley όσο και στο West Point και επανεκδόθηκε ήδη πέντε φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του Hamley.

Παρόλα αυτά, όπως ειπώθηκε πριν, σχετικά με όλη τη λογοτεχνία του Jomini, η οποία μετέτρεψε τα χαρακτηριστι-κά των Ναπολεόντειων συρράξεων σε παγκόσμιες αρχές του πολέμου, τα γραπτά του Hamley ήταν δύσκολο να προσαρ-μοστούν στις σαρωτικές αλλαγές που επέφεραν ο ατμός και η εξελιγμένη μεταλλουργία.40 Απόλυτα φυσιολογικά, οι τύ-χες των Jomini και Hamley ήταν στενά συνδεδεμένες. Παρό-λο που σχηματίστηκαν σε μια περίοδο επαναστατικών αλλα-γών, οι τακτικές του Hamley όπως και του Jomini, δεν παρέκ-κλιναν από το Ναπολεόντειο μοντέλο, και στην έκτη έκδοση του “Operations of War” (1907), που εκδόθηκε μετά το θάνα-το του Hamley, το αρχικό μέρος του κειμένου, σχετικά με τις τακτικές, είχε παραληφθεί. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, με τα μακρά, εκτεταμένα και συνεχή μέτωπα, έκανε το Ναπολεό-ντειο στρατηγικό μοντέλο πλήρως ακατάλληλο και σηματο-δότησε τη τελική πτώση των Jomini και Hamley. Το 1923 ήταν η τελευταία χρονιά έκδοσης του “Operations of War”.

Είχε παρατηρηθεί όμως, ότι μια κάποια αντίδραση ενά-ντια του βιβλίου είχε ήδη αρχίσει από τη δεκαετία του 1890, παρόλο που τα αίτια για αυτή δεν έχουν επαρκώς διευκρινι-στεί. Το 1894 το βιβλίο έχασε την αποκλειστικότητα του εγχει-ριδίου στρατιωτικής ιστορίας για τις εξετάσεις εισαγωγής στη

sympathetic biography Voltaire (London, 1877).40 Βλ., Luvaas, The Education of an Army, 141-50.

45


Σχολή Επιτελών. Το 1898 δέχτηκε μεγάλη κριτική από τον Ανχη Henderson, αργότερα καθηγητή στρατιωτικής ιστορίας στο Camberley.41 Ασκώντας κριτική στον Hamley για τη γραφικό-τητά του και για την άγνοια του πνεύματος του πολέμου, τις προθέσεις των διοικητών και τις ηθικές δυνάμεις, ο Ηenderson παρέθετε τα κλασικά θέματα της Γερμανικής στρατιωτικής σχολής. Η κριτική του αντανακλούσε μια αποφασιστική μετα-τόπιση προς την κατεύθυνση της σύγχρονης άποψης για τη στρατιωτική θεωρία.42

Ο πνευματικός κόσμος των ιδρυτών της Αμερικανικής δημοκρατίας βασίζονταν στις ιδέες του Βρετανικού και Γαλ-λικού Διαφωτισμού. Στο στρατιωτικό πεδίο αυτό σήμαινε μια έντονη αποστροφή στο θεσμό του μόνιμου στρατού, και δυ-σπιστία λόγω της δυνατότητας μετατροπής του σε ένα επι-κίνδυνο όργανο δεσποτισμού και προσωπικών ενδιαφερό-ντων, πράγμα αντίθετο προς τις αξίες της κοινωνίας. Η φυ-σική προτίμηση, που αντανακλούσε τόσο στο κυρίαρχο αί-σθημα μεταξύ των φιλοσόφων όσο και στους υπάρχοντες θεσμούς, ήταν για την εθνοφυλακή των ελεύθερων πολιτών, καλούμενη σε περιόδους κινδύνου για την υπεράσπιση της χώρας. Όταν ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας, και αργότερα οι αμυντικές ανάγκες της νέας δημοκρατίας, σχεδόν επέβαλαν τη δημιουργία ενός μικρού τακτικού στρατού, η Ευρώπη και η Ευρωπαϊκή οργάνωση, οι τακτικές και η στρατιωτική σκέ-ψη αποτέλεσαν και πάλι τη διαμορφούμενη επιρροή, φέρνο-ντας τη στρατιωτική άποψη και τη λογοτεχνία του Διαφωτι-

41 Ibid. 150-1; Bond, The Staff College, 87-8.42 Όπως πολλοί από τους στρατιωτικούς του Διαφωτισμού, έτσι και ο Hamley τόνισε τη σημασία των ηθικών δυνάμεων αλλά απάλλαξε τον εαυτό του από την υποχρέωση να τις συζητήσει. Στην εισαγωγή των τελευταίων εκδόσεων του βιβλίου ‘The Operations of War’, ονόμασε τον Clausewitz ως τον πιο διακεκριμένο μελετητή τους. Όταν ο Πρωσικός στρατός άρχισε να προσελκύει την παγκόσμια προσοχή μετά το 1866, ο Hamley έστειλε ένα αντίγραφο του βιβλίου του στον Moltke. Αλλά η απάντηση του Moltke ήταν μάλλον ευγενική και τυπική παρά κολακευτική, όπως μερικές φορές παρουσιάζεται και πράγματι δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική: Shand, Sir Edward Bruce Hamley, i. 183-4.


46

σμού μαζί τους.43 Η πιο αξιοσημίωτη εκδήλωση αυτής της επιρροής ήταν

η ίδρυση της “United States Military Academy”, στο West Point. Οι καταβολές της Ακαδημίας, οι ιδέες πίσω από αυτή, καθώς και η διδασκόμενη ύλη αντανακλούσαν και συμβάδι-ζαν με την ιστορία των στρατιωτικών ακαδημιών που καινο-τόμησαν σε όλη την Ευρώπη στο δεύτερο μισό του 18ου αι-ώνα σε απάντηση του ιδεώδους της στρατιωτικής εκπαίδευ-σης του Διαφωτισμού. Οι πρώτες συζητήσεις για τη δημιουρ-γία Ακαδημίας ξεκίνησαν με τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας, και συνεχίστηκαν μετά, κυρίως υπό της επιρροή Γάλλων και Γερμανών αξιωματικών. Όπως και στην Ευρώπη, οι στρατι-ωτικές σχολές για το μηχανικό και το πυροβολικό εμφανίστη-καν πρώτες, ιδρύθηκαν από τον Washinghton στο West Point το 1794, για να διορθώσουν την έντονη έλλειψη τεχνικής ειδί-κευσης στο νεοσύστατο στρατό. Το 1799, ο Hamilton παρέ-δωσε στον Υπουργό Αμύνης, Mc Henry, ένα πλήρες σχέδιο ίδρυσης πέντε στρατιωτικών σχολών: ένα “Βασικό Σχολείο / Fundamental School” και τέσσερα Σχολεία Εφαρμογής για το μηχανικό, πυροβολικό, πεζικό και ναυτικό. Ο Υπουργός ‘Αμυ-νας McHenry παρουσίασε την πρόταση στο Κογκρέσο με μι-κρές μόνο αλλαγές. “Η τέχνη του πολέμου”, είπε στο Κογκρέ-σο, υπόκειται σε μηχανικούς, γεωμετρικούς, “ηθικούς και σω-ματικούς κανόνες, απαιτεί βαθιά μελέτη, έχει μεγάλη θεωρία και άπειρες λεπτομέρειες και οι αρχές του αποδίδονται χρήσι-μα μόνο μέσα από την προσαρμογή τους στις λεπτομέρειες του χώρου και του εδάφους”. Ως απόδειξη της σημασίας του στρατιωτικού επαγγελματισμού και της στρατιωτικής επιστή-μης μνημόνευσε τους στρατιωτικούς συγγραφείς της αρχαι-ότητας, όπως και τους Machiavelli και Marshal de Puysegur, οι οποίοι άφησαν “μια άψογη εργασία για τον πόλεμο”.44

43 For the militia vs. standing army and for the general view of war, see Russell F. Weigley, History of the United States Army (Bloomington, Ind., 1967) 29-94; 44 Hamilton to McHenry, 23 Nov. 1799, in Henry Cabot Lodge (ed.), The Works of Alexander Hamilton (New York, 1886), vi. 265-72; Documents 39, 40, 14 Jan.

47


Η πρόταση αυτή δεν είχε αποτέλεσμα. Όμως ο Πρόε-δρος Jefferson, ο μεγαλύτερος πολέμιος των κρατικών μηχα-νισμών και του στρατιωτικού επαγγελματισμού, ήταν αυτός που πήρε την πρωτοβουλία να ιδρύσει τη στρατιωτική Ακαδη-μία το 1802.45 Οι ιστορικοί, που θεώρησαν αυτό παράλογο, αγνόησαν ότι ο Jefferson ήταν ένας από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές του Αμερικανικού Διαφωτισμού.46 Ο άνθρω-πος ο οποίος επιλέχθηκε για να οργανώσει το ίδρυμα ήταν ο Jonathan Williams, πολιτικός και μακρινός ανιψιός του Ben-jamin Franklin. Ο Williams ήταν ένας άνδρας με μεγάλες λόγι-ες επιδιώξεις, και είχε συνεργαστεί με το διάσημο συγγενή του σε πολλά επιστημονικά έργα, ενώ ήταν μέλος του American Philosophical Society και συνεργάτης στο “Transactions”. Όντας ένας θιασώτης της οχύρωσης και της στρατιωτικής επιστήμης, ονομάσθηκε ταγματάρχης πυροβολικού από τον Jefferson το 1801. Είναι χαρακτηριστικό της εποχής και του ανθρώπου ότι μια από τις πρώτες πρωτοβουλίες του ήταν η ίδρυση της United States Military Philosophical Society, με πρώτο ευεργέτη τον Jefferson, για τη συζήτηση και “προώθη-ση της στρατιωτικής επιστήμης”.47

Όπως και η Woolwich Academy, το West Point έδωσε έμφαση στα τεχνικά επαγγέλματα, μια προσέγγιση που συμ-

and 13 Feb. 1800, in American State Papers, Military Affairs (Washington, DC, 1832), I. 133-5, 142-4. 45 Βλ., R.E. Dupuy, The Story of West Point; 1802-1943 (Washington SC, 1943), 27-31;Sidmey Forman, West Point (New York, 1950), 16-19; Weigly, History of The United States Army, 105-6. For the wider intellectual and institutional context see my Enlightenment to Clausewitz, esp. 59-63. 46 Βλ., for example Weigly, in Paret (ed.), Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age (Princeton, NJ, 1986), 412-3. Theodore J. Crackel in ‘The Foundation of West Point: Jefferson and the Politics of Security‘, Armed Forces and Society, 7 (1981), 529-43, dismisses the Enlightenment background without bothering with either evidence or argument (p. 532). Also see Reginald C. Stuart, The Half-Way Pacifist: Thomas Jefferson’s View of War (Toronto, 1978), which does not refer, however, to the creation of West Point. 47 For Williams and the Military Philosophical Society and its proceedings see esp. Forman, West Point 23-31; also Dupuy, The Story of West Point, 27-31; M.E. Lombard, ‘Jonathan Williams’, Dictionary of American Biography, xx. 280-2.


48

βάδιζε με την επιθυμία για ενσωμάτωση του στρατού μέσα στη κοινωνία. Από το 1817, σε συνέχεια του πολέμου του 1812, η Ακαδημία αναδιοργανώθηκε σε μεγάλο βαθμό υπό τις οδηγίες του Λοχαγού Sylvanus Thayer, με πρόθεση τη με-τατροπή της σε φυτώριο ενός αυξανόμενα επαγγελματικού, μικρού όμως, στρατού. Ο Thayer, ο οποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη εκπαιδευτική περιοδεία στη Γαλλία και έφερε μαζί του μερικές χιλιάδες βιβλία στρατιωτικής τέχνης, ενημερώθηκε για τις Γαλλικές στρατιωτικές σχολές, ιδιαίτερα του Ecole Poly-technique, και για το Γαλλικό στρατιωτικό εκπαιδευτικό μοντέ-λο. Ξανά, ήταν η κληρονομιά του Διαφωτισμού, που βρισκό-ταν πίσω από την αμερικανική στρατιωτική εκπαίδευση.

Από το 1818, το επίσημο κείμενο της Ακαδημίας για τη μελέτη της επιστήμης και τέχνης του πολέμου ήταν το “Traité elementaire d’ art militaire et de Fortification” (1805) του Gay de Vernon, μεταφρασμένο από το Λοχαγό J.M. O’ Connor. Το γαλλικό κείμενο, ενός αξιωματικού του μηχανικού και κα-θηγητή οχυρωματικών έργων στο Ecole Polytechnique, γρά-φτηκε για τους μαθητές του Ecole, και επικεντρώθηκε σε τε-χνικές υπηρεσίες. Ο μεταφραστής όμως πρόσθεσε μια εκτε-νή περίληψη των καλύτερων αρχών και ρητών συγγραφέων όπως των Guilbert, Lloyd, Tempelhoff και κυρίως του Jomini, το έργο του οποίου (Treatise / Πραγματεία) θεωρείται ένα αρι-στούργημα υψηλής αυθεντίας. Πράγματι, κανείς δε μπορού-σε να παριστάνει πως είναι ικανός να διοικήσει ένα δεδομένο όγκο στρατευμάτων χωρίς να έχει μελετήσει σε βάθος τις αρ-χές του Jomini.48

Από το 1830, το βιβλίο του Vernon αντικαταστάθηκε από τις ευρείας κυκλοφορίας σημειώσεις του Denis Hart Mahan (WP 1824). Ως προστατευόμενος του Thayer, ο Mahan στάλ-θηκε στη Γαλλία για εκπαίδευση. Με την ιδιότητα του καθηγητή

48 S.F. Gay de Vernon, A Treatise on the Science of War and Fortifications…. To which is Added a Summary of the Principles and Maxims of Grand Tactics and Operations (2 vols; New York, 1817); the summary of Jomini’s work appears in ii. 385-490; the quotation is from i.v.

49


πολιτικής και στρατιωτικής μηχανικής και της τέχνης του πολέ-μου, και αργότερα του προέδρου του Academic Board, έγι-νε η κυρίαρχη μορφή της Ακαδημίας για τέσσερις δεκαετίες. Επίσης, έγραψε ένα μικρό βιβλίο, το “An Elementary Treatise on Advanced Guard, Out-Posts and Detachment Service of Troops…with a Historical Sketch on the Rise and Progress of Tactics” (1847), το οποίο ήταν αντιπροσωπευτικό του ύφους της στρατιωτικής λογοτεχνίας του Διαφωτισμού.49 Αλλά η πρώτη μεγάλη αμερικανική έκθεση με θέμα τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων συντάχθηκε από ένα μαθητή του Mahan, τον Υπολοχαγό Henry Wagner Halleck (1839). Είχε τον τίτλο “Ele-ments of Military Art and Science, or Course of Instruction in Strategy, Fortifications, Tactics of Battles etc” (1846). Ο Hal-leck ήταν ένας πολυδιαβασμένος στρατιωτικός συγγραφέ-ας και η τεράστια γνώση του αποτυπώθηκε στο βιβλίο του. Στο πεδίο της στρατηγικής και τακτικής δέσποζαν οι ιδέες του Jomini αλλά και των August Wagner και Archduke Charles.50

Στο Napoleonic Club, το οποίο ιδρύθηκε στο West Point το 1848, αξιωματικοί υπό την προεδρία του Mahan, συγκε-ντρώθηκαν και συζήτησαν για τις εκστρατείες του Ναπολέ-οντα, υπό το πρίσμα του Jomini. Ένας από τους πιο διάση-μους συμμετέχοντες ήταν ο George B. McClellan (1846), ο οποίος πίστευε ότι ο Jomini ήταν “ο πιο ικανός στρατιωτικός συγγραφέας και ο πρώτος σε οποιαδήποτε εποχή που συ-γκέντρωσε από τις εκστρατείες των μεγάλων στρατηγών, τις αληθινές αρχές του πολέμου”.51 Ένας άλλος περιστασιακός

49 On Mahan see Dupuy, The Story of West Point, 133-47, 165-72, 195-204; Forman, West Point, 58,82,87.50 Για τη στρατηγική διδασκαλία βλ. ειδικά στο Elements of Military and Science (Νέα Υόρκη, 1846), 35-54. Η προτεινομένη βιβλιογραφία για το στρατηγικό τμήμα μόνο, περιλαμβάνει τις θεωρίες και ιστορίες των Jomini, Charles, Wagner, Rocguancourt, Jacguinot de Presle, Gay de Vernon, Lloyd, Tempelholf, Grimoard, Fuche, Saint-Cyr, Laverne, Beauvais, Kausler, Gourgaud, Monholon, Napoleon, Foy, Dumas Segur, Pelet, Koch, Cclausewitz Guilbert, Thiers, και Napier (σελ. 58-60; συγκρίνετε με τη βιβλιογραφική εισαγωγή του Jomini, Summary of The Art of War (Νέα Υόρκη, 1854), 14-21.51 McClellan, ‘Jomini’, in the Galaxy, 7 (1869), 874-88; cited in David Donald,


50

συμμετέχων πρέπει να ήταν ο Robert E. Lee. Η τάξη του στο West Point (1825) είχε μελετήσει τον Gay de Vernon στο μά-θημα των Grand Tactics, ένα από τα πέντε μαθήματα που διδάσκονταν στην Ακαδημία. Όταν έγινε διοικητής της Ακα-δημίας το 1852, η μικρή ιδιωτική του βιβλιοθήκη περιείχε την αυθεντική Γαλλική έκδοση του “Precis de l’ art de la guerre” του Jomini.52 Οι Halleck, McClellan και πιθανώς ο Thomas J. Jackson επισκέφθηκαν τον Jomini στην Ευρώπη.53 Οι E. T. Hitchock και P. G. T. Beauregard ήταν μαθητές του. Ο William T. Sherman είπε το 1862 ότι “εάν κάποιος αξιωματικός…έχει άγνοια για τις τακτικές, τους κανόνες ή ακόμα τις αρχές του πολέμου, αποτελεί μια μόνιμη ντροπή”.54 Όλες οι μεταφρά-σεις των μεγάλων έργων του Jomini στα αγγλικά έγιναν στην Αμερική. Πράγματι αυτό δεν έχει πλήρως αναγνωρισθεί και σε καμία άλλη χώρα δε μεταφράστηκε τόσο πολύ. Το “Precis” με-ταφράστηκε (κάκιστα) το 1854. Επιλέχθηκε ως το βιβλίο ενός νέου μαθήματος, του “Theory and Practice of Strategy and Grand Tactics”, που είχε εισαχθεί στο West Point το 1860.55 Ο Εμφύλιος Πόλεμος παρήγαγε όχι μόνο μια νέα, καλύτερη με-τάφραση του “Precis” αλλά και πλήρεις μεταφράσεις του πο-λύτομου “Traité des grandes operations militaries” του Jomini (η μόνη που υπάρχει σε οποιαδήποτε γλώσσα) και του “Vie

‘Refighting the Civil War,’ in his Lincoln Reconsidered (New York, 1956), 89,194.52 Για τη διδακτέα ύλη και την ιδιωτική βιβλιοθήκη του Lee και για τον κατάλογο δανεισμού από τη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας, βλ. το πλήρως τεκμηριωμένο έργο του Douglas S. Freeman, R. E. Lee (4 τόμοι); Νέα Υόρκη, 1934), σελ. 76-7, 352-3, 358. Ο Freeman έχει δίκιο στην επισήμανση του ότι το ‘Grand Tactics’ περιελάμβανε αυτό που αργότερα ονομάστηκε στρατηγική. Αυτή ήταν ακόμα η γαλλική χρήση στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, προτού ο όρος ‘στρατηγική’ γίνει πλήρως αποδεκτός από τα Γερμανικά (Gat, Enlightenment to Clausewitz, 40-2, 114). Συνεπώς, η τρέχουσα αποδεκτή άποψη ότι η ‘στρατηγική’ δε διδάχθηκε καθόλου στην ακαδημία, βασίζεται σε παρανόηση. Βλ. επίσης ‘The Military Education of Robert E. Lee’, του Eben Swift, Virginia Magazine of History and Biography, 35 (1927), 97-108, το ‘Refighting the Civil War’, του Donald, 88-953 Swift, ‘ The Military Education of Robert E. Lee’, 151.54 Donald, ‘Refighting the Civil War,’ 90.55 Ibid 89.

51


politique et militaire de Napoleon”.56 Το τελευταίο μάλιστα με-ταφράστηκε από τον ίδιο τον Halleck, τον Αρχιστράτηγο της Ένωσης (Union).

Όλα αυτά είναι πολύ γνωστά εξαιτίας των κλιματικών γε-γονότων που ακολούθησαν. Ο Εμφύλιος Πόλεμος διεξήχθη από τους West Pointers, και δίκαια λέγεται ότι οι στρατηγοί και των δύο πλευρών πολεμούσαν με το σπαθί στο ένα χέρι και με το “Summary of the Art of War” του Jomini στο άλ-λο.57 Παρόλα αυτά η άποψη, σχετικά με την ακριβή φύση της διδασκαλίας και επιρροής του Jomini, υπέστη μερικές αξιο-πρόσεκτες αλλαγές. Όλως περιέργως, ενώ οι πρώτοι σχολια-στές είχαν μια καλή ιδέα για το τι αντιπροσώπευε ο Jomini και μια ισορροπημένη εικόνα της επιρροής του, οι μεταγενέστε-ροι φαινόταν ότι δεν κατείχαν τίποτα από αυτά. Ο λόγος γι’ αυτό είναι προφανής, καθώς ο Clausewitz ξανακατακτούσε τη Δύση στα 1950, οι ερμηνείες αντανακλούσαν την ξεθωρια-σμένη εικόνα του Jomini.

Για να κατανοήσουμε τη διδασκαλία του Jomini, δεν πρέ-πει να ξεχνάμε ότι έγινε διάσημος με την επιτυχή σχηματοποί-ηση των πολέμων των Φρειδερίκου και Ναπολέοντα. Έδωσε έμφαση στην πρωτοβουλία, στην επιθετική διεξαγωγή, στην ευκινησία και στη συγκέντρωση των δυνάμεων και θεώρησε την καταστροφή του εχθρικού στρατού ως τον πρωταρχικό στόχο των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Αυτό ήταν δυνατόν να επιτευχθεί είτε με ελιγμό στα μετόπισθεν του εχθρού, την αποκοπή των γραμμών του και οπισθοχώρηση, είτε, εάν ο εχθρός διασπούσε τις δυνάμεις του, ενεργώντας από ένα κε-ντρικό σημείο και συντρίβοντας κάθε τμήμα ξεχωριστά. Μερι-κές εξαιρετικές μελέτες σχετικά με την επιρροή του Jomini στην Αμερική, το παρατήρησαν ξεκάθαρα.58 Παρόλα αυτά, από τα

56 Jomini, Summary of the Art of War (New York, 1854)57 J. D. Hittle’s introduction to Jomini and his Summary of the Art of War (Harrisburg, Pa., 1947), 2.58 Swift, ‘The Military Education of Robert E Lee’, esp. 150-4; Donald, ‘Refighting The Civil War’


52

τέλη της δεκαετίας του 1950 μια νέα παρατήρηση ήρθε στην επιφάνεια. Αφού ήταν γνωστό ότι ο Clausewitz αντίκρουε τον Jomini, οι στρατιωτικοί ιστορικοί δεν μπορούσαν πλέον να θε-ωρούν τον Jomini κατάλληλο και πλήρη ερμηνευτή του Να-πολέοντα. Δεν ήταν μόνο ότι θεωρείτο στενά συνδεδεμένος με τις αρχές του 18ου αιώνα, και συνεπώς μετριοπαθής και απόμακρος από την ιδέα των κρατών στα όπλα, αλλά και ότι η τάση διαχωρισμού μεταξύ Clausewitz και Jomini έκανε τον τελευταίο να θεωρείται ότι απέτυχε να κατανοήσει την ουσία της Ναπολεόντειας στρατηγικής και ότι θεώρησε την κατάλη-ψη εδάφους παρά την καταστροφή των εχθρικών στρατών ως κύριο στρατιωτικό στόχο των επιχειρήσεων.59 Τα γραπτά του Clausewitz έκαναν ξεκάθαρο ότι αυτό ήταν τελείως λά-θος. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του, του 18ου αιώνα (Lloyd, Bulow, Archduke Charles), υποστήριξε ότι “η εμπλοκή είναι η μόνη αποτελεσματική μέθοδος πολέμου”.60 Πράγματι, από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, η απαιτούμενη διόρθω-ση αποκατέστησε την εικόνα.61

Η ίδια τάση βρήκε επίσης έκφραση στον προσδιορισμό της επιρροής του Jomini στη συμπεριφορά των στρατηγών

59 A series of military historians seem to have followed in each other’s footsteps here; see esp. T. Harry Williams, ‘The Military Leadership of North and South’, in D. Donald (ed.), Why the North Won the Civil War (Baton Rouge, La., 1960), 28-47, esp. 30; Stephen E. Ambrose, Halleck: Lincoln’s Chief of Staff (Baton Rouge, La., 1962), esp. 5-7; John R. Elitng, ‘Jomini: Disciple of Napoleon’, Military Affairs, 28 (1964), 17-26, which is otherwise the best biographical study of Jomini in English; Weigley, The American Way of War: A History of United States Military Strategy and Policy (London, 1973), 82-3, 84, 88.60 Carl von Clausewitz, On War, trans. Michael Howard and Peter Paret, (Princeton, NJ, 1976), ii. 2, 136.61 The turning-point was Archer Jones, ;Jomini and the Strategy of the American Civil War: A Reinterpretation’, Military Affairs, 34 (1970), 127-31; further elaborated in Jones and Thomas L. Connoly, The Politics of Command, Factions and Ideas in Confederate Strategy (Baton Rouge, La., 1973), esp. 6-30; and Jones and Herman Hattaway, How the North Won (London, 1983), esp. 12-14,21-4. Also see Joseph L. Harsh, ‘Battlesword and Rapier: Clausewitz, Jomini and the American Civil War’, Military Affairs, 38 (1974), 133-8. T. H. Williams in effect admitted the mistake in ‘The Return to Jomini: Some Thoughts on Recent Civil War Writing’, ibid. 39 (1975), 204-6.

53


του Εμφυλίου Πολέμου, μια επιρροή για την οποία όλοι συμ-φωνούν ότι υπήρξε. Οι πρώτοι ερμηνευτές γνώριζαν τις δια-φορετικές πτυχές του θέματος, που συνδεόταν άρρηκτα με τη φύση των θεωριών του Jomini. Παρατήρησαν την κυρίαρχη άποψη του Jomini πίσω από τις κλασικές επιχειρήσεις της κε-ντρικής θέσης και των εσωτερικών γραμμών που εφαρμόστη-καν άριστα από τον Lee, το 1862. Μια από αυτές τις επιχειρή-σεις ήταν η ευφυώς εκτελεσθείσα από τον Stonewall Jackson στη Shenandoah Valley, και μια άλλη από τον ίδιο τον Lee ενάντια στο στρατό του McClellan και του Pope, που κορυ-φώθηκε με τη μεγάλη του υπερκέραση στη μάχη του Second Manassas.62 Από την άλλη επίσης επισημάνθηκαν τα ελαττώ-ματα της διδασκαλίας του Jomini. Μεταβαλλόμενες καταστά-σεις υπήρχαν παντού, καθιστώντας τη γενική θεωρία του πο-λέμου του Jomini, απαρχαιωμένη. Το τυφέκιο τροποποιούσε την τακτική, και ακόμα χειρότερα για τον Jomini, η δυνατό-τητα ταχείας μεταφοράς στρατευμάτων σε μεγάλες αποστά-σεις με τη χρήση του σιδηροδρόμου έθεταν σε αμφισβήτη-ση το πλεονέκτημα των εσωτερικών γραμμών στη στρατη-γική.63 Οι εκστρατείες του Moltke το 1866 και 1870-1, το απέ-δειξαν αυτό αργότερα με αποφασιστικό τρόπο, αλλά οι νέες εξελίξεις ήταν ακόμα δύσκολο να κατανοηθούν από τους μα-θητές του Jomini στη Βόρεια Αμερική. Ο Lincoln, χωρίς να εί-ναι επαγγελματίας στρατιωτικός, διαισθητικά αναπαρήγαγε τη στρατηγική των Συμμάχων εναντίων του Ναπολέοντα το 1813, λέγοντας ότι οι Βόρειοι θα έπρεπε να πάρουν την πρω-τοβουλία έναντι των αντιπάλων τους και να κάνουν αποτελε-σματική χρήση της αριθμητικής τους υπεροχής, εξαπολύο-ντας μια συντονισμένη ομοκεντρική επίθεση σε όλη τη περι-φέρεια των Νότιων. Ο Halleck όμως ήταν αρνητικός: “Οι επι-χειρήσεις στις εξωτερικές γραμμές ενός αντιπάλου που κατέ-χει κεντρική θέση θα αποτύχουν, όπως έχουν αποτύχει 99 στις

62 Swift, ‘The Military Education of Robert E Lee’; Donald, ‘Refighting The Civil War’, 91-563 Donald, ‘Refighting The Civil War’, 96-7


54

100 επιχειρήσεις στο παρελθόν. Αποδοκιμάζεται από κάθε στρατιωτική αυθεντία που έχω διαβάσει”.64

Πράγματι, μεταγενέστεροι σχολιαστές έτειναν να συν-δέσουν την αναποφασιστικότητα των Halleck και McClellan με τη σχολαστικότητα του Jomini. Την ίδια εποχή, αφού ο Jo-mini θεωρείτο μετριοπαθής και ως αυτός που επικεντρώθηκε στην κατοχή εδάφους παρά στην καταστροφή του εχθρικού στρατού ως βασικό σκοπό των επιχειρήσεων, η φήμη του ως εμπνευστή των επιχειρήσεων των στρατηγών της Ομοσπον-δίας άρχισε να ξεθωριάζει. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η σύγχυ-ση πολλών ιστορικών. Ένας από αυτούς δήλωσε ότι ο Jomini θεώρησε την κατοχή εδάφους ως αντικειμενικό σκοπό των επιχειρήσεων, αλλά αργότερα αμφισβήτησε ότι οι Νότιοι είχαν την αρχική τους επιτυχία λόγω της χρήσης των δογμάτων του Jomini, που οδήγησαν σε μια αποφασιστική μάχη.65 Ένας άλ-λος ιστορικός τον απάλλαξε από κάθε ευθύνη για τη στρατη-γική της Ομοσπονδίας, αφήνοντάς του τη μερική ευθύνη για τα λάθη της Ένωσης. Ενώ αμφισβητούσε ότι οι στρατηγοί του Εμφυλίου, και κυρίως ο Lee, ήταν παθιασμένοι με την κλιμα-κούμενη μάχη, το απέδωσε αυτό στο Ναπολεόντειο μοντέλο, ξεχνώντας ότι αυτοί οι στρατηγοί είχαν μελετήσει τον Ναπολέ-οντα, μέσω του ιδίου του Jomini και του έργου του.66

Πράγματι, ο Jomini έκανε μια εντυπωσιακή ερμηνεία της Ναπολεόντειας στρατηγικής ηγεσίας και χωρίς να καταλογί-σει στους στρατηγούς του Εμφυλίου την εκτεταμένη και υπερ-βολική βιβλιοφιλία ή θεωρητική απασχόληση, κάποιος μπο-ρεί να ισχυριστεί ότι και στις δυο πλευρές μπορούσαν μόνο να ενεργήσουν, για το καλύτερο ή το χειρότερο, με βάση τις στρατηγικές αντιλήψεις που απέκτησαν κατά τη διάρκεια

64 The Collected Works of Abraham Lincoln, ed. Roy P. Basler (New Brunswick, 1953), v. 98-9; The War of the Rebellion: A Compilation of the Official Records of the Union and Confederate Armies (Washington, DC, 1880-1901), Series One, xi, pt. 2, 497; cited by Weigley, The American Way of War, 493.65 Williams, ‘The Military Leadership of North and South’, 30,38.66 Weigley, ‘The American Way of War’, 82-3, 92-127.

55


της κοινής τους εκπαίδευσης. Η μόνη αξιοπρόσεκτη εξαίρε-ση ήταν ο πολύ μέτριος μαθητής (ο Grant) στο West Point (1843), ο οποίος παραιτήθηκε το 1854. Όταν ερωτηθείς από ένα νεαρό αξιωματικό σχετικά με τον Jomini και ενώ ήταν ήδη διάσημος, ο Grant απάντησε ότι δεν του έδωσε ποτέ μεγάλη προσοχή. “Η τέχνη του πολέμου είναι πολύ απλή, βρες πού είναι ο εχθρός σου, πλησίασέ τον όσο πιο γρήγορα γίνεται, χτύπησέ τον όσο πιο δυνατά μπορείς και συνέχισε να προχω-ράς”.67

Στη διαχείριση του Γαλλικού στρατού, οι συντηρητικοί πολιτικοί αντιμετώπισαν ένα συνηθισμένο δίλημμα. Έπρεπε να αφαιρέσουν την κληρονομιά της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας από το πιο τυπικό και δοξασμένο θεσμό των καθεστώτων αυτών, κρατώντας παράλληλα μερικά επιτεύγ-ματα αυτών, αποφεύγοντας μια αντιπαράθεση με τους ευ-ρείς κύκλους οπαδών και κληρονόμων. Και εδώ, το αποτέλε-σμα ήταν ένας ασταθής συμβιβασμός, που συνένωσε τους βετεράνους του Ναπολέοντα και τους επιστρέφοντες μετα-νάστες, ενώ θέσπισε περιορισμένη στρατολόγηση και (μέχρι το 1824) μια εφεδρεία μαζί με το μόνιμο στρατό. Ταξινομημέ-νες στο Saint-Cyr Law του 1818, αυτές ήταν οι θεσμικές αρχές του Γαλλικού στρατού από την Αποκατάσταση έως την επο-χή του July Monarchy και της Second Empire.

Αυτές οι αρχές, που επαναβεβαιώθηκαν από το Soult Law το 1832, αντανακλούσαν την ικανοποίηση της μεσαίας τάξης για τον επαγγελματικό στρατό, ο οποίος τους επέτρε-πε να απαλλάξουν τους υιούς τους από τη στρατιωτική θη-τεία βρίσκοντας αντικαταστάτες και του οποίου η βάση ήταν πολύ περιορισμένη για να μετατραπεί σε όργανο λαϊκής επα-νάστασης. Αντιστοίχως, το κλίμα στο στρατό άλλαξε από φι-λικό προς τον Βοναπάρτη προς τον αμερόληπτο συντηρη-τισμό. Όταν θα υποχρεωνόταν να επέμβει, θα ήταν σε θέση να συντρίψει ταραχές, όπως αυτές των εργατών μεταξιού στη

67 Louis A. Coolidge, Ulysses S. Grant (Boston, 1922), 54.


56

Lyon το 1831, καθώς και την εξέγερση στο Παρίσι τον Ιούνιο του 1848. Ο στρατός επίσης προτιμούσε τη μόνιμη θητεία ως φάρμακο για τον απείθαρχο χαρακτήρα των Γάλλων νεοσύλ-λεκτων.68

Αυτές οι αρχές οργάνωσης, επίσης ταίριαζαν με την πε-ριορισμένη εμβέλεια των στρατιωτικών αποστολών. Κατά την περίοδο της Αποκατάστασης, ο στρατός χρησιμοποιήθη-κε σε δυο ημι-πολιτικές επεμβάσεις στην Ισπανία (1823) και την Ελλάδα (1827), και ξεκίνησε την πολύχρονη εκστρατεία και προσπάθεια ειρήνευσης της Αλγερίας (1830). Παρά τις απειλές πολέμου από το Ανατολικό Ζήτημα το 1840, ο Louis Philippe έκανε πίσω σε κάθε πιθανή αντιπαράθεση με μια πολύ καχύποπτη Ευρώπη. Μόνο οι πολιτικές αποφάσεις του αναθεωρητή και καιροσκόπου Napoleon III είχαν ως αποτέ-λεσμα, εκτός από παγκόσμιες αποικιακές περιπέτειες, δύο με-γάλου μεγέθους, αλλά συγκρατημένους πολέμους στην Κρι-μαία (1854-6) και στη Λομβαρδία (1859), ενάντια σε μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Έτσι, λίγα πράγματα υπήρχαν στη στρατιωτική εμπειρία της μετα-επαναστατικής Γαλλίας, που να είναι εφάμιλλα του ένδοξου παρελθόντος της. Επίσης, το χαμηλό βιοτικό επίπε-δο, η πληκτική μονοτονία και η κοινωνική αλλά και πολιτιστι-κή απομόνωση των Γάλλων αξιωματικών, πολλοί από τους οποίους είχαν χαμηλό υπόβαθρο, δεν παρείχαν μεγάλη πνευ-ματική διέγερση.69 Κατά την Αποκατάσταση, οι εν αποστρα-τεία στρατηγοί και στρατάρχες του Ναπολέοντα ικανοποιού-σαν τη νοσταλγική δίψα του λαού για ένα απολογισμό των ένδοξων ημερών του έθνους, αλλά και των δικών τους, με το

68 Βλ., J. Monteilhet, Les Institutions militaries de la France (1814-1924) (Paris, 1926), ch. 1; Raoul Girardet, La Societe militaire dans la France contemporaine, 1815-1939 (Paris, 1953), pt. One; Pierre Chalmin, L’Officer francais de 1815 a 1870 (Paris, 1957); Douglas Porch, Army and Revolution; France 1815-1848 (London, 1974). For a brief account see Best, War and Society in Revolutionary Europe, 215-222.69 Βλ., previous note and William Serman, Les Origines des officiers francais 1848-1870 (Paris, 1979).

57


πιο δημοφιλές λογοτεχνικό είδος του Ρομαντισμού, την ιστο-ρία. Τα απομνημονεύματά τους και τέτοιες θεωρητικές εργα-σίες, όπως αυτή του Στρατάρχη Marmont “De l’ esprit des institutions militaries” (1846), αντανακλούσαν την επικρατού-σα σύνθεση για τις αρχές του διαφωτισμού σχετικά με τη στρατιωτική θεωρία και τη Ναπολεόντεια στρατηγική.70 Πα-ρόλα αυτά, λίγα ήταν τα πρωτότυπα και τα σημαντικά ζη-τήματα στη Γαλλική στρατιωτική σκέψη την περίοδο της July Monarchy και της Second Empire. Η αποικιακή εμπειρία μπο-ρεί να παρήγαγε αντεπαναστατικά δόγματα, όπως αυτά του Στρατάρχη Bugeaud, βετεράνου της Peninsula και κατακτητή της Αλγερίας.71 Η διεξαγωγή επιχειρήσεων με σχετικά μικρές και απομονωμένες δυνάμεις σε εχθρικό περιβάλλον, ενίσχυ-σε την τάση στο Γαλλικό στρατό να θεωρεί τη συνοχή και το ηθικό ως τις κυρίαρχες στρατιωτικές αξίες.72 Αλλά η χρήση μικρών, ανεξάρτητων, ταχυκίνητων μονάδων εναντίον άτα-κτων ομάδων, ήταν σπάνια κατάλληλη για την ακρίβεια ήταν ίσως τελείως ξένη με τις ανάγκες ενός μεγάλης κλίμακας Ευ-ρωπαϊκού πολέμου.

Έτσι, όταν ο στρατός στη Second Empire ανέκτησε μερι-κή από την παλαιά του αίγλη και καλλιέργησε μια επαγγελμα-τική υπόληψη και μια ηρωϊκή πίστη, που δημιουργήθηκε έξω από τις οχυρώσεις της Σεβαστούπολης και στα πεδία μάχης της Magenta και του Solferino, το έκανε με μεγάλη ανδρεία,

70 For a characteristic popular example see Gouvion Saint-Cyr, Memoires pour server a l’histoire militaire sous le cirectoire, le consulat et l’empire (4 vols.; Paris, 1831), esp. the foreword and the introductory essay: ‘Pensee sur la guerre’. Marmont, De l’esprit des institutions militaries (Paris, 1846), discusses the ‘positivist principles of war’ (my italics) and their application; as mentioned, Jomiini is often deliberately ignored. For an overview of authors and works see P. G. Griffith, Military Thought in the French Army, 1815-1851 (Manchester, 1989), 57-62; E,. Guillon, Nos ecrivains militaries (2 vols.; Paris, 1898), ii. 142-236; and E. Carrias, La Pensee militaire francaise (Paris, 1960), 226-62.71 H. D’Ideville, Memoirs of Marshal Bugeaud, From his Private Correspondence and Original Documents (2 vols.; London, 1884); A. T. Sullivan, Thomas-Robert Bugeaud (Hamden, Conn., 1983).72 See Griffith, Military Thought in the French Army, 117-22.


58

αυτοπεποίθηση και πνεύμα Μονάδος (esprit de corps). Αλλά εξίσου χαρακτηριστικό ήταν το χάος στους τομείς της διοι-κητικής μέριμνας και της επιμελητείας, που επηρεάστηκε από μακρά πείρα αυτοσχεδιασμού, που είχε οδηγήσει σε ένα σχε-δόν ιδεολογικό πνεύμα περιφρόνησης, τόσο για την τακτι-κή οργανωτική εργασία, όσο και την έλλειψη εκπαίδευσης σε αυτή. Μόνο η εμφάνιση μιας μεγάλης πρόκλησης για τη Γαλ-λική στρατιωτική υπεροχή στην Ευρώπη εισήγαγε μια νέα λο-γική συναγερμού και προϊδεασμού στο στρατιωτικό κατεστη-μένο και παρήγαγε σημαντικό ιδεολογικό αναβρασμό.

Η Πρωσία ήταν η μόνη χώρα από τους αντιπάλους του Ναπολέοντα που υιοθέτησε την αρχή του nation - in - arms μετά την ήττα της, το 1806 και τη διατήρησε μετά το 1815. Η αναγέννηση αυτής της αρχής αργότερα έκανε δυνατή την αποφασιστική νίκη των μαζικών στρατιών της ενάντια στους Αυστριακούς το 1866. Στις αρχές της δεκαετίας του 1860, ο βασιλιάς της Πρωσίας μεταμόρφωσε την κύρια κληρονο-μιά αυτού του πειράματος, την ανεξάρτητη Εθνοφυλακή του Landwerh, η οποία ήταν τόσο πολιτικώς όσο και στρατιω-τικώς αναξιόπιστη, σε μια απλώς δεύτερη γραμμή εφεδρεί-ας ενός μεγάλου στρατού βραχυπρόθεσμης γενικής στρα-τολόγησης. Σε μια εκπληκτική αντιστροφή πολιτικών μετώ-πων μεταξύ του βασιλιά και του κοινοβουλίου, ο απολυταρχι-κός κυβερνήτης δημιούργησε έτσι ένα καλά εκπαιδευμένο και πειθαρχημένο εθνικό στρατό πρωτοφανούς μεγέθους. Μετά τη πρωσική νίκη το 1866, η νεοϊδρυθείσα North German Con-federation είχε στη διάθεσή της περίπου μιάμιση φορά περισ-σότερα στρατεύματα πρώτης γραμμής και διπλάσιους ένο-πλους άνδρες από την πιο πολυάριθμη Γαλλία. Αυτό ήταν και το βασικό πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο Γαλ-λικός στρατός.

Στο τέλος του 1866 ο Napoleon III, προβληματισμένος από αυτές τις εξελίξεις, έθεσε ως στόχο τους ένα εκατομμύ-ριο άνδρες για το Γαλλικό στρατό, προκειμένου να ισοσκε-λίσει την εκτιμώμενη δύναμη των Πρώσων. Παρόλα αυτά, η

59


ιδέα υιοθέτησης του στρατιωτικού συστήματος της Πρωσίας απορρίφθηκε από σχεδόν όλους τους πολιτικούς και στρατι-ωτικούς συμβούλους του αυτοκράτορα. Ο στρατός πίστευε ότι η γενική, βραχυπρόθεσμη στρατολόγηση με μια μεγάλη εφεδρεία μπορούσε μόνο να δημιουργήσει μη καλά εκπαιδευ-μένους όχλους. Οι πολίτες αντιδρούσαν στη γενική στρατο-λόγηση γιατί τους έκοβε την πορεία εξέλιξης και ήταν κοινω-νικά επικίνδυνη. Στις αρχές του 1868 ένα συμβιβαστικό μέτρο προστέθηκε στη νομοθεσία των Σωμάτων από τον Στρατάρ-χη Niel, το νέο Υπουργό Πολέμου, διορισμένο από τον Ναπο-λέοντα. Διατήρησε την αρχή της μακράς θητείας για τον τακτι-κό στρατό, βασιζόμενη σε περιορισμένη στρατολογία, αλλά δημιούργησε μια εφεδρεία πρώτης γραμμής και μια δεύτερης γραμμής Εθνοφυλακή (την Garde mobile), η οποία αντίθε-τα με τη γερμανική, αποτελείτο κυρίως από άτομα που εξαι-ρούντο από τη στρατολόγηση και ήταν τελείως ανεκπαίδευ-τα. Έτσι, παρόλο που η βάση του τακτικού στρατού διευρύν-θηκε και ο στόχος του ενός εκατομμυρίου ήταν διασφαλισμέ-νος στα χαρτιά, η νέα όμως Εφεδρεία και Εθνοφυλακή ήταν στρατιωτικώς άχρηστες. Τόσο οι στρατιωτικές όσο και οι πο-λιτικές αρχές τις έβλεπαν με περιφρόνηση και εξασφάλιζαν με σιγουριά ότι δε θα υλοποιούνταν ποτέ.

Η δημόσια αντιπαράθεση επάνω στο πρόβλημα της άμυνας, πυροδοτήθηκε από το best-seller βιβλίο του Gen-eral Trochu, “L’ Armée francaise en” 1867, το οποίο βασιζό-ταν στις εμπιστευτικές προτάσεις μιας στρατιωτικής επιτρο-πής που δημιουργήθηκε από τον αυτοκράτορα, της οποί-ας ο συγγραφέας ήταν μέλος. Ο Trochu ήταν εναντίον του στρατιωτικού μυστικισμού, των ιερών συνηθειών και πρακτι-κών του. Υποστήριξε ότι προκειμένου να ακολουθήσει τις εξε-λίξεις, ο στρατός έπρεπε να διευρυνθεί σύμφωνα με τις οδηγί-ες του Niel και να αναθεωρήσει εκτενώς τη διοικητική του μέ-ριμνα, τη στρατιωτική εκπαίδευση, το σύστημα προαγωγών


60

καθώς και την τακτική του.73

Η διαμάχη επάνω στις δυο συγκρουόμενες μορφές των στρατιωτικο-κοινωνικών θεσμών περιπλέχθηκε από ένα τακτι-κό στοιχείο. Από το μέσον του αιώνα, το θεμελιώδες στρα-τιωτικό ερώτημα που διακατείχε τους στρατιώτες σε όλη την Ευρώπη, ήταν η τακτική σημασία του νέου, ακριβούς και με-γάλου βεληνεκούς τυφεκίου. Αντικαθιστώντας το χωρίς εσω-τερικές αυλακώσεις μουσκέτο και ευρέως χρησιμοποιούμε-νο για πρώτη φορά στον πόλεμο της Κριμαίας, το τυφέκιο απειλούσε να φέρει επανάσταση στην τακτική θέτοντας σε αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα των μαζικών επιθέσε-ων, που πραγματοποιούνταν από πυκνό πεζικό και σχηματι-σμούς ιππικού. Ο πόλεμος του 1866 εισήγαγε ένα νέο παρά-γοντα στο πρόβλημα και από την άποψη αυτή ήταν η αιτία αι-σθήματος μεγάλης ευφορίας στη Γαλλία. Οι Πρώσοι εισήγα-γαν ένα οπισθογεμές όπλο, στο οποίο αποδόθηκε ένα μεγά-λο μερίδιο για την επιτυχία τους. Οι Γάλλοι απάντησαν με την υιοθέτηση ενός ακόμα πιο εξελιγμένου οπισθογεμούς όπλου, του “chassepot”.

Η σημαντική στρατιωτική λογοτεχνία παραγόταν πάντα σε απάντηση μεγάλων προκλήσεων και ερεθισμάτων, στρα-τιωτικών, ιδεολογικών ή άλλων. Η έντονη πρόκληση για την παράδοση και τα ήθη του Γαλλικού επαγγελματισμού, οι αντι-παραθέσεις γύρω από την προτεινόμενη αναμόρφωση του στρατιωτικού συστήματος και το πρόβλημα του μοντέρνου πεδίου μάχης δημιούργησαν περισσότερο από ικανοποιητι-κά ερεθίσματα. Οδήγησαν έναν μάλλον άσημο αλλά πολύ παρατηρητικό συνταγματάρχη, ο οποίος ως νέος αξιωματι-κός διακρίθηκε υπό τον Trochu στην Κριμαία, να εξερευνή-σει την ουσία της μαχητικής απόδοσης. Το αποτέλεσμα ήταν το Battle Studies, ένα από τα πιο συναρπαστικά, αυθεντικά

73 Trochu, L’Armee francaise en 1867 (20th edn., Paris 1870); Michael E. Howard, The Franco-Prussian War (London, 1961), ch. 1; also see Lynn M. Case, French Opinion On War and Diplomacy during the Second Empire (Philadelphia, 1954).

61


και κλασικά έργα στρατιωτικών υποθέσεων που γράφτηκε ποτέ. Όπως πάντα συμβαίνει, το βιβλίο δεν έλαβε την κατάλ-ληλη ακαδημαϊκή προσοχή και εκτενή μελέτη. Τα σχετικά με την προέλευσή του και την επιρροή του, έχουν μείνει άγνω-στα ή περιβάλλονται από τον μύθο, και απαιτούν λεπτομερή εξέταση.

Τα λίγα που γνωρίζουμε για τον άνθρωπο Charles-Jean-Jacques-Joseph Ardant du Picq προέρχονται από τα αρχεία του στρατού και από ένα σύντομο βιογραφικό σημεί-ωμα, που απαίτησε ο αδελφός του να γράψει για τη δεύτερη έκδοση του έργου του. Ο Ardant du Picq γεννήθηκε το 1821 και αποφοίτησε από το Saint-Cyr το 1844. Πολέμησε στην Κρι-μαία, όπου πιάστηκε αιχμάλωτος, ενώ βομβάρδιζε το κεντρι-κό οχυρό της Σεβαστούπολης. Αργότερα πήρε μέρος στις εκ-στρατείες στη Συρία (1860-1) και Αλγερία (1864-6), ανεβαίνο-ντας σταθερά σε βαθμό και παίρνοντας τα τυπικά παράση-μα και μετάλλια. Ήταν αρεστός και θεωρείτο τίμιος άνδρας με ελεύθερο πνεύμα. Τραυματίστηκε θανάσιμα ενώ οδηγού-σε το σύνταγμά του κοντά στο Metz στην αρχή του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου.74

Τα κείμενά του είναι πιο διαφωτιστικά από ότι αυτή την ασαφή ιστορία της ζωής του. Ειδικευμένος στη μοντέρνα Γαλ-λική λογοτεχνία, ο du Picq αναφέρεται στους Montecuccoli, Folard, de Saxe, Guilbert, Napoleon, Jomini, Saint-Cyr, Bis-mark (το στρατιωτικό συγγραφέα), Decker, Theirs και Buge-aud. Όπως και όλοι οι συνήγοροι του ρεύματος της στρατι-ωτικής σκέψης που έχει τις ρίζες του στο Διαφωτισμό, επιχεί-ρησε την εξέλιξη της στρατιωτικής επιστήμης. Όμως, τόσο ο τρόπος σκέψης του όσο και τα ενδιαφέροντά του ήταν αρκε-τά διαφορετικά και καινοφανή. Δεν συμμεριζόταν την παρα-δοσιακή ολοκληρωτική ανασχόληση με τη διεξαγωγή μεγά-λων επιχειρήσεων. Βρίσκοντας τη στρατιωτική θεωρία πολύ

74 Introductory material to Ardant du Picq, Battle Studies (Harrisburg, Pa., 1947; 1st edn. New York, 1921; based on the 2nd edn. Of Etudes sur le combat, ed. Ernest Judet), 25-31.


62

μηχανιστική, υλιστική και κυριαρχούμενη από τη μαθηματική λογική,75 αναφέρθηκε στη γνωστή φράση του Στρατάρχη de Saxe, ότι “η καρδιά ήταν το σημείο εκκίνησης όλων των θεμά-των που αφορούν τον πόλεμο”.76 Πίστευε ότι η απόδοση στη μάχη ήταν συνυφασμένη με τα πιο στοιχειώδη ένστικτα της ψυχολογίας του ατόμου και της μάζας.

Η ανθρώπινη καρδιά είναι το σταθερό στοιχείο στο πό-λεμο: “Οι αιώνες δεν έχουν αλλάξει την ανθρώπινη φύση…στο βάθος βρίσκεται πάντα ο ίδιος άνθρωπος”.77 Μετά τη σφοδρή επίθεση του Ρομαντισμού στους φιλοσόφους του 18ου αιώνα, ο du Picq δεν χρειάζεται υπόμνηση για τις ποι-κίλες ιδιαίτερες εκδηλώσεις της ανθρώπινης φύσεως, για τις οποίες είναι πάντα προσεκτικός και στην εποχή της προόδου είναι καλός γνώστης των ιστορικών αλλαγών:

Η τέχνη του πολέμου υπόκειται σε πολλές τροποποιήσεις λόγω της βιομηχανικής και επιστημονικής προόδου. Αλλά αυτό που δεν μπορεί να αλλάξει είναι η ανθρώπινη καρδιά.78

Έχω δει φιλοσόφους να επικρίνονται διότι μελέτησαν εκτενώς τον άνθρωπο γενικά, αγνοώντας τη φυλή, τη χώρα, την εποχή, έτσι ώστε η μελέτη τους για αυτόν να έχει μικρή πραγματική κοινωνική και πολιτική αξία. Παρόλα αυτά, η αντί-θετη κριτική μπορεί να γίνει από στρατιωτικούς όλων των χω-ρών…δεν θεώρησαν ως παράγοντα του προβλήματος τον άνθρωπο που αντιμετωπίζει κίνδυνο.79

O du Picq πίστευε, ότι οι θεωρητικοί στρατιωτικοί όχι μόνο αγνόησαν το πιο ζωτικής σημασίας στοιχείο στον πό-λεμο, αλλά επίσης παραμέλησαν τα πραγματικά σημαντικά δεδομένα στην ολοκληρωτική τους ενασχόλησή με τις μεγά-

75 Battle Studies, 40, 50, 192.76 lbid. 3977 lbid. 39-40.78 lbid. 109.79 lbid.

63


λες στρατηγικές. “Η πιο μικρή λεπτομέρεια, από ένα πραγμα-τικό περιστατικό στο πόλεμο”, έγραψε, “είναι περισσότερο δι-δακτική για εμένα, έναν στρατιώτη, παρά όλοι οι Thiers και οι Jominis του κόσμου”. Επίσης, είναι πιο διδακτική από “τα σχέ-δια και τη γενική εκτέλεση της εκστρατείας του πιο μεγάλου ηγέτη”.80 Πράγματι, πίστευε ότι μικρής σημασίας πληροφορί-ες σχετικά με μια πραγματική μάχη αποτελούσαν τη βάση για μια αληθινά επιστημονική μελέτη του πολέμου.

Οι σχολιαστές παρατήρησαν αλλά δεν εντρύφησαν στον επιστημονισμό του du Picq.81 Αποτελεί όμως την κυριό-τερη πηγή της έμπνευσής του. Αυτή δεν ήταν το ενθουσιώδες και συνάμα χαλαρό θεωρητικό ιδεώδες του 18ου αιώνα, αλλά το αυστηρό πρόγραμμα και η ερευνητική μέθοδος του Θετικι-σμού, του ιδεολογικού ρεύματος που δέσποζε στην περίοδο της Second Empire.82 Σύμφωνα με τον du Picq, η στρατιωτι-κή επιστήμη έπρεπε να παραχθεί διαμέσου προσεκτικής ανά-λυσης του μεγάλου όγκου δεδομένων της εμπειρίας, συστη-ματικώς συλλεγμένα:

Πρέπει να πηγάζει και από μια σειρά αληθινών αφηγή-σεων ένα σύνολο χαρακτηριστικών λεπτομερειών που από μόνα τους να έχουν την τάση να φανερώσουν με ένα εντυ-πωσιακό, αδιάψευστο τρόπο τι γινόταν αναγκαία και τι ανα-γκαστικά στη συγκεκριμένη στιγμή μιας ενέργειας του πολέ-μου. Θεώρησε την εκτίμηση ενός στρατιώτη, που αποκτήθη-κε με αυτό τον τρόπο, ως βάση για αυτό που πιθανά να είναι η ορθολογική μέθοδος μάχης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να

80 lbid. 5, 7.81 Βλ., almost the only scholarly article on du Picq, Stefan Possony’s half of ‘Du Picq and Foch: The French School’, in E. Earle (ed.), Makers of Modern Strategy (Princeton, NJ, 1943), 208.82 Στο κεφάλαιο αυτό ο όρος “positivism” χρησιμοποιείται υπό την ευρύτερη έννοιά του - σχεδόν εναλλακτικά με τον όρο “scientism” – παρά στην ακριβέστερη του έννοια του όπως η διδασκαλία του Auguste Comte. Δύο καλές εργασίες στα αγγλικά είναι: η Positivist Thought in France during the Second Empire 1852-1870 του D. G. Charlton (Οξφόρδη, 1959) και η European Positivism in the Nineteenth Century του W. M. Simon, (Νέα Υόρκη, 1963).


64

μας κάνει καχύποπτους απέναντι σε εκ των προτέρων τυπικές εκπαιδευτικές μεθόδους.83

Ο de Picq επέμενε ότι η πληθώρα στοιχείων, σχετικά με την πραγματική συμπεριφορά του στρατιώτη στο παρελθόν, είναι το κλειδί για τη συμπεριφορά του στο μέλλον.84 Αυτό θα παρήγαγε “προκαθορισμένες τακτικές”, οι οποίες, χωρίς να είναι πολύ δογματικές, σε συνδυασμό με μαθηματική λογι-κή, “μερικούς καλά ορισμένους κανόνες, που προκύπτουν από την εμπειρία”, θα αποτελούσαν ένα κατευθυντήριο δόγ-μα.85 Ενάντια στο διαβόητο χάσμα μεταξύ θεωρίας και πρά-ξης στον πόλεμο, που υπήρχε στις ημέρες του, έγραψε, “ας μαζέψουμε προσεκτικά τα μαθήματά της…εμπειρίας, ενθυ-μούμενοι αυτό που είπε ο Bacon: η εμπειρία υπερέχει της επι-στήμης”.86

Στην αναζήτησή του κύριων πηγών σχετικά με τα βασι-κά χαρακτηριστικά του μαχόμενου άνδρα, ο du Picq μελέτη-σε πρώτα την Αρχαιότητα, όπου “η μάχη ήταν απλή και κα-θαρή“, και όπου, στην ιστορία των Cannae και Parasalus, πί-στευε ότι μπορούσε να εμπιστευθεί “την ξεκάθαρη παρουσία-ση του Polybius, ο οποίος άντλησε τις πληροφορίες του από τους πρόσφυγες της Cannae”, και “την απαθή καθαρότητα του Καίσαρα στο να περιγράφει την τέχνη του πολέμου”.87 Το αποτέλεσμα ήταν το φυλλάδιο “Etude du combat d’ après l’ antique”, Ancient Battle, που ολοκληρώθηκε το 1868 και δια-νεμήθηκε εμπιστευτικά. Μετά έστρεψε το ενδιαφέρον του στη σύγχρονη μάχη, σε μια μελέτη που δεν έζησε για να ολοκλη-ρώσει. Εδώ δεν είχε καμία πρόθεση να βασιστεί στις “εκτιμή-σεις των ιστορικών μόνο”. Έγραψε ότι οι ιστορικοί στις περισ-σότερες περιπτώσεις “καταγράφουν τη δράση των στρατι-

83 Battle Studies, 7-8.84 Ibid. 103-4.85 Ibid. 138-40.86 Ibid. 260; my italics.87 Ibid. 39,55.

65


ωτικών μονάδων μόνο με γενικό τρόπο. Η λεπτομερής δρά-ση και η ατομική δράση του στρατιώτη παρέμεναν τυλιγμένες γύρω από ένα σύννεφο σκόνης, αφηγηματικά όσο και πραγ-ματικά”.88 Οι ιστορικοί έτειναν να επιβάλλουν την τάξη πάνω από το χάος του πολέμου, και η ηρωϊκή τους ρητορική είναι συχνά παραπλανητική σχετικά με την πραγματική συμπεριφο-ρά του ανθρώπου στη μάχη. Είναι ευτύχημα, υποστήριξε ο du Picq, ότι για τη σύγχρονη μάχη κατέχουμε και μια άλλη πηγή πληροφοριών, ασύγκριτη σε πλούτο, τη μαρτυρία από πρώ-το χέρι των ίδιων των στρατιωτών. Για τον άνθρωπο αυτό, ο οποίος ενστερνίστηκε τις μεθόδους του Bacon, που είχαν επαι-νεθεί στη διάσημη εισαγωγή του “Grande encyclopedie” του D’ Alembert και είχαν γίνει το αρχέτυπο μοντέλο για τη Θετικι-στική σκέψη, το πρόβλημα ήταν το πώς θα προσεγγιστεί αυτή τη πηγή, να τεθούν οι σωστές ερωτήσεις, να συγκεντρωθούν και να καθοριστούν τα ευρήματα σε μεγάλη κλίμακα.

Το 1868 ο du Picq συνέθεσε ένα εξαιρετικά λεπτομερές ερωτηματολόγιο, το οποίο διένειμε στους συναδέλφους του αξιωματικούς όλων των βαθμών. Αυτό το αξιοσημείωτο πα-ράδειγμα θετικιστικής έρευνας συμπεριφοράς, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την παραπάνω προειδοποίηση για τις εκ των προτέρων τυπικές εκπαιδευτικές μεθόδους, αξίζει να το ανα-φέρουμε σε κάποιον εκτενέστερο βαθμό. Σε ένα αντίγραφο που προοριζόταν για το διοικητή, στη Limoges, διαβάζουμε:

“Όσον αφορά ένα σύνταγμα, ένα τάγμα, ένα λόχο, μια διμοιρία, είναι δόκιμο, είναι ενδιαφέρον να γνωρίζουμε: τη διάταξη που απαιτείται για την αντιμετώπιση του εχθρού ή το πλάνο πορείας προς αυτόν. Τι συμβαίνει με τη διάταξη ή την πορεία όταν συμβαίνουν μεμονωμένα ή συνδυαζόμενα ατυχήματα που έχουν να κάνουν με το περιβάλλον ή την προσέγγιση του κινδύνου;

Η πορεία αλλάζει ή συνεχίζεται με την ίδια ισχύ καθώς πλησιάζουμε τον εχθρό;

88 Ibid. 103.


66

Τι γίνεται όταν φτάνουμε στο βεληνεκές των πυροβόλων, των σφαιρών;

Σε ποιά απόσταση λαμβάνει χώρα η εθελοντική ή διατε-ταγμένη διάταξη μάχης πριν την έναρξη του πυρός, της επί-θεσης ή και των δυο;

Πώς ξεκινά η μάχη; Τι γίνεται με την έναρξη του πυρός; Πώς προσαρμόζονται οι άνδρες; (Αυτό μπορεί να γίνει γνω-στό από τα αποτελέσματα: Πόσες σφαίρες χρησιμοποιήθη-καν, πόσοι άνδρες χτυπήθηκαν…). Πώς έγινε η επίθεση; μέχρι ποια απόσταση ο εχθρός απέφευγε εμπλοκή; Σε ποιά από-σταση έγινε οπισθοχώρηση εξαιτίας του εχθρικού πυρός ή της καλής διάταξης ή των καλών θέσεων του εχθρού ή κά-ποιας επικείμενης κίνησής του; Ποιες ήταν οι απώλειες; Τι μπο-ρούμε να πούμε για όλα αυτά σχετικά με τον εχθρό;

Για τη συμπεριφορά, όπως την τάξη, τις φωνές, τη σιω-πή, τη σύγχυση, την ηρεμία των αξιωματικών και ανδρών και των δυο πλευρών, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη μάχη;

Πώς ελεγχόταν και κατευθυνόταν ο στρατιώτης κατά τη διάρκεια της μάχης; Σε ποια περίπτωση είχε την τάση να αφή-σει τη γραμμή του για να οπισθοχωρήσει ή να τρέξει μπρο-στά;

Σε ποια στιγμή, εάν ο έλεγχος είχε ξεφύγει από τα χέρια του ανωτέρου, δεν μπορούσε πλέον να τον ασκήσει;

Σε ποια περίπτωση έχασε τον έλεγχο ο Διοικητής του Τάγ-ματος; Πότε χάθηκε από τον Λοχαγό, τον Διμοιρίτη και τον Ομαδάρχη;

Ποιά ακριβώς στιγμή, αν κάτι τέτοιο συνέβη, διαπιστώ-θηκε η “ύπαρξη μιας άναρχης παρορμητικότητας, είτε στις πρώτες γραμμές είτε στα μετόπισθεν, η οποία παρορμητικό-τητα επέφερε αρνητικά αποτελέσματα στους αξιωματικούς και τους οπλίτες”;

Πότε έγινε κατάπαυση του πυρός;

67


Πού και πότε οι Διοικητές ανέκτησαν τον έλεγχο των αν-δρών τους; Σε ποιες στιγμές πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ημέρα έγινε προσκλητήριο τάγματος; Ποια τα αποτελέ-σματα αυτών;

Πόσοι ήταν οι νεκροί, οι τραυματίες και στις δυο πλευ-ρές; Ποια τα είδη τραυμάτων των αξιωματικών, υπαξιωματι-κών, δεκανέων, στρατιωτών;89

Οι απαντήσεις έρχονταν με αργό ρυθμό, αλλά αυτό, σύμφωνα με τον αδελφό του du Picq, οφειλόταν σε αδιαφο-ρία παρά σε κακοβουλία. Παρόλα αυτά, από τα μέσα του 1868 έως τις αρχές του 1869, ο du Picq έλαβε μερικές από τις περιγραφές που αναζητούσε. Αυτές βασίζονταν σε προσω-πικές εμπειρίες από τα πεδία μάχης της Second Empire και με-ρικές από αυτές αποδείχθηκαν σημαντικού ενδιαφέροντος.90 Συνέχισε να αναζητεί πληροφορίες από πρώτο χέρι μεταξύ των συμπολεμιστών του, αλλά θα ήταν υπερβολή να πού-με ότι αυτό ήταν απολύτως απαραίτητο γι’ αυτόν. Εκτός αυ-τού, οι θετικιστικές ιδέες, είχαν προ πολλού σχηματιστεί. Μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου το 1870, ήταν αφοσιωμένος στη συγγραφή του “Study on Battle”, το οποίο μετονομάστηκε σε “Modern Battle” μετά το θάνατό του. Μαζί με το “Ancient Battle”, αποτελούν μια συλλογή εξαιρετικού ύφους, αντιλη-πτικής δύναμης και αυθεντικότητας.

“Ο άνθρωπος δεν παίρνει μέρος σε μια μάχη για να πο-λεμήσει αλλά για να νικήσει. Κάνει τα πάντα για να αποφύ-γει το πρώτο και να πετύχει το δεύτερο”.91 Αυτή ήταν η κύρια 89 Battle Studies, 5-7.90 Εισαγωγική ύλη για το Battle Studies, σελ. xvi-xvii, 28. Για αποσπάσματα από μερικές από τις πιο λεπτομερείς και ενδιαφέρουσες περιγραφές, συμπεριλαμβανομένου του νέου ερωτηματολογίου του du Picq, τα οποία φυλάσσονταν από την οικογένεια του du Picq, βλ. ibid. 263-273. Βέβαια, ο du Picq συνέταξε το ερωτηματολόγιο για τη μελέτη της σύγχρονης μάχης το 1868, αφού είχε τελειώσει το ‘Ancient Battle’, και όχι αντιστρόφως, όπως η εβρισκόμενη σε σύγχυση χρονολογική σειρά του Possony φαίνεται να προτείνει: ‘Du Picq and Foch’, in Earle (ed.), Makers of Modern Strategy, 209. 91 Battle Studies, 43, 94.


68

θέση του du Picq. Ο άνθρωπος κυριαρχείται από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, μέσον του οποίου είναι ο φόβος. Συνε-πώς, μπορεί να παρακινηθεί ή να εξαναγκαστεί να πολεμή-σει για κάτι, καθώς η ίδια η μάχη από μόνη της είναι αφύσικη σε αυτόν.

Ο πρωτόγονος άνδρας σχεδόν ποτέ δεν πολεμά πρό-σωπο με πρόσωπο. Φτιάχνει μια ενέδρα με σκοπό να σκο-τώσει τον εχθρό του αιφνιδιάζοντάς τον. Εάν δεχθεί επίθεση υποχωρεί. Οι Άραβες στην Αλγερία αποτελούν ένα καλό πα-ράδειγμα αυτού.92 Μόνο οι πολιτισμένες κοινωνίες είναι αυτές που παράγουν μακρές, εξαντλητικές μάχες. Αυτό επιτυγχάνο-νταν με την επιβολή συλλογικών καθηκόντων και συνεκτικής οργάνωσης στην ανθρώπινη φύση. Αυτή είναι η λειτουργία της πειθαρχίας και της τακτικής. Δεν μπορούν να υπερνική-σουν την ανθρώπινη φύση, και οι μαζικοί σχηματισμοί έχουν πάντα την προδιάθεση να διαλύονται σε καταστάσεις πανι-κού, όμως όσο καλύτερα είναι σχεδιασμένοι τόσο καλύτερα είναι τα αποτελέσματα.93

Οι Έλληνες είχαν σημαντικές επιτυχίες στον τομέα αυτό, αλλά στην Αρχαιότητα αυτοί που υπερτερούσαν σε όλους τους άλλους ήταν οι Ρωμαίοι. Έδειξαν βαθιά κατανόηση της σημασίας του ηθικού, συνδυάζοντας αυστηρά πειθαρ-χία με επιδέξιες τακτικές. Η Ελληνική φάλαγγα ήταν ένας μαζι-κός σχηματισμός με μεγάλη τάξη, βασιζόμενος στην παρα-τήρηση ότι οι πίσω σειρές θα σπρώχνουν τις μπροστά στη μάχη και θα αντικαθιστούν τις απώλειες. Όμως η αλήθεια για το θέμα αυτό ήταν ότι οι βρισκόμενες τόσο κοντά στη μάχη πίσω σειρές, εκτίθονταν στην τρομερή ψυχολογική εξάντλη-ση της πρόσωπο με πρόσωπο σύγκρουσης, την οποία ο άν-θρωπος ελάχιστα αντέχει. Έτσι, εάν κάτι πήγαινε στραβά, ήταν οι πρώτοι που οπισθοχωρούσαν. Αντιστρόφως, οι Ρωμαίοι προστάτευαν τις εφεδρείες τους από την τρομερή ηθική κό-

92 Ibid. 43.93 Ibid. 47-9.

69


πωση της πρώτης γραμμής, τοποθετώντας τους σε επαρκή απόσταση από την αναταραχή της μάχης. Η Λεγεώνα αποτε-λείτο από τρεις ξεχωριστές γραμμές, με τα στρατεύματα των βετεράνων να περιμένουν ήρεμα στα μετόπισθεν. Αποσπα-σμένοι με αυτό τον τρόπο, μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε αρνητική εξέλιξη στην πρώτη γραμμή παρά να συμμετέχουν οι ίδιοι σ’ αυτή.94

Η μάχη κάτω από ένα πειθαρχημένο σχηματισμό ήταν το μυστικό των ελληνικών και ρωμαϊκών θριάμβων κατά των ασιατικών ορδών και των ρωμαϊκών νικών ενάντια στους φο-βερούς Γαλάτες και Γερμανούς, που ήταν περισσότερο πολε-μοχαρείς και πολυπληθέστεροι από ό,τι αυτοί. Ζώντας πριν από την εποχή της επικριτικής μελέτης των αρχαίων στρατι-ωτικών πηγών, η οποία έγινε κυρίως από τον Delbruck, ο du Picq δεν γνώριζε τη συχνά ανακριβή και υποκειμενική φύση των αριθμών που δίνονταν από τα αρχαία κείμενα αν και ήταν επιφυλακτικό για αυτούς της εποχής του.95 Έτσι, ήταν πε-πεισμένος ότι η αρχαία μάχη καταδείκνυε ότι η συλλογική συ-νοχή υπερείχε κατά πολύ της ατομικής ανδρείας αλλά και της μεγάλης αριθμητικής υπεροχής. Οι Ρωμαίοι νίκησαν επειδή σε ένα πειθαρχημένο σχηματισμό, η ανθρώπινη αποστροφή για μάχη αντισταθμίζονταν από το γεγονός ότι όλοι προστα-τεύονταν σωματικά και ηθικά από τους συμπολεμιστές τους.

Σχετικά με τη φύση της αρχαίας μάχης ο du Picq λέει, ότι κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης οι στρατιώτες πρόσεχαν να μην αποκοπούν από τους συντρόφους τους. Οι πρώτες γραμμές γι’ αυτό το λόγο σπάνια ανακατεύονταν και οι απώ-λειες σε αυτό το στάδιο δεν ήταν μεγάλες. Μόνο μια κατάρ-ρευση του ηθικού μπορούσε πραγματικά να κάνει ένα καλά δομημένο σχηματισμό να διασπασθεί. Και αυτό γιατί μια αιφ-νιδιαστική επίθεση, ειδικά στα πλευρά ή στα νώτα ενός στρα-τού, ήταν πάντα μια αποφασιστική ενέργεια, ανεξάρτητα από

94 Ibid. 50-4.95 Battle Studies, 134.


70

την αληθινή της ένταση. Προκαλούσε πανικό, και τελικά διά-λυση. Οι περικυκλωμένοι Ρωμαίοι στην Cannae, σχεδόν δι-πλάσιοι των Καρχηδόνιων αντιπάλων τους, άφησαν τα όπλα τους για αυτό ακριβώς τον λόγο.96 Υπάρχουν πολλά παρα-δείγματα στρατών ορκισμένων να νικήσουν ή να καταστρα-φούν, αλλά λίγοι από αυτούς κράτησαν τον όρκο τους. Οι Τριακόσιοι του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες θυσιάστηκαν για καλό σκοπό. Έρχεται μια στιγμή όπου ο τρόμος υπερισχύει, η πειθαρχία και η συνοχή εξασθενούν, και ο στρατός μεταμορ-φώνεται σε ένα τρομοκρατημένο όχλο που τρέχει να σωθεί.97 Εκείνη είναι η στιγμή που συμβαίνουν οι περισσότεροι θάνα-τοι. Αυτό εξηγεί το γιατί στις αρχαίες μάχες οι ηττημένοι είχαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες από ότι οι νικητές, οι απώλειες των οποίων ήταν συνήθως πολύ ελαφρές. Αντίστοιχα, αυτός ήταν ένας από τους λόγους για το ανίκητο ηθικό μάχης που είχαν στρατοί με μεγάλη ιστορία θριάμβων, ξέροντας ότι όχι μόνο ήταν ανίκητοι αλλά και άτρωτοι.98

Τα μαθήματα από την αρχαία μάχη ενίσχυσαν τη δε-σπόζουσα κληρονομιά της Αφρικανικής σχολής στο Γαλλι-κό στρατό, που πίστευε ότι διέλυσε τις ορδές των βαρβάρων με τη δύναμη της ανώτερης συνοχής, πειθαρχίας και τακτι-κής.99 Πράγματι, για τον du Picq η αρχαία μάχη ήταν το μέσο που αποκάλυψε τη φύση του ανθρώπου και τις αιτίες που τον έκαναν να πολεμά ενάντια σε αυτή. Ο σκοπός της εργασίας

96 Ibid. 81-5.97 Ibid. 94-5.98 Ibid. 99, 113. Du Picq’s analysis remarkably anticipated Victor D. Hanson’s insightful The Western Way of Warfare: Infantry Tactics in Classical Greece (Οξφόρδη, 1990). Πράγματι, η προσέγγισή του πρόλαβε όλη τη σύγχρονη σχολή συγγραφέων, οι οποίοι, όπως ο S. L. A. Marshall και ο John Keegan, επικεντρωνόντουσαν στην εμπειρία της μάχης και στην ατομική και ομαδική ψυχολογία. Βλ. Roger J. Spiller, ‘S. L. A. Marshall and the Ratio of Fire’, RUSI Journal (1988), 63-71. Συμπτωματικά, αυτό το άρθρο καταδεικνύει ότι, στην περίπτωση του Marshall επίσης, οι ιδέες του προχρονολόγησαν τις περίφημες έρευνές του, των οποίων ο επιστημονικός χαρακτήρας και τα συμπεράσματα, σε μεγάλο βαθμό, ήταν προκατασκευασμένα από τον ίδιο.99 Griffith, Military Thought in the French Army, 117-22.

71


ήταν να διαφωτίσει τη μελέτη των σύγχρονων τακτικών, πα-ρόλο που η σύγχρονη μάχη ήταν κατά πολύ διαφορετική, κα-θώς η εισαγωγή και τελειοποίηση των όπλων επέφεραν ση-μαντικές αλλαγές. Ο du Picq επεσήμανε το γεγονός ότι ενώ τα όπλα ήταν σαφώς πιο θανάσιμα από ό,τι στην Αρχαιότη-τα, οι απώλειες είχαν αναλογικά μειωθεί. Αφού, “ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει μέχρις ενός σημείου τον τρόμο”, κράτησε κάποιες αποστάσεις. Η μάχη διεξάγονταν πλέον από από-σταση. Σύμφωνα με τον du Picq, τα πυροβόλα έδωσαν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να δράσει σύμφωνα με τη φύση του και να αποφύγει όσο το δυνατόν περισσότερο μια πρό-σωπο με πρόσωπο αντιπαράθεση.100 Ακόμα περισσότερο, καθώς η σφαίρα δεν λάμβανε υπόψη την ανδρεία, και οι νι-κητές είχαν επίσης μεγάλες απώλειες και είχαν χάσει αυτό που μέχρι τότε ήταν διεγερτικό για την ηθική τους αντοχή. Την ίδια στιγμή, με την αυξανόμενη απόσταση μεταξύ των αντιμαχο-μένων δυνάμεων, η διακοπή της επαφής και η οπισθοχώρη-ση είχαν γίνει ευκολότερες και πιο δελεαστικές.101 Η ενίσχυση της πειθαρχίας, η διατήρηση του ελέγχου των διασκορπισμέ-νων ανδρών και η προτροπή τους για μάχη είχαν γίνει δυσκο-λότερα από ποτέ.

Το άμεσο πρόβλημα τώρα ήταν η ανακάλυψη της τακτι-κής που ήταν κατάλληλη στην εποχή των ακριβών και μεγά-λου βεληνεκούς οπισθογεμών τυφεκίων, όπως το Πρωσικό “needle gun” και το Γαλλικό “chassepot”. Ο du Picq πίστευε ότι οι ημέρες των πυκνών σχηματισμών είχαν περάσει. Συνε-χίζοντας τη μεγάλη δογματική αντιπαράθεση του 18ου αιώνα σχετικά με τη διάταξη μάχης και επίθεση σε φάλαγγα (ordre profound) και τη διάταξη μάχης και επίθεση σε παράταξη (or-dre mince), υποστήριξε ότι η πίστη στη δύναμη κρούσης της φάλαγγας ήταν πάντα μυθική και μηχανιστική. Η σωματική δύναμη, υποστήριξε, ήταν μόνο ένας όρος, αφού η πραγμα-τική επαφή και η δοξασμένη επίθεση με τις ξιφολόγχες μέχρι

100 Battle Studies, 112-14.101 Ibid. 99-100, 113.


72

τελικής πτώσης δεν συνέβαινε σχεδόν ποτέ. Το αποτέλεσμα της επίθεσης μιας φάλαγγας ήταν κυρίως ηθικό και η επίθε-ση ήταν επιτυχής μόνο εναντίον ενός διστακτικού εχθρού που διασπάσθηκε επειδή δεν άντεξε τη μάχη σώμα με σώμα. Όταν οι αμυνόμενοι διατήρησαν την ψυχραιμία και τη σταθερότητά τους, όπως έκαναν οι Βρετανοί στην Peninsula, οι επιτιθέμενοι ήταν αυτοί που δίσταζαν και οπισθοχωρούσαν πριν το ξεκί-νημα της πραγματικής επαφής.102 Με το σύγχρονο οπισθογε-μές τυφέκιο, υποστήριξε ο du Picq, η εφαρμογή σχηματισμών με βάθος τελικά καταδικάστηκε. Το ίδιο έγινε με τη γραμμή βά-θους δυο ανδρών, που χρησιμοποιούσε το ανακριβές πυρ με διαταγή. Στη θέση του, ο Γαλλικός στρατός όφειλε να υιο-θετήσει ένα ανοικτό σχηματισμό. Οι περισσότεροι στρατιώτες έπρεπε να διασκορπίζονται σε μια χαλαρή γραμμή ακροβο-λιστών, αφήνοντας μεγάλα διαστήματα μεταξύ τους, να εκ-μεταλλεύονται το ανάγλυφο του εδάφους εκτελώντας σκο-πευμένα πυρά κατά βούληση. Δυνατή εφεδρεία ήταν συγκε-ντρωμένη στα μετόπισθεν και η εύκολη στη διοίκηση φάλαγ-γα έπρεπε να χρησιμοποιείται μόνο για ελιγμούς.103 Τα μεγά-λης ταχυβολίας όπλα έδωσαν πλεονέκτημα στους αμυνόμε-νους και έκαναν την κίνηση κάτω από πυρά σχεδόν αδύνα-τη: “Αυτό είναι τόσο φανερό που μόνο ένας τρελός θα το αμ-φισβητούσε”. Για να επιτεθεί, ο στρατός έπρεπε να αναζητή-σει την κατάλληλη ευκαιρία και να προσπαθήσει να υπερκε-ράσει τον εχθρό ή να ελίσσεται εκτός της διαταξής του.104 Αυ-τές οι βαθιές γνώσεις ήταν παραπλήσιες με τη γενική γραμμή σκέψης του Moltke στα τέλη της δεκαετίας του 1850 και με τις πραγματικές τακτικές που χρησιμοποίησαν οι Πρώσοι μετά τις αρχικά μεγάλου κόστους επιθέσεις σε Γαλλικές οχυρωμέ-νες θέσεις στις πρώτες μάχες του πολέμου το 1870-1.

102 Battle Studies, 143-55.103 Ibid. 115, 160-75.104 Ibid. 155, 162, 180. Ο Du Picq απέτυχε, ωστόσο, να εκτιμήσει τη σημασία του αντικρίζοντος την πρόκληση, ιππικού. Όπως σχεδόν όλοι στην Ευρώπη, δεν πίστευε και εκείνος ότι η Αμερικανική εμπειρία από τις μεγάλης ακτίνας επιδρομές του ιππικού, θα μπορούσε να εφαρμοσθεί στην Ευρώπη: Ibid. 179-204.

73


Το μεγάλο αίνιγμα ήταν το κατά πόσο οι στρατιώτες, όταν αντιμετωπίσουν τον τρόμο του σύγχρονου πεδίου μά-χης, και ξεφύγουν από τον έλεγχο του διοικητή, θα έχουν τη διάθεση ή θα μπορούν να εξαναγκαστούν να πολεμήσουν. Σύμφωνα με τον du Picq, πολλά κατ’ ουσία ήδη κρύβονταν μέσα στο πεδίο της μάχης. Ποια ήταν η αξία ενός στρατού 200.000 ανδρών, εάν μόνο οι μισοί από αυτούς πολεμούν και οι άλλοι έχουν εξαφανιστεί σε πολλές κατευθύνσεις; Ήταν καλύτερο να έχεις 100.000 άνδρες στους οποίους μπορού-σες να βασιστείς. Ο Gideon, έγραψε ο du Picq, προτίμησε τους 300 που ήξερε ότι θα πολεμήσουν παρά τους 30.000 που έστειλε πίσω. Ο Ναπολέον ήταν αυτός που δημιούργη-σε τη λάθος θεωρία των “μεγάλων ταγμάτων”, και ήταν ο μό-νος υπεύθυνος για την ολοκληρωτική ενασχόληση με τους αριθμούς. Στη σύγχρονη μάχη, περισσότερο από ό,τι στο πα-ρελθόν, απαιτείται ένας αξιόπιστος στρατός με υψηλό ηθικό και αυτό επιτυγχάνεται με την πειθαρχία, την εκπαίδευση και το πνεύμα Μονάδος/ esprit de corps, που αποκτάται με την εμπειρία.105

Όπως έχει ήδη τονισθεί, όλα αυτά ήταν μια άμεση απά-ντηση στην πρόκληση των Πρωσικών μαζικών στρατών και στην αμφιλεγόμενη αναμόρφωση του Στρατάρχη Niel. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για τις προτιμήσεις του du Picq. Όταν ολοκλήρωσε το “Ancient Battle”, το οποίο βασίστηκε σε μια λανθασμένη εκτίμηση των μεγεθών στην Αρχαιότητα, αναρωτήθηκε εάν ένας μικρός συνεκτικός στρατός θα μπο-ρούσε ακόμα και στις μέρες του να έχει το πάνω χέρι ένα-ντι ενός μεγάλου.106 Αργότερα όμως παραιτήθηκε της ιδέας, μιας και η Γαλλία δεν είχε άλλη επιλογή παρά να δημιουργή-σει ένα μεγάλο στρατό.107 Το πρόβλημα ήταν ότι ο συμβιβα-στικός μετασχηματισμός του Niel δεν επρόκειτο να εφοδιά-σει τη Γαλλία με ένα τέτοιο στρατό. Αυτό ήταν το στοιχείο που

105 Ibid. 106, 11, 121, 131-3.106 Ibid. 105-6.107 Βλ., ibid. 230.


74

περιέπλεξε τα πράγματα στην προ του 1870 αντιπαράθεση στη Γαλλία. Ο du Picq συμμεριζόταν τον καθολικό σκεπτικι-σμό που υπήρχε στον στρατό σχετικά με τον προτεινόμενο μετασχηματισμό. “Η προτεινόμενη οργάνωση”, έγραψε, “θα μας αποφέρει 400.000 καλούς στρατιώτες. Αλλά η εφεδρεία μας θα είναι χωρίς συνοχή εάν πειραματιζόμαστε με την ορ-γάνωσή της την παραμονή της μάχης”.108 Το “δεύτερο τμή-μα” των νεοσύλλεκτων, που υπηρετούσε μόνο για πέντε μή-νες πριν περάσει στην εφεδρεία, ήταν αμφιβόλου στρατιωτι-κής αξίας, ενώ η Garde mobile ήταν πρακτικά άχρηστη. Και τα δυο δεν ήταν καθόλου συγκρίσιμα με τη πρωσική εφεδρεία και τη Landwehr, και ο du Picq το επεσήμανε γρήγορα. Οι με-ταρρυθμίσεις του βασιλιά William στην Πρωσία ήταν σταθε-ρές. “Οι Πρώσοι κατέκτησαν την Sadowa με εκπαιδευμένους στρατιώτες, ενωμένους, μαθημένους στην πειθαρχία. Τέτοιοι στρατιώτες μπορούν να γίνουν σε τρία με τέσσερα χρόνια από τώρα”.109 Ο πρωσικός στρατός ήταν κάτι πολύ διαφο-ρετικό από μια ακανόνιστη μάζα. “Ένας στρατός δεν είναι πραγματικά δυνατός εκτός και αν σχηματίστηκε από ένα κοι-νωνικό θεσμό”.110

Από την εποχή του Διαφωτισμού, κάθε στρατιωτικός αναλυτής στη Γαλλία ήξερε ότι οι στρατιωτικοί θεσμοί ήταν κατά μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα φυλετικών διαφορών και κοινωνικών θεσμών. Τονίζοντας τέτοια εθνικά χαρακτηριστι-κά, όπως ο Γαλλικός ενθουσιασμός και η ανησυχία, η Βρε-τανική ηρεμία και ο συντηρητισμός, η Γερμανική ομαδική πει-θαρχία και η τάξη, ο du Picq επαναλάμβανε απόψεις ενός αι-ώνα πριν, που επικρατούσαν όχι μόνο στη Γαλλία αλλά σε

108 Ibid. 131: Συγκρ. Π.χ., με , Marshal Random, τον Υπουργό Πολέμου: ‘Αυτή (η προτεινόμενη οργάνωση) θα μας δώσει μόνο αποτελέσματα. Αυτό που χρειαζόμαστε, είναι στρατιώτες.’, αναφερθέν στο The Franco-Prussian War, 32.του Howard.109 Battle Studies, 217, 131; also 132.110 Ibid. 222.

75


όλη την Ευρώπη.111 Οι ιδέες του σχετικά με τις σύγχρονες εξε-λίξεις στην ευρωπαϊκή κοινωνία και πολιτική και η σχέση τους με τον πόλεμο ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστικές για την εποχή. Όπως και όλοι οι υποστηρικτές όλων των τάσεων που είχαν τις ρίζες τους στο Διαφωτισμό, πίστευε ότι οι παραδοσιακές κοινωνίες εκτιμούσαν τις στρατιωτικές αρετές και ότι οι αρι-στοκράτες ήταν εκ φύσεως φιλοπόλεμοι και δρούσαν ως πα-ρακινητές του πολέμου. “Η ειρήνη φέρνει το θάνατο στην αρι-στοκρατία”, έγραψε. “Συνεπώς οι ευγενείς δεν την επιθυμούν και προκαλούν αντιζηλίες μεταξύ των ανθρώπων, αντιζηλίες που από μόνες τους καθιστούν ηγέτες στον πόλεμο, και συνε-πώς ηγέτες στην ειρήνη”.112 Όπως ο Renan στο “La Reforme intellectuelle et morale de la France” (1871), o du Picq υπο-στήριξε ότι με την πρόοδο της κοινωνίας και των δημοκρα-τικών θεσμών, το στρατιωτικό πνεύμα ξεθώριαζε: «αυτός εί-ναι ο λόγος που το στρατιωτικό πνεύμα είναι νεκρό στη Γαλ-λία». Από στρατιωτική άποψη αυτό δημιουργούσε ένα πρό-βλημα. Περικυκλωμένη από τις αριστοκρατικές κοινωνίες της Πρωσίας, Αυστρίας και Ρωσίας, η Γαλλία ήταν σε μειονεκτι-κή θέση.113 Όπως πολλοί μετα-Επαναστατικοί Ευρωπαίοι, σε οποιοδήποτε σημείο του πολιτικού φάσματος, ο du Picq ήταν πεπεισμένος ότι η ιστορική τάση προς τη δημοκρατία ήταν καθολική και ασταμάτητη. Αλλά αντίθετα με τους Tocqueville και Thiers, δεν την είδε μοιρολατρικά, ο δε σκοπός της δημο-κρατίας συμβάδιζε με τα Γαλλικά συμφέροντα. Με την Επα-ναστατική Γαλλία νικημένη, η δημοκρατία αναλαμβάνει δρά-ση σε όλη την Ευρώπη…Η πρόοδος είναι αργή αλλά πιο σί-γουρη από το άμεσο αποτέλεσμα του πολέμου και την οποία οι εμφανιζόμενες έριδες σταματούν προσωρινά…Έτσι είμα-στε πιο κοντά στο θρίαμβο της δημοκρατίας από ότι εάν ήμα-σταν νικητές.114

111 Βλ., for example, ibid. 40, 129, 223.112 Battle Studies, 216-17.113 Ibid. 217-21.114 Ibid. 218.


76

Ήταν μόνο θέμα χρόνου “μέχρι τα κράτη της Ρωσίας, Αυστρίας και Πρωσίας να γίνουν δημοκρατικές κοινωνίες, όπως το δικό μας”.115

Στο μεταξύ, η κυβερνούσα τάξη πάλευε να διατηρήσει την υπεροχή της. Η ανάλυση του du Picq για τα γεγονότα της δεκαετίας στην Πρωσία είναι ιδιαίτερα λεπτομερείς, αν και όχι απόλυτα αυθεντική. “Ο βασιλιάς και οι ευγενείς της Πρω-σίας, απειλούμενοι από τη δημοκρατία, έπρεπε να αλλάξουν το πάθος για ισότητα στο λαό τους σε πάθος για κατάκτη-ση άλλων εθνών…Το κατάφεραν. Αναγκάστηκαν να συνεχί-σουν με το παρόν σύστημα”. Χρησιμοποιώντας δόγματα του Machiavelli, ξεσήκωσαν τον Γερμανικό υπερεθνικισμό.116 Μια ακόμα μεγάλη απειλή και η οποία αποτελούσε τον κυριότε-ρο εχθρό της Γαλλίας και όλων των προοδευτικών δυνάμεων της Ευρώπης, ήταν ο τσαρισμός, ο οποίος μόλις πρόσφατα είχε δημιουργήσει ένα κύμα αγανάκτησης στη Δύση με την αι-ματηρή καταστολή της πολωνικής εξέγερσης το 1863. Ο τσα-ρισμός, “απαιτεί μια σταυροφορία που θα σήμαινε την επι-στροφή της Ρωσίας και της απολίτιστης σλαβικής φυλής”.117

“Η Γαλλική δημοκρατία δικαιωματικά επιθυμεί να επιβιώ-σει”, γράφει ο du Picq.118 Και αφού η Γαλλία δε μπορεί πλέ-ον να βασίζεται στο στρατιωτικό πνεύμα μιας κοινωνικής τά-ξης πολεμιστών, πρέπει να συνθέσει το στρατό της στη μόνη βάση που μετρά σε μια εμπορική κοινωνία. “Η καλή αμοι-βή θεμελιώνει την κοινωνική θέση σε μια δημοκρατία…Ο Μ. Guizot λέει: “Πλουτίστε”. Οι υπάρχουσες συνθήκες πρέπει να αλλάξουν και οι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί πρέπει να αμεί-βονται καλά.119 Επιπρόσθετα, οι αξιωματικοί δεν πρέπει να

115 Ibid. 221116 Ibid. 217, 221-2.117 Ibid. 222.118 Ibid. 218.119 Ibid. 218; this was the common argument in the army; cf. Griffith, Military Thought in the French Army, 15.

77


εμπλέκονται με πολύ μελέτη και εργασία. Ο ελεύθερος χρόνος σε περίοδο ειρήνης είναι ένα από τα κυριότερα θέλγητρα του στρατιωτικού επαγγέλματος. Ενώ φωνές στη Γαλλία ζητού-σαν τη μίμηση της Πρωσικής υπεροχής, ο du Picq ήταν εξί-σου αντίθετος με την ιδέα της εντατικής στρατιωτικής εκπαί-δευσης και με τους υπέρμετρα θεωρητικά μορφωμένους των γενικών επιτελείων.120

Η συντριπτική ήττα στον πόλεμο του 1870-1 (στον οποί-ον σκοτώθηκε ο Ardant du Picq) προκάλεσε μεγάλο ιδεολο-γικό αναβρασμό στους Γάλλους στρατιωτικούς και οδήγησε σε μια αξιοσημείωτη ιδεολογική αναγέννηση. Αντίθετα όμως με την κοινή πεποίθηση, το έργο του du Picq δεν είχε καμιά επιρροή σε αυτή την εξέλιξη. Τα “Ancient Battle” και “Modern Battle” εκδόθηκαν μετά το θάνατό του σε δυο επιτυχημένες εκδόσεις του “Bulletin de la Reunion des officiers” (1876-7), ακολουθούμενα από την πρώτη έκδοση σε μορφή βιβλίου του “Etudes sur le combat” το 1880. Παρόλα αυτά, αυτές οι άσημες εκδόσεις δεν είχαν σημαντικό αντίκτυπο. Ένας σύγ-χρονος σχολιαστής, αναμένοντας να βρει στοιχεία για μια άποψη που όλοι θεωρούν δεδομένη, πρόσφατα το παρατή-ρησε με έκπληξη.121 Η πραγματική αλήθεια είναι ότι ο du Picq και το έργο του δεν αναφέρονται από κανένα μεγάλο αντι-πρόσωπο της νέας Γαλλικής στρατιωτικής σχολής που ανα-δύθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1880, όπως ήταν οι Mail-lard, Cardot, Gilbert, Bonnal, Langlois, και ο νεαρός Foch. Επίσης δεν αναφέρονται ούτε στην εκτεταμένη έρευνα του E. Guillon σχετικά με τη Γαλλική στρατιωτική λογοτεχνία, που εκ-δόθηκε το 1898.122 Κριτικές της δεύτερης έκδοσης του “Battle Studies” (1903) αφήνουν την εντύπωση ότι το έργο ήταν, για

120 Battle Studies, 219, 212. Howard, The Franco-Prussian War, 38. On the French staff-corps, its isolation from, and tense relationship with, the officers of the line see Griffith, Military Thought in the French Army.121 Joseph Arnold, ‘French Tactical Doctrine’, 62.122 Guillon, Ecrivains militaires.


78

όλους τους πρακτικούς σκοπούς, καινούργιο.123 Πράγματι, το έργο του du Picq έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές μετά τη δημοσί-ευση της δεύτερης έκδοσης ακριβώς γιατί η έμφασή του στις ηθικές δυνάμεις μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυ-ση των ήδη υπαρχουσών και ισχυρών τάσεων που είχαν ανα-πτυχθεί ανεξάρτητα τα προηγούμενα 15 χρόνια.

Οι λόγοι για την ξαφνική αποδοχή των απόψεων του du Picq μετά το 1903, θα αναλυθούν στο Κεφάλαιο 3. Είναι γε-γονός, ότι η δεύτερη έκδοση του “Battle Studies” είχε άμεσο αντίκτυπο και έγινε ένα κλασικό έργο. Το βιβλίο επανεκδόθη-κε πέντε φορές μέχρι το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέ-μου. Αναφερόταν από όλους, τόσο τις παλαιότερες όσο και τις νεότερες γενιές Γάλλων στρατιωτικών συγγραφέων. Πα-ρόλο που ο du Picq είχε πιστέψει ότι η δύναμη της άμυνας αυ-ξανόταν, είχε απορρίψει τους πυκνούς σχηματισμούς και τις επιθέσεις με την ξιφολόγχη και δεν είχε ποτέ υποστηρίξει την υπερβολική επίθεση / offensive a’ outrance. Η ψυχολογική και ηθική διδασκαλία του, παρά ταύτα αποτέλεσε μια από τις κυριότερες πηγές έμπνευσης για τους “Νεότουρκους / Young Turks” στο Γαλλικό Γενικό Επιτελείο, το οποίο υποστήριξε την επιθετική τακτική στη δεκαετία πριν τον πόλεμο.

Όμως, μεταγενέστεροι σχολιαστές και ιστορικοί, οι οποί-οι έτειναν να μπερδεύουν τις απόψεις των “Young Turks” και της επιθετικής σχολής με αυτές των προγενέστερων που στη-ρίζονταν στους Clausewitz και Ναπολέοντα, λανθασμένα προέκτειναν την επιρροή του du Picq και στην πρώτη, άση-μη, έκδοση του έργου του. Το 1912 μια έρευνα στρατιωτικής λογοτεχνίας επεσήμανε ότι οι ιδέες, που ο Cardot είχε ξεκινή-σει να διδάσκει στο “Ecole de guerre” το 1885, είχαν αρχικά συζητηθεί από τον du Picq. Καμία αξίωση για ιστορικούς δε-σμούς μεταξύ των δυο δεν έγινε παρόλα αυτά.124 Ωστόσο,

123 Βλ., for example, Pierre Lehautcourt, ‘Le Colonel Ardant du Picq’, LA Revenue de Paris (May-June 1904), 347-66.124 Jean Dany, ‘LA Litterature militaire d’aujourd’hui’, ibid. (Mar.-Apr. 1912), 612.

79


βασιζόμενη σε αυτό το έργο, η πρωτοποριακή μελέτη στα Αγγλικά του Irvine για τις Γαλλικές στρατιωτικές ιδέες (1942), ήδη συσχέτισε την εμφάνιση της πρώτης έκδοσης του “Battle Studies” το 1880 με την εμφάνιση του νέου κύματος στη Γαλ-λική στρατιωτική σκέψη στα μέσα της δεκαετίας του 1880.125 Αυτή η άποψη είναι ευρέως αποδεκτή από τότε και μετά, αν και κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν εμφανίστηκε ποτέ. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί εξαπλώθηκε και τελικά εδραιώ-θηκε. Η χρονολογική εγγύτητα και η προφανής ομοιότητα με-ταξύ των Clausewitz και du Picq για την έμφαση στο ηθικό, συνετέλεσε στο να καταστεί το λάθος σχεδόν φυσικό.

Η “σχέση του du Picq” έγινε ιδιαίτερα σημαντική και ενδι-αφέρουσα σε σχέση με τον Ferdinand Foch. Όπως θα δού-με, η στρατιωτική σκέψη του Foch σχηματίστηκε κατά τη δι-άρκεια της διδασκαλίας του στη “Σχολή Πολέμου /Ecole de guerre” (1894-1900) και αποτελείτο πλήρως από τις ιδέες που είχαν αναπτύξει παλαιότεροι συνάδελφοί του στη σχολή, τη δεκαετία πριν την άφιξή του. Όμως, ο Foch ήταν ο μόνος από αυτή την εξαίρετη ομάδα καθηγητών, που ήταν εν ενεργεία, μόλις ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Έτσι, εξαιτίας της συνεχόμενης παρουσίας του, ο προ του 1914 ρόλος του ξε-πέρασε κάθε όριο και έγινε θέμα μεγάλου ενδιαφέροντος. Ήταν οι απλοί και γεμάτοι ενθουσιασμό μεταφραστές και εκ-δότες της αμερικανικής έκδοσης του “Battle Studies” (1921) που παρουσίασαν τον du Picq ως τον πνευματικό δάσκαλο της νέας Γαλλικής σχολής, με διοικητή τον Στρατάρχη Foch, που είχε μόλις οδηγήσει τους συμμάχους στο θρίαμβο στο Μεγάλο Πόλεμο. Παρακάλεσαν για ένα εισαγωγικό συγχαρη-τήριο γράμμα από τον Foch, το οποίο ήταν στην πραγματικό-τητα σύντομο και τυπικό, και επιπλέον δεν έκαναν καμία μνεία στον du Picq.126 Ωστόσο, η εικόνα που δημιούργησαν έγινε

125 Dallas Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, Journal of the American Military Institute, 4 (1942), 151.126 Frank Simonds, Colonel John Greely, and Major Robert Cotton in the introductory material to Battle Studies, pp. v-xii.


80

αποδεκτή, και έλαβε ακαδημαϊκή αναγνώριση, από το επίση-μο και ευρέως αναγνωσμένο “Makers of Modern Strategy” του E. M. Earle (1943), το οποίο απρόσεκτα, πιο περιορισμένα όμως, συνένωσε τους du Picq και Foch υπό τον όρο “Γαλλι-κή Σχολή”.127 Η λάθος εντύπωση δημιουργήθηκε ξανά κυρίως διαμέσου υπαινιγμών, αφού δεν υπήρχαν πραγματικά στοι-χεία. Αλλά ήταν επίσης και η ανεπίσημη επισήμανση που έγι-νε από τους αμερικανούς εκδότες, που ήθελαν να τονίσουν τη σημασία του du Picq, ότι το βιβλίο του αναφέρονταν σε έργα όπως το φημισμένο “The Principles of War” του Foch, το οποίο είχε μεταφραστεί στα Αγγλικά ένα χρόνο πριν. Στην πραγματικότητα καμία τέτοια αναφορά δεν υπάρχει. Ο Foch, διάσημος για τις αναφορές σε άλλους στα έργα του, μνημο-νεύει όλους εκτός από τον du Picq.128 Το βιβλίο του, που εκδό-θηκε το 1903, περιείχε τις διαλέξεις του στο Ecole de guerre με-ρικά χρόνια πριν, τότε που κανένας δεν γνώριζε τον du Picq.

Πράγματι, οι ρίζες της Γαλλικής σχολής, συμπεριλαμβα-νομένης της διδασκαλίας του Foch, βρίσκονται αλλού. Δεκα-πέντε χρόνια μετά την ήττα του 1870-1, η κύρια επιρροή προ-ήλθε από την άλλη μεριά των γερμανικών συνόρων. Εισήγα-γε μια εντελώς νέα στρατιωτική θεώρηση, η οποία αντικατέ-στησε την παραδοσιακή αντίληψη και θετικιστική γνώμη, που συγγραφείς όπως οι Lewal, Berthaut, Jung, Derrecagaix, Pierron συνέχιζαν να προτείνουν μετά το 1871.

Μόνο στη Γερμανία η αντίδραση ενάντια στο Διαφωτι-σμό ήταν τόσο βαθιά ώστε να επηρεάσει τη στρατιωτική θε-ωρία αποφασιστικά και να παράγει μια νέα αντίληψη για τη φύση της. Ο Berenhorst και αργότερα, μαθητές του Scharn-horst, όπως οι Ruhle von Lilienstern, Lossau και πάνω από όλους ο Clausewitz, οι οποίοι στα πρώτα τους χρόνια μελέ-τησαν τη Ρομαντική επανάσταση, απέρριψαν δίχως δεύτε-

127 Stefan Possony and Etienne Mantoux, ‘Du Picq and Foch: The French School’, in Earle (ed.), Makers of Modern Strategy, esp. 218.128 Introductory material to Battle Studies, p. xiii.

81


ρη σκέψη αυτό που θεωρούσαν ως αφαιρέσεις του Διαφω-τισμού. Απαιτούσαν μια πιο κατανοητή θεωρία πολέμου, η οποία θα αντανακλούσε την ποικιλία της ανθρώπινης πραγ-ματικότητας και θα έδινε έμφαση στη δημιουργική ιδιοφυΐα, στις ηθικές δυνάμεις και στους παράγοντες της αβεβαιότη-τας και της τύχης. Ακόμα και εδώ, παρόλα αυτά, η νέα αντί-ληψη της στρατιωτικής θεωρίας δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας συμβιβασμός στην κυριαρχία της στρατιωτικής σχολής του Διαφωτισμού. Η γενική ιδεολογική μάχη στη Γερμανία με-ταξύ της κληρονομιάς του Διαφωτισμού και αυτού που ολο-ένα και περισσότερο αποτελούσε ένα ξεχωριστό Γερμανικό Κίνημα ήταν ακόμα μακριά από το να είναι σε θέση να δώ-σει βάσιμα συμπεράσματα. Επιπλέον, στο στρατιωτικό πεδίο πιο συγκεκριμένα, η θεωρητική κληρονομιά του Διαφωτισμού ήταν στενά συνδεδεμένη με ένα από τα λίγα χρήσιμα εργα-λεία ανάλυσης του επαγγέλματος, τη λογική των επιχειρήσε-ων, ειδικότερα στην ανανεωμένη διατύπωση από τους Ναπο-λέοντα και Jomini.

Έτσι, ακόμα και κατά τη διάρκεια της ακμής του Ρομαντι-σμού, μερικοί συνεργάτες του Clausewitz στην Πρωσία, όπως οι Decker και Valentini, παραποιούσαν τις θεωρίες των Bu-low, Wagner και Archduke Charles.129 Αυτή ήταν σίγουρα η κατάσταση στα μικρότερα γερμανικά κρατίδια, τα οποία είχαν πολύ λιγότερο επηρεασθεί από το ιδεολογικό κύμα το οποίο επηρέασε τόσο βαθιά μεγάλα κομμάτια της Πρωσικής πνευ-ματικής και πολιτικής ελίτ στο ξεκίνημα του 19ου αιώνα.130 Από

129 Decker, Kriegfuhrung and Grundzuge der praktischen Strategie (2nd edn., Βερολίνο, 1841). Ο Decker ήταν εκπαιδευτής στην Allgemeine Kriegsschule όταν ο Clausewitz ήταν διευθυντής. Για τη στάση του ενός προς τον άλλο, βλ. Peter Paret, Clausewitz and the State (Οξφόρδη, 1976), 313-14. Georg Wilhelm von Valentini, Die Lehre vom Krieg (2nd edn., Βερολίνο, 1833. Υπήρχε μια αμοιβαία αντιπάθεια μεταξύ του Valentini και των μεταρρυθμιστών , συμπεριλαμβανομένου του Clausewitz: Paret, Clausewitz and the State, 192. Τόσο ο Valentini όσο και ο Decker ήταν δημιουργικοί και επιτυχημένοι συγγραφείς, γνωστοί κυρίως από τις εργασίες τους στο ‘little war’.130 See, for example J. von Theobald, Die Kunst der groβen Kriegs operationen nach den besten Quellen frey bearbeitet (Stuttgart, 1820).


82

τη δεκαετία του 1840, καθώς ο Jomini ξεπερνούσε τις προ-σβολές και την κριτική και μετέτρεπε την πρώτη επιτυχία του σε μια Ευρωπαϊκή υπεροχή με την έκδοση του “Summary of the Art of War” (1837), ήταν οι τολμηρές, Ναπολεόντειες θεωρίες του, που κυριαρχούσαν στο προσκήνιο. Μετά από μια χαρα-κτηριστικά Γερμανική θεμελιώδη ανάλυση, αυτές συνοψίστη-καν συμπαγώς από τον Wilhelm von Willisen στο “Theory of Great War” (1840) : “χρησιμοποίησε δύναμη κατά της αδυ-ναμίας, το μέτωπο ενάντια στα πλευρά, τη μάζα ενάντια στο εκτεταμένο μέτωπο”. Ο Napoleon είχε υποδείξει το πώς αυτό πραγματοποιείται: “το μυστικό της νίκης βρίσκεται στο μυστι-κό των επικοινωνιών“.131

Η καριέρα του Willisen κινδύνευσε όταν, το 1850, απέτυ-χε να υπερασπιστεί το Schleswig-Holstein εκ μέρους της Γερ-μανικής Ομοσπονδίας ενάντια στο Δανέζικο στρατό. Το βι-βλίο του όμως, βασισμένο σε διαλέξεις του στο Kriegsschule, ήταν αποδεκτό τόσο στην Πρωσία όσο και στο εξωτερικό. Το 1866, σχολιάζοντας την εξέλιξη της εκστρατείας στη Βοημία, μόλις που έκρυψε την αγανάκτησή του για την στρατηγική του Moltke περί αποκεντρωμένων δυνάμεων, η οποία παρέ-βαινε το χρυσό κανόνα του Jomini. “Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί για τις κινήσεις που γίνονται τώρα”, έγραψε, “είναι ότι διορθώνουν το χειρότερο λάθος, που θα μπορούσε να είχε γίνει, τη διασπορά των δυνάμεων σε δυο ξεχωριστά τμήμα-τα”.132

Ένας οπαδός ήταν ο Wilhelm Rustow (1821-78), ο πιο παραγωγικός στρατιωτικός ακαδημαϊκός στην Ευρώπη μετά το 1850 και ένας άνδρας με ασυνήθιστη βιογραφία, του οποί-

131 Karl Wilhelm von Willisen, Theorie des groβen Krieges (Berlin, 1840), 81, 76, and also 105. On Willisen see R. von Caemmerer, The Development of Strategical Science during the 19th Century (London, 1905), 131-56.132 Quoted by F. E. Whitton, Moltke (London, 1921), 119. Willisen also opposed the adoption of the ‘needle gun’ by the Prussian Army: Dennis Showlter, Railroads anf Rifles: Soldiers, Technology and the Unification of Germany (Hamden, Conn., 1975), 90, 97-8.

83


ου η σημασία ξεπέρασε τα στρατιωτικά όρια. Ο Rustow ήταν υπολοχαγός μηχανικού στον πρωσικό στρατό όταν ξέσπα-σε η επανάσταση του 1848. Όπως ο Heinrich von Bulow κατά τη διάρκεια μιας πρώτης επαναστατικής κρίσεως, αυτός ήταν αντίθετος στο πρωσικό πολιτικό και κοινωνικό σύστημα.133 Πι-στός δημοκρατικός, ήταν ένας από τους λίγους Πρώσους αξιωματικούς που ανοικτά τάχθηκαν υπέρ της επανάστασης, μιλώντας και γράφοντας υπέρ της αντικατάστασης του τακτι-κού στρατού, συμβόλου του απολυταρχισμού και καθρέπτη του ταξικού συστήματος, από ένα πραγματικά λαϊκό στρα-τό.134

Όταν ο στρατός τελικά έβαλε τέλος στην επανάσταση, ο Rustow αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να φύγει από την Πρωσία. Εγκαταστάθηκε στην Ελβετία και έγινε ανεξάρτητος στρατιωτικός συγγραφέας, εκδίδοντας περισσότερα από 24 βιβλία πάνω σε όλους τους τομείς του στρατιωτικού επαγ-γέλματος. Έγραψε μερικές ακαδημαϊκές στρατιωτικές ιστο-ρίες, επιστημονικές μελέτες αρχαίων πολέμων (σε συνεργα-σία με τον H. Kochly, καθηγητή της κλασικής εποχής στη Ζυ-ρίχη), ιστορίες εκστρατειών όλων των πολέμων της εποχής του και δοκίμια, που αφορούσαν στην οχυρωματική τέχνη. Το 1860 κατατάχθηκε στο πλευρό του Garibaldi και υπηρέτη-σε στη θέση του αρχηγού του επιτελείου του με το βαθμό του υποστράτηγου, στη διάσημη εκστρατεία απελευθέρωσης σε όλη την έκταση του “Kingdom of the Two Sicilies”.135 Μετά την

133 Rustow was co-editor of Bulow’s Militarische und vermischte Schriften (Leipzig, 1853).134 Wilhelm Rustow, Der Deutche Militarstaat, vor und wahrend der Revolution (Konigsberg, 1850), Ανατυπωμένο με μια συνοπτική βιογραφική εισαγωγή από τον G. Oestreich, (Osnabruck, 1971). Κατά τη διάρκεια της συνταγματικής κρίσης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 ο Rustow ήταν και πάλι έντονα εμπλακεί στην εκστρατεία κατά της υποταγής του Landwehr, του λαϊκού στρατού, στον τακτικό στρατό του Junker. Έγραψε αρκετά φυλλάδια με αυτό το θέμα, το 1862-3.135 Βλ. την περιγραφή του Rustow από το πεδίο της μάχης, ‘Die Brigade Milano’, στο Demokratische Studien του Ludwig Walesrode (ed.) (Αμβούργο, 1860), σε συνεργασία με μερικά από τα πιο διάσημα ονόματα του Γερμανικού και Ευρωπαϊκού ριζοσπαστισμού. Επισκέπτες στο αρχηγείο του Garibaldi ήταν, μεταξύ


84

επιστροφή του στην Ελβετία, έγινε δεκτός στο Ελβετικό Γενικό Επιτελείο με το βαθμό του συνταγματάρχη και δίδαξε στρατι-ωτική ιστορία για λίγο καιρό στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης.136

Ο Rustow είχε βαθιά αντίληψη του τρόπου που διαμορ-φώνεται ο πόλεμος σε όλη την ιστορία από πολιτικές και κοι-νωνικές συνθήκες. Αυτό δεν θα πρέπει να αποδοθεί στενά σε μια πνευματική κληρονομιά από τον Clausewitz ή τον Wil-lisen και τον Jomini, παρόλο που είχε επηρεαστεί από τα γρα-πτά και των δυο υπό αυτή την άποψη .137 Όλα εξέφραζαν τον ιστορικισμό του 19ου αιώνα, ο οποίος δέσποζε στην εποχή των κοινωνικών μετασχηματισμών και επαναστατικών αλλα-γών. Μια βαθιά ιστορική προσέγγιση χαρακτηρίζει το υπέρο-χο έργο του “Generalship in the Nineteenth Century” (1857), που εντοπίζει την εξέλιξη στη στρατιωτική πρακτική και θεω-ρία από την εποχή της απολυτοκρατίας έως τον Ρομαντισμό και την Αποκατάσταση. Ότι το βιβλίο δεν έτυχε της κατάλλη-λης προσοχής οφείλεται στη θέση που είχε ο Rustow, όντας παρείσακτος τόσο στη στρατιωτική όσο και στην ακαδημα-ϊκή κοινότητα. Το “History of Infantry” (1857) ήταν αυτό που αρχικά τράβηξε το ενδιαφέρον του Delbruck για τη στρατιωτι-κή θεωρία και οδήγησε στο μετέπειτα μνημειώδες έργο ζωής, το οποίο ενσωμάτωσε τη στρατιωτική θεωρία στη Γερμανική

άλλων, ο Lassalle και ο επαναστατικός ποιητής Georges Herwegh. Συμπτωματικά, ο Rustow έπεξε αργότερα αποφασιστικό ρόλο στην πρόκληση θανάτου στον Lassalle, όταν, για ρομαντικούς λόγους, τον παρέσυρε σε μονομαχία, όπου και σκοτώθηκε: Schlomo NA’aman, Lassalle (Αμβούργο, 1970), 763-84.136 For Rustow see also the preface to the English adition of his book The War for the Rhine Frontier 1870 (3 vols., London, 1871); Marcel Herwegh’s Guillaume Rustow: Un grand soldat, un grand caractere (Paris, 1935); see also two unpublished codtoral dissertations: R. von Steiger, ‘Der Rustow Prozeβ 1848-1850’ (Nberne, 1937); P. Wiede, ‘Wilhelm Rustow’ (Munich, 1958).137 Βλ. Rustow, Der Krieg und seine Mittel (Leipzig, 1857), bk. 1, 13-124; και ιδ. Die Feldherrkunst des neunzehnten Jahrhunderts (2 Τόμοι, Ζυρίχη, 1857), i. 5-43, 505-66. Εδώ(σελ. 506) έκανε την περίφημη παρατήρησή του ‘ Ο Clausewitz μνημονεύεται πολύ, αλλά διαβάζεται λίγο’. Αυτός ο ίδιος είχε μικρή εκτίμηση για τον Clausewitz.

85


Ιστορική γνώση.138

Όμως, η οικουμενική άποψή του, έθεσε όρια στην ιστο-ρική προσέγγιση του Rustow. Όπως έχουμε δει, από το μέσο του 19ου αιώνα, οι μαθητές του Jomini αντιμετώπιζαν παντού το ίδιο πρόβλημα, καθώς το τυφέκιο και ο σιδηρόδρομος απειλούσαν να φέρουν επανάσταση, τόσο στην τακτική όσο και στη στρατηγική. Γράφοντας το 1857, ο Rustow υποστή-ριξε ότι οι αρχές της τέχνης του πολέμου ήταν αιώνιες, τρο-ποποιημένες μόνο ως προς τη μορφή που παίρνουν, και ότι το τυφέκιο δε θα επιφέρει θεμελιώδεις αλλαγές στην τακτική και σίγουρα όχι στη στρατηγική, όπου οι αρχές του Ναπο-λέοντα δεν μπορούσαν να εκτοπιστούν. Μέχρι το 1872, στην πραγματεία του σχετικά με τους Γερμανικούς Πολέμους της Ενοποίησης, το επιχείρημα δεν είχε αλλάξει αλλά η θέση ήταν αμυντική. Το οπισθογεμές τυφέκιο και η ομόκεντρη στρατη-γική του Moltke υπερκέρασαν την ευελιξία του θεωρητικού πλαισίου.139

Στις διαβουλεύσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια του πρώ-του σταδίου του πολέμου του 1866, ο Moltke είχε να ξεπερά-σει την αντίθεση του Γενικού Υπασπιστή, von Alvensleben και του Συνταγματάρχη Düring του Γενικού Επιτελείου, στην προτεινόμενη από αυτόν ανάπτυξη και προέλαση - προώθη-ση σε εξωτερικές γραμμές.140 Αλλά οι εκστρατείες στη Βοημία και στη Γαλλία ενίσχυσαν τη στρατιωτική του υπεροχή. Επί-σης, υπέδειξαν την άνοδο μιας φοβερής Πρωσο-Γερμανικής στρατιωτικής σχολής, με ξεχωριστή και κυριαρχική θεωρητική άποψη, εφάμιλλη του νέου Γερμανικού Reich, με την έντονη πολιτική και πολιτιστική αυτογνωσία.

138 Rustow, Geschichte der Infanterie (Gotha, 1857).139 Rustow, Die Feldheekunst, i. 2; Strategie und Taktik der neuesten Zeit (3 vols.; Zurich, 1872-4), i. Pp. vii, 109. His problem was well pointed-out by Caemmerer, Strategical Science, 220-1.140 Walter Goerlitz, The German General Staff (London, 1953), 85; Showalter, Railroads and Rifles, 62.


86

87

Η Γερμανική Στρατιωτική Σχολή: Η Κοσμοθεωρία της και η Αντίληψη περί Πολέμου 1815-1914

2Η Γερμανική Στρατιωτική Σχολή:

Η Κοσμοθεωρία της και η Αντίληψη περί Πολέμου 1815-1914

Οι Γερμανικοί Πόλεμοι της Ενοποίησης άλλαξαν τον πο-λιτικό και στρατιωτικό χάρτη της Ευρώπης. Για δύο αιώνες, από την εποχή του Louis XIV, η Γαλλία ήταν, με μερικές αλλα-γές στη διάρκεια, η κυριαρχούσα δύναμη της Ηπείρου, όμως από εδώ και στο εξής τη θέση αυτή θα την έχει η νέα Γερμα-νική Αυτοκρατορία. Η Πρωσία το κατόρθωσε αυτό με έναν εκπληκτικό άθλο στρατιωτικής προόδου και αυτό οφειλόταν στο ότι ο κόσμος ασχολείτο με τις στρατιωτικές υποθέσεις. Όλοι οι στρατοί αναδιοργανώθηκαν με βάση το σύστημά της στους τομείς της στρατολογίας και εφεδρείας, της οργά-νωσης και της διοίκησης του Γενικού Επιτελείου, της στρατι-ωτικής εκπαίδευσης, αλλά και της οργάνωσης και τακτικής. Αλλά πίσω από τη Γερμανία πιθανόν να ανακάλυψαν μια φο-βερή και συνεκτική στρατιωτική σχολή, που κατείχε μια ιδιαίτε-


88

ρη άποψη για τον πόλεμο. Ξεφεύγοντας από τα όρια της Γερ-μανίας, αυτή η άποψη του πολέμου επηρέασε αποφασιστικά την προσέγγιση της στρατιωτικής θεωρίας, του δόγματος και της ιστορίας από το τέλος του 19ου αιώνα, που από κάποιες απόψεις ακόμα το κάνει. Πράγματι, η στρατιωτική προσέγγι-ση της Πρωσο-Γερμανικής στρατιωτικής σχολής δεν αποτε-λείται απλά και μόνο από ένα σύνολο επιχειρησιακών δογ-μάτων. Αυτά αποτέλεσαν κομμάτι μια ευρύτερης κοινωνικής προσέγγισης για την πολιτική, την ιστορία και την ανθρώπι-νη φύση, η οποία κυριάρχησε στη Γερμανική σκέψη από την αρχή του 19ου αιώνα.

Οι χαρακτηριστικές ιδέες της Πρωσο-Γερμανικής στρατι-ωτικής σχολής σχηματίστηκαν από την τομή δυο επαναστά-σεων: μιας ιδεολογικής και μιας στρατιωτικής. “Η Γερμανική σκέψη”, έγραψε ο Ernst Troeltsch, “είτε στην πολιτική είτε στην ιστορία είτε στην ηθική, βασίζεται στις ιδέες της Ρομαντικής επανάστασης”, ενάντια στις ιδέες του Διαφωτισμού141, και συνεπώς η στρατιωτική σκέψη δεν αποτελούσε εξαίρεση. Αρ-χικά, τα νέα ιδεολογικά ρεύματα εισήγαγαν μια νέα αντίληψη για το ρόλο του πολέμου στην ανθρώπινη πραγματικότητα.

Ως απάντηση στην έντονη απειλή των Γαλλικών Επανα-στατικών ιδεών και του πολιτικού ιμπεριαλισμού, ο παγκόσμι-ος πολιτισμικός φιλανθρωπισμός της Γερμανίας του 18ου αιώνα συνέτεινε σε μια γενική αφύπνιση του εθνικισμού με έναν άκρως πολιτικό τρόπο. Ο Fichte και ο Adam Muller, ο Schleiermacher και ο Hegel άρθρωσαν και διέσπειραν γνώ-μες και ιδέες, οι οποίες αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν σε με-γάλες μερίδες της Πρωσικής ελίτ κατά τη διάρκεια του πατρι-ωτικού αγώνα εναντίον του Ναπολέοντα. Ο παλαιός Πρω-σικός κρατισμός και η νέα Ρομαντική έμφαση στην οργανι-κή οντότητα του Λαού/“Volk”, τώρα συγχωνεύονται σε ένα υψηλής επιρροής σύνολο πεποιθήσεων: το κράτος είναι ο

141 Ernst Troeltsch, ‘The Idea of Natural Law and Humanity in World Politics’, app. to O. Gierke, Natural Law and the Theory of Society 1500-1800 (Cambridge, 1934), 203.

89


κυρίαρχος παράγοντας στην ανθρώπινη ανάπτυξη, επιβάλ-λει το νόμο και την ηθική στο σπίτι αλλά δεν υπάγεται σε κα-μία ανώτερη από αυτό αρχή όσον αφορά στις σχέσεις του με τα άλλα κράτη. Συνεπώς, στο διεθνές επίπεδο, ο πόλεμος δεν είναι τυχαίος ή ασυνήθιστος αλλά ένα αναπόφευκτο και φυ-σιολογικό μέσο διαιτησίας, που δεν κρίνεται με τα ηθικά πρό-τυπα, τα οποία προκύπτουν από τη διακρατική πραγματικό-τητα. Επιπλέον, ο πόλεμος στην πραγματικότητα διαδραματί-ζει ένα σημαντικό θετικό ρόλο στην αντιμετώπιση της διαφθο-ράς και της μαλθακότητας μεταξύ των εθνών αλλά και στην ενδυνάμωση της κοινωνικής δομής. Αυτή η νέα νοοτροπία, η οποία επικράτησε σταδιακά, αντανακλάται επίσης στα ιδιωτι-κά και δημόσια έγγραφα πολλών στρατιωτικών μεταρρυθμι-στών, μεταξύ των οποίων και ο σχεδόν ανώνυμος εκείνη την εποχή Clausewitz142.

Επίσης, η Ρομαντική άποψη παρήγαγε μια νέα κατανόη-ση για τη φύση της στρατιωτικής θεωρίας, η οποία ήταν άμεση αντίθεση με τη θεωρητική άποψη του Διαφωτισμού. Για να συ-νοψίσουμε: οι στρατιωτικοί συγγραφείς στη Γερμανία θεωρούν ότι όπως σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότη-τας, ο πόλεμος δεν ήταν δεκτικός στις μεθόδους που είχαν απο-δειχθεί τόσο αποτελεσματικές στις φυσικές επιστήμες. Ο πόλε-μος ήταν εκείνο το κομμάτι της ανθρώπινης φύσης, με τις συ-γκρουόμενες επιθυμίες, τα εγειρόμενα συναισθήματα, την αβε-βαιότητα και τη σύγχυση. Κανένας καθολικός κανόνας και κα-μιά αρχή δεν αντανακλά την πολυπλοκότητα και τα ατέλειωτα απρόοπτά του. Αυτά μπορούν να κυριαρχηθούν μόνο από το πρακτικό πνεύμα και τη σιδερένια θέληση του Στρατηγού.142 Για όλα αυτά, συμπεριλαμβανομένης της άποψης του Clausewitz σχετικά με την ηθική υπόσταση του πολέμου, η οποία πολύ απείχε από το να μην υπάρχει, όπως πολλοί σύγχρονοι σχολιαστές έχουν υποθέσει, βλ. το έργο μου The Origins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz (Οξφόρδη, 1989), 236-50. Βλ. επίσης τον πρώτο και καλύτερο τόμο της μνημειακής μελέτης του Gerhard Ritter's The Sword and the Scepter (4 τόμοι, Miami, Fla., 1969; Γερμανικό πρωτότυπο 1954), οι ιδέες του οποίου παραλληλίζονται στενά με τις δικές μου, τόσο εδώ όσο και σε σχέση με τον Moltke. Δεν ήμουν αρκετά ενημερωμένος γι’ αυτό όταν έγραψα το προηγούμενο βιβλίο μου.


90

Τελικά, οι επιρροές του Ρομαντισμού αναμειγνύθηκαν καλά με τον τεράστιο αντίκτυπο της Γαλλικής και Ναπολεοντι-κής επανάστασης στον στρατιωτικό τομέα. Ακόμα και πριν την καταστροφική ήττα του 1806, αλλά πολύ πιο έντονα μετά από αυτήν, άρχισε να διαφαίνεται μια νέα αντίληψη για τον πόλεμο στην ερειπωμένη Πρωσία. Η Γερμανική κουλτούρα, η οποία από τα τέλη του 18ου αιώνα ήταν αρκετά ευαίσθητη στο θέμα της αλληλεξάρτησης όλων των στοιχείων της κοι-νωνικής δομής, παρείχε στους στρατιωτικούς παρατηρητές μια ιδιαίτερη γνώση σχετικά με τις κοινωνικές αρχές της επα-νάστασης στον πόλεμο. Οι κριτικοί του Φρειδερικειανού στρα-τιωτικού συστήματος στην αλλαγή του αιώνα, και αργότερα οι μεταρρυθμιστές εντόπισαν τις πηγές της Γαλλικής δύναμης στην καθολική κινητοποίηση των πατριωτικών ενεργειών και της λαϊκής μάζας, που έκαναν δυνατή την επιδίωξη των με-γάλων στόχων μέσω της τόλμης και της επιθετικής στρατη-γικής. Η κατάσταση της Πρωσίας, που έκανε τον αγώνα της εναντίον του Ναπολέοντα αγώνα εθνικής επιβίωσης, απαι-τούσε παρόμοια δέσμευση. Οι σχετικά περιορισμένες εχθρο-πραξίες και περιορισμένοι πόλεμοι του ancient regime έτυ-χαν καθολικής αμφισβήτησης. Τα σχέδια και η εργασία των μεταρρυθμιστών για μια γενική εξέγερση είχαν ως επακόλου-θο έναν οραματισμένο ολοκληρωτικό πόλεμο. Αυτό έγινε το χαρακτηριστικό γνώρισμα του Πρωσικού στρατού γύρω από τις συμβολικές φιγούρες των Blucher, “Marshal Vorwarts” και του Gneisenau, Αρχηγών του Γενικού Επιτελείου, κατά τη δι-άρκεια των εκστρατειών, που γονάτισαν τον Napoleon το 1813-1815. Τα Πρωσικά στρατηγεία έγιναν οι μείζονες πρό-μαχοι της επιθετικής στρατηγικής και οι πιο εμφατικές και επί-μονες δυνάμεις που μάχονταν για μια ολική ανατροπή των Γαλλικών δυνάμεων. Αυτές ήταν οι θέσεις που δέχτηκαν την περισσότερο εντυπωσιακή θεωρητική διατύπωση από τον Clausewitz. Αυτός πίστευε ότι εξέφραζαν την αλήθεια και τη διαρκή φύση του πολέμου, και ότι κανείς δεν θα μπορούσε να εκτραπεί από αυτά με ατιμωρησία. Μια πεποίθηση, η οποία

91


άρχισε να τροποποιείται μόνο κατά τη διάρκεια των τελευταί-ων χρόνων της ζωής του.

Αυτή η άποψη για τον πόλεμο, η ιδέα της στρατιωτι-κής θεωρίας και η προσέγγιση στη διεξαγωγή των επιχειρή-σεων έγινε το πνευματικό δόγμα της Πρωσικής-Γερμανικής στρατιωτικής σχολής, γιατί ήταν συνδεδεμένες με τις κύριες τάσεις, οι οποίες επικρατούσαν στη Γερμανική σκέψη στον 19ο αιώνα. Εδώ επίσης βρίσκεται το κλειδί για την κατανόη-ση της “επιρροής του Clausewitz“. Οι ιδέες δεν εμφανίζονται έτσι απλά από το πουθενά. Ούτε και μεμονωμένοι σκεπτικι-στές αποκτούν τον έλεγχο της ανθρώπινης σκέψης απλά και μόνο παρουσιάζοντας μια πρωτότυπη αφηρημένη θεωρία. Ο Clausewitz έδωσε έκφραση στις ιδέες και τις συμπεριφο-ρές που είχαν επικρατήσει στο δικό του πνευματικό περιβάλ-λον. Και το έργο του αγιοποιήθηκε από τις μετέπειτα γενιές στη Γερμανία, οι οποίες τον όρισαν ως κλασική αρχή, για-τί μπορούσαν να βρουν στα γραπτά του μια πολύπλοκη δό-μηση του στρατιωτικού πεδίου με τον τρόπο που αυτοί αντι-λαμβάνονταν τον κόσμο. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το ξεκίνημα της Γερμανικής εθνικής αυτοεξέτασης και του ιδεολογικού επαναπροσατολισμού, ιστορικοί εντός και μετά εκτός Γερμανίας, έξυπνα αντιπαρέβαλλαν ένα “καλό” ευρέως αποστειρωμένο Clausewitz με τους «κακούς» διαδόχους του. Όμως στην πραγματικότητα, ενώ αναπτύσσεται ένας πιο επι-θετικός εθνικισμός και μια στρατιωτική κατεύθυνση, η Πρωσι-κή-Γερμανική σχολή ήταν τόσο ιστορικά όσο και πνευματικά περισσότερο κοντά του απ’ ό,τι θα μπορούσε ποτέ η περίο-δός μας να είναι143.

Έτσι, όπως υποδεικνύει ο τίτλος του, αυτό το κεφάλαιο υιοθετεί μια ιδιαίτερα ευρεία άποψη, περισσότερο από κάθε άλλο κεφάλαιο του βιβλίου. Επιχειρεί να υπογραμμίσει τη Γερ-μανική “στρατιωτική σκέψη” και να την τοποθετήσει στο πλαί-σιο της Γερμανικής “κοινής σκέψης” γνωστή ως η Κοσμοθε-

143 Βλ., Gat, Enlightenment to Clausewitz, 168-254.


92

ωρία / “Welanschaung” ως ένα σύνολο. Υποδεικνύεται, ότι καμιά άποψη της “στρατιωτικής σκέψης“ δεν μπορεί να γίνει απόλυτα κατανοητή χωρίς αναφορά στην αντίστοιχη “δημό-σια ή κοινή σκέψη”. Αναπόφευκτα, αυτό περιλαμβάνει μια πιο σε βάθος μελέτη της Γερμανικής ιστορίας για τη συγκεκριμένη περίοδο απ’ όση θα θεωρούνταν αναγκαία για μια εργασία τέτοιου είδους. Επιπλέον, η ιδιαίτερα ξεχωριστή Γερμανική πα-ράδοση, η οποία διένυσε την πιο δυνατή και δημιουργική της περίοδο στον 19ο αιώνα, κάθε άλλο παρά μονολιθική ή ανε-πηρέαστη ήταν από το πέρασμα του χρόνου. Η κοσμοπολίτι-κη, μη πολιτικοποιημένη γενιά του Goethe υποχώρησε, μετά τη μεταρρυθμιστική περίοδο, εμπρός στην αφύπνιση της Γερ-μανικής εθνικής συνείδησης. Ο φιλελεύθερος αγώνας ενά-ντια στην Αποκατάσταση ήταν απογοητευτικός στις επανα-στάσεις του 1848 και καταστράφηκε μετά τον Πρωσικό συ-νταγματικό αγώνα της δεκαετίας του 1860, όταν η Γερμανία ενώθηκε από τις πιο συντηρητικές δυνάμεις της Πρωσίας. Η δημιουργία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας υπό τον Bismarck το 1871, έκανε τη Γερμανία την ισχυρότερη δύναμη στην Ήπει-ρο και είχε ως συνέπεια τη ραγδαία βιομηχανική και δημογρα-φική της ανάπτυξη, την οικονομική εξάπλωση και αστικοποί-ηση. Όμως μαζί με αυτά ήρθαν και οι σκιές και οι ανησυχί-ες των σκοτεινών ντόπιων και ξένων απειλών και προκλήσε-ων, ενισχυμένες από τον αυξανόμενο αντικληρικισμό και τον υλισμό. Όλες αυτές οι αλλαγές στις συνθήκες και τις ανησυ-χίες, τις εμπειρίες και τις προοπτικές βρήκαν έκφραση και στο στρατιωτικό τομέα. Πράγματι, κατά τη διάρκεια σχεδόν ολό-κληρου του αιώνα, καμιά βιογραφία δεν αντανακλούσε τα παραπάνω τόσο ρεαλιστικά ή ήταν περισσότερο κοντά στον καθορισμό των γεγονότων, από αυτή του Helmuth Carl Ber-nard von Moltke (1800-91).

93


Ο ΜOLTKE ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣΑπό τον καιρό των πρώτων ιστορικών μνημονεύσεων

του Moltke, είχε γίνει ευρέως αποδεκτό ότι προσωποποιού-σε τη μετατροπή της Γερμανικής κοινής σκέψης κατά τη διάρ-κεια του 19ου αιώνα144. Η μετά θάνατον δημοσίευση των νεα-νικών του γραπτών και γραμμάτων, όχι μόνο παρείχε επιπλέ-ον πληροφορίες για τις εξαιρετικές του πνευματικές ικανότη-τες και την ηθική του ακεραιότητα, αλλά επίσης αποκάλυπτε έναν πλούτο και μια ζωντανή προσωπικότητα, που πρόσθε-τε νέες διαστάσεις στην Ολύμπια απόμακρη φύση και στη σι-ωπηλή απλότητα που χαρακτήριζαν τη δημόσια εικόνα του, όταν ήταν σε προχωρημένη ηλικία. Υποδηλώνοντας την ποι-κιλία και το εύρος των ενδιαφερόντων του, τα πρώτα αυτά γραπτά αποκάλυπταν επίσης μια νοοτροπία και μια στάση ζωής, η οποία ήταν ελεύθερη από προκαταλήψεις, ουμανι-σμό, κοσμοπολιτισμό, μη δογματισμό και ανεκτικότητα σε σχέση με τη θρησκεία και σχεδόν μη πολιτικοποιημένη. Κα-θώς ο Moltke περνούσε από την ανωνυμία στη φήμη, μό-λις στα εξήντα του, εμφανιζόταν τώρα ένας καινούριος και μάλλον απρόβλεπτος “νεαρός Moltke”. Πράγματι, η αλλαγή ήταν βαθύτερη από τις διαφορές στην ιδιοσυγκρασία μετα-ξύ παλιάς και νέας γενιάς και υπερέβαινε τα όρια του απλού προσωπικού επιπέδου.

Ο πατέρας του Moltke ήταν ένας πάμπτωχος πρώ-ην υπολοχαγός του Πρωσικού στρατού, που βρήκε δουλειά στη Δανία. Ο νεαρός Moltke στάλθηκε στη Δανέζικη Βασιλι-κή Ακαδημία Ευελπίδων στην Κοπεγχάγη, όπου και αποφοί-τησε το 1818 πρώτος από την τάξη του. Το 1822 εφοδιασμέ-νος με άριστες συστάσεις, μετατέθηκε στις Πρωσικές υπηρε-σίες. Τα επιτεύγματά του κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Πρωσική Σχολή Πολέμου (1823-6) υπό την διοίκηση του Clausewitz (ο οποίος είχε λίγες επαφές με τους φοιτητές),

144 Βλ., the nationalist historian Dietrich Schafer on the tenth anniversary of Moltke’s death: Zu Moltke’s Gedachtnis. Rede (Jena, 1901).


94

ήταν επίσης αξιοσημείωτα145. Το 1828 τοποθετήθηκε στον το-πογραφικό τομέα του Γενικού Επιτελείου, του οποίου έγινε μέ-λος το 1832, και στον οποίο έμελλε να παραμείνει146. Την ίδια στιγμή, παρόλα αυτά, οι εκτός στρατού δραστηριότητές του έπαιζαν εξίσου σημαντικό ρόλο στη ζωή του. Είχε γεννηθεί στη μετέπειτα φάση της μεγάλης γενιάς που έδωσε στη Γερ-μανία τη φήμη “του έθνους των ποιητών και των διανοουμέ-νων”.

Μεταξύ της δεκαετίας του 1820 και τις αρχές της δεκαετί-ας του 1830, ο Moltke, πάμφτωχος, ντροπαλός και κοινωνι-κά απομονωμένος, απασχολούσε τον εαυτό του με πληθώ-ρα πνευματικών ασχολιών. Όταν έφυγε από τη Σχολή Πολέ-μου/Kriegsschule μιλούσε ήδη Γερμανικά, Δανέζικα και Γαλλι-κά. Έπειτα έμαθε μόνος του Αγγλικά και πήρε μαθήματα Ρω-σικών και Ιταλικών. Στα ταξίδια του αργότερα έμαθε και λίγα Τουρκικά. Το 1832 ήταν αρκετά καλός στα Αγγλικά για να αναλάβει τη μετάφραση του μνημειώδους έργου του Gibbon, “Decline and Fall of the Roman Empire ”, που του ανέθεσαν, και την οποία δούλεψε για δύο χρόνια σε μια προσπάθεια να συμπληρώσει το εισόδημά του. Κατά τη διάρκεια της μα-κρόχρονης αλληλογραφίας τους, αυτός και ο αδερφός του Ludwig συχνά συζητούσαν τις μεταφράσεις τους από Αγγλι-κά ποιήματα, καθώς και Γερμανική ποίηση αλλά και τις δικές τους ποιητικές απόπειρες. Ο Helmuth λάτρευε τη μουσική, είχε ένα αξιοσημείωτο ταλέντο στη ζωγραφική, διάβαζε αδιάκο-πα και έγραφε εξίσου πολύ. Το 1828 έγραψε μια μικρή νουβέ-λα, “The Two Friends”, στο στυλ του Γερμανικού κλασικισμού. Οι επαναστάσεις του 1830-1 ενέπνευσαν δυο μικρές ιστορικές

145 For his record in both services see Moltke, His Life and Character, Sketched in Journals, Letters, Memoirs, a Novel and Autobiographical Notes (New York, 1982; vol. I. Of Gesammelte Schriften und Denkwurdigkeiten des General Feldmarschalls Grafen Helmuth von Moltke, Berlin, 1892), 28-36.146 The standard biography is Eberhard Kessel, Molkte (Stuttgart, 1957); earlier ones include those by Max Jahns (1894-1900), Wilhelm Bigge (1901), Fritz von der Goltz (1903), Wilhelm von Blume (1907), and, in English, Spenser Wilkinson (1913) and F. E. Whitton (1921).

95


μελέτες, οι οποίες εκδόθηκαν και οι δυο στο βιβλίο “Holland and Belgium in their Mutual Relations from their Separation under Philip II” (1831), and “The Internal State of Affairs and the Social Condition of Poland” (1832)147.

Το 1836, ο Moltke πήρε εξάμηνη άδεια για να ταξιδέψει στη Βιέννη, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τη Νάπο-λη. Μετά από αίτημα της Τουρκικής κυβέρνησης έμεινε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για τρία χρόνια ως στρατιωτικός εκπαιδευτής. Το ταξίδι ήταν παραγωγικό, καθώς προέκυψε ένας αριθμός γραμμάτων, μερικά εκ των οποίων δημοσιεύ-τηκαν σε μορφή βιβλίου, ως επίσης, μια συλλογή των επιθε-ωρήσεών του στα Δαρδανέλια, την Κωνσταντινούπολη και τον Βόσπορο και ένα βιβλίο για τη Ρωσο-Τουρκική εκστρα-τεία του 1829 και πολλά άρθρα148. Οι περιηγήσεις στο εσω-τερικό της Μικράς Ασίας και της Μεσοποταμίας παρήγαγαν επιπλέον χαρτογραφικές εργασίες και μερικές πολύτιμες γε-ωγραφικές πληροφορίες. Αυτές στάλθηκαν στον καθηγητή Karl Ritter, τον πρωτοπόρο στην πειθαρχία της φυσικής και ιστορικής γεωγραφίας και πρώην δάσκαλο του Moltke στο Kriegsschule149. Μετά τον γάμο του και αρκετά χρόνια δου-λειάς στο επιτελείο του IV Army Corps (4ου Σώματος Στρα-τού), ο Moltke πέρασε ένα χρόνο στο εξωτερικό ως υπασπι-στής του Πρίγκιπα Henry της Πρωσίας, κατά τη διάρκεια του

147 For the novel see Life and Character, 37-91. The two historical works were reprinted in Essays, Speeches and Memoirs of Field-Marshal Count Helmuth von Moltke, I (New York, 1983; vol. II of Gesammelte Schriften), 1-163.148 Briefe uber Zustande und Begebenheiten in der Turkei 1835-39 (1841, 4 th edn., Berlin, 1882), with an introduction by Karl Ritter; Norbert Fischer (ed.), Moltke als Topograph (Berlin, 1944); The Russians in Bulgaria and Rumelia in 1828 and 1829 (London, 1854); ‘Essays upon the Eastern Question (1841-1844)’, repr. in Essays, Speeches and Memoirs, i. 267-308. Also see Jehuda L. Wallach, Anatomie einer Militarhilfe: Die preuβisch-deutschen Militarmissionen in der Turkei 1835-1919 (Dusseldorf, 1976), 17-29.149 ‘Autobiography’, in Life and Character, 20-3; Ernst Curtius, Memorial Speech at the Royal Academy of Sciences at Berlin, 2 July 1891, in Essays, Speeches and Memoirs, ii. (New York, 1893; vol. VII of Gesammelte Schriften), 221-31; Mutschke, Moltke als Georgaph (Freiburg, 1935).


96

οποίου έζησε στη Ρώμη (1845-6). Αυτή τη χρονιά παρήγαγε έναν αριθμό γεωγραφικών και ιστορικών σημειώσεων, έντο-να επηρεασμένων από τη Ρωμαική Ιστορία/“Romische Ge-schichte” του Niebuhr, τη δημιουργική δουλειά της μοντέρ-νας κριτικής ιστοριογραφίας, που ο Moltke εκτιμούσε βαθύ-τατα. Ένας τοπογραφικός χάρτης των περιχώρων της Ρώ-μης, που επιθεωρήθηκαν και σχεδιάστηκαν από τον Moltke, εκδόθηκε (1852,1859) και οδήγησε σε μια ανταλλαγή αλληλο-γραφίας με τον Alexander von Humbolt150. Ο Moltke ενδιαφε-ρόταν επίσης πολύ για την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου, αρ-χικά ως ένα σπουδαίο μέσο οικονομικής ανάπτυξης και για ιδιωτικούς οικονομικούς λόγους. Μεταξύ του 1841 και 1844 ηγήθηκε της εταιρείας που κατασκεύαζε τη γραμμή Αμβούρ-γου-Βερολίνου. Το βιβλίο του “Considerations on the Choice of Railway Routes” (1843) είναι εντυπωσιακό τόσο στο θέμα των οικονομικών και τεχνικών λεπτομερειών όσο και στην εμπεριστατωμένη παρουσίαση του θέματος151.

Όλα τα έργα του Moltke αποτελούν εξαίρετα αναγνώ-σματα. Η ομορφιά της αφήγησής του εναρμονίζεται με τις εξαιρετικές παρατηρητικές του ικανότητες, τη δυνατή κρίση καθώς και μια περιεκτική άποψη του αντικειμένου του θέμα-τός του. Ο συμπαθητικός χαρακτήρας του συγγραφέα αντα-νακλάται μέσα από τα έργα του και η πνευματική του προσέγ-γιση είναι εξίσου εμφανώς συμπαθής.

Τόσο οι θρησκευτικές όσο και οι πολιτικές πεποιθήσεις του Moltke ήταν τυπικές της γενιάς του Goethe. Κατά τη διάρ-κεια της ζωής του διαποτίστηκε με ένα βαθιά αίσθημα κοσμι-κής θρησκοληψίας που δεν αναγνώριζε καμιά αυστηρή φόρ-μα ή δόγμα και έδιδε σχεδόν την ίδια σημασία σε όλες τις ιστο-ρικές θρησκείες ως διαφορετικές εκφράσεις της ίδιας πνευ-

150 Βλ., previous note and Life and Character, 144-78; Letters to Mother and Brothers (vol. IV of Gesammelte Schriften), 263, 276.151 The article was reprinted in Essays, Speeches and Memoirs, ii. 223-63; also see Letters to Mother and Brothers, 249; Showalter, Railroads and Rifles, 29-30.

97


ματικής και ηθικής αλήθειας152. Η αντιμετώπισή του σε πολι-τικά ζητήματα ήταν εξίσου απροκατάληπτη. Η δουλειά του στην Ολλανδία και το Βέλγιο και η μελέτη του για την Πολω-νική ιστορία, κοινωνία και πολιτική, αποτελούν λαμπρή από-δειξη των παραπάνω. Και οι δυο εργασίες γράφτηκαν κατά του πολυτάραχου υπόβαθρου που προκάλεσε τις επαναστά-σεις του 1830-1 ενώ και στις δυο περιπτώσεις ήταν μεγάλη η ανάμειξη των ζωτικών συμφερόντων της Πρωσίας. Παρόλα αυτά, όχι μόνο δεν επηρεάστηκε η οπτική γωνία του Moltke από τις πολιτικές εντάσεις και τις ανησυχίες της εποχής του, αλλά ήταν και αξιοσημείωτα απαλλαγμένη από εθνικούς σω-βινισμούς. Τα άρθρα του Clausewitz την ίδια χρονική περίο-δο, που αφορούσαν στο πρόβλημα της Βελγικής και Πολω-νικής ανεξαρτησίας υπό το πρίσμα των Γερμανικών και Πρω-σικών συμφερόντων και την Ευρωπαϊκή θέση, ήταν τυπικά του είδους των νέων νοοτροπιών και ανησυχιών των Γερμα-νών εθνικιστών και αποτελούσαν μια αξιοσημείωτη αντίθεση σε σχέση με τα έργα του Moltke.153 Σχετικά μακριά από το να είναι ανοιχτά εχθρικός προς τις Πολωνικές πολιτικές επιδιώ-ξεις, ο Clausewitz ήταν γεμάτος περιφρόνηση για τους Πο-λωνούς, “έναν λαό που είχε απομείνει μισός Ταρταρικός στο μέσο των Ευρωπαϊκών πολιτισμένων κρατών”. Ακόμη περισ-σότερο απεχθανόταν και μισούσε τους Εβραίους στην Πο-λωνία, αυτούς τους “βρωμιάρηδες Γερμανούς Εβραίους, που συνωστίζονται σαν παράσιτα στη βρώμα και στη μιζέ-ρια”154. Σε αντίθεση, η αντιμετώπιση του Moltke προς τους

152 Βλ., Moltke, ‘Thoughts on this Life and Trust in a Future Life’, Life and Character, 325-32; see also his repudiation of any established church: Field-Marshal Count Helmuth von Moltke as a Correspondent (New York, 1893; vol. V of Gesammelte Schriften), 257-8; and an interest in Strauss’s Famous Life of Jesus, the controversial critical study of the Scriptures: ibid. 174.153 Clausewitz, ‘Die Verhaltnisse Europas seit der Teilung Polens’ and ‘Zuruck-fuhrung der vielen politischen Fragen, welche Deutschland beschaftigen, auf die unserer Gesamtexistenz’, in Carl von Clausewitz, Politische Schriften und Briefe, ed. Hans Rothfels (Munich, 1922), 222-38. Also see Peter Paret, Clausewitz and the State (Oxford, 1976), 406-9, 419-20.154 Cited by Paret, Clausewitz and the State, 420, 212. The rising national


98

Πολωνούς και τους Πολωνούς Εβραίους ήταν με μεγάλη συ-μπάθεια, προσπαθώντας να εξηγήσει το εσωτερικό τους συ-ναίσθημα και το περιεχόμενο της κοινωνικής και κοινής ζωής τους με ένα είδος ανθρωπολογικής χαράς συμβαδίζοντας ευρέως με την προηγούμενη γενιά της Γερμανικής κουλτού-ρας και του κοσμοπολίτικου εθνικισμού, παρά με τη νέα πο-λιτική γενιά155. Από το να είναι προσωπικές, οι διαφορές εδώ που αντιστρέφουν τους ρόλους τους οποίους οι Clausewitz και Moltke έπαιζαν τυποποιημένα στην πρόσφατη ιστοριο-γραφία - είναι ενδεικτικές της αλλαγής στο πνευματικό κλίμα της Γερμανίας.

Πουθενά αλλού δεν είναι τα παραπάνω και η νοοτροπία του Moltke περισσότερο έντονα εκφρασμένη απ’ ό,τι σε ένα από τα άρθρα του για το Ανατολικό Ζήτημα/Eastern Ques-tion (1841):

Εκφράζουμε ελεύθερα από προκαταλήψεις την πεποίθη-σή μας στην ιδέα, η οποία έχει τόσο γελοιοποιηθεί, για μια γε-νικότερη Ευρωπαϊκή ειρήνη. Δεν περιμένουμε φυσικά να τερ-ματιστούν από τώρα και στο εξής οι μακρόχρονοι και αιμα-τηροί πόλεμοι, ούτε τα στρατεύματα να αποστρατευτούν και τα κανόνια μας να ξαναγίνουν καρφιά. Αυτό είναι κάτι πολύ μεγάλο για να το προσδοκεί κανείς. Αλλά δεν είναι η όλη πο-ρεία της ιστορίας του κόσμου μια προσέγγιση για μια τέτοια ειρήνη; Οι πόλεμοι θα γίνονται ολοένα και αραιότεροι γιατί γί-νονται ακριβοί πέραν του μέτρου. Θετικά λόγω του πραγμα-τικού κόστους, αρνητικά λόγω της αναγκαίας παραμέλησης της εργασίας. Δεν έχει αυξηθεί ο πληθυσμός της Πρωσίας κατά ένα τέταρτο τα τελευταία 25 χρόνια ειρήνης λόγω της κα-λής και σοφής διακυβέρνησης; Και δεν είναι τα 15 εκατομμύ-ρια των κατοίκων της καλύτερα τρεφόμενοι, ενδεδυμένοι και καθοδηγούμενοι απ’ ό,τι ήταν παλιά τα 11 εκατομμύριά της;

chauvinism was by no means shared by the majority of the reformers; compare with Boyen’s observations on the Poles and Galician Jews: ibid. 212.155 Βλ., Frederick Hertz, The German Public Mind in the Nineteenth Century (London, 1975), 228.

99


Δεν είναι αυτά τα αποτελέσματα ισάξια μιας νικητήριας εκ-στρατείας ή της κατάκτησης μιας επαρχίας, με τη μεγάλη δι-αφορά ότι δεν κερδίθηκαν σε βάρος των άλλων εθνών, ούτε με θυσία ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων που συνήθως απαιτεί ένας πόλεμος; Όταν σκεφτόμαστε τα δισεκατομμύρια που πρέπει να ξοδέψει η Ευρώπη κάθε χρόνο για τον στρατι-ωτικό της προϋπολογισμό, τα εκατομμύρια των ανδρών στο άνθος της ζωής τους που πρέπει να εγκαταλείψουν τις εργα-σίες τους προκειμένου να εκπαιδευτούν για πιθανό πόλεμο, δεν είναι δύσκολο να δει κανείς πώς αυτές οι πελώριες δυνά-μεις μπορούν να αξιοποιηθούν και να γίνουν όλο και πιο πα-ραγωγικές.156

Εν όψει των όσων μελλοντικά θα γίνουν, αυτό ήταν μια εκπληκτική διακήρυξη πολιτικού ιδεώδους.

Πράγματι, η δεκαετία του 1840 είδε τα σύννεφα να μα-ζεύονται τόσο στον διεθνή όσο και στον εσωτερικό ορίζοντα. Το σύστημα της Βιέννης άρχιζε να κλονίζεται. Νέες απειλές και ανησυχίες αναπτύσσονταν παντού. Οι πολιτικές στάσεις άλ-λαζαν. Το 1840, η απαίτηση του Thiers για προσάρτηση του αριστερού μέρους του Ρήνου στη Γαλλία ταρακούνησε την Ευρώπη και αφύπνισε τη Γερμανική κοινή γνώμη σε ένα εί-δος εθνικού πυρετού. Ένα νέο ύφος εμφανίστηκε στα γραπτά του Moltke. Η ήρεμη και σχολαστική αντικειμενικότητα των έρ-γων του για την Ολλανδία, το Βέλγιο και την Πολωνία έδωσε τη θέση της σε μια παθιασμένη εθνικιστική επιθετικότητα157. Τα κατακλυσμιαία γεγονότα του 1848-1850 είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρότατων κρίσεων. Τα γράμματα του Mol-tke στους αδερφούς του, τα οποία ήταν τελείως απολιτικοποι-

156 Moltke, ‘Germany and Palestine’, Essays, Speeches and Memoirs, i. 276-77.157 Moltke, ‘The Western Boundary’ (1841), ibid. 165-220. Ενώ οι Γάλλοι συντάκτες φυλλαδίων έφεραν στο νου την εικόνα του Ρωμαϊκού πολιτισμού, ανακτώντας χαμένα εδάφη από το Γερμανικό Κόσμο, ο Moltke αντιπαρέβαλε τις αρχαίες παραδόσεις του Ρωμαιο-Γαλλικού δεσποτισμού με τη Γερμανική ελευθερία, και ξετύλιξε την ιστορία των Γαλλικών παραβιάσεων της εδαφικής ακεραιότητας του Γερμανικού Ράιχ από τον δέκατο πέμπτο αιώνα.


100

ημένα στο πνεύμα, είχαν τώρα αποκτήσει πολιτική χροιά, κα-θώς τόσο ο χαρακτήρας της Πρωσίας ως κράτος όσο και η μοίρα της Γερμανίας, αλλά και το δικό του προσωπικό μέλλον έγιναν το αντικείμενο αβεβαιότητας και ανησυχίας. Προηγου-μένως είχε κρατήσει μια μετριοπαθή, μεταρρυθμιστική στάση, με σεβασμό τόσο στις ιστορικές ρίζες όσο και στην αναγκαι-ότητα για επιπλέον ανάπτυξη.158 Στις αρχές της δεκαετίας του 1840, πίστευε ότι η Πρωσία βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της μεταρρύθμισης και δικαιολογούσε την ελευθερία.159 Η κα-τάσταση του 1848 όμως ήταν επαναστατική, όχι μεταρρυθμι-στική. Όπως τα μέλη των φεουδαρχικών τάξεων ανά τον κό-σμο, έτσι και ο Moltke φοβόταν ότι την απελευθερωτική επα-νάσταση θα την αναλάμβανε ένα δημοκρατικό κόκκινο λαϊκό κίνημα, του οποίου θα ηγούνταν επιδέξιοι και επιτήδειοι δημα-γωγοί, οι οποίοι θα οδηγούσαν σε μια γενική ανταρσία “εκεί-νων που δεν κατέχουν τίποτα εναντίον εκείνων που κατέχουν κάτι”.160 Μετά το φθινόπωρο του 1848, όταν η Αυστριακή και η Πρωσική κυβέρνηση είχαν ανακτήσει τις δυνάμεις τους, ο Moltke θεώρησε την αντίδρασή τους, ως αναπόφευκτη.161

Για τους “φωνακλάδες στη Φρανκφούρτη”, τους καθη-γητές και τους δικηγόρους της Εθνοσυνέλευσης με τα αλα-ζονικά πρόσωπα και τις κενές χειρονομίες, ο Moltke είχε λίγο σεβασμό.162 Αλλά ο πρωταρχικός τους στόχος, η Γερμανική ενότητα, όπως επίσης τα συναισθήματα και οι δυνάμεις που έθεσαν σε κίνηση ήταν τα ίδια πράγματα που ο ίδιος είχε εν-στερνιστεί.163 Ενώ ο βασιλιάς της Πρωσίας είχε απορρίψει το ιμπεριαλιστικό στέμμα όταν του προσφέρθηκε από τη Συνέ-

158 Βλ., Moltke’s notes on the Hungarian nobility (1835), perceptively indicating159 Cited by Goerlitz, The German General Staff (London, 1950), 71.160 The quotations are from 17 Feb.1850, 17 Nov. and 9 July 1848, Letters to Mother and Brothers, 135, 125,115.161 9 Sep. and 17 Nov. 1848, 27 Sept. 1849, 29 May 1850, ibid. 120,125,268,141.162 The quotation is from 9 July 1848, ibid. 115; also see, for example, 21 Sept. 1848, ibid. 122.163 27 Sept. 1849 and 21 Mar. 1850, ibid. 268, 138.

101


λευση της Φρανκφούρτης, η Πρωσία κινούνταν με βάση τα δικά της κίνητρα να δημιουργήσει μια Γερμανική ένωση υπό τη δική της αρχηγία.164 Από τα μέσα του 1850 η Πρωσία και η Αυστρία αντιμετώπιζαν η μια την άλλη με εχθρότητα. Το Σώμα Στρατού του Moltke επιστρατεύθηκε για είκοσι τέσσερις εβδομάδες. Μετά η Πρωσία υποχώρησε σε έναν εξευτελιστικό συμβιβασμό στο Olmütz και ο Moltke ξέσπασε με αγανάκτη-ση. “Η χειρότερη κυβέρνηση δεν μπορεί να καταστρέψει αυτό το έθνος“, κατέληγε με πικρία. “Η Πρωσία θα ηγηθεί στο τέ-λος της Γερμανίας”.165

Η εμπειρία του 1848-50 αποτέλεσε ένα σημείο-σταθμό στη σύγχρονη Γερμανική ιστορία. Το λαϊκό αίσθημα και οι αντιλήψεις άλλαξαν, το ίδιο και του Moltke. Η έξοδος από την πλάνη με την ανίκανη φιλελεύθερη ηγεσία και τα φιλελεύθε-ρα ιδανικά - τα οποία είχαν ήδη καταρρεύσει εμπρός στην αληθινή δύναμη τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό - μετατράπηκαν σε περιφρόνηση και δόθηκε νέα έμφαση στο ρόλο της δύναμης και της αποφασιστικής ανάληψης δρά-σης στην πολιτική. “Θα υπάρξει μια γενιά ηρώων μετά τη γε-νιά των φωνακλάδων και των γραφιάδων”, έγραψε ο Moltke στα τέλη του 1849.166 Είχε αλλάξει και ήταν συνειδητοποιημέ-νος ως προς αυτό.167 Τα γράμματά του κυριαρχούνταν τώρα από την πολιτική. Η ήρεμη και συμπαθητική κατανόηση έδω-σε τη θέση της στην παθιασμένη καταδίκη και την ψυχρή απο-φασιστικότητα. Ο μετριοπαθής μεταρρυθμιστής είχε μετατρα-πεί σε εξαιρετικά συντηρητικό. Από τη θέση ευθύνης του - έγι-νε διοικητής επιτελείου ενός Σώματος Στρατού, τον Αύγουστο του 1848 - είδε ένα ραγδαία αποσταθεροποιούμενο Ευρωπα-ϊκό σύστημα: έναν περιπετειώδη αυτοκράτορα σε μια αναθε-ωρητική Γαλλία, μια υπεροπτική Αυστρία, αποφασισμένη να κρατήσει υποταγμένη την Πρωσία και να μπλοκάρει την ενο-

164 As early as Sept. 1848 this had become his guiding ideal; ibid. 123.165 25 Feb. 1851, ibid. 145.166 27 Sept. 1849, ibid. 268.167 15 Jan. 1850, ibid. 269


102

ποίηση της Γερμανίας, και μια Δανία η οποία εκμεταλλευό-ταν τη διαιρεμένη Γερμανία για να αλλάξει το status quo στο Schleswig-Holstein.

Ο τρόπος με τον οποίο έβλεπε τα πράγματα είχε αλλάξει ριζικά. Τώρα ήταν πνευματικά προσανατολισμένος προς την Πρωσία και τη Γερμανία, εμποτισμένος με μια αίσθηση στε-νόμυαλης ηθικολογίας και μια αποστροφή για τους εχθρούς της Πρωσίας. Αντανακλώντας την αλλαγή πορείας της Γερ-μανικής ιστορικής γνώσης ως σύνολο, ο παλιός παγκόσμιος ιστορικισμός του Ranke συγκαταλεγόταν ανάμεσα στα αγα-πημένα αναγνώσματα του Moltke μαζί με την νέα εθνικιστική προοπτική και την προκατάληψη του Droysen και των διαδό-χων του στη σημαντική Πρωσική ιστορική σχολή. Αυτά συνο-ψίστηκαν στο δόγμα, που από τις αρχές του ήταν η ιστορική αποστολή της Πρωσίας, δηλαδή η ενοποίηση της Γερμανί-ας και συνεπώς ο σκοπός της Πρωσίας ήταν στην ουσία και ηθικός αγώνας της Γερμανίας.168 Ο άντρας, ο οποίος μια δε-καετία πριν είχε δηλώσει την πεποίθησή του για μια γενικευμέ-νη Ευρωπαϊκή ειρήνη, τώρα επανειλημμένα έβλεπε τον πόλε-μο, τόσο πριν από τους Γερμανικούς Πολέμους της Ενοποί-ησης και στις ακόλουθες δυο δεκαετίες μέχρι το θάνατό του.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1850 είχε αρχίσει να ανέρ-χεται σε θέσεις εθνικής σημασίας, και μετά χάρη εξ ολοκλή-ρου στα αξιοσημείωτα προσόντα του και τα εκπληκτικά επι-τεύγματά του, τιμήθηκε με εθνικές και διεθνείς διακρίσεις. Το 1855 είχε διοριστεί πρώτος υπασπιστής του Πρίγκιπα Freder-ick William της Πρωσίας, και ένα χρόνο αργότερα προήχθη σε Υποστράτηγο. Το 1857 έγινε Α΄ Υπαρχηγός του Γενικού Επι-

168 Για το θαυμασμό του Moltke προς τον Ranke ,βλ. ibid. 276, και Moltke as a Correspondent.263. Μόνο μετά από παράκληση του Ranke, έγινε δεκτός ο Molte το 1860, ως επίτιμο μέλος της Πρωσικής Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών: Essays, Speeches and Memoirs, ii. 233. Για τα κολακευτικά σχόλια του Moltke για το History of Prussian του Droysen ,αμέσως μετά την έκδοσή του βλ. Letters to Mother and Brother, 16 Mar. 1856, 280-1. Για τη Πρωσική Ιστορική σχολή και ειδικά για τον Droysen,βλ. Georg Iggers, The German Conception of History (Middletown, Conn. 1968), 90-123 and 104-15.

103


τελείου και την επόμενη χρονιά Αρχηγός. Οι μεγάλες δημιουρ-γικές και αναλυτικές του ικανότητες, καθώς και η δεξιοτεχνία του στην έκθεση είχαν πλέον βρει εφαρμογή στο επάγγελμά του, παράγοντας ένα μαζικό σύνολο επιχειρησιακών σχεδί-ων, σπουδών προσωπικού και μνημόνια. Ο επιτυχής ρόλος του στον πόλεμο της Δανίας το 1864 και ειδικά η οργανωτι-κή του δεξιοτεχνία κατα τη Βοημιακή εκστρατεία 1866, τον βο-ήθησε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του βασιλιά. Αναμόρφω-σε το Γενικό Επιτελείο από ένα απλώς οργανωτικό οργανι-σμό μικρής αρμοδιότητας σε ένα αποτελεσματικό ανώτατο διοικητικό κλιμάκιο του στρατού σε καιρό πολέμου, και προή-γαγε τον επιτελάρχη από μια θέση δευτερεύουσας σημασίας σε ρόλο πολεμάρχη. Το 1867 ο Moltke εκλέχθηκε ως Συντη-ρητικό μέλος της Πρωσικής Άνω Βουλής και στο Κοινοβού-λιο/Reichstag της νεοσυσταθείσας Βόρειας Γερμανικής Ομο-σπονδίας. Η δεύτερη από τις παραπάνω θέσεις αντικαταστά-θηκε μετά το 1871 και μέχρι το θάνατό του από μια θέση στη βουλή της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Τώρα έβλεπε μόνο μια λύση στο Γερμανικό πρόβλημα: “Για πενήντα χρόνια η Γερ-μανική ενότητα είχε δοξαστεί μόνο στα συγγράμματα, στα ποιήματα, στα τραγούδια και τις προπόσεις”. Αυτά τα χρό-νια “έδειξαν ότι η ένωση δεν μπορεί να επιτευχθεί με μέσα ει-ρηνικής κατανόησης…. Είναι θέλημα Θεού η Πρωσία να λύ-σει αυτό το πρόβλημα με το σπαθί της”.169 Ένας πλήρης κύ-κλος είχε κλείσει με τους βιαστικούς ενθουσιασμούς για την ιδέα της Γερμανικής ενοποίησης ανάμεσα στους Πρώσους μεταρρυθμιστές. Ήταν γύρω στο 1820, όταν ο Clausewitz είχε γράψει: “Η Γερμανία μπορεί να επιτύχει την πολιτική ενοποίη-ση με έναν μόνο τρόπο, με το σπαθί, όταν ένα κράτος υπο-τάσσει όλα τα άλλα”.170

169 Υπάρχον δύο ουσιαστικά πανομοιότυπες διατυπώσεις αυτής της ιδέας, στις αρχές του 1868. Οι μνημονεύσεις είναι από το ‘Drafts of Undelivered Speeches in the Parliament of the Customs Union’, Essays, Speeches and Memoirs, ii. 18, 14;. Επίσης βλ. 26 Μαϊ. 1866 και 24 Ιαν. 1868, Letters to Mother and Brother, 178,184-5.170 ‘Umtriebe’, in Rothfels (ed.), Clausewitz, Politische Schriften, 171.


104

Η Γερμανία ενοποιήθηκε με το σπαθί. Οι παραγωγικές εμπειρίες του 1848 ενισχύθηκαν με τα μαθήματα της περιό-δου της ενοποίησης. Η ιστορία είναι γνωστή. Η ήττα των φι-λελευθέρων είχε ολοκληρωθεί με την Πρωσική συνταγματική κρίση της δεκαετίας του 1860, όταν είχαν αντιταχθεί στην κυ-βέρνηση για τις ίδιες στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις που έφε-ραν τις νίκες του 1866 και του 1870-71. Το Γερμανικό Reich είχε δημιουργηθεί στον πόλεμο από στρατιωτικές και πολιτι-κές δυνάμεις. Αυτό όχι μόνο καθόριζε την πολιτική και κοινω-νική δομή της νέας αυτοκρατορίας, αλλά επίσης μορφοποι-ούσε την ηγεμονική νοοτροπία που ασπάζονταν οι πολιτικοί, κοινωνικοί και πνευματικοί ιδρυτές της. Ενδυνάμωσε παλαιό-τερες πνευματικές τάσεις που είχαν θεμελιώσει την ξεχωριστή Γερμανική παράδοση από την εποχή της Ρομαντικής επανά-στασης και του πολιτικού και ιδεολογικού αγώνα ενάντια στις “ιδέες του 1789”. Η άποψη που είχε ο Moltke για τον κόσμο, που αποκρυσταλλώθηκε μετά τη μετατροπή της αυτοκρατο-ρίας σε ένα σύνολο σκληροπυρηνικών πεποιθήσεων, τυπο-ποιήθηκε σ’ αυτή τη σαφή νοοτροπία.

Πρώτον, υπήρχε η φύση των διεθνών σχέσεων και ο ρό-λος του πολέμου. Η ενοποιημένη Γερμανία ήταν η μεγαλύτερη δύναμη στην Ευρώπη και υπό τον Bismarck, κατά τη διάρκεια των δυο πρώτων δεκαετιών της ύπαρξής της, ήταν επίσης και η δύναμη του status quo. Ωστόσο, από τη θέση του στο Γενικό Επιτελείο, ο Moltke δεν έβλεπε λόγο να αδιαφορήσει. Καθώς είχε αναλάβει να υπερασπιστεί τους κυβερνητικούς στρατιωτικούς προϋπολογισμούς στις περιοδικές επίμαχες κοινοβουλευτικές δημόσιες συζητήσεις επί αυτών, επανειλημ-μένα δήλωνε τις ειρηνικές προθέσεις της Γερμανίας, βασιζό-μενος στην ικανοποίησή της με την υπάρχουσα κατάσταση στην Ευρώπη, και δήλωνε ότι η Γερμανία δεν είχε συμφέρο-ντα για περαιτέρω εδαφική επέκταση, που θα έθετε σε κίνδυ-νο την εθνική ακεραιότητα.171 Παρόλα αυτά, οι φόβοι των γει-

171 Sitting of the Reichstag on the Imperial Military Bill, 16 Feb. 1874, Essays, speeches and Memoirs, ii. 114-15; Debate on the Imperial Budget, 24 Apr. 1877,

105


τονικών χωρών της Γερμανίας ήταν φυσικοί και η Γερμανία, λόγω της ειδικής γεωπολιτικής θέσης της από την πλευρά της είχε ένα ενδημικό πρόβλημα ασφαλείας. “Είμαστε τοποθετη-μένοι ακριβώς στο μέσο όλων των Μεγάλων Δυνάμεων” έλε-γε ο Moltke στο Reichstag, “Οι Ανατολικοί και Δυτικοί μας γεί-τονες πρέπει απλά να αναπτύξουν μέτωπο μόνο σε μια κα-τεύθυνση, εμείς σε όλες”.172 Από το 1859 είχε επανειλημμένα εκφράσει την ανησυχία του για την πιθανότητα μιας γιγαντι-αίας διαμάχης μεταξύ των μεγάλων Ευρωπαϊκών φυλών: ένα Γερμανικό κέντρο εγκλωβισμένο στη μέση μεταξύ μιας “συμ-μαχίας της Σλαβικής Ανατολής και της Ρομαντικής Δύσης”. Μετά το 1871, αυτό έγινε το κυρίαρχο θέμα στα πολεμικά του σχέδια.173 Στα δυτικά σύνορα βρισκόταν μια εξευτελισμένη και ρεβανσιστική Γαλλία, της οποίας η αξιοσημείωτη ανάκαμψη και ο ραγδαίος της εξοπλισμός προκάλεσε συναγερμό στην άλλη πλευρά του Ρήνου. Στα ανατολικά σύνορα βρισκόταν η Ρωσική Αυτοκρατορία, δελεασμένη από την αριστοτεχνική διπλωματία του Bismarck, αλλά πάντα έτοιμη να αποξενωθεί λόγω των συγκρούσεών της στα Βαλκάνια με τον άλλο σύμ-μαχο της Γερμανίας, τη μοναρχία του Habsburg. Σε περίπτω-ση που η Γαλλία και η Ρωσία συνεργάζονταν, η Γερμανία θα ήταν πολύ δύσκολο να κερδίσει έναν πόλεμο. Πριν το 1870 ο Moltke είχε επανειλημμένα πιέσει για έναν άμεσο πόλεμο ενά-ντια στη Γαλλία, πριν ο στρατός της βρει χρόνο να ανασυ-γκροτηθεί. Ο βασικός στόχος του πολέμου εκείνη τη στιγμή θα ήταν να αλλάξει το status quo και να επιφέρει την ενοποίη-ση της Γερμανίας. Τώρα, σε κάθε σοβαρή διεθνή κρίση (με τη Γαλλία το 1875 και το 1887 και ιδιαίτερα με τη Ρωσία το 1887-8) ο Moltke και το Γενικό Επιτελείο παρότρυναν για ένα προλη-πτικό πόλεμο, παρόλο που τα πολιτικά κίνητρα για έναν τέ-

ibid. 120.172 Debate on the Imperial Military Law, 1 Mar. 1880, ibid. 124-5.173 Βλ., the many references in Ferdinand von Schmerfeld (ed.), Die deutschen Aufmarschplane 1871-1890 (Berlin, 1929), cited by Ritter, Sword and Scepter, 229; 313, n.59.


106

τοιο πόλεμο ήταν εκ θεμελίων αμυντικά.174 Το πώς η προσω-ρινή αποδυνάμωση του ηττημένου εχθρού θα διατηρούνταν χωρίς σποραδικούς πολέμους ήταν ένα ερώτημα στο οποίο ο Moltke δεν φαινόταν να έχει μια σαφή απάντηση.175 Στην πραγματικότητα, αυτό που περισσότερο είχε κατά νου ήταν η επιβολή τέτοιων όρων ειρήνης που θα επέβαλαν μόνιμους περιορισμούς στις εχθρικές ένοπλες δυνάμεις, και σε αυτήν την ανεξαρτησία τους.

Τα μαθήματα της περιόδου της ενοποίησης και τα προ-βλήματα των Ευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων ενίσχυσαν τον θρύλο της Γερμανικής κουλτούρας, που είχε εδραιωθεί από την εποχή της αντίδρασής της ενάντια στο φιλελευθε-ρισμό του Διαφωτισμού και στον κοσμοπολιτισμό. Διανύο-ντας μόνος τον ίδιο πνευματικό δρόμο, ο Moltke είχε τώρα φτάσει στην ίδια άποψη για τον πόλεμο που είχαν αναπτύξει ο Adam Muller, ο Ruhle von Lilienstern, ο Hegel και ο Clause-witz. “Ποιος ευαίσθητος άντρας δεν θα ευχόταν να ήταν δυ-νατόν να διαθέτουν τις τεράστιες δαπάνες της Ευρώπης από στρατιωτικούς σκοπούς σε ειρηνικούς σκοπούς;”, ρώτησε τη Βουλή το 1868. Ωστόσο, “ο πόλεμος είναι η πραγματικότη-τα, η συνέχεια της διπλωματίας με άλλα μέσα”.176 Το φαινόμε-νο του πολέμου είναι ενσωματωμένο στη φύση του διεθνούς συστήματος. Ενώ “μέσα σε μια χώρα, ο νόμος προστατεύ-ει τα δικαιώματα και την ελευθερία των ατόμων, όταν πρό-κειται μεταξύ χωρών ίσως να είναι ο μοναδικός σωστός τρό-πος”. Δεν υφίσταται κανένα δικαστήριο διεθνούς διαιτησίας, και εκεί που υπάρχει, θα “αδυνατούσε να εκτελεί τις αποφά-σεις του”.177 Η μοναδική πρακτική εγγύηση ενάντια στον πόλε-μο δεν είναι μια διεθνής συμφωνία αλλά μια δυνατή και ειρηνι-

174 Walter Kloster, Der deutsche Generalstab und der Praventivkrieg-Gedanke (Stuttgart, 1932), 6-33; Ritter, Sword and Scepter, 227-38; Rudolph Stadelmann, Moltke und der Staat (Krefeld, 1950), 279-334.175 Ritter, Sword and Scepter, 227-8.176 15 June 1868, Essays, Speeches and Memoirs, ii. 50.177 16 Feb. 1874, ibid. 105.

107


κή Γερμανία που θα μπορούσε να επιβάλλει την ειρήνη στους γείτονές της.178

Τα σχόλια αυτά περιγράφτηκαν ακόμα πιο αναλυτικά στη Βουλή με τις διάσημες απαντήσεις που έστειλε ο Moltke το 1880-1 σε δυο ακτιβιστές που έκαναν καμπάνια προς όφε-λος του διεθνούς δικαίου και της ειρήνης και οι οποίοι τον εί-χαν πλησιάσει για την υποστήριξή του και τις ιδέες του. Ήταν σαν οι ιδέες, που είχε πριν από 40 χρόνια και αφορούσαν τη γενικότερη ειρήνη στην Ευρώπη, να είχαν γραφτεί από έναν άλλο άνθρωπο. Τώρα όχι μόνο πίστευε ότι ο πόλεμος ήταν φυσικός και αναγκαίος, και συνεπώς αδύνατον να εξαλειφθεί από τους ευγενείς οραματιστές, αλλά και ότι είχε επίσης έναν θετικό και ακόμη και πανέμορφο ρόλο να διαδραματίσει στην ανθρώπινη ζωή:

Η μόνιμη ειρήνη είναι ένα όνειρο και όχι από τα όμορφα και ο πόλεμος είναι ο νόμος της εντολής του Θεού στον κό-σμο με τον οποίο οι ευγενείς αρετές του ανθρώπου, το κου-ράγιο και η αυταπάρνηση, η πίστη και η αυτοθυσία, ακόμη και σε σημείο θανάτου, μπορούν να αναπτυχθούν. Χωρίς τον πόλεμο, ο κόσμος θα εκφυλιζόταν από τον υλισμό.179

Οι ανερχόμενες κοινωνικο-Δαρβινιστικές αντιλήψεις βρήκαν θέση στη δομή του Λουθηρανικού πολιτικού ρεαλισμού και του πνευματικού μη-υλισμού:

Δεν είναι η ζωή του ανθρώπου, η όλη φύση του, μια μάχη του τι πρέπει να είναι με εκείνο το οποίο είναι; Έτσι είναι και στη ζωή των κρατών….. Ποιος μπορεί να δραπετεύσει από τη δυστυχία αυτού του κόσμου, ή ποιος μπορεί να φύγει μακριά από τα βάρη της ζωής; Δεν είναι και οι δυο περιπτώσεις Θείας Πρόνοιας για τη γήινη υπόστασή μας;180

Στα περισσότερα από αυτά ο Moltke πρακτικά συμφω-

178 Ibid. 50,115179 Moltke to Prof. Dr. Bluntschli, 11 Dec. 1880, Moltke as a Correspondent, 272.180 Moltke to M. Goubareff, 4 Feb. 1881, Moltke as a Correspondent, 279-80.


108

νούσε με έναν άντρα με τον οποίο είχε γίνει φίλος στη Βου-λή, τον Heinrich von Treitschke.181 Ένας Βερολινέζος καθηγη-τής ιστορίας, εκδότης του “Preubische Jahrbucher” και ο πιο δραστήριος δημόσιος κυβερνητικός εκπρόσωπος για τη νέα συγχώνευση του Πρωσικού και του Γερμανικού εθνικισμού, ο Treitschke έγινε ο πιο αξιοσημείωτος και με επιρροή εκπρόσω-πος της Γερμανικής σχολής της πολιτικής φιλοσοφίας στην Αυτοκρατορική Γερμανία. Ο ανταγωνισμός και η μάχη μεταξύ των κρατών, οι ανώτεροι παράγοντες της ανθρώπινης ανά-πτυξης, ήταν για τον Treitschke τα στοιχεία απ’ τα οποία προ-έκυψε η ιστορία:

Τα χαρακτηριστικά της ιστορίας είναι ανδροπρεπή, ακατάλληλα για συναισθηματικές ή γυναικείες φύσεις. Μόνο οι γενναίοι άνθρωποι έχουν υπόσταση, εξέλιξη ή μέλλον. Οι αδύναμοι και δειλοί πεθαίνουν και πεθαίνουν δίκαια. Το μεγαλείο της ιστορίας βρίσκεται στη διαρκή σύγκρουση των εθνών, και είναι απλά ανόητο να επιθυμούμε την καταστολή του ανταγωνισμού τους.182

Ο πόλεμος, συνεπώς, θα διαρκέσει μέχρι το τέλος της ιστορίας, όσο υπάρχει πολλαπλότητα των εθνών….. Ο πό-λεμος είναι η μοναδική γιατρειά για ένα έθνος που πάσχει. Οι κοινωνικοί εγωισμοί και οι πολιτικές εμπάθειες πρέπει να σιω-πήσουν μπροστά στο κάλεσμα του κράτους όταν η ύπαρξή του διακυβεύεται.183

Το βιβλίο του Treitschke “History of Germany in the Nine-teenth Century” πήρε τη θέση του στη σύντομη λίστα με τα αγαπημένα αναγνώσματα του Moltke. Καταρτισμένη το 1890 για το “Revue des Rvues”, αυτή η λίστα αντανακλά την πνευ-ματική εξέλιξη του Moltke αλλά και της Γερμανίας: η Βίβλος, ο Όμηρος, ο Shakespeare, ο Schiller και ο Goethe εμφανίζο-

181 Stadelmann, Moltke und der Staat, 366-8.182 Treitschke, Politics (2 vols.; London, 1916), i. 21. The book was compiled after the author’s death, from the notes of lectures ha had delivered in the early 1880s.183 Ibid., i. 65-6; also see ii. 395-6.

109


νται δίπλα-δίπλα με τον Clausewitz, τον Ranke, τον Carlyle και τους εθνικιστές ιστορικούς Sybel και Treitschke.184

Η δημοσίευση στις εφημερίδες των απαντήσεων του Moltke που αφορούσαν στην παντοτινή ειρήνη, υποκίνησαν επιθέσεις στο Βερολινέζικο τύπο, κατηγορώντας τον Στρα-τάρχη για μιλιταρισμό.185 Η Γερμανική Αυτοκρατορία ήταν το δημιούργημα της Πρωσίας, διαμορφωμένη στην εικόνα του απολυταρχικού πολιτικού της συστήματος και κυριαρχούμε-νη από τις παλιές κυβερνητικές τάξεις. Αλλά η πολιτική και κοι-νωνική δομή του Reich καθώς επίσης και οι κυριαρχικές του συνήθειες, πολεμήθηκαν σκληρά. Μέσα στο Reichstag, προ-κειμένου να περάσουν οι κυβερνητικές νομοθετικές ρυθμί-σεις, ο Bismarck έκανε κομφορμιστικές μανούβρες αλλά με ολοένα και αυξανόμενη δυσκολία μεταξύ των συντηρητικών κομμάτων, των Εθνικών, Φιλελευθέρων και ακόμη και του Κα-θολικού Κεντρικού Κόμματος. Ενώ η Βουλή είχε λάβει πολύ περιορισμένες αρμοδιότητες στο Γερμανικό σύνταγμα, και σχεδόν καμία στις διεθνείς και στρατιωτικές σχέσεις, μπορού-σε εν τούτοις να ψηφίσει για τον Ιμπεριαλιστικό προϋπολογι-σμό της Αυτοκρατορίας. Η κυβέρνηση όρισε τον όρο για τον στρατιωτικό προϋπολογισμό σε επτά χρόνια και συνήθως το πετύχαινε, αλλά ο Moltke δεν ήταν ο μόνος που εύρισκε απο-καρδιωτικά την ενδημική πολιτική και το ιδεολογικό παζάρε-μα με την αντιπολίτευση στη Βουλή. Εδώ και πάλι εμφανιζό-ταν ο κανόνας του κενού λόγου, που προκαλούσε την ακε-ραιότητα και τη σταθερότητα του Reich στο ίδιο του το σπί-τι, και προερχόταν από τις ανεύθυνες και επικίνδυνες πλάνες στην αντιμετώπιση των στρατιωτικών αναγκών του Reich. Οι αντιπρόσωποι έπρεπε να υπενθυμιστούν: ότι τα δισεκατομ-μύρια που ο Ναπολέων Ι είχε αποσπάσει από την ηττημένη Πρωσία ήταν ένα μόνιμο μάθημα σε μια χώρα που προσπα-θούσε να εξοικονομήσει απ’ τις ζωτικές γι’ αυτή αμυντικές δα-πάνες. Ότι η στρατιωτική θητεία ήταν το σχολείο του έθνους,

184 Moltke as a Correspondent, 262-3: also see Life and Character, 228.185 Moltke as a Correspondent, 285-6.


110

εμφυτεύοντας μια αίσθηση καθήκοντος και υπακοής στους πολίτες της. Ότι η εναλλακτική του τακτικού στρατού, η εθνο-φρουρά, που είχε προαχθεί από τους Αριστερούς εναντίον του Πρωσικού μιλιταρισμού, δεν είχε ποτέ επιτύχει και ούτε και επρόκειτο.186

Η πιο πικρή πολιτική εξέλιξη, παρόλα αυτά, ήταν η άνο-δος του Σοσιαλοδημοκρατικού Κόμματος. Για τον Moltke, αυτός ήταν ένας παλιός θανάσιμος εχθρός. Κατά τη διάρ-κεια της εκστρατείας του 1870-1, ασχολούνταν διαρκώς με το θέμα της ριζοσπαστικής και κοινωνικής επανάστασης και επι-χειρούσε να κάνει την ήττα των δημοφιλών στρατευμάτων - που στήθηκε από τον Gambetta για την άμυνα της Γαλλικής δημοκρατίας - ένα μάθημα για όλη την Ευρώπη.187 Οι φρι-καλεότητες του εμφύλιου πολέμου στη Γαλλία επιβεβαίωσαν τους χειρότερους φόβους του. Κατά τη διάρκεια της μακρό-χρονης θητείας του στη Βουλή, η μοναδική περίσταση στην οποία ζήτησε το λόγο για να μιλήσει για άλλα ζητήματα εκτός από στρατιωτικά, ήταν όταν η κυβέρνηση παρουσίασε το Σο-σιαλιστικό Νομοσχέδιο το 1878, ένα μέτρο που σηματοδό-τησε την αρχή των δώδεκα χρόνων μάχης για την καταστο-λή του Κοινωνικού Δημοκρατικού Κόμματος με νόμιμα μέσα. Κατά της σοσιαλιστικής ιδέας, χρησιμοποίησε τα επιχειρήμα-τα που ήταν παρόμοια με εκείνα που χρησιμοποίησε λίγο αρ-γότερα ενάντια στην ιδέα της μόνιμης ειρήνης. Η ανάγκη, η δυστυχία και η ανέχεια ήταν αδιαχώριστοι όροι της ανθρώπι-νης υπόστασης. Παρόλο που ίσως βελτιώνονταν με τον και-ρό, η εξάλειψή τους ήταν τόσο ανέφικτη όσο και ανεπιθύμητη για την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους.188

186 These were recuuring themes in Moltke’s parliamentary polemics. See Essays, Speeches and Memoirs, ii. 106, 138 for Napoleon’s milliards: p. 14 for universal military service: pp. 111-12 for the militia.187 1 Feb. 1871, ibid. 254: 21 Sept., 27 Oct., 23 Nov., 1870, and 1 Mar. 1871, Letters to Mother and Brothers, 193, 200, 203, 213.188 Essays, Speeches and Memoirs, ii. 76-7. Also see on the similarity between war and social deprivation: Mar. 1879, 18 Feb 1878, 10 Feb 1881, Moltke as a Correspondent, 270, 269, 279, 292.

111


Αυτή η εντυπωσιακή ομοιότητα ήταν σημαντική. Η ιδέα τόσο της μόνιμης ειρήνης όσο και του σοσιαλισμού, συ-γκρούονταν με την ίδια την έννοια του κράτους που είχε ανα-πτυχθεί στην Πρωσία από τις αρχές του 19ου αιώνα και ταυ-τίστηκε με την εγκαθίδρυση του Γερμανικού Reich: ο ορισμός του κράτους ως τέτοιου με δύναμη/Macht στο εξωτερικό, αλλά με ύπαρξη νόμου και δικαιοσύνης/Recht στο εσωτε-ρικό του.189 Όσοι απειλούσαν κάποιο από τα δυο, είτε ξένοι ανταγωνιστές ή εγχώριες πολιτικές δυνάμεις όπως ο Καθολι-κισμός και ο Σοσιαλισμός, θεωρούνταν επικηρυγμένοι εχθροί του κράτους.190

Πράγματι, για τον Moltke, η κυβέρνηση ήταν βράχος σταθερότητας τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές σχέσεις. Σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες και σοσιαλιστικές ιδέ-ες ότι οι πόλεμοι υποκινούνται από τις κυβερνήσεις προς το συμφέρον των παλιών κυριαρχικών τάξεων, ο Moltke διατή-ρησε κατά τη διάρκεια της ζωής του, ότι στην εποχή των λα-ϊκών κινημάτων, τα πάθη των ανθρώπων ήταν ένα πολύ με-γαλύτερο κίνητρο για το ξέσπασμα πολέμων. “Στον καιρό αυτό”, έγραφε στη μητέρα του το 1831, “ο πόλεμος και η ει-ρήνη και οι σχέσεις των κρατών δεν αποτελούν πλέον απο-κλειστικά ζητήματα των υπουργικών συμβουλίων. Σε πολλές χώρες οι ίδιοι οι άνθρωποι κυβερνούν τα υπουργικά συμβού-λια, και συνεπώς παρουσιάζεται ένα στοιχείο στην πολιτική το οποίο δεν είναι εύκολο να υπολογίσει κανείς”.191 Μετά την ολοσχερή μάχη με την Γαλλική Εθνική Αντίσταση του 1871, και στη διαμάχη του με τους Αριστερούς στα ζητήματα της ει-ρήνης και του πολέμου, αυτό έγινε ένα επαναλαμβανόμενο θέμα: “Οι δυνατές κυβερνήσεις είναι εχέγγυο ειρήνης. Αλλά τα πάθη του όχλου, οι φιλοδοξίες των αρχηγών κομμάτων,

189 Cf. Treitschke, Politics, i. 19.190 Βλ., Wolfgang Petter, “Enemies” and “Reich Enemies”: An Analysis of Threat Perceptions and Political Strategy in Imperial Germany, 1871-1914’, in Wilhelm Deist (ed.), The German Military in the Age of Total War (Worcester, 1985), 22-39.191 1831 Feb. 13, Letters to Mother and Brothers, 47.


112

και η κοινή γνώμη οδήγησαν εκτός του ορθού δρόμου, τόσο μέσω των δημοσίων αγορεύσεων όσο και από τη δημοσι-ογραφία. Όλα αυτά, κύριοι, είναι στοιχεία τα οποία μπορεί να αποδειχθούν δυνατότερα από τη θέληση εκείνων που κυ-βερνούν”.192 Το 1890, θέλοντας να υπερασπιστεί την επέκτα-ση του Γερμανικού στρατού σε μια από τις τελευταίες του εμ-φανίσεις στη Βουλή, ο Moltke έβλεπε εξίσου αποθαρρυντικές συνέπειες εσωτερικά και εξωτερικά από την ανόρθωση των μαζών:

“…. αυτά τα στοιχεία παίρνουν τη μορφή εθνικών και φυλετικών επιδιώξεων, και προπαντός δυσαρέσκειας με την υπάρχουσα κατάσταση του κοινωνικού γίγνεσθαι”. “Οι μέ-ρες των υπουργικών πολέμων είναι παρελθόν”, έλεγε στο Reichstag, “τώρα έχουμε μόνο τους πολέμους των ανθρώ-πων”.193 Το διάσημο όραμά του για τον συνακόλουθο χαρα-κτήρα του πολέμου ήταν προφητικό:

Αν ξεσπάσει πόλεμος, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πόσο θα διαρκέσει ή πώς θα τερματιστεί. Οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης είναι αυτές, που, οπλισμένες όπως ποτέ άλλοτε, θα εισέλθουν στην αρένα η μια εναντίον της άλλης. Δεν υπάρχει ούτε μια από αυτές που θα νικηθεί τελείως σε μια ή έστω και σε εκστρατείες και να αναγκαστεί να ανακηρύξει τον εαυτό της ηττημένο ή να καταλήξει σε μια τιμητική ειρήνη. Ούτε και καμιά που να μπορέσει να ανακάμψει ακόμη και μόλις μετά από ένα χρόνο, για να ξαναρχίσει τη μάχη. Κύριοι, μπορεί να είναι ο Πόλεμος των Εφτά Ετών, μπορεί και ο Πόλεμος των Τριάντα Ετών. Και αλίμονο σε εκείνον που θα παραδώσει την Ευρώπη στις φλόγες, σ’ αυτόν που πρώτος θα ρίξει το σπίρτο στο μπαρούτι.194

Πράγματι, οι απόψεις για τη φύση των διεθνών σχέσεων

192 11 Jan. 1887, Essays, Speeches and Memoirs, ii. 133; also see, for example: Mar. 1879 and 10 Feb.1881, Moltke as a Correspondent, 270, 280.193 Essays, Speeches and Memoirs, ii. 136.194 Ibid. 137.

113


και όσον αφορά στον πόλεμο μέσω της ανθρώπινης πραγ-ματικότητας συνδέονταν στενά με τη νοοτροπία για τη διεξα-γωγή του ίδιου του πολέμου. Με την εκπληκτική του ικανότητα να προβλέπει το μέλλον, ο Moltke διέβλεψε τις βασικές στρα-τιωτικές συνέπειες της πολιτικοποίησης των μαζών, που ήταν αποτέλεσμα των συνδυασμένων επιδράσεων του εθνικισμού, της αστικοποίησης, της μαζικής εκπαίδευσης και των μαζικών επικοινωνιών. Όμως η διαδικασία είχε ξεκινήσει ακριβώς έναν αιώνα πριν. Οι πόλεμοι των ανθρώπων είχαν αντικαταστήσει αυτούς των υπουργών ήδη από την εποχή της Γαλλικής Επα-νάστασης και την εμφάνιση του νέου έθνους - κράτους. Με τη συγκέντρωση των δυνάμεων και την εγκαθίδρυση της αρ-χής της εθνικής κυριαρχίας, η Γαλλία μπόρεσε να κινητοποι-ήσει και να ρίξει στη μάχη του πολέμου κοινωνικές πηγές και ανθρώπινες μάζες σε μια πρωτοφανή κλίμακα και είχε κατα-φέρει να δημιουργήσει τεράστια ηθικά ερεθίσματα. Αυτά με τη σειρά τους είχαν βρει τη στρατηγική τους επιβεβαίωση εκφρα-σμένη στη γνωστή φόρμουλα του Danton: “L'audace, et en-core de l'audace, et toujours l'audace / Θράσος και περισ-σότερο θράσος και πάντα θράσος”. Ανεπτυγμένο και καλ-λιεργημένο από τον Ναπολέοντα, το νέο σύστημα πολέμου αποτελούνταν από μια μαζική συγκέντρωση δύναμης και συ-ντριπτικής στρατηγικής, που στόχευε στην καθολική ανατρο-πή του εχθρού. Μετά την καταστροφική ήττα της Πρωσίας, οι νέες αυτές πηγές δύναμης και η συνακόλουθη μέθοδος πο-λέμου τονίστηκαν και υμνήθηκαν από τους Πρώσους μεταρ-ρυθμιστές. Αν και οι μεταρρυθμιστές είχαν χάσει την πρόσβα-ση στην εξουσία μετά την πτώση του Ναπολέοντα, τόσο η θε-σμική όσο και η δογματική τους κληρονομιά παρέμεινε. Έχο-ντας την εθνοφρουρά Landwehr, η Πρωσία παρέμεινε η μο-ναδική δύναμη στην Ευρώπη της Αποκατάστασης που μπο-ρούσε να βασίσει το στρατιωτικό της σύστημα στην κινητο-ποίηση του λαού της. Αυτό το σύστημα μετατράπηκε αργότε-ρα από τον Βασιλιά Wilhelm Ι και τον Υπουργό Πολέμου von Roon, σε ένα αποτελεσματικό σύστημα του στυλ “λαός στα


114

όπλα”. Παρομοίως, η νέα, μοναδικής επιθετικότητας, επιχει-ρησιακή ιδέα των μεταρρυθμιστών, που βασίστηκε στο μο-ντέλο στρατηγικής του Ναπολέοντα, και έδινε έμφαση στην ανάληψη αποφασιστικής δράσης και στην καταστροφή του εχθρικού στρατού στη μάχη, βρήκε ανταπόκριση στον κατα-πληκτικό ζήλο του Πρωσικού στρατού στις εκστρατείες του 1813-1815 και επικράτησε από τότε και στο εξής. Όταν η ανα-διοργάνωση της δεκαετίας του 1860 έδωσε στον Πρωσικό στρατό την αριθμητική υπεροχή έναντι των αντιπάλων του, που παλαιότερα κατείχαν με τα στρατεύματα της Επαναστα-τικής Γαλλίας, οι ιδέες της στρατηγικής για ολική συντριβή του αντιπάλου ξαναβρήκαν τον φυσικό τους σύμμαχο.

Η πεποίθηση ότι είναι δύσκολη η εφαρμογή ενός ακρι-βούς συστήματος στρατιωτικής θεωρίας, ήταν θεμελιώδης για τα νέα δεδομένα της στρατιωτικής σκέψης στην Πρωσία. Από την εποχή ακόμη της Ρομαντικής επανάστασης ενάντια στις ιδέες του Διαφωτισμού, η ιδέα ενός γενικού φυσικού νό-μου είχε απορριφθεί από κάθε κομμάτι της Γερμανικής κουλ-τούρας. Καμιά σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας, με τους όρους που είχε θέσει το ιστορικό της περιβάλλον και κυ-ριαρχούμενης από έναν όχλο ενεργειών κατά βούληση, δεν θα μπορούσε ποτέ να συνοψιστεί σε ένα τυπικό σύστημα κανόνων και αρχών. Αυτή η πολιτιστική πρόταση, η οποία εφαρμόστηκε στον στρατιωτικό τομέα από τον Clausewitz, διαδόθηκε ευρέως από τον Moltke: λίγα μπορούν να ανα-φερθούν για τον πόλεμο θεωρητικά. Μετά τον θάνατο του Moltke, κατά τη δημοσίευση των εκτενών στρατιωτικών του σημειώσεων, της αλληλογραφίας και των επιτελικών του με-λετών στο πολύτομο Militarische Werke, το επιτελείο πήρε την πρωτοβουλία να συνδυάσει με συστηματικό τρόπο, κείμενα που είχαν γραφτεί σε διαφορετικές περιστάσεις, συχνά χωρίς να αναφέρονται οι πηγές τους. Αλλά μόνο ο ίδιος ο Moltke συνόψισε την εκπαιδευτική του στρατηγική σε ένα σύντομο και περιεκτικό δοκίμιο, το οποίο γράφτηκε για άμεσους πρα-κτικούς σκοπούς μεταξύ των δύο μεγάλων πολέμων του: το

115


“Instructions for Superior Commands of Troops” (1869), που ολοκληρώθηκε μετά τον πόλεμο κατά της Γαλλίας και επίσης στη συνέχεια το ακόμη πιο συνοπτικό “On Strategy” (1871). “Τα δόγματα της στρατηγικής”, έγραφε, “δύσκολα πηγαί-νουν παραπέρα από τις πρώτες προτάσεις της κοινής λογι-κής. Δύσκολα κάποιος θα μπορούσε να την αποκαλέσει επι-στήμη. Οι αξίες τους βρίσκονται σχεδόν εξ ολοκλήρου στην πρακτική εφαρμογή τους”.195 Από την αρχή των επιχειρήσε-ων, μόνο η βούληση του στρατηγού και η δύναμη της δρά-σης μπορούν να υπερισχύσουν της ηθικής και φυσικής πο-λυπλοκότητας του πολέμου, “η Στρατηγική είναι ένα σύστη-μα σκοπιμοτήτων”.196 Για παράδειγμα, κάποιος διαβάζει πολ-λά στα θεωρητικά βιβλία για τα πλεονεκτήματα των “επιχειρή-σεων στις εσωτερικές γραμμές”. Παρόλα αυτά, κάποιος θα πρέπει να αναρωτηθεί για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση τι εί-ναι στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή το πιο επωφελές πράγ-μα για να πράξει”.197

Πράγματι, η περίφημη αρχή των εσωτερικών γραμμών είναι ένα καλό παράδειγμα. Ο Moltke δέχτηκε ανώνυμες κριτι-κές, όταν το 1866 επέλεξε να παραβλέψει αυτό που ήταν κοι-νώς αποδεκτό, όπως το πλεονέκτημα των εσωτερικών γραμ-μών, παρατάσσοντας τις γραμμές του σε ένα μέτωπο, το οποίο εκτεινόταν από τη Σαξονία ως τη Σιλεσία. Οι στρατιω-τικοί σχολιαστές σε όλη την Ευρώπη επέκριναν και, μέχρι την εκστρατεία του 1871 όπου και φιμώθηκαν για τα καλά, απέ-διδαν την Πρωσική επιτυχία στη φτωχή Αυστριακή στρατηγι-κή.198 Ο αρχιερέας του ιερού βωμού του Jomini, ο φίλος του και βιογράφος Lecomte, τα είπε έξω απ’ τα δόντια:

Καθώς άρχιζε η διεξαγωγή του πολέμου, ένας τόσο με-

195 ‘Verordnungen fur die hoheren Truppenfuhrer’ (1869), in Militarische Werke, II, ii. (1900), 172.196 ‘Uber Strategie’ (1871), ibid. 219-3.197 ‘Taktische Aufgaben’, Nr. 58 (1878), ibid. II, i. (1892), 133.198 For a selection of commentaries see Gordon Craig, The Battle of Koniggratz (London, 1964), 176-7.


116

γάλος αριθμός στρατιωτών σπάνια είχε βρεθεί σε τόσο φρι-κτή θέση. Η ιστορική γκάφα των Αυστριακών διοικητών οι οποίοι διέταξαν το 1796 προς ανακούφιση του Mantua την ανάπτυξη σε τρεις φάλαγγες - μια γκάφα που τιμωρήθηκε πλήρως από τον Βοναπάρτη - ήταν σε κάθε περίπτωση ένα στρατηγικό αριστούργημα σε σύγκριση με το Πρωσικό σχέ-διο του 1866.199

Ο Moltke είχε επικριτές ακόμη και μέσα από τον Πρωσικό στρατό, αλλά εδώ οι καινοτομικές του στρατηγικές μπορού-σαν τουλάχιστον να ερμηνευθούν ως ιδέες πρόληψης. Αρχι-κά, οι συγκεκριμένες περιστάσεις κάθε περίπτωσης πάντα βρί-σκονταν σε προτεραιότητα σε σχέση με κάθε θεσπισμένο κα-νόνα: το άτομο είναι ανέκφραστο/individuum est ineffabile. Το 1866, η εκτεταμένη ανάπτυξη μετώπου υπαγορεύθηκε από τις ειδικές περιστάσεις της πρώιμης Αυστριακής κινητοποίη-σης, η οποία απαιτούσε μια αμυντική θέση των Πρώσσων στο αρχικό στάδιο της εκστρατείας, και η οποία έπρεπε να αντιμετωπιστεί με ταχύτατη κινητοποίηση και ανάπτυξη μετώ-που, χρησιμοποιώντας όλες τις διαθέσιμες σιδηροδρομικές γραμμές. Παρόλα αυτά, η υπόθεση του Moltke προχώρησε παραπέρα από το ζήτημα των ειδικών περιστάσεων. Δεν είναι τυχαίο, ότι ενώ οι μαθητές του Jomini παντού έβρισκαν “δυ-σκολοχώνευτη” τη στρατηγική, καθώς και τα αποτελέσματα, που θα μπορούσαν να έχουν στην τακτική ο σιδηρόδρομος, ο ηλεκτρικός τηλέγραφος και τα τυφέκια, τελικά στην Πρωσία αναδείχθηκε η επαναστατική τους σημασία. Οι βαθιές ιστορι-κές ρίζες του έκαναν τη Γερμανική στρατιωτική σκέψη έμφυτα πιο συνειδητή και δεκτική στην ιστορική αλλαγή. Σε σύγκριση με τις στρατιωτικές θεωρίες του Jomini και των συναδέλφων του σκεπτικιστών, έγραφε ο Rudolph Caemmerer, το τρομα-κτικό πλεονέκτημα της Γερμανικής σύλληψης της στρατιωτι-κής θεωρίας "βρίσκεται στην ικανότητά του για περαιτέρω εξέ-λιξη".200

199 Quoted by Whitton, Moltke (London, 1921), 118-19.200 Caemmerer, The Development of Strategical Science during the 19th

117


Είναι αυτού του είδους η ποιότητα που μετράει στη θε-ωρητική ευελιξία του Moltke. Η “πρόοδος της τεχνολογίας”, έγραφε, “οι ευκολότερες επικοινωνίες, τα νέα όπλα, σε συ-ντομία οι τελείως αλλαγμένες συνθήκες, κάνουν εμφανές ότι τα μέσα με τα οποία η νίκη κατακτήθηκε παλαιότερα, και ακό-μη και οι κανόνες που επιβλήθηκαν από τους μεγαλύτερους στρατηγούς, είναι συχνά ανεφάρμοστοι στο παρόν”.201 Αν συγκεντρωθούν μαζί από την αρχή της εκστρατείας, τα τε-ράστια νέα στρατεύματα θα παρεμπόδιζαν τις επικοινωνίες, θα δυσκόλευαν τις επιχειρήσεις και θα αδυνατούσαν να εφο-διαστούν. Όμως με την αρχική ανάπτυξη σε μεγάλη έκταση, θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν πλήρως τις υπάρχουσες σιδηροδρομικές ατμομηχανές για γρήγορη κινητοποίηση και εφοδιασμό, και να εκστρατεύσουν σε συγκλίνουσες πορείες για να επιτύχουν μαζική συγκέντρωση στο πεδίο της μάχης.202 “Προέλαση ξεχωριστή, κτύπημα συνολικό” ήταν το νέο ρητό. Από τη στιγμή του διορισμού του ως Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου, ο Moltke έθεσε μακροπρόθεσμους στόχους για τη συστηματική προσχεδιασμένη χρήση του σιδηροδρόμου.203 Η εκτεθειμένη γεωγραφική θέση της Πρωσίας και το αποθε-ματικό της σύστημα παρείχαν το πλέον ευνοϊκό έδαφος για την αποδοχή τέτοιων ιδεών. Ο ηλεκτρικός τηλέγραφος διευκό-λυνε πολύ τον συντονισμό της όλης διαδικασίας κινητοποίη-σης και ανάπτυξης μετώπου και η κατά πολύ αυξημένη ικανό-τητα πυρός του τυφεκίου, ενίσχυσε την αμυντική δύναμη, κά-νοντας σημαντικά πιο δύσκολο για τον εχθρό το να αντιμετω-πίσει κάθε ένα από τα Σώματα Στρατού ξεχωριστά, πριν κατα-φτάσει ικανοποιητική υποστήριξη.

Ακόμη και πιο πριν, αλλά κυρίως μετά, στην Ιταλική εκ-στρατεία του 1859, ο Moltke παρατηρούσε έντονα τις μα-

Century (London, 1905), 54; italics in the original.201 ‘Verordnungen’, Militarische Werke, II, ii., 172.202 Ibid. 173.203 Dennis Showalter, Railroads and Rifles, Soldiers, Technology and the Unification of Germany (Hamden, Conn., 1975), 39-43.


118

κροπρόθεσμες επιπτώσεις του τυφεκίου στην τακτική και στη στρατηγική. Αν και όχι άμεσα, στην ευθύνη του γενικού επι-τελείου, το υπόψη θέμα ήταν στην κορυφή της Ευρωπαϊκής στρατιωτικής ατζέντας και συζητιόταν εκτενώς στον Πρωσικό στρατό. Ο Moltke παρήγαγε μια σειρά σημειώσεων, οι οποί-ες περιείχαν ίσως τον πιο ακριβή και περιεκτικό απολογισμό που γράφτηκε εκείνη την εποχή. Έβλεπε ξεκάθαρα ότι η ικανό-τητα του ιππικού να κινηθεί εναντίον του πεζικού είχε αποδυνα-μωθεί και ότι οι μαζικές κινήσεις του πεζικού ακολουθούμενες από μάχη σώμα με σώμα ήταν στοιχείο του παρελθόντος. Η επίθεση του πεζικού θα έπρεπε να γίνει σε μικρές φάλαγγες, που θα προστατεύονταν από ακροβολιστές, θα εκμεταλλεύ-ονταν στο έπακρο το έδαφος, και πάντα θα προσπαθούσαν να αποφύγουν τις κατά μέτωπο αναμετρήσεις, με την υπερκέ-ραση του πλευρού του εχθρού.204 Η αξιοσημείωτη ενδυνάμω-ση του πυροβολικού από τις αμυντικές θέσεις, ισχυριζόταν ο Moltke, είχε ως αποτέλεσμα τη στρατηγική επίθεση που έκανε πλήρη χρήση της τακτικής άμυνας, της πιο πλεονεκτικής πο-λεμικής τακτικής εκείνο τον καιρό.205 Υποστηρίζοντας την πε-ριστασιακή ανάλυση αντί της λογικής του ενός γενικού κανό-να, ο Moltke συνειδητά παρέβλεψε την επιμονή του Clause-witz ότι η άμυνα ήταν ουσιαστικά δυνατότερη από την επίθε-ση. Δεν υπήρχε γενική απάντηση στο ερώτημα για το ποια από τις δυο ήταν δυνατότερη, έγραψε στο “Instructions” του 1869. Ενώ η επίθεση απολάμβανε το πλεονέκτημα της πρω-τοβουλίας, η άμυνα μπορούσε να κάνει καλύτερη χρήση της κάλυψης του εδάφους. Το ποια από τις δύο είναι προτιμότε-ρη εξαρτάται από κάθε περίπτωση ξεχωριστά.206 Παρομοίως, ήταν περισσότερο από απλά η μεγάλη ταπεινότητά του, που εμπόδισε τον Moltke να επισφραγίσει τις επιχειρήσεις του σε

204 ‘Taktisch-strategische Aufsatze’, 12 July 1858, 5 Jan. 1860, Apr. and May 1861, 1865, ibid., esp. 7-9, 19-24, 27-41, 49-65. See also Showalter, Railroads and Rifles, 110-13.205 Ibid., esp. 7, 31, 56, 65.206 Ibid., 208.

119


εξωτερικές γραμμές ως ένα νέο “στρατηγικό σύστημα”. Η δι-αμάχη για τις διαφορές μεταξύ των πολεμικών συστημάτων του Ναπολέοντα και των δικών του, επρόκειτο τελικά να διεξα-χθεί από άλλους σε μεταγενέστερο στάδιο.207

Ενδεικτικά, και από τις δυο πλευρές της διαμάχης, επι-κρατούσε μια ομοφωνία, ότι ενώ τα είδη του πολέμου μπορεί να αλλάζουν με το χρόνο, το πνεύμα του (Geist) ή η πρωταρ-χική του ουσία (Wesen) παραμένουν αμετάβλητα.208 Πράγ-ματι, η απόρριψη κάθε συμβατικού συστήματος και η έντονη επίγνωση των περιστασιακών διαφορών και η ιστορική αλ-λαγή δεν πρέπει να παραπλανήσουν. Κατά την παράδοση του Γερμανικού ιδεαλισμού του 19ου αιώνα, αυτές οι αντιλή-ψεις πάντα συνδυάζονταν με ένα ισχυρό αίτημα για απόκτη-ση της εσώτερης ουσίας της πραγματικότητας.209 Η Πρωσι-κή-Γερμανική στρατιωτική σχολή είχε μια κυρίαρχη και άκρως ρυθμιστική αντίληψη για τη διεξαγωγή του πολέμου. Ενώ ο Clausewitz και οι φίλοι του είχαν αμφισβητήσει ότι η ηγεμονι-κή μέθοδος εχθροπραξιών του Ναπολέοντα δεν μπορούσε να περιοριστεί σε κανόνες και αρχές, παρόλα' αυτά πίστευ-αν ότι αντιπροσώπευε την παγκόσμια φύση του πολέμου και παρουσίαζε τις αληθινές συνέπειες ήδη από την αρχή του. Αυτό είναι μια παλινδρόμηση που στις μέρες μας αποτελεί τον λόγο πολλών παρεξηγήσεων. Η ουσία του πολέμου εί-ναι να αγωνίζεσαι για αυτό, που συνεπάγεται την καταστρο-φή των εχθρικών δυνάμεων στη μάχη. Στο “Instructions”, ο Moltke παρουσίασε την αντίληψη του πολέμου, και τις δικές

207 Βλ., Colmar von der Goltz, The Conduct of War (London, 1899, first publ. In German 1895), 135-44; Hugo Baron von Freytag-Loringhoven, Die Heerfuhrung Napoleons und Moltkes (Berlin, 1897); S. W. L. von Schlichting, Taktische und strategische Grundsatze der Gesenwart (3 vols.; Berlin, 1897-9); id. Moltke und Benedek (Berlin, 1900); id. Moltkes Vermachtnis (Munich, 1901); Alfred Krauss, Moltke, Benedek und Napoleon (Vienna, 1901); Carl Bleibtreu, Napoleon’sche und Moltke’sche Strategie (Vienna, 1901); Fritz von der Goltz, Moltke (Berlin, 1903) 182-95; Caemmerer, Strategical Science, pref. And ch. 8.208 Για κάθε πλευρά της διαφωνίας, βλ.: Krauss, foreword; F. von der Goltz, 182-6.209 Βλ., for example, Iggers, The German Conception of History, II, ii. 173.


120

του καινοτομικές συνεισφορές, μαζί με τη συνήθη συντομία του και περιεκτικότητά του:

Η νίκη στην εμπόλεμη εχθροπραξία είναι η σημαντικό-τερη στιγμή σε έναν πόλεμο. Μόνο η νίκη μπορεί να σπάσει τη θέληση του εχθρού και τον υποχρεώνει να παραδοθεί σ’ εμάς. Ούτε η κατοχή της περιοχής, ούτε η κατάληψη των οχυ-ρών, αλλά μόνο η καταστροφή της θέλησης του εχθρού για ανταλλαγή πυρών, εφαρμόζεται ως κανόνας. Αυτό είναι συ-νεπώς το κυρίαρχο κίνητρο των επιχειρήσεων.210

Ενεργώντας τολμηρά και επιθετικά, ο στρατός πρέπει να αναλάβει πλήρως την πρωτοβουλία και να αναζητήσει τα εχθρικά στρατεύματα όπου και αν βρίσκονται. Είναι προφα-νές πως αφού η αβεβαιότητα και η σύγχυση στον πόλεμο, η σοβαρή έλλειψη πληροφόρησης και οι εχθρικές δραστηριό-τητες λειτουργούν ενάντια στον επιχειρησιακό πολεμικό σχεδι-ασμό, τότε δεν υπάρχει νόημα να επινοούνται λεπτομερή σχέ-δια πέρα από τη φάση ανάπτυξης (Aufmarsch). Μόνο ο στό-χος και η γενική γραμμή προέλασης πρέπει να καθοριστούν με σαφήνεια. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας, η αποτελε-σματική συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών μονάδων πρέ-πει να εξαρτάται από τις πρωτοβουλίες των τοπικών διοικήσε-ων και από την εκπαίδευσή τους να εγκαταλείπουν τα πάντα και να τρέχουν προς τα εκεί που ακούγονται οι ήχοι πυροβο-λισμών. Για την ίδια τη μάχη, δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυ-τος. Μόλις ο εχθρός εντοπιστεί, όλες οι δυνάμεις συγκλίνουν για να επιτύχουν απόλυτη υπεροχή, στρατηγική ανάπτυξη με-τώπου και τακτική περικύκλωση. Μια αποφασιστική μάχη κα-ταστροφής θα ήταν το επιθυμητό αποτέλεσμα. “Οι επιχειρή-σεις εναντίον της Γαλλίας”, δήλωνε ο Moltke στο μνημόνιο της 6ης Μαΐου του 1870 στο Γενικό Επιτελείο:

Δεν θα είναι τίποτα άλλο από την προσπάθεια να επιτύ-χουμε μια όσο το δυνατόν καλώς σχεδιασμένη προέλαση για κάποιο μικρό διάστημα επί του Γαλλικού εδάφους, έως ότου

210 ‘Verordnungen’, Militarische Werke, II, ii. 173.

121


συναντήσουμε τα Γαλλικά στρατεύματα και δώσουμε μάχη. Η κατεύθυνση αυτής της προέλασης είναι γενικά προς το Παρί-σι, γιατί σε αυτήν την κατεύθυνση είμαστε περισσότερο βέβαι-οι ότι θα χτυπήσουμε το στόχο που θέλουμε, δηλαδή τα εχθρι-κά στρατεύματα.211

Αυτή η επιχειρησιακή αντίληψη, αφού εκτελέστηκε με αξι-οσημείωτο αριθμητικό πλεονέκτημα και με μεγάλη υπεροχή στον σιδηρόδρομο, στην κινητοποίηση και στα διοικητικά συ-στήματα, παρήγαγε τελικά τα καθοριστικά αποτελέσματα. Το 1866, τα Πρωσικά, 1ο, 2ο και 3ο Σώμα Στρατού κατάφεραν να ενωθούν στη μάχη του Koniggratz και ενώ ο Αυστριακός στρατός υπό τον Benedek όντως επέτυχε να δραπετεύσει από τη δαγκάνα - και την καθολική εξολόθρευση - δεν ήταν πλέον ικανός για αποτελεσματική αντίσταση. Το 1870, μετά από μερικές πολύπλοκες και αιματηρές συγκρούσεις στα σύ-νορα, το μισό του Γαλλικού στρατού κλείστηκε στο οχυρό του Metz και το υπόλοιπο τμήμα του εξωθήθηκε προς τα Βελγι-κά σύνορα κοντά στο Sedan. Οι δυο συνθηκολογήσεις, που προέκυψαν ουσιαστικά έστειλαν σχεδόν ολόκληρο τον τακτι-κό Γαλλικό Στρατό - περίπου 300.000 άντρες στο σύνολο - ως αιχμαλώτους πολέμου στη Γερμανία.

Παρόλα αυτά, ενώ στο Koniggratz, το Metz και στο Se-dan καταστράφηκαν τα Αυστριακά και Γαλλικά στρατεύμα-τα, και οι δύο αυτοί πόλεμοι έπρεπε κάπως να τερματιστούν. Εδώ είναι που ξέσπασαν οι περίφημες διενέξεις μεταξύ του Bis-marck και του Στρατού. Το 1866, ο βασιλιάς και οι στρατιωτι-κοί του σύμβουλοι ήθελαν να μη δώσουν στην Αυστρία χρό-νο για να ανασυνταχθεί, να καταλάβουν τη Βιέννη και να υπα-γορεύσουν τους όρους της ειρήνης, που θα περιλάμβαναν πολεμικές αποζημιώσεις και την προσάρτηση της Αυστρι-ακής Σιλεσίας, του Sudeten και του Βασιλείου της Σαξονίας στην Πρωσία. Τον Bismarck, όμως, τον απασχολούσε περισ-σότερο το μέλλον της Γαλλικής μεσολάβησης. Έχοντας επιτύ-

211 Militarische Werke, I. Ii. 131-2.


122

χει αυτό που θεωρούσε ως πρωταρχικό στόχο της Πρωσίας, ο οποίος ήταν ο αποκλεισμός της Αυστρίας από τα Γερμα-νικά ζητήματα, καθώς επίσης και οι εκτεταμένες προσαρτή-σεις και η δημιουργία μιας συνομοσπονδίας στη βόρεια Γερ-μανία, καθοδηγούμενης από την Πρωσία, ουσιαστικά επέ-βαλε μια μέτρια ειρήνη στον εξοργισμένο βασιλιά. Το 1870-1, το σκηνικό ήταν ακόμα πιο περίπλοκο. Μετά την καταστρο-φή των Γαλλικών τακτικών στρατευμάτων ο πόλεμος συνεχί-στηκε. Η ρεπουμπλικανική κυβέρνηση προετοίμασε την άμυ-να της πρωτεύουσας για πολιορκία και υψώνοντας τη ση-μαία του 1792, άρχισε να κινητοποιεί τεράστια στρατεύματα στις επαρχίες, ενώ τα francs tireurs εξαντλούσαν τις Πρωσι-κές ορδές και τις γραμμές επικοινωνίας. Από την άλλη πλευ-ρά, ο Bismarck ήταν για μια ακόμη φορά ανήσυχος για μια πιθανή μεσολάβηση από τις άλλες δυνάμεις, και έκανε ελιγ-μούς για να βρει έναν σύμμαχο των Γάλλων, συνεργάτη, και τα μέσα με τα οποία θα μπορούσε να ασκήσει πίεση σ' αυτόν προκειμένου να διαπραγματευτούν μια ευνοϊκή ειρήνη. Κάτι τέτοιο απαιτούσε προσεκτικό έλεγχο πάνω στην κατεύθυνση και στους στόχους των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι εντά-σεις μεταξύ του Bismarck και του στρατού άρχισαν να αυξά-νονται για το ποια θα ήταν η τύχη του πολιορκημένου στρα-τού του Bazain στο Metz, τον οποίο ο Bismarck σκέφτηκε πως μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να επανεγκαταστήσει ένα Βοναπαρτικό κυβερνήτη στο Παρίσι. Αυτές οι εντάσεις ανα-πτύχθηκαν σε μια κατά μέτωπο αντιπαράθεση με τον Moltke και το Γενικό Επιτελείο σχετικά με την κατάληψη του Παρισιού, την οποία ο Bismarck θεωρούσε ως τίποτε περισσότερο από ένα πολιτικό διαπραγματευτικό χαρτί για τη διατήρηση της ει-ρήνης. Ο στρατός αντιδρούσε έντονα σε κάθε πολιτική ανά-μειξη στις υποθέσεις του, ενώ ο Bismarck ενεργούσε με τη συ-νήθη του αναλγησία προκειμένου να επιβάλει τη θέλησή του.

Αυτή η σύγκρουση αναλύεται έκτοτε από τους ιστορι-κούς.212 Έχει παρουσιαστεί ως το πρώτο παράδειγμα μιας 212 For the latest and most comprehensive accounts see Stadelmann, Moltke,

123


προσπάθειας από το γενικό επιτελείο για αυτονομία από την πολιτική εξουσία στο Γερμανικό Reich και μάλιστα στο ίδιο επίπεδο, γεγονός το οποίο θα είχε μοιραία μακροπρόθεσμη επιρροή στη Γερμανική ιστορία. Με το στρατό ελεύθερο από τον έλεγχο της Βουλής και υπεύθυνο μόνο για το πρόσωπο του Βασιλιά, οι αξιώσεις του ήταν βαθιά ριζωμένες στην Πρω-σική, και αργότερα στη Γερμανική πολιτική δομή και το ήθος. “Έως τώρα”, έγραφε ο Moltke στον Βασιλιά μετά το κάλε-σμά του να υπηρετήσει, “έλαβα υπόψη μου το γεγονός ότι ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου (κυρίως στον πόλεμο) και ο Ομοσπονδιακός Πρωθυπουργός είναι δυο εξίσου εγγυητικές και ισόποσα ανεξάρτητες μονάδες υπό τις άμεσες διαταγές της Μεγαλειότητάς σας”.213

Οι θέσεις του στρατού τόσο το 1866 όσο και το 1870-1 έχουν παρουσιαστεί ως τελείως διαχωρισμένες από πολιτικές απόψεις και έχουν καταλογιστεί σε μια αυστηρά στρατιωτική άποψη των πραγμάτων, που θα περίμενε κανείς μόνο από στρατηγούς. Αυτή η εξήγηση παρόλα αυτά, σπάνια φτάνει στην ουσία του θέματος, όπως παρατήρησαν κάποιοι κορυ-φαίοι ιστορικοί.214 Σε αντίθεση με την κοινή γνώμη, οι στρατι-ώτες πλέον δεν εκτίθενται σε ακραία μιλιταριστικά μέτρα, πε-ρισσότερα μέλη από άλλα μέρη της πολιτικής κοινότητας. Για να κατανοήσει κάποιος τις συμπεριφορές τους, θα πρέπει να εξετάσει το πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο λει-τουργούν. Ο Πρωσικός στρατός είχε μια πολύ συγκεκριμένη αντίληψη του πολέμου, μια αντίληψη ταυτόχρονα στρατιωτική και πολιτική και η οποία αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της με-γάλης μάχης εναντίον του Ναπολέοντα: η συντριπτική στρα-

212-64; Ritter, Sword and Scepter, i. 219-25; Gordon Craig, The Politics of the Prussian Army (Oxford, 1955), 196-216; Michael E. Howard, The Franco-Prussian War (London, 1961), 271, 352-7, 436-43.213 29 Jan. 1871, Craig, The Politics of the Prussian Army, 214; Stadelmann, Moltke, 437, where the full document is printed214 Βλ., Ritter, Sword and Scepter, i. 193-4; his acute analysis goes partly against the general drift of hiw own work, which blames Germany’s later historical course on the imporer place of the military. For Stadelmann see below.


124

τηγική ήταν να κάνουν τον εχθρό να γονατίσει προς όφελος των μεγάλων πολιτικών αντικειμενικών σκοπών. Η ομοιότητα μεταξύ των συμπεριφορών των μεταρρυθμιστών του 1814-5 και των θέσεων του στρατού και του Βασιλιά (που ήταν κι ο ίδιος βετεράνος του 1815), το 1866 και το 1870-1 είναι εντυ-πωσιακή. Ο Stein και οι Πρώσοι Αρχηγοί των στρατηγείων Blücher και Gneisenau, σε σχεδόν ανοιχτή αντιπαράθεση με τον Frederick William ΙΙΙ, είχαν απαιτήσει με πάθος εκτεταμένες εδαφικές προσαρτήσεις στην Πρωσία, περιλαμβάνοντας το σύνολο του Βασιλείου της Σαξονίας, και ήταν έτοιμοι να αρ-χίσουν πόλεμο με την Αυστρία, υποστηριζόμενοι από άλλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις, αν οι απαιτήσεις τους δεν ικανοποιού-νταν. Παρομοίως, τόσο το 1814 όσο και το 1815 πίεσαν δρα-στικά για μια ολική ανατροπή της Γαλλικής δύναμης, για την κατάληψη του Παρισιού και της Γαλλίας και για μια τιμωρητική ειρήνη, αντιμετωπίζοντας με φανερή εχθρότητα και προσπα-θώντας με όλα τα μέσα που θα είχαν στη διάθεσή τους για να οικειοποιηθούν και να εκμηδενίσουν, τα εναλλακτικά, έξυπνα πολιτικά σχέδια που ο Μetternich ετοίμαζε.215 Όταν ο Τσάρος εξέφρασε την άποψη ότι ο βασιλιάς της Πρωσίας ίσως χρεια-ζόταν βοήθεια εναντίον του Ιακωβινού στρατού του, είχε χτυ-πήσει ακριβώς στο επίμαχο σημείο. Η σύγκρουση το 1814-15 όσο και το 1866-71 δεν ήταν τόσο πολύ μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών θέσεων. Ο Stein συμμάχησε με τους Blücher και Gneisenau, ο Schwarzenberg με τον Metternich. Η σύγκρου-ση ήταν περισσότερο μεταξύ της παλιάς γενιάς των πολιτι-κών και του πολέμου και της αναδυόμενης γενιάς του εθνικι-σμού και της ολοκληρωτικής στρατηγικής. Όπως επισημάν-θηκε από τον Stadelmann, ήταν ο κόσμος του Metternich εναντίον εκείνου του Clausewitz. Ενώ ο Bismarck ήταν ο κλα-σικός εκπρόσωπος του raison d' etat και της τάξης των με-γάλων δυνάμεων, ο Moltke εξελίχθηκε σε έναν υπέρμαχο του κρατικού εθνικισμού και του εθνικού πολέμου.216

215 Βλ., Ritter’s excellent analysis in ch. 4 of Sword and Scepter, i.216 Stadelmann, Moltke, 176 and foreword respectively.

125


Το 1870-1 ο Moltke ήταν ανυποχώρητος στο θέμα ότι η Γαλλική αντίσταση πρέπει να συντριβεί. Συνιστούσε όπως κα-τασταλούν οι δραστηριότητες των ελεύθερων σκοπευτών με την εφαρμογή των πιο αυστηρών αντιποίνων και συνέστη-σε την πτώση του Παρισιού, κυρίως ως μέσο για την απε-λευθέρωση των Γερμανικών στρατευμάτων προκειμένου να ασχοληθούν με τις Γαλλικές δυνάμεις. Στο τέλος της διαμάχης του με τον Bismarck, ο Πρώσος πρίγκιπας παρατηρούσε ότι “ο Κόμης Bismarck ήθελε ειρήνη, αλλά ο Στρατηγός Κόμης Moltke έναν πόλεμο εξόντωσης”.217 Η συζήτηση του Moltke με τον πρίγκιπα όσον αφορά στη μελλοντική πορεία του πο-λέμου μετά την πτώση του Παρισιού, τοποθετούσε τα πλάνα του Moltke ακριβώς στο πλαίσιο της συνολικής του αντίλη-ψης για τα στρατηγικά μέσα και καταλήγει:

ΜΟΛΤΚΕ: Θα πρέπει να πιέσουμε προς τα νότια της Γαλ-λίας προκειμένου να διαλύσουμε επιτέλους τις δυνάμεις του εχθρού.

ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ: Αλλά τι θα συμβεί όταν οι δικές μας δυνάμεις στερέψουν, όταν δεν θα μπορούμε πλέον να κερδίζουμε μά-χες;

ΜΟΛΤΚΕ: Πρέπει οπωσδήποτε να κερδίζουμε πάντα τις μάχες. Πρέπει να αποδεκατίσουμε τελείως τη Γαλλία.

ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ: Και μετά τι;ΜΟΛΤΚΕ: Τότε μπορούμε να υπαγορεύσουμε το είδος

της ειρήνης που εμείς θέλουμε.218

Ο Moltke πάντα επεσήμαινε ότι ο πόλεμος ήταν ένα πο-λιτικό μέσο.219 Η επιμονή του ότι η πολιτική δεν πρέπει να επεμ-βαίνει στους στόχους και τη διεξαγωγή της στρατηγικής δεν

217 13 Jan. 1871, The War Diary of the Emperor Frederick III, 1870-1871, 258.218 8 Jan. 1871, quoted by Goerlitz, The German General Staff, 92, from H. Uncken (ed.), Groβherzog Friedrich I von Baden und Deutsche Politik von 1854-1871, Briefwechsel, Denkschriften, Tagebucher (Berlin and Leipzig, 1927), 300-1.219 Βλ,. for example, ‘Verordnungen’ (1869), Militarische Werke, II. Ii. 206.


126

μπορεί, συνεπώς, απλά να θεωρηθεί ως η προσπάθεια ενός στρατιώτη να διαχωρίσει ξεκάθαρα την επαγγελματική του σφαίρα. Η συμπεριφορά του ήταν το συνεπακόλουθο μιας εκτεταμένης και ευρείας αντίληψης για τη φύση του πολέμου και της στρατηγικής, η οποία δεν θα μπορούσε ποτέ να πα-ραβιαστεί ατιμώρητα. Μετά την εμπειρία του στα 1870-1 κατέ-ληξε στην ακόλουθη σκέψη:

Η διπλωματία ωφελεί τον πόλεμο από την άποψη ότι βο-ηθά τον σκοπό του, επηρεάζοντας αποφασιστικά την αρχή του πολέμου και το τέλος του. Ειδικά το τελευταίο, το κάνει με το να διατηρεί για τον εαυτό της, το προνόμιο της αύξησης ή της μείωσης των απαιτήσεων κατά τη διάρκεια του πολέμου. Υπό τέτοια αβεβαιότητα, η στρατηγική δεν έχει κανένα άλλο περιθώριο παρά να αγωνιστεί για τον υψηλότερο εφικτό στό-χο με τα μέσα που της δίνονται.220

Καθώς η θέση αυτή συχνά αντιπαρατίθεται με αυτήν του Clausewitz, πρέπει να γίνει σαφές ότι είναι σχεδόν παρόμοια με τις διατυπώσεις του ίδιου του Clausewitz στις σημειώσεις του για τη στρατηγική του 1804 και την περίοδο μέχρι το 1827, όταν άρχισε να υφίσταται την πνευματική μεταμόρφωση, η οποία τερματίστηκε με το θάνατό του.221 Και οι δυο εξέφρα-ζαν μια νέα και αποφασιστική αντίληψη για τον πόλεμο και τη στρατηγική, οι οποίες είχαν αναπτυχθεί στην Πρωσία την πε-ρίοδο του εθνικού πολέμου.

Πράγματι, η εμπειρία της Γαλλικής λαϊκής επανάστα-σης του 1870-1, καταδείκνυε την κλίμακα των εφεδρειών και των πόρων που κινητοποιήθηκαν, όταν δυο μεγάλα νέα έθνη παγιδεύτηκαν σε μια μάχη ζωής και θανάτου. Η καταστρο-φή των εχθρικών στρατευμάτων δεν ήταν πλέον επαρκής. Στο γράμμα του, προς τον καθηγητή Bluntschli, στο οποίο απο-κήρυττε την ιδέα της μόνιμης ειρήνης, ο Moltke ξεκαθάρισε τα ακόλουθα: “Δεν μπορώ σε καμία περίπτωση να συμφωνή-

220 ‘Uber Strategie’, ibid. 291; Ritter, Sword and Scepter, i. 194-5.221 Gat, Enlightenment to Clausewitz, 203-5.

127


σω με την “Déclaration de St. Pétersburg”, ότι η “εξασθένη-ση της εχθρικής μαχητικής δύναμης” είναι η μόνη σωστή δι-αδικασία σε έναν πόλεμο. Όχι, όλες οι εφεδρείες σε ανθρώ-πινο δυναμικό και άλλους πόρους της εχθρικής κυβέρνησης πρέπει να προσβληθούν, η οικονομία της, οι σιδηρόδρομοι, οι προμήθειες, ακόμη και το κύρος της”.222 Αυτός ο τύπος του πολέμου, έλεγε στο Reichstag το 1890, ίσως κρατήσει επτά, ίσως και τριάντα χρόνια. Ο εθνικός πόλεμος και η πολύπλευ-ρη στρατηγική σε ένα μοντέρνο βιομηχανικό σκηνικό και σε μια μοντέρνα και βιομηχανική κλίμακα γεννούσαν τον ολο-κληρωτικό πόλεμο.

Παγκόσμια Δύναμη ή ΠαρακμάζουσαΠολύ γρήγορα ανάμεσα στο 1888 και το 1890, οι

Αυτοκράτορας Wilhelm I, Bismarck και Moltke, των οποίων τα ονόματα ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένα με την περίοδο της ένωσης και της δημιουργίας του Γερμανικού Reich, αυτοί είχαν πεθάνει ή είχαν αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική σκηνή. Αυτή ήταν μια σύμπτωση που απλά έτυχε να είχε συμβεί σε μια περίοδο σοβαρών αλλαγών στη Γερμανική κοινωνία και στο διεθνές σύστημα στα τέλη του 19ου αιώνα. Μια νέα γενιά, που μεγάλωσε σε μια παντοδύναμη γερμανική αυτοκρατορία των Πρωσικών θριάμβων, αντιμετώπιζε τώρα δύο σημαντικούς και παράλληλους δρόμους. Εσωτερικά, από το μέσο της δεκαετίας 1890, η οποία συμβάδιζε με τη γερμανική εκβιομηχάνιση, αστικοποίηση και δημογραφική αύξηση, που είχαν ξεκινήσει από το 1850 και απλωθεί μετά την επανένωση, μπήκε σε μία συνεχόμενη περίοδο ραγδαίας ανάπτυξης. Ξεπερνώντας και αυτή των άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων σε ανάπτυξη, η Γερμανία τώρα έρχεται πλέον από ισότιμη σε πληθυσμό και παραγωγή να γίνει σταθερά δυνατότερη από όλους τους βασικούς πιθανούς αντιπάλους της. Αυτή η διαδικασία, άλλαξε τη χώρα από κυρίως αγροτική σε αστική, ενώ η

222 Moltke as a Correspondent, 274.


128

παραδοσιακή κοινωνική και πολιτική τάξη πάλευε να κρατήσει τα προνόμια της και σιγά-σιγά αναγκάζεται να υποχωρήσει μπροστά στη μοντέρνα καπιταλιστική κοινωνία των μαζών. Εξωτερικά, το ενδιαφέρον και η εξάρτηση πλέον της Γερμανίας από αλλοδαπές αγορές, συνέπεσε με τη γενικότερη επέκταση των δυτικών βιομηχανικών κρατών στον υπανάπτυκτο κόσμο. Ο διαμελισμός της Ασίας και της Αφρικής δημιούργησε μεγάλη αστάθεια, ενδυνάμωσε τον ανταγωνισμό και ενέτεινε την ένταση στο παραδοσιακό ευρωπαϊκό τοπίο. Την περίοδο του ιμπεριαλισμού, ο ευρωπαϊκός ανταγωνισμός δυνάμεων έπαιρνε παγκόσμιες διαστάσεις.

Η διαπλοκή της γερμανικής πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής παράδοσης με τις νέες δομές και προκλήσεις άλλαξε όλους του τρόπους ανάπτυξης συμπεριλαμβανομένης και της στρατιωτικής. Αυτό έχει αναλυθεί διεξοδικά από το 1960, στη μεγάλη βιβλιογραφία που ενέκυψε από την εποχή της αμφισβήτησης του Fisher και τον επαναπροσδιορισμό της αποικιοκρατικής Γερμανίας στην προπολεμική περίοδο. Από αυτή την περίοδο με το ευρύ περιεχόμενο και την τεράστια βιβλιογραφία, θα δώσουμε παρακάτω και υπάρχει λόγος γι αυτό, μια βασική περιγραφή.

Ξεκινάμε λοιπόν με την οικονομική και δημογραφική μελέτη. Από το 1870 ως το 1914 ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 66%, από 41 σε 68 εκατομμύρια. Συγκριτικά, η Γαλλία (και κύριος στρατιωτικός αντίπαλος της Γερμανίας) αυξήθηκε κατά 11%, από 36 σε 40 εκατομμύρια. Έτσι, η Γερμανία απέκτησε πλεονέκτημα μεγέθους από 13% σε 70%. Επιπλέον, εάν μελετήσουμε νούμερα παραγωγικότητας, το πλεονέκτημα της Γερμανίας σε σχέση με τη Γαλλία το 1910-13 ήταν εξαπλάσιο σε κάρβουνο, τριπλάσιο σε σίδηρο και τετραπλάσιο σε ατσάλι. Συνολικά, η βιομηχανική παραγωγή της ήταν δυόμισι φορές μεγαλύτερη από της Γαλλίας.

Μεταξύ του 1870 και 1913, η γερμανική παραγωγή κάρβουνου εξαπλασιάσθηκε και η παραγωγή χυτοσιδήρου

129


περίπου δεκαπλασιάσθηκε (9,36). Σε σύγκριση, η Βρετανία (ο μεγαλύτερος οικονομικός της ανταγωνιστής) αυξήθηκε μόνο κατά 2,25 και 1,50 αντίστοιχα. Ενώ το 1870, η παραγωγή της Γερμανίας ήταν υποδεέστερη αυτής της Βρετανίας, εως το 1900 την είχε σχεδόν φτάσει σε απόλυτα μεγέθη και εως το 1913 την είχε ξεπεράσει, μειώνοντας επίσης τη διαφορά σε κατά κεφαλή παραγωγή. Το 1913, ενώ η παραγωγή κάρβουνου ήταν 10% μικρότερη, αυτή του σιδήρου ήταν 50% μεγαλύτερη και του ατσαλιού 134% μεγαλύτερη. Η συνολική παραγωγή της Γερμανίας ήταν 9% μεγαλύτερη.

Στην Ευρώπη, μόνο ο Ρωσικός ρυθμός ανάπτυξης μπορούσε να συγκριθεί με αυτόν της Γερμανίας, αλλά το 1913 η Ρωσία ήταν πολύ πίσω σε όλα τα μεγέθη, πλην του πληθυσμού. Αν και η Γερμανία είχε το μισό πληθυσμό, η παραγωγή του κάρβουνού της ήταν οκταπλάσια και του χυτοσιδήρου και ατσαλιού τετραπλάσια. Συνολικά, η παραγωγή της ήταν διπλάσια της Ρωσικής, ενώ το υπέδαφος της Ρωσίας και ο ραγδαίος ρυθμός ανάπτυξής της την καθιστούσε σε κύριο ανταγωνιστή.223

Συνολικά, η Γερμανία ήταν σχεδόν όσο ισχυρή ήταν η Γαλλία και η Ρωσία μαζί και πιο ισχυρή από τη Βρετανία. Σε παγκόσμιο επίπεδο, μόνο οι τεράστιες ΗΠΑ ήταν πολύ ισχυρότερες από τη Γερμανία και ήταν ουσιαστικά η παγκόσμια δύναμη.224

223 Carlo M. Cipolla (ed.), The Fontana Economic History of Europe (Glasgow, 1973), iv. 747, 770-5; A. J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe (oxford, 1954), pp. xxv-xxxi; H.J. Habakkuk and M. Postan (ed.), The Cambridge Economic History of Europe (CEH) (Cambridge, 1966), vi. 25; Paul Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers (London, 1988), 199-203. The figures vary slightly between these sources.224 Οι εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής κρατικής ισχύος πάνω στη βάση των οικονομικών και δημογραφικών δεδομένων, στο βιβλίο του L.L. Farrar που τονώνει την αλαζονεία και τη νευρικότητα : The Ambivalence of German Power, 1848-1914 (Iowa City, 1981), 10-39, εμφανίζονται ως χονδροειδείς σε σύγκριση με την εξεζητημένη σειρά μετρήσεων του Kennedy. Εάν τμήμα της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής, ληφθεί ως ένα χονδρικό μέτρο της κρατικής ισχύος στη βιομηχανική περίοδο, τα ποσοστά για το 1913 είναι: Γερμανία 14,8, Βρετανία 13,6, Ρωσία 8,2, Γαλλία 6,1, Αυστροουγγαρία 4,4, ΗΠΑ 32,0. Kennedy, The Rise


130

Όλα τα τμήματα της Γερμανικής κυρίαρχης τάξης και με μεγάλη επιρροή στη δημόσια γνώμη γνώριζαν αυτές τις διαφορές. Όχι μόνο η ισσοροπία της Ευρωπαϊκής ισχύος έγερνε προς τη Γερμανία, αλλά και αυτή η αλλαγή συμπίπτει με την απαρχή μιας καινούργιας εποχής στην παγκόσμια ιστορία. Στο νέο παγκόσμιο βιομηχανικό και εμπορικό περιβάλλον, η επέκταση της Δύσης υποδείκνυε ότι το μέλλον θα ήταν για παγκόσμιας εμβέλειας πολιτικές οικονομικές και στρατιωτικές αυτοκρατορίες. Αυτό το παγκόσμιο άνοιγμα και η μείωση των αποστάσεων άλλαζαν τη νοοτροπία των στενών ορίων της παλαιάς Ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι επιλογές πλέον ήταν μονόδρομος, είτε να προχωρήσει κανείς σε επίπεδο παγκόσμιας δύναμης, είτε να καταδικαστεί σε συρρίκνωση και παρακμή. Η καινούργια γενιά επιφορτιζόταν πλέον με την ιστορική αποστολή, το ίδιο απαιτητική και μεγαλειώδης με αυτή των πατέρων τους, και σε πολλά σημεία μάλιστα αρκετά παρόμοια. Έτσι, η ανάγκη ήταν να συνενωθεί η Γερμανία και να συνθέσει μια μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη μέσα από δύσκολους αγώνες με τις εσωτερικές αντιδράσεις και ενάντια στην αντίθεση των παλαιών μεγάλων δυνάμεων. Τώρα έπρεπε να μετατραπεί σε μια παγκόσμια δύναμη και να εξαπλωθεί σε νέες ηπείρους, που ήταν ιστορικά μέρη παλαιών αποικιοκρατών. Ενώ την εποχή του Bismarck, κατά τις πρώτες δεκαετίες ύπαρξής της, η Γερμανική αυτοκρατορία είχε γίνει μια δύναμη που ήταν υπέρ του status quo, τώρα στρεφόνταν εναντίον του, όπως η Πρωσία πριν την ενοποίηση. Όπως πάντα, μεγάλες αλλαγές δεν μπορούσαν να γίνουν παρά μόνο με την απαραίτητη σκληρότητα και ενώ οι άλλες μεγάλες δυνάμεις δεν θα υποχωρούσαν εθελοντικά, όπως και στο ένδοξο παρελθόν, τα στοιχεία που χρειαζόταν και ήταν απαραίτητα για τις αλλαγές αυτές ήταν το ρίσκο ή για την ακρίβεια ο σχεδόν αναπόφευκτος πόλεμος.

Η Γερμανική κοινή γνώμη είχε κατανοήσει αυτό το

and Fall of the Great Powers,202. Οι αριθμοί σε CEH είναι κάπως διαφορετικοί, ιδιαίτερα σε σχέση με τη Ρωσική παραγωγή, η οποία εκτιμήθηκε στο 5,5%.

131


θεμελιακό γεγονός που ήταν πια κοινά αποδεκτό. Το ήθος της παλαιάς άρχουσας τάξης στην υπουργική, διοικητική και στρατιωτική ηγεσία εξισώθηκε, αν δεν ξεπεράστηκε , από τον ενθουσιασμό της “μεσοαστικής τάξης”. Τα ανώτερα τμήματά της - οι νέοι μαγνήτες της βιομηχανίας, των επιχειρήσεων και των πολιτικών κομμάτων που τους εκπροσωπούν - ήταν ήδη μοιρασμένα στην ηγεσία της Γερμανίας και κατανοούσαν πλήρως τις μελλοντικές πολιτικές προσδοκίες. Οι αριστεροί φιλελεύθεροι μπορεί να αντιστάθηκαν στη δύναμη της παλαιάς άρχουσας τάξης του πολιτικού, κοινωνικού και στρατιωτικού συστήματος του Reich, αλλά όμως αρκετοί βλέπουν πως η νέα παγκόσμια Γερμανική αυτοκρατορία θα μπορούσε να αποτελέσει μέσο κινητοποίησης των κοινωνικών δυνάμεων της μοντέρνας κοινωνίας των μαζών και έτσι να πλησιάσουν οι γέφυρες μεταξύ της εργατικής τάξης και της υπόλοιπης κοινωνίας. Οι πιο διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές ασπάστηκαν αυτήν τη θέση. Τις παραμονές του μεγάλου πολέμου, ακόμα και το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, το οποίο ιδεολογικά ήταν θανάσιμος εχθρός του ιμπεριαλισμού και των ενόπλων δυνάμεων, είχε αρχίσει να νοιώθει την πίεση για πιο πατριωτικές θέσεις τόσο στο εσωτερικό μεταξύ των στελεχών του, αλλά και από τους ψηφοφόρους. Κανείς δεν προσωποποίησε τις διάφορες δυνάμεις, γραμμές και ελπίδες που χαρακτήριζαν τη Γερμανία περισσότερο από τον άνδρα από τον οποίο όλη η περίοδος ονομάστηκε. Αυτός ήταν ο νέος και ιδιοφυής αλλά επίσης περίπλοκος και ιδιόμορφος Αυτοκράτορας Wilhelm II, που από την αρχή του αιώνα είχε οδηγήσει τη χώρα του με τις δύο συμπληρωματικές πολιτικές κατευθύνσεις, την Παγκόσμια και τη Ναυτική πολιτική / Welt και Flottenpolitik.225 Συνολικά, θα ήταν σωστό να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με τη γενική εικόνα για το μέλλον της Γερμανίας, οι διαφορές, όσο σημαντικές και αν είναι, είναι περισσότερο σχετικές με τον βαθμό και τα μέσα.

225 Βλ., the lively contributions to John Rohl and Nicalaus Sombart (eds.), Kaiser Wilhelm II: New Interpretations (Cambridge, 1982).


132

Αυτή η παρατήρηση επίσης ισχύει και σε σχέση με τη θέση των ενόπλων δυνάμεων. Οι τελευταίες, και ειδικότερα το περίφημο Πρωσικό Γενικό Επιτελείο, θεωρούνταν από τους ανθρώπους της εποχής ως το οχυρό του Γερμανικού στρατιωτικού κατεστημένου από το οποίο εκπορευόταν μια διεφθαρμένη διεθνής πολιτική. Μια πιο σωστή εκδοχή της παραπάνω άποψης, επηρέασε την εγχώρια και μη ιστοριογραφία, η οποία με τα έργα της έψαχνε να εντοπίσει μέσα από το σημείο ελέγχου του στρατού, μέσα στο κράτος τους λόγους της νεώτερης ιστορίας και τύχης της Γερμανίας στις μεταγενέστερες εποχές.226 Όμως, με την ιστορική αναδρομή στις διάφορες σχολές σκέψης και το κλίμα, που επηρέασαν τη Γερμανική πολιτική και δημόσια ζωή κατά την περίοδο του Wilhelmine, παρατηρήσαμε μία νέα τάση. Ο στρατός είχε μία σημαντική και ευρέως ανεξάρτητη θέση μέσα στην πολιτική και δημόσια δομή του Reich, και, όπως όλοι οι άλλοι θεσμοί, είχε εσωτερική χαρακτηριστική κοινωνική και επαγγελματική οπτική.227 Όμως, αυτός ο τρόπος σκέψης ήταν απόλυτα συνδεδεμένος με την κύρια επικρατούσα κοινωνική ηθική, και φυσικά δεν ήταν μονολιθικός και απόλυτος ώστε να διαφέρει από την κοινωνική συνείδηση. Έτσι οι απόψεις των Ενόπλων Δυνάμεων και η επιχειρησιακή στρατιωτική κατεύθυνσή τους, καθρέπτιζαν τις κυρίαρχες απόψεις του Reich και τη γενική πολιτική της Γερμανίας σε όλα τα θέματα.

Συγκριτικά με οποιαδήποτε από τις άλλες μεγάλες δυνάμεις, οι επικρατούσες πνευματικές συνθήκες στη Γερμανία χρειάζονταν απλά ελάχιστες αλλαγές, ούτως ώστε να προσαρμοστούν στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Οι ιδέες που εκφράστηκαν από τους Moltke και Treitscke είχαν ευρεία αποδοχή. Στον στρατιωτικό τομέα ιδιαίτερα παρουσιάζονταν ως άξονες σε σχεδόν όλες τις συνθήκες. Ο σκοπός τους ήταν να θέσουν τις βάσεις για κάθε ρεαλιστική αξιολόγηση του

226 Βλ., esp. Ritter, Sword and Scepter; Craig, The Politics of the Prussian Army.227 Βλ., esp. L. L. Farrar, The Short-War Illusion (Oxford, 1973), 20; id. Arrogance and Anxiety, 146-8, 176, 198-9.

133


πολέμου και τη λειτουργία του στις σχέσεις μεταξύ κρατών.228 Οι ιδέες του Moltke αναπαράχθηκαν και από μαθητές του, όπως ο Συνταγματάρχης, και μετέπειτα Στρατηγός Πεζικού, Wilhelm von Blume, του οποίου το βιβλίο “Strategie” (1882) είχε βασιστεί σε μια σειρά διαλέξεων που δόθηκαν στην Ακαδημία Πολέμου/Kriegsakademie. To κράτος, έγραψε ο Blume, είναι η υψηλότερη μορφή οργάνωσης στη διαδρομή της ανθρωπότητας για ηθική, πνευματική και υλιστική αναβάθμιση. Έτσι, κάθε κράτος αποτελεί μία ξεχωριστή πολιτισμική οντότητα, του οποίου τα ζωτικά συμφέροντα μπορεί να αντιμάχονται αυτά άλλων κρατών. Ενώ τα πολιτισμένα κράτη προσπαθούν να λύσουν τις όποιες διαφορές τους ειρηνικά, ο πόλεμος, παρά τη φρίκη του, είναι συχνά το αναπόφευκτο αποτέλεσμα. Κανένα κράτος δεν μπορεί να ξεχάσει αυτό, χωρίς να θέσει σε ρίσκο την ύπαρξή του.229 Ο πολυγραφότατος στρατιωτικός συγγραφέας, Αντιστράτηγος Albrecht von Boguslawski, επανέλαβε τα επιχειρήματα του Moltke κατά γράμμα στο βιβλίο του “War in Its True Significance to the State and People”. Ο πόλεμος, έγραψε, είναι η φυσική ροή των πραγμάτων, ενώ η συνεχής ειρήνη όπως παρουσιάστηκε από του φιλόσοφους του 18ου αιώνα, ήταν ένα όνειρο, ούτε καν όμορφο.230 Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός, ότι σε σύγκριση με τα ανάλογα σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, το ειρηνιστικό κίνημα στη Γερμανία, ποτέ δεν κέρδισε ιδιαίτερη κοινωνική καταξίωση. Οι ιδέες του ερχόταν σε

228 Βλ., Detlef Bald. ‘Zum Kriegsbild der militarischen Fuhrung im Kaiserreich’, in J. Duffler and K. Holl (eds.), Bereit zum Krieg: Kriegsmentalitat im wilhelminischen Deutschland, 1890-1914 (Gottingen, 1986), 150-3.229 Wilhelm von Blume, Strategie: Eine Studie (Berlin, 1882), 1-9; a 2nd edn. Was published in 1886, and a 3rd, rev. one in 1912.230 Albrecht von Boguslawski, Der Krieg in seiner wahren Bedeutung fur Staat und Volk (Berlin, 1892). For practically identical ideas see Wilhelm Balck, Modern German Tactics (London, 1899; first publ. In German 1892), 1-5; and Freytag-Loringhoven, Krieg und Politik in der Neuzeit (Berlin, 1911), esp. 268-80. During the war, as a deputy chief of the general staff, Freytag-Loringhoven found the time to issue a collection from Treitschke’s works: Heinrich von Treitschke: Auswahl fur das Feld (Leipzig, 1917).


134

αντίθεση με το εθνικό ήθος και γενικά τις έβλεπαν ως απλοϊκές, ανεπιθύμητες και επικίνδυνες.231 Οι ακτιβιστές του όμως, μαζί με κάθε είδους ειρηνιστές, θεωρούνταν ως μια ανάμειξη από στενόμυαλα, περιφρονημένα και απογοητευμένα άτομα με πολιτικά ανώριμες ιδέες.232 Όταν το συνέδριο της Χάγης έλαβε χώρα μεταξύ 1899 και 1907, αντιμετωπίστηκαν με κυνισμό, σκεπτικισμό και καχυποψία από όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Στο εσωτερικό της Γερμανίας αντιμετωπίστηκαν με σχεδόν ανοιχτή εχθρότητα, σαν συνωμότες με σκοπό την αποδυνάμωση της χώρας.233

Στο παγκόσμιο μπεστ σέλερ του, “The nation in arms” (1883), το οποίο στη Γερμανία έκανε πέντε επανεκδόσεις μέχρι το 1898, ο Ταγματάρχης, και μετέπειτα Στρατάρχης, Colmar von der Goltz, προώθησε τις κοινά αποδεκτές ιδέες με μεγαλύτερο ζήλο: “ο πόλεμος είναι στη μοίρα της ανθρωπότητας, ο αναπόφευκτος προορισμός των εθνών”.234 Τα διάφορα έθνη ερίζουν νομοτελειακά μεταξύ τους όπως ακριβώς και τα άτομα. Κανένα δικαστήριο ή διαιτησία δεν έχει τη δύναμη να κάμψει τους εθνικούς στόχους και να τους επιβάλει ειρήνη. Παρότι κανονικά το ατομικό συμφέρον αποτελεί τη βάση για κάθε απόφαση, η δυναμική των εθνών δεν τους επιτρέπει να χαλαρώσουν τους στρατιωτικούς τους αγώνες.235 Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές στην εποχή των εθνικών πολέμων. Η εμπειρία της Γαλλικής Αντίστασης του 1870-1, για την οποία ο von den Goltz έγραψε στο πρώτο του βιβλίο, είναι δυσοίωνη:

Η πιθανότητα πολέμου στο μέλλον συχνά αντιμετωπίζεται

231 For this and other opinions on the role of war, see Roger Chickering, Imperial Germany and a World Without War: The peace Movement anf German Society 1892-1914 (Princeton, NJ 1975), esp. 183, 392-6.232 The quotation is from A. Boguslawski, Betrachtungen uber Heerwesen und Kriegfuhrung (Berlin, 1897), 89-90.233 A recent study is Jost Dulffer, Regeln gegen den Krieg? Die Haager Friedenskonferenzen (Berlin, 1897), 89-90.234 Colmar von der Goltz, The Nation in Arms (London, 1906), 470.235 Ibid. 10-11.

135


με ανήσυχη αναμονή. Ο καθένας φαίνεται να νοιώθει ότι θα εξαπολυθεί μία τρομακτική καταστροφική δύναμη ανόμοια με κάθε άλλη γνωστή. Ο πόλεμος είναι η έξοδος για τα έθνη και όχι πια μια στενή διαμάχη μεταξύ στρατών. Όλη η ηθική ενέργεια θα συνταχθεί σε έναν αγώνα ζωής και θανάτου με το σύνολο της νοημοσύνης να στοχεύει στην εύρεση τρόπων αλληλοκαταστροφής... Αν η υπομονή και επιμονή αποδειχθεί ισάξια και στις δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις, τότε το τέλος δεν θα υπάρξει παρά μετά από γενική καταστροφή και πτώχευση όπου όλες οι φυσικές και ηθικές δυνάμεις θα έχουν εξαντληθεί... μπορεί κάλλιστα να χρειαστεί να πλημμυρίσεις μια χώρα με στρατό και να ασκήσεις τεράστια πίεση στον λαό για χρόνια για να σταματήσει ένας πόλεμος.236

Ως βάση σε αυτή την αντίληψη για τον πόλεμο, υπάρχει μία γενικά επικρατούσα αντίληψη για την ανθρώπινη ιστορία: “ένα έθνος, όπως και ένα άτομο, έχει την υποχρέωση να εκτελέσει μια αποστολή σε κάποιο χρονικό διάστημα. Η εκπλήρωση των πολιτισμικών αυτών υποχρεώσεων θέτει τα κράτη σε διαμάχη.”237 Ο ιστορισμός του 19ου αιώνα, μια αυξημένη ανάγκη για σύνδεση της ανθρώπινης ανάπτυξης και πνευματικής καλλιέργειας, και ο έντονος εθνικισμός συνενώθηκαν στο Γερμανικό ιδεαλισμό υπό την ιδέα, ευρέως αποδεκτά διατυπωμένης από τον Hegel, ότι τα μεγάλα ιστορικά έθνη εξουσίασαν και μορφοποίησαν τις διάφορες βαθμίδες της ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Την εποχή του ιμπεριαλισμού στη Γερμανία, σχεδόν καμμία άλλη άποψη δεν είχε τέτοια επιρροή στη διαμόρφωση της κυρίαρχης και αποδεκτής από το κοινό θεωρίας σε σχέση με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας. “Ο προορισμός των κρατών είναι σαν αυτό των ανθρώπων”, έγραψε ο von der Goltz, “τα έθνη δημιουργούνται, αναπτύσσονται, ανθίζουν, ξεπέφτουν και εξαφανίζονται”. Η Γερμανία, που τώρα αναπτύσσεται ταχύτατα, θα αντικαταστήσει παλαιές

236 Ibid. 463-5.237 Ibid. 463.


136

και γερασμένες αυτοκρατορίες, η ώρα της έχει σημάνει και θα πρέπει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. “Το άστρο της νέας αυτοκρατορίας μόλις έλαμψε στον ορίζοντα, το μέλλον της οποίας μόλις τώρα ξεκινά.”238

Η υπερίσχυση, βέβαια, δεν γίνεται μέσω υποχωρήσεων αλλά πρέπει να την κερδίσει κάποιος. Με την αλλαγή του αιώνα, η πολιτική πραγματικότητα και οι ιστορικές προοπτικές δεχόντουσαν παντού στον κόσμο την επιρροή της βιολογίας και της επανάστασης που έφερε η θεωρία του Δαρβίνου. Η ανθρώπινη εξέλιξη ήταν θέρετρο μίας αέναης μάχης ζωής και θανάτου ανάμεσα σε φυλές, άτομα και έθνη σε επίπεδο χώρου, πόρων και δύναμης. Μόνο ο πιο κατάλληλος επιβίωνε, ενώ όλοι οι υπόλοιποι ήταν καταδικασμένοι σε αφανισμό, αποσύνθεση και υποταγή.239 Μαζί με τον επιστημονικό ρατσισμό εμφανίστηκε και μία δημοφιλής κουλτούρα κοινωνικού ρατσισμού, η οποία στη Γερμανία είχε ιεραρχική δομή από τον Αυτοκράτορα και προς τα κάτω. Οι θεωρίες του Γάλλου κόμη Gobineau μεταφέρθηκαν και έγιναν γνωστές από τον Wagner και αναπτύχθηκαν από τον γαμπρό του, τον Houston Stewart Chamberlain, στο πολυδιαβασμένο, “Foundations of the Nineteenth Century” (1899). Το βιβλίο παρουσίαζε τη φυλετική διαμάχη ως τον ηθικό υποστηρικτή της ιστορίας και έθετε την ανωτερότητα της Γερμανικής φυλής, και ιδιαίτερα των Γερμανών, πάνω από κάθε άλλη φυλή.240 Αντιπρόσωποι της επιστημονικής κοινότητας επισήμαναν πως δεν υπήρχε επιστημονική βάση για βιολογική οροθεσία ανάμεσα στις εθνικές ομάδες της λευκής φυλής και υποστήριζαν ότι όλα τα μοντέρνα Ευρωπαϊκά έθνη, των Γερμανών μη εξαιρουμένων,

238 Ibid. 474.239 For the overall cultural impact, see Alfred Kelly, The Descent of Darwin: The Popularization of Darwinism in Germany, 1860-1914 (Chapel Hill, NC, 1981).240 Two standard works are Leon Poliakov, The Aryan Myth: A History of Racist and Nationalist Ideas in Europe (London, 1974); and Geaorge L. Mosse, Toward the Final Solution: A History of European Racism (London, 1978). A good brief account for Germany is Roger Chickering, We Men Who Feel Most German: A Cultural Study of the Pan-German League (Boston, 1984), 237-45.

137


ήταν εθνικά αναμεμειγμένα.241 Όμως, ήταν ακριβώς σε αυτό το σημείο που ο ρατσισμός εκφραζόταν πιο έντονα. Μέχρι το 1897, ο Boguslawski, ενώ δεχόταν την περιορισμένη εφαρμογή των φυλετικών διακρίσεων στην Ευρώπη, σκιαγράφησε την ποιοτική σύνθεση των φυλετικών και εθνικών ιδιοτήτων που χαρακτήριζαν κάθε έναν από τους κύριους εθνικούς στρατούς στην Ευρώπη.242

Μέχρι την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, η αποδεκτή αντίληψη στη Γερμανία ήταν ότι η Γερμανική φυλή επικρατούσε σε σχέση με τους υποδεέστερους Λατίνους και Κέλτες, ιδιαίτερα τους Γάλλους που εξασθένιζαν σημαντικά. Στα ανατολικά σύνορα της Γερμανίας τα πράγματα ήταν πιο ανησυχητικά. Αυτό ήταν το θέατρο των γεγονότων, της ιστορικής γιγαντιαίας διαμάχης μεταξύ Γερμανών και Σλάβων που καθοδηγούνταν από τη Ρωσία και είχε τόσο ανησυχήσει τον Helmut von Moltke τον νεότερο, ανιψιό του μεγάλου Moltke και Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου από το 1906 έως το 1914.243 Στο ανήσυχο μυαλό του, οι ισχυρές ρατσιστικές κορώνες, που πάντα κυριαρχούσαν στην αγωνία των προγενέστερών του σε σχέση με το στρατηγικό πρόβλημα πολέμου με τη Ρωσία, τώρα πια μορφοποιούνταν μέσα σε ένα πιο μοντέρνο πλαίσιο, της έντονης διαμάχης μεταξύ φυλετικής ζωής και θανάτου των εθνών για επικράτηση και παγκόσμια κυριαρχία. Από το 1912 με την αύξηση της έντασης στα Βαλκάνια, το σύνθημα του επερχόμενου “φυλετικού πολέμου μεταξύ Τευτόνων και Σλάβων” ήταν θέμα συζήτησης από όλους, τόσο σε κυβερνητικά κλιμάκια όσο και για τον απλό

241 See, for example, Max Weber, Economy and Society (New York, 1968), i. 385-98; Hans Delbruck, Government and the Will of the People (New York, 1923; first publ. in German 1914), 3-4. See also Fritz Fischer, War of Illusions (London, 1975), 255-7.242 Bogulawski, Heerwesen und Kriegfuhrung, 21-35.243 The quotation is from a letter to the Austrian chief of staff, 10 Feb. 1913, in Conrad von Hotzendorf, Aus meiner Dienstzeit, 1906-1918 (5 vols.; Berlin, 1921-5), iii. 146-7.


138

λαό.244 Η εντυπωσιακή ήττα της Ρωσίας από την Ιαπωνία το 1904-5, η πρώτη νίκη ενός μοντέρνου κράτους της Ανατολής ενάντια σε μία μεγάλη δυτική δύναμη, έδινε τροφή σε σκέψεις. Υπήρχε ένας ευρύτερος θαυμασμός για τη νέα φυλή με το πολεμικό νικηφόρο πνεύμα, με τους οποίους οι Γερμανοί ένοιωσαν μία συνάφεια και οικειότητα. “Πώς ο φυλετικός χαρακτήρας των Ιαπώνων κατάφερε να αντεπεξέλθει στην πίεση ενός πολέμου ενάντια μιας αριθμητικά μεγαλύτερης δύναμης;” ήταν το θέμα για το ετήσιο πόνημα στη Kriegsakad-emie.245 Όμως, ο θαυμασμός αναμειγνυόταν με φοβίες σε σχέση με την αυξανόμενη “Κίτρινη Απειλή” που απειλούσε τη φυλετική και πολιτική ανωτερότητα των λευκών.246 Οι μαύροι, φυσικά, θεωρούνταν ως υπάνθρωποι και δεν μετρούσαν καθόλου. Το 1904, η επανάσταση των Herrero στην Αφρική αντιμετωπίστηκε με μία συστηματική πολιτική και στρατηγική αφανισμού, πρωτόγνωρη ακόμη και για αποικιοκρατικά επίπεδα. Ο αντι-σημιτισμός είχε από τη δεκαετία του 1870 αυξηθεί και μετατραπεί σε ρατσιστικό χαρακτήρα.

Η εθνική περηφάνεια, η έντονη οικονομική ανάπτυξη, η εικόνα των νέων οριζόντων που ανοίγονταν, η αίσθηση ιστορικής και πολιτισμικής ευθύνης, οι ρατσιστικές κορώνες και οι υπολογισμοί της εσωτερικής πολιτικής σκηνής βοήθησαν στη διαμόρφωση της Γερμανικής Weltpolitik (εξωτερική πολιτική) στο ξεκίνημα του 20ου αιώνα. Ομολογουμένως στις εξονυχιστικές μελέτες του “Γερμανικού προβλήματος” στη μοντέρνα ευρωπαϊκή ιστορία πάντα υποστηρίχθηκε ότι σχετικά με το παραπάνω παράδειγμα της Γερμανίας ήταν κάθε άλλο παρά μοναδικό. Όπως θα δούμε, παρόμοιες οπτικές και φιλοδοξίες υπήρχαν σε όλον τον δυτικό κόσμο

244 For a rich selection of such comments see Fischer, War of Illusions, 190-5.245 Cited by Arden Bucholtz, Hans Delbruck and the German Military Establishment: War Images in Conflict (Iowa, 1985), 58.246 Βλ., for example, Fritz von der Goltz, Die Gelbe Gefahr im Licht der Geschechte (The Yellow Peril in the Light of History) (Leipzig, 1907). Fritz was Colmar’s son and himself a general staff officer and military adviser to the Argentinan army.

139


και είχαν εμπνεύσει τις μεγάλες δυνάμεις στην εποχή του ιμπεριαλισμού.247

Όμως, έχει επίσης επισημανθεί ότι λόγω της μεγάλης δύναμης και των φιλοδοξιών της Γερμανίας, αυτή ήταν η μόνη από τις μεγάλες δυνάμεις, της οποίας οι στόχοι και η μελλοντική στρατηγική πρόσβλεπε στη διατάραξη της ευρωπαϊκής ισορροπίας των δυνάμεων και στην ολοκληρωτική επικράτησή της στην Ευρώπη. Επίσης, η Γερμανική ιστορία και το εθνικό της ήθος είχαν διαμορφωθεί σε γραμμή συνειδητής απόρριψης των αρχών του ελεύθερου Διαφωτισμού, ο οποίος στη Δύση αποτέλεσε τουλάχιστον τη βάση για την realpolitic. Αυτό έδωσε στη Γερμανία τη φιλοδοξία να εφαρμόσει μία ιδιαίτερα σκληρή και απειλητική πολιτική.

Το Ναυτικό Δίκαιο του 1898 και 1900, που έδωσαν βάση για την απαρχή της μαζικής κατασκευής του Γερμανικού πολεμικού στόλου - που σύντομα έγινε ο δεύτερος πιο ισχυρός στον κόσμο και απείλησε τη Βρετανική θαλάσσια κυριαρχία - κατάδειξε την πρόθεση της χώρας για επέκταση έξω από την Ευρωπαική ήπειρο. Ενώ έως τώρα η βάση σύγκρισης ήταν σε επίπεδο ξηράς και έθετε τη Γερμανία απέναντι κυρίως από τη Γαλλία και τη Ρωσία, τώρα επεκτάθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο με συγκρίσεις με την Αγγλία, Ρωσία και ΗΠΑ. Με δεδομένη τη νέα οικονομική και παγκόσμια πολιτική της χώρας, καθώς και της φθίνουσας Γαλλικής δύναμης, στα μάτια των Γερμανών αναλυτών και κοινής γνώμης, η Βρετανία έπαιρνε τη θέση του κύριου ανταγωνιστή. Η πιθανότητα ενός αποτρεπτικού ηπειρωτικού πολέμου με τη Γαλλία και Ρωσία, που είχε απασχολήσει τη στρατηγική σκέψη στη δεκαετία του 1880, τώρα πια έτεινε να αντικαταστηθεί με την πιθανότητα πολέμου

247 The most notable ideological defence is that by Ritter, The German Problem (Columbus, Oh., 1965). Outside Germany an authority like A. J. P. Taylor doubted in the wake of the Fischer controversy, that German power-politics was fundamentally different or unique. See also David Calleo, The German Problem Reconsidered (New York, 1978), introduction and 49-53.


140

με την Αγγλία. Η αναπροσαρμογή του παγκόσμιου συστήματος σε σχέση με τη Γερμανική απειλή ήταν μία έκπληξη για τη χώρα. Η Αγγλία το 1904, αφού προσπάθησε και απέτυχε για την υπογραφή συνθηκών με τη Γερμανία, έθεσε στο περιθώριο τις παλαιές και βαθιές αποικιοκρατικές της διαφορές και υπέγραψε σύμφωνο με τη Γαλλία. Με άλλη αιφνιδιαστική κίνηση της Βρετανίας το 1907, η Αγγλογαλλική συμφωνία επεκτάθηκε για να καλύψει τις διαμάχες της Αγγλίας με τη Ρωσία, τον κύριο σύμμαχο της Γαλλίας στην Ασία. Έτσι, η Γερμανία βρέθηκε απομονωμένη και με μόνο την Αυστρο-Ουγγαρία στο πλευρό της. Το 1905-6 η προσπάθειά της να υποδαυλίσει την άτυπη Αγγλο-Γαλλική συμμαχία με την επίθεση στο Μαρόκο, και ενώ η Ρωσία είχε παραλύσει από την ήττα και την επανάσταση, έφερε τη Γαλλία και τη Βρετανία ακόμα πιο κοντά. Η δεύτερη μαροκινή κρίση του 1911 και οι αλλεπάλληλες βαλκανικές κρίσεις του 1908 και 1912-13, αύξησαν την ένταση στην Ευρώπη επικίνδυνα και έδεσαν ακόμα περισσότερο την αντι-γερμανική συμμαχία. Έτσι, η Γερμανία ένοιωσε πολιτικά περιορισμένη και στρατιωτικά περικυκλωμένη από αυτό που έμοιαζε με μία κίνηση για να περιορίσει την επέκτασή της σε παγκόσμια δύναμη. Ο ενθουσιασμός της επεκτατικότητας τώρα πια συνενώθηκε με τη βαθιά ανησυχία για την εθνική ασφάλεια και επιβίωση. Γενικά, η Γερμανική ελίτ ένοιωθε ότι η απαραίτητη και θεμιτή αύξηση της χώρας απειλούνταν σοβαρά, επίσης ότι υπήρχε ένα κλίμα εχθρότητας εναντίον της και ότι οι αντίπαλοί της συσπειρώνονταν μεγιστοποιώντας τον κίνδυνο για την ασφάλειά της. Η εντυπωσιακή αναγέννηση της ρωσικής δύναμης τα χρόνια πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε επίπεδο οικονομικής εξάπλωσης, μαζικής στρατιωτικής ανάπτυξης και γρήγορης δημιουργίας δικτύου σιδηροδρόμων, καταδεικνύουν μία οριστική και αμετάκλητη μεταβολή του σκηνικού ενάντια στη Γερμανία μέσα στα επόμενα χρόνια.248 Η αυξανόμενη ρωσική δύναμη έκανε τον Καγκελάριο Bethmann-Hollweg και τον Αρχηγό του Επιτελείου

248 Βλ., Norman Stone, The Eastern Front, 1914-1917 (London 1975), chs. 1-2.

141


Moltke, βαθιά απαισιόδοξους για το μέλλον της χώρας. Αυτό έπαιξε ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη στροφή της Γερμανικής πολιτικής σε κατεύθυνση προληπτικού και πρόωρου πολέμου, μια ιδέα που πρωτοεμφανίστηκε στο Πολεμικό Συμβούλιο του Δεκεμβρίου, το 1912, και έλαμψε στη Γερμανική στρατηγική σκέψη μέχρι την κρίση του Ιουλίου 1914.249 Πράγματι, ως απάντηση στο μεγάλο ερώτημα όσον αφορά τα κίνητρα και τους λόγους της Γερμανίας παραμονές του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, υποστηρίχθηκε ότι ούτε ο επεκτατισμός και η εγγενής επιθετικότητα, αλλά ούτε η ανασφάλεια και η απόγνωση ήταν αρκετές για να επεξηγήσουν τη συμπεριφορά της Γερμανίας. Μόνο ο υψηλά επικίνδυνος συνδυασμός και των δύο μπορούσε να το κάνει.250

Η ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ Γερμανίας και των Συμμαχικών χωρών, που δημιούργησε μία ατμόσφαιρα συνεχούς παγκόσμιας κρίσης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επιφόρτισε τις Γερμανικές φιλοδοξίες με έντονη κοινωνική αποδοχή και αύξησε την αίσθηση ότι η χώρα βρισκόταν μπροστά σε επιλογές τεράστιας ιστορικής βαρύτητας. Δεν υπήρξε κανένα βιβλίο ή σύγγραμμα που να μην καταδεικνύει τη σκέψη, τις απόψεις, τα κρυφά συμπεράσματα και τις ελπίδες της Γερμανίας, και που επηρέασε στο εσωτερικό, σοκάροντας παράλληλα την ξένη κοινή γνώμη, όσο το διάσημο “Germany and the Next War” (1912) του Friedrich von Bernhardi, που γράφηκε στον απόηχο της δεύτερης μαροκινής κρίσης. Το βιβλίο αυτό κέρδισε σημαντική διεθνή αναγνώριση για τον απόστρατο Στρατηγό του Ιππικού και έναν από τους πολυγραφότερους στρατιωτικούς μελετητές της Γερμανίας. Το ακόμα πιο συγκλονιστικό, “Our Future” (1912) που γράφηκε μετά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, μεγένθυνε τη φήμη του. Στην προπολεμική συμμαχική προπαγάνδα ο συγγραφέας αυτός, κρατούσε

249 Βλ., Fischer, War of Illusions, 161-4, 370-88.250 Βλ., esp. Farrar, The Short-War Illusion, pp. xvi, 33-7; id. Arrogance and Anxiety.


142

μια πολύ σημαντική θέση μαζί με τον Treitschke και τον Ni-etzsche, ως η κορωνίδα του Γερμανικού πνεύματος και ένας από τους πιο επηρεάζοντες συγγραφείς.251

Οι τίτλοι των πέντε πρώτων κεφαλαίων του, “Germany and the Next War” είναι αρκετοί για να δείξουν το περιεχόμενο: “Το δικαίωμα στον πόλεμο”, “Η υποχρέωση για πόλεμο”, “Μία σύντομη ανασκόπηση της ιστορικής ανάπτυξης της Γερμανίας”, “Η ιστορική αποστολή της Γερμανίας” και “Παγκόσμια δύναμη ή Καταρρέουσα”.

...τα έθνη δεν δημιουργούν απλά μια απλή, κλειστή κοινωνία... οποιοδήποτε πραγματική εξέλιξη βασίζεται στον αγώνα για ύπαρξη και στον αγώνα για δύναμη. Ο αγώνας αυτός εξαφανίζει τα αδύναμα και φθαρμένα έθνη και επιτρέπει στα δυνατά και εκπολιτισμένα να διατηρήσουν την ύπαρξη τους, να πάρουν την κυριαρχία στα χέρια τους μέχρι τη συμπλήρωση της εκπολιτιστικής αποστολής τους, οπότε θα ηττηθούν και θα παραδώσουν στα νέα και ανατέλλοντα έθνη.252

Έτσι, “ο πόλεμος είναι μία βιολογική ανάγκη”. Ο Δαρβίνος και η νέα επιστήμη επιβεβαιώνουν τη ρήση του Ηράκλειτου και το “ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων”.253

Ο Bernhardi, στηριζόμενος σχεδόν αποκλειστικά στους Fichte και Treitscke, εξύμνησε τον πολιτιστικό ρόλο και την ιστορική λειτουργία του κράτους.254 Η ύπαρξή του, έγραψε, όπως αυτή του ατόμου, “είναι σημαντική μόνο όταν στοχεύει συνεχώς και ενεργά στοχευόμενη στην επίτευξη υψηλών

251 Βλ., J. A. Cramb, Germany and England (London, 1914); Charles S. Terry, Treischke, Bernhardi and Some Theologians (Glasgow, 1915); Anon., Bernhardi Converted (London, 1915); James Crichton-Browne, Bernhardi and Creation (Glasgow, 1916).252 Friedrich von Bernhardi, Britain as Germany’s Vassal (London, 1914; trans. Of Unsere Zukunft), 27-8.253 Bernhardi, Germany and the Next War (New York, 1914), 18; also see Britain as Germany’s Vassal, 106-7, 11-12.254 Germany and the Next War. 24-5, 45.

143


ιδανικών”.255 Ο Bernhardi, υμνώντας το δοξασμένο παρελθόν του Γερμανικού λαού ως το επιστέγασμα της ελευθερίας, ένωσε τους συμπολίτες του για τον μελλοντικό σκοπό τους.256

Ο Bernhardi αναφέρει ότι στη νέα κατάτμηση του κόσμου, η Γερμανία ξεκίνησε καθυστερημένα και κακώς. Ένα έθνος από 65 εκατομμύρια άτομα δεν επιτρέπεται να αντιμετωπίζεται ως κατώτερο από τη Γαλλία των 40 εκατομμυρίων και την Αγγλία των 45 εκατομμυρίων, εκ των οποίων ένα μικρό μόνο μέρος είναι Γερμανικής καταγωγής. Στην επερχόμενη ανακατανομή των εθνών, η Γαλλία πρέπει να αναγνωρίσει μόνη της ή με τη βία, τη Γερμανική ηγεμονία στη Ευρώπη. Η Γερμανία θα εδραιώσει την ήδη μαζική οικονομική ηγεμονία της στην Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια θα μετατραπούν σε οικονομικούς και πολιτικούς συμμάχους της Κεντρικής Ευρώπης με την καθοδήγησή της, καθώς και με τη βοήθεια της αδελφής και κοντινής Αυστρο-Ουγγαρίας. Αυτή η ένωση θα επεκταθεί ούτως ώστε να καλύπτει και την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Εγγύς Ανατολή δημιουργώντας μια σφαίρα επιρροής. Όμως, η μεγάλη προσπάθεια πρέπει να επιτευχθεί στην αποικιακή σφαίρα. Εδώ, ο κύριος στόχος είναι η δημιουργία μιας τεράστιας Γερμανικής Κεντροαφρικής, που θα επέλθει από την ένωση των Γερμανικών με τις παλαιές Πορτογαλικές αποικίες και το Βελγικό Κονγκό, όπου το έδαφος είναι πρόσφορο για μια νέα κατάτμηση. Η Βρετανία, είτε θα συμφωνήσει με την κατεύθυνση της Γερμανικής πολιτικής και θα συμμαχήσει με τη Γερμανία ενάντια στις ΗΠΑ, τους Σλάβους και την Κίτρινη Απειλή, τους πραγματικούς μελλοντικούς ανταγωνιστές των ευρωπαϊκών δυνάμεων, είτε θα έρθει σε σύγκρουση με τη Γερμανία.257

Η βασική συνεισφορά των ευρέως τεκμηριωμένων

255 Ibid. 56-7.256 Ibid. 58-65; Britain as Germany’s Vassal, 30-46.257 Germany and the Next War, 132-55, 207-8; Britain as Germany’s Vassal, 94-5, 104-7.


144

έργων του Fritz Fisher ήταν να δείξει ότι οι ιδέες και απόψεις του Bernhardi επί των γενικών πολιτικών στόχων της Γερμανίας, ήταν αποδεκτές όχι μόνο από τα ακροδεξιά πολιτικά σχήματα, αλλά επίσης τύχαινε κοινής αποδοχής και από τη Γερμανική πολιτική ελίτ. Ενώ οι κυβερνητικοί κύκλοι και ο φιλελεύθερος τύπος καταδίκαζε το βιβλίο του Bernhardi ως ανεύθυνο και ζημιογόνο για τις Γερμανικές εξωτερικές σχέσεις, το πολιτικό όραμα που αυτός εξέφρασε ήταν ο βασικός οδηγός της Γερμανίας στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου.258 Ο Helmut von Moltke o νεότερος, Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, του οποίου η αντίληψη για τη θέση της Γερμανίας τον έκανε έναν από τα κύρια “πολεμικά γεράκια” τα χρόνια πριν από τον πόλεμο, είπε πολύ χαρακτηριστικά στα τέλη του 1914:

Οι Λατινικές χώρες έχουν πια ξεπεράσει το ζενίθ της ανάπτυξής τους και δεν μπορούν πια να εισάγουν νέα παραγωγικά στοιχεία στην ανάπτυξη του κόσμου ως συνόλου. Οι Σλάβοι, και ιδιαίτερα η Ρωσία, είναι τόσο πίσω πολιτιστικά που δεν θα μπορούσαν να αναλάβουν τα ηνία της ανθρωπότητας. Κάτω από την καθοδήγησή τους, η Ευρώπη θα οδηγηθεί πίσω σε ένα επίπεδο πνευματικού μαρασμού και βαρβαρότητας. Η Αγγλία θέτει μόνο υλιστικούς στόχους. Μόνο η Γερμανία μπορεί σήμερα να ηγηθεί της ανθρωπότητας σε νέους ανώτερους δρόμους. ... Αυτός ο πόλεμος θα οδηγήσει σε μία νέα ανάπτυξη στην παγκόσμια ιστορία και ... θα καθορίσει την κατεύθυνση στην οποία θα κινηθεί ο κόσμος τους νέους αιώνες...259

Η Γερμανική βλέψη στο μέλλον ήταν κυρίως δυναμική και οπτιμιστική. Από την άλλη, το κύριο σύνθημα του Bernhardi “Παγκόσμια Δύναμη ή Παρακμάζουσα” ενσάρκωνε τις βαριές σκέψεις και πεσιμιστικές ιδέες που έδειχναν την καταθλιπτική

258 Fischer, Germany’s Aims in the First World War (New York, 1967; first publ. in German 1961), 34-5. Βλ., also, for various segments of German society, the essays compiled in Dulffer and Holl (eds.), Bereit zum Krieg.259 Helmuth von Moltke (the younger), Betrachtungen und Erinnerungen (Hamburg, 1914), 11; quoted by Fischer, War of Illusions, 549.

145


και μαρτυρική αγωνία της Γερμανικής πολιτικής ελίτ. Ο Bern-hardi έγραψε ότι τα “σθεναρά κατορθώματα ανύψωσαν τη Γερμανία από την πολιτική διάλυση και αδυναμία”, αλλά θα μπορούσε άραγε η Γερμανία να αντεπεξέλθει στις σύγχρονες και μελλοντικές απαιτήσεις και προκλήσεις;260

Ο ραγδαίος εκσυγχρονισμός της Γερμανίας, ενώ διπλασίαζε και πολλαπλασίαζε τη δύναμη και τον πλούτο της, δημιουργούσε όμως και ένα ισχυρό αίσθημα δυσφορίας. Η αποδιοργάνωση της παλαιάς παραδοσιακής κοινωνίας και η κοινωνική ζωή δημιούργησαν ένα ρεύμα μαζικής κοινωνικής εξάρθρωσης και αστικής αποξένωσης. Η κοσμικοποίηση καθώς και ο καπιταλιστικός καταναλωτισμός και υλισμός διάβρωσαν το παλαιό σύστημα αξιών και αρχών. Ανάλογα γεγονότα συνέβαιναν και στις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις. Έως το τέλος του 19ου αιώνα εμφανίστηκε σ’ όλη στην Ευρώπη το δεύτερο μεγάλο ρεύμα του αντι-νεωτερισμού, το οποίο από το τέλος του 18ου αιώνα και σε εντυπωσιακά συμμετρικές χρονικές στιγμές του αιώνα, είχε ακολουθήσει περιόδους μεγάλου εκσυγχρονιστικού ενθουσιασμού. Όμως, συγκεκριμένα στη Γερμανία, όπου ο εκσυγχρονισμός ήταν ιδιαίτερα γοργός, το κύμα αυτό ταυτίστηκε χρονικά με τη δημιουργία των κυρίων στοιχείων της πολιτιστικής παράδοσης της χώρας, η οποία παράδοση είχε σχηματίσει τη μοναδική της ταυτότητα μετά το τέλος της Ρομαντικής επανάστασης.

Παράλληλα με τη ρέουσα αισιοδοξία για το μέλλον της Γερμανίας και τον μεγάλο ενθουσιασμό για τα τεχνολογικά επιτεύγματα, υπήρξε και μία εξαπλωμένη ανησυχία και νοσταλγική λαχτάρα για τα χαμένα χαρακτηριστικά του παρελθόντος.261 Η ιδιαίτερα απότομη αποδοχή των έργων του Nietzsche, στα τέλη της δεκαετίας του 1890, ήταν συμπτωματική μιας γενιάς, που έψαχνε έξοδο από την ομοιομορφία,

260 Bernhardi, Germany and the Next War, 9.261 Βλ., the excellent introduction in Fritz Stern, The Politics of Cultural Despair (Berkeley, Calif., 1961).


146

ομοιογένεια και μηχανοποίηση της κοινωνίας των μαζών με την αποδοχή της ατομικής δημιουργικότητας, των στοιχειωδών δυνάμεων της ζωής και της αισθητικής εμπειρίας. Ειδικότερα στη Γερμανία, αυτό το αίσθημα αναμείχθηκε με την τάση της εξίσωσης των μειονεκτημάτων του εκσυγχρονισμού με τον Δυτικό φιλελευθερισμό, ψευδεπίγραφο εθνικισμό και την Εβραϊκό-Ρωμαïκή παράδοση της χριστιανικής ηθικής, το σύνολο των οποίων θεωρείτο ξένο προς το φυσικό ελεύθερο πνεύμα των παλαιών και ιστορικών γερμανικών συνηθειών. Διάφορα έργα - όπως αυτό των γνωστών συγγραφέων Paul de Lagarde και Julius Langbehn - που εξάπλωσαν αυτές τις ιδέες, ήταν ιδιαίτερα επιτυχή από τη δεκαετία του 1890.262 Επίσης, υπήρξαν διάφοροι φόβοι, ότι ιστορικά, η ευμάρεια διαβρώνει την οργανική μονάδα και κοινωνική αρετή και σπέρνει παρακμή και αποσύνθεση στους μεγάλους πολιτισμούς. Το βιβλίο, “Decling of the West” του Spengler είχε εκδοθεί στο τέλος του πολέμου, αλλά είχε κυοφορηθεί πριν από αυτόν.263 Έχανε η Γερμανία τον προσανατολισμό της; - αυτή ήταν η μοιραία ερώτηση. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης Μαροκινής κρίσης, ο πνευματικός πεσιμιστής και θαυμαστής του Paul de Lagarde,264 ο Moltke ο νεότερος έγραψε στη γυναίκα του:

Αν και πάλι βγούμε από αυτό τον αγώνα με την ουρά στα σκέλια, αν δεν μπορέσουμε να υψωθούμε από μία ενεργητική απαίτηση, την οποία είμαστε προετοιμασμένοι να υποστηρίξουμε με το σπαθί μας, τότε το μέλλον της Γερμανικής

262 Felix Dahn’s Moltke als Erziaher (Breslau, 1892) emulated Langbehn’s Famous Rembrandt als Erzieher (1890) which opposed an imaginary Rembrandt, personifying the true German spirit, with present-day philistinism. Dahn, a history professor and popular novelist who exalted pagan and medieval Germandom, also made Moltke the hero of a play (1890) modeled on Schiller’s Wallenstein, and participated in the editing of Moltke’s Gesammelte Schriften: George Mosse, The Crisis of German Ideology (London, 1966), 69-70; Moltke as a Correspondent, 307-8.263 H. Stuart Hughes, Consciousness and Society: The Reorientation of European Social Thought 1890-1930 (London, 1959), 378.264 For a good brief portrait of Moltke, see Isabel Hull, The Entourage of Kaiser Wilhelm II (Cambridge, 1982), 239-42.

147


Αυτοκρατορίας είναι αμφίβολο. Τότε και εγώ θα παραιτηθώ. Αλλά πριν από αυτό, θα προτείνω να διαλύσουμε τον στρατό και να θέσουμε εαυτούς υπό την προστασία της Ιαπωνίας. Τότε θα μπορούμε να βγάζουμε χρήματα απλά χωρίς να μας ενοχλούν και θα γελοιοποιηθούμε.265

Στο στρατιωτικό πεδίο κανένας δεν εξέφρασε το αίσθημα και την αγωνία καλύτερα από τον Στρατάρχη von der Goltz. Τα έργα του καταδεικνύουν ιδιαίτερη έμφαση και ένα δυνατό αίσθημα αγωνίας ως προς τις τεχνολογικές ανακαλύψεις που μεταλλάσσουν την υφή του σύγχρονου πολέμου. Την ίδια στιγμή εξέφραζε τον σκεπτικισμό του, μήπως ο μοντέρνος και νέος τρόπος διεξαγωγής πολέμου οδηγήσει τους Γερμανούς στο να απολέσουν το απλό ρωμαλέο αίσθημα του αρχαίου πολεμιστή που είχαν. Ο κύκλος του πολιτισμού είναι ξεκάθαρος:

Η νίκη φέρνει ισχύ, η ισχύς πλούτη, αλλά η καλοζωία φέρνει πολυτέλεια… Ένα έθνος, όσο πιο πολιτισμένο είναι, και όσο πιο πλούσιο γίνεται, τόσο αυξάνει η τάση του για ευχαρίστηση και χαλάρωση. Συχνά συρρικνώνεται και φτάνει σταδιακά να εκτιμά περισσότερο την ιδιοκτησία από την ωμή αναζήτηση του πολέμου.266 Η Γερμανία πλούτισε και τα πλούτη της αυξάνουν καθημερινά. Αναπτύσσει τον πολιτισμό της, αλλά αυτή η ανάπτυξη δρα ανασταλτικά στη μαχητικότητα του λαού της. … Σήμερα η φιλοσοφία διδάσκει ελεύθερη ανάπτυξη του πνεύματος και της προσωπικότητας. Ό,τι βρεθεί στο δρόμο της θα πρέπει να παραμεριστεί… Έτσι βουβά μία ερώτηση εμφανίζεται, θα συνεχισθεί αυτή η καλοπέραση που θα οδηγήσει στην άρνηση της θυσίας της ζωής και της ιδιοκτησίας του λαού στο όνομα της ιερής προστασίας της Πατρίδας;267

265 Moltke, Betrachtungen und Erinnerungen, 19 Aug. 1911, 362.266 Colmar von der Goltz, Jena to Eylau (London, 1913), 74; see also The Nation in Arms, 8.267 Jena to Eylau, 70-3.


148

Στην ιστορική ανασκόπηση του von der Goltz για την πτώση και αναγέννηση της Πρωσίας, δήλωσε ότι ένας μεγάλος βαθμός αναλογίας υπήρξε με τις καταστάσεις και τα προβλήματα της εποχής του, γεγονός που σίγουρα ενέπνεε ένα μεγάλο ποσοστό ανησυχίας. Οι μεταρρυθμιστές τεκμηρίωσαν ένα μεγάλο μέρος της κατάρρευσης της Πρωσίας πριν τον Ναπολέοντα κυρίως στην ανεπάρκεια του παλαιού πολιτικού, κοινωνικού και στρατιωτικού συστήματος την εποχή της επανάστασης και κοινωνικής αμφισβήτησης. Αυτή η γραμμή σκέψης επανατονίσθηκε στις γνωστές βιογραφίες των μεγάλων στρατιωτικών μεταρρυθμιστών που γράφτηκαν μετά την ένωση της Γερμανίας από τους Max Lehmann, George Heinrich Pertz, Hans Delbrück και Friedrich Meinecke.

Όμως, για τον von der Goltz, η μεγάλη σημασία που δόθηκε στο παρακάτω συμπέρασμα δεν ήταν σωστό, τουλάχιστον όχι για την εποχή του. Ξεκίνησε να επανασχεδιάσει τον παλαιό στρατό και το κράτος.268 Το βασικό πρόβλημα, είπε, δεν ήταν κοινωνικό. Η δυσκολία ήταν περισσότερο λόγω της λανθασμένης σύλληψης της φύσης τόσο της πολιτικής όσο και του πολέμου, άποψη η οποία είχε τονιστεί και από τους εκσυγχρονιστές. Η Πρωσία ήταν το θύμα “του κοσμοπολιτισμού, της αγάπης για την ειρήνη, του ρεύματος του ανθρωπισμού και των ξεπερασμένων τεχνικών του πολέμου”.269 Λάθος πνευματικά δόγματα που κυοφορήθηκαν κατά την Αναγέννηση, μαλάκωσαν τη γενική φύση και το ηθικό του στρατού.270 Τώρα όπως και τότε πρέπει να προσεχθεί:

… η καλόκαρδη θεώρηση της στρατιωτικής μας προσπάθειας, η κρυφή διεργασία των αιρέσεων που υπνωτίζει

268 Ibid. v-viii; Von Rosbach bis Jena (Berlin, 1906; earlier version, Rosbach und Jena, 1883). For Delbruck’s criticism of the party-political and present-oriented character of von der Goltz’s analysis see his Historische und politische Aufsatze (Berlin, 1886), iii. 113-30.269 Colmar von der Goltz, Jena to Eylau, 329.270 The Nation in Arms, 17-19.

149


την κοινή μας λογική με ένα αριθμό ψευδο-επιστημονικών επιχειρημάτων, η νοθεία και η αραίωση της ανδρείας, της σκέψης και φλόγας, οι διπλωματικοί αρχηγοί, τα πολιτικά παιχνίδια που τίθενται πάνω από τις στρατηγικές και τακτικές επιλογές, και κυρίως πρέπει να προσεχθεί η τάση να θεωρείται πιο σημαντική η τέχνη του πολέμου και η τελειοποίηση της τεχνικής εκπαίδευσης από τις στρατιωτικές αρετές.271

Απορροφημένος από την ιδέα ενός πολέμου με την Αγγλία για την παγκόσμια θέση ισχύος, ο von den Goltz, χρησιμοποίησε κυβερνητικούς πόρους για να εμφυσήσει τη στερέωση των παραδοσιακών αξιών στη νέα γενιά.272

Ένας άλλος μεγάλος λόγος για ανησυχία στη Γερμανία ήταν η εσωτερική πολιτική σκηνή. Η γρήγορη μετάλλαξη της χώρας από μία παραδοσιακή αγροτική σε βιομηχανική και η μαζική μετακίνηση πληθυσμών στις πόλεις, ήταν ολοένα πιο δύσκολο να εξυπηρετηθεί από την παλαιά απολυταρχική και ημι-φεουδαρχική δομή του Reich. Η εποχή του Wilhelmine ήταν, έτσι, χαρακτηρισμένη από το χρόνιο και ολοένα πιο δύσκολο πρόβλημα της διατήρησης μίας σταθερής κυβέρνησης απόλυτης πλειοψηφίας στη Βουλή, καθώς και το ολοένα αυξανόμενο ταξικό χάσμα και την εξάπλωση της εργατικής τάξης.273

Στο στρατό, τα στελέχη έβλεπαν την εσωτερική κατάσταση με παρόμοιο τρόπο με τα προσκείμενα σε αυτούς μέλη της πολιτικής κοινότητας του Reich. Ο Στρατηγός Walder-see, υποδιοικητής του Moltke από το 1882 μέχρι το 1888 και 271 Jena to Eylau, 76.272 Von der Goltz became chairman of the semi-military Young German Leasue, which registered 750,000 members in 1914. See Mosse, The crisis of German Ideology, 171-89; and for von der Goltz’s outlook and concern his Denkwurdigkeiten (Berlin, 1929), 325-39; the testimony of his Turkish friend, Pertev Demirhan, General-Feldmarschall Colmar von der Goltz (Gottingen, 1957), 68-70; Bernhardi, Britain as Germany’s Vassal, 245; Martin Kitchen, The German Officer Corps 1890-1914 (Oxford, 1968), 103, 139-42.273 Βλ., esp. Hans-Ulrich Wehler, The German Empire. (Leamington Spa, 1985; first publ. in German 1973).


150

Αρχηγός του γενικού επιτελείου μέχρι το 1891, ήταν πολιτικά ενεργός και θεωρούνταν ως ο ιδανικός για να διορισθεί σε περίπτωση αστάθειας, ακυβερνησίας ή πραξικοπήματος.274 Γενικά, τα μέλη του στρατού, ακόμη και τα πιο υψηλόβαθμα, σπάνια ήταν κάτι περισσότερο από ενεργοί παρατηρητές.275 Όπως με τον Moltke, έτσι και τα στελέχη του στρατού ένιωθαν απέχθεια για την κοινοβουλευτική φλυαρία, απραξία και “διακυβέρνηση της συνεχούς άκαρπης συζήτησης” και υπήρχε έντονη ανησυχία για τις κυβερνητικές δυσκολίες και την “ανεύθυνη νοοτροπία” των βουλευτών που έθετε σε κίνδυνο την εθνική ομογένεια και συμφέροντα.

Όπως παλαιότερα, κατά τις περιοδικές κοινοβουλευτικές συζητήσεις για τον στρατιωτικό προϋπολογισμό, το Reich-stag δεχόταν συνεχώς υπενθύμιση για την εχθρικότητα, τις απειλές και τις στρατιωτικές προετοιμασίες των άλλων Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς και για την ανάγκη για μία υπεύθυνη στρατιωτική προετοιμασία. Ο Bismark, το 1887, εκμεταλλεύθηκε αυτή την πολεμική υστερία, για να προωθήσει και να αυξήσει τη στρατιωτική δύναμη της χώρας.

Το 1892-3, ο Καγκελάριος Caprivi, παλαιός Στρατηγός και αυτός, δέχθηκε την αναδιάρθρωση του στρατού με ανταλλαγή την έγκριση της Βουλής για την επέκτασή του. Η περίοδος της στρατιωτικής θητείας μειώθηκε από 3 σε 2 έτη, επιτρέποντας μεγαλύτερη στρατολόγηση ανά έτος και άρα την σημαντικότατη αύξηση των εφέδρων.276 Παρά το γενικό σκεπτικισμό, η αλήθεια είναι ότι η κυβέρνηση γενικά κατάφερε ό,τι ήθελε. Ο στρατός επεκτάθηκε και το νέο

274 Βλ., Alfred von Waldersee, Denk wurdigkeiten, ed. H. O. Meisner (3 vols.; Berlin, 1923); Goerlitz, The German General Staff, 103-26; Kitchen, The German Officer Corps, 64-95.275 For the politics of Wilhelm’s inner military circle see Hull, The Entourage of Wilhelm II, 208-35.276 J. Alden Nichols, Germany after Bismarck: The Caprivi Era (Cambridge, Mass, 1958) 192-64; Stig Forster, Der doppelte Militarismus: Die deutsche Heeresrustungspolitik zwischen Status-quo-Sicherung und Aggression 1890-1913 (Stuttgart, 1985), 36-74.

151


στρατιωτικό δίκαιο, ακολούθησε παράλληλη πορεία με την Γερμανική δημογραφική αλλαγή και την αύξηση του Γαλλικού οπλοστασίου.

Συνθεση - Δύναμη του Γερμανικού Στρατού, 1874-19141

Έτος ΠληθυσμόςΕνεργά Σώματα

ΣτρατούΕφεδρείες

Ενεργό Ανθρώπινο Δυναμικό

1874 43.000.000 18 425.0001880 45.000.000 18 18 μεραρχίες 454.0001887 48.000.000 18 18 μεραρχίες 496.0001890 49.000.000 20 20 μεραρχίες 514.0001893 52.000.000 20 20 μεραρχίες 588.0001900 56.000.000 23 + 5 (υποστήριξης) 20 μεραρχίες 610.000

1911 65.000.000 23 + 2 (υποστήριξης)14 1/2 Σώματα Στρατού (ΣΣ)

634.000

1912 66.000.000 25 14 1/2 ΣΣ 665.0001913 67.000.000 25 14 1/2 ΣΣ 760.0001914 68.000.000 25 14 1/2 ΣΣ 830.000

Το μόνιμο στρατιωτικό προσωπικό παρέμεινε λίγο παρά πάνω από 1% του πληθυσμού κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ζωής του Reich. Κατά την εποχή του Bicmarck αυτό θεωρήθηκε ως αρκετό. Όμως, από το 1890 με τη δημιουργία της Γαλλο-ρωσικής συμμαχίας και με την συνεχώς αυξανόμενη βεβαιότητα ότι η Γερμανία θα έχει να πολεμήσει σε δύο μέτωπα, οι στρατιωτικές πιθανότητες άλλαξαν δραστικά προς το χειρότερο. Ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, Waldersee, και ο Υπουργός Πολέμου Verdu du Vernois προσπάθησαν να προωθήσουν τη γενική υποχρεωτική στρατιωτική θητεία για όλους τους ικανούς άνδρες, που μέχρι τότε ίσχυε μόνο νομικά.277 Λόγω της στρατολογικής στρατηγικής,

277 For Verdy’s proposed reforms see Forster, Der doppelte Militarismus, 28-36; and for the army and parliament Manfred Messerschmidt, ‘Die politische Geschichte der preuβische-deutschen Armee’, in Militargesschichtliches Forschungsamt (ed.), Handbuch zur deutschen Militargeschichte 1648-1939, (Munich, 1979), ii. 232-48; Wiegand Schmidt-Richberg, ‘Die Regierungszeit Wilhelms II’, ibid. iii. 116-22. Also see Wilhelm Deist, ‘Die Armee in Staat und


152

μόνο ένα σταθερό ποσοστό από την κατάλληλη ηλικιακή ομάδα καλούνταν για κατάταξη κάθε χρόνο, αφήνοντας ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού ανεκπαίδευτο. Ο Schlieffen, ο διάδοχος του Waldersee, συνέχισε να πιέζει για την επέκταση του στρατού ώστε να συμβαδίζει με την αυξανόμενη εξωτερική απειλή. Όμως, το Υπουργείο Πολέμου και η κυβέρνηση κατηγορηματικά απέρριπτε τα αιτήματά του.278 Την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, ενώ η Γερμανική πολιτική γινόταν όλο και πιο επιθετική, οι εξωτερικές παγκόσμιες εντάσεις γινόνταν όλο και μεγαλύτερες, η Βουλή ανταποκρινόταν στα αιτήματα, όμως ο ρυθμός ανάπτυξης του γερμανικού στρατού όλο και μειωνόταν σε σχετικά μεγέθη. Υπήρξαν δύο βασικοί λόγοι για αυτό το παράδοξο. Πρώτο και σημαντικότερο, ενώ η Γερμανία μετατόπιζε την εστίασή της από την Ευρώπη σε παγκόσμιο επίπεδο, τα αιτήματα του στρατού υποσκελίζονταν από την επιβλητική ανάπτυξη του ναυτικού.279 Δεύτερο, η αύξηση του στρατού κρατήθηκε χαμηλά από διάφορους κοινωνικούς παράγοντες που χρησίμευαν εν μέρει ως δικαιολογία αποφυγής οικονομικού προβλήματος, αλλά από την άλλη είχαν πραγματικό έρεισμα.

Η κοινωνική αλλαγή της Γερμανίας ανησύχησε πολύ το στρατό και επηρέασε τόσο τους απλούς στρατιώτες όσο και την ιεραρχία και τη διοίκηση. Απρόθυμα, η επέκταση του στρατού άνοιγε τις πόρτες του σε αξιωματικούς από την ανθηρή μεσαία τάξη. Απλά δεν υπήρχαν πια αρκετοί

Gesellschaft 1890-1914’, in M. Sturmer (ed.), Das kaiserliche Deutschland; Politik und Gesellschaft 1870-1918 (Dusseldorf, 1970), 312-39.278 Alfred von Schlieffen, Briefe., ed. E. Kessel, (Gottingen, 1958), 13 Nov. 1892, 297; Reichsarchiv, Der Weltkrieg, i. Supp., 57-72, 77-9, 84-7; Ritter , Sword and Scepter, ii. 206-16; Forster, Der doppelte Militarismus, 112-16, 129-34; Kitchen, The German Officer Corps, 31-3.279 Περί το 1902, οι εκτιμήσεις του Ναυτικού ισοδυναμούσαν ήδη με το 30% εκείνων του Στρατού. Μέχρι το 1911 έφθασαν στο 50% των εκτιμήσεων του Στρατού: Reichsarchiv, Der Weltkrieg, I, supp., 530. Μετά το 1905, το μέγεθος του τακτικού Στρατού, έπεσε για πρώτη φορά κάτω από το 1%. H. von Kuhl, Der deutsche Generalstab in Vorbereitung und Durchfuhrung des Weltkrieges (Βερολίνο, 1920), 110.

153


υποψήφιοι από την αριστοκρατία.280 Οι αξιωματικοί της μεσαίας τάξης αγωνιούσαν να υιοθετήσουν το κυρίαρχο ήθος της κοινωνίας και του επαγγέλματος, και έτσι αφομοίωσαν ολοκληρωτικά τις αξίες τους και τη νοοτροπία τους. Όμως, η ιεραρχία φοβόταν ότι η δημοκρατικότητα, το φιλελεύθερο πνεύμα και η είσοδος της σκέψης της “μεσοαστικής τάξης”, θα οδηγούσε σε διαφθορά το παραδοσιακό στρατιωτικό πνεύμα.281

Ένα ακόμα πιο απειλητικό παράγωγο της βιομηχανικής εποχής και της αστικοποίησης ήρθε από ακόμα χαμηλότερα. Το 1871 η αναλογία αγροτικού και αστικού πληθυσμού στη Γερμανία ήταν 2:1 και έως το 1914 αυτή είχε σχεδόν αντιστραφεί, με την απόλυτη ισοτιμία να έχει επιτευχθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1890.282 Η δημιουργία μίας τεράστιας συγκέντρωσης εργατών στις μεγάλες πόλεις φάνηκε από τη σταθερή αύξηση του ποσοστού του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Από στρατιωτική άποψη το κυριότερο πρόβλημα ήταν η πιθανότητα εισαγωγής σοσιαλιστικών ιδεών στους απλούς στρατιώτες. Αυτό θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την πίστη και αξιοπιστία του στρατού τόσο, ως το ύψιστο

280 Το 1860 η αναλογία των αριστοκρατών αξιωματικών και των αξιωματικών που προέρχονταν από τη μεσαία τάξη, ήταν 2 προς 1 προς όφελος της αριστοκρατίας. Μέχρι το 1913 αυτή η αναλογία είχε αντιστραφεί. Στην ίδια χρονική περίοδο, στους ανώτατους βαθμούς των Στρατηγών και Συνταγματαρχών, η αναλογία άλλαξε από 86% και 14% υπέρ της αριστοκρατίας, σε ισότητα. Karl Demeter, The German Officer Corps in Society and State 1650-1945 (Λονδίνο, 1965), 28-9, 267; Kitchen, The German Officer Corps, 24-5; W. Deist, ‘Zur Geschichte des preuβischen Offizierkorps, 1888-1918’, στο H. H. Hofmann (ed.), Das deutsche Offizierkorps, 1860-1960 (Boppard am Rheim, 1980), 47-50.281 Όπως αναφορικά με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Αυτοκρατορικής Γερμανίας, όλο αυτό είχε προταθεί στο τέλος της δεκαετίας του 1920 από τον Eckart Kehr στα γόνιμα άρθρα του επί του Γερμανικού εξοπλισμού. Βλ ιδ, Class Struggle and Armament Policy in Imperial Germany’ and ‘The Genesis of the Royal Prussian Reserve Officer’ in Kehr, Economic Interest, Militarism and Foreign Policy: Essays, ed. G. Craig (Berkeley, Calif., 1977), 63-74, 97-108. Επίσης βλ. Hartmut John, Das Reserveoffizierkorps im Deutschen Kaiserrreich 1890-1914 (Φρανκφούρτη a.M., 1981); Kitchen, The Germany Officer Corps, 22-36, 120-3.282 Koppel Pinson, Modern Germany (New York, 1966), 221.


154

όργανο της κυβέρνησης όσο και ως το όργανο τήρησης της τάξης στο εσωτερικό. Παράλληλα θα έθετε σε κίνδυνο και θα κλόνιζε την πειθαρχία, τον πατριωτισμό και το μαχητικό πνεύμα ως στρατηγικό εργαλείο. Ο στρατός εκπαίδευσε πολύ τα στελέχη του ενάντια στην σοσιαλδημοκρατική σκέψη και κατέστειλε κάθε ένδειξη σοσιαλιστικής ανατροπής, αλλά θα μπορούσε μόνο αχνά να αντισταθεί στις κοινωνικές και πολιτικές πραγματικότητες.283

Η μόνη θεραπεία ήταν η στρατολογική πολιτική του στρατού που μεροληπτούσε υπέρ των αγροτικών υποψηφίων και έκανε διακρίσεις κατά του προλεταριάτου των πόλεων.284 Όμως, όταν η Γαλλία το 1905 ψήφισε το νόμο περί διετούς υποχρεωτικής θητείας και με αυστηρότητα απαγόρευε κάθε απαλλαγή στράτευσης, αυτή η “θεραπεία” έμοιαζε πια μη εφαρμόσιμη. Ενώ η Γαλλία καλούσε το 82% των στρατεύσιμων, η Γερμανία καλούσε μόνο το 53%.285 Το 1909, και ενώ ωθούσε στην αύξηση του στρατού ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει σε πόλεμο δύο μετώπων, ο Schlieffen ανέφερε ότι η Γαλλία με πληθυσμό 40 εκατομμυρίων στρατολογούσε 220.000 άντρες ετησίως και τους κρατούσε για 25 χρόνια, δημιουργώντας έτσι μία πολεμική μηχανή επιστράτευσης 5,6

283 For attacks on social democracy, following closely in Moltke’s footsteps, see e.g. A. Boguslawski, Volkskamp-nicht Scheinkampf: Ein Wort zur politischen Lage im Innern (Berlin, 1895); and id. Der Krieg in seiner wahren Bedeutung. See also Reinhard Hohn, Sozialismus und Heer (Berlin, 1959), ii; Messerschmidt, \Politische Geschichte, ii. 248-74; Schmidt-Richberg, ‘Regierungszeit Wilhelm II’, ibid., iii. 111-16; Kitchen, The German Officer Corps, 143-86; Bernd-Felix Schulte, Die deutsche Armee 1900-1914: Zwischen Beharren und Verandern (Dusseldorf, 1977), 258-90, 535-47.284 Το 1911, το 64,15% των κληρωτών προέρχονταν από τις αγροτικές περιοχές που, σύμφωνα με την απογραφή του 1905, περιείχαν μόνο το 42,5% του πληθυσμού. Μικρές και επαρχιακές πόλεις, οι οποίες περιείχαν το 25,5% του πληθυσμού, πρόσθεσαν ακόμα ένα 22,34% των κληρωτών. Οι μέσου μεγέθους πόλεις, οι οποίες περιείχαν το 12,9% του πληθυσμού, πρόσφεραν μόνο το 7,37% των κληρωτών. Από τις μεγάλες πόλεις, τα προπύργια της σοσιαλδημοκρατίας, οι οποίες περιείχαν το 19,1% του πληθυσμού, μόνο το 6,14% των κληρωτών επιστρατεύθηκαν: Germany and the next War, 243-4 του Bernhardi.285 Reichsarchiv, Der Weltkrieg, i. Supp., 168-9.

155


εκατομμυρίων, ενώ η Γερμανία με πληθυσμό 62 εκατομμυρίων στρατολογούσε 250.000 άντρες ετησίως και τους κρατούσε για 19 χρόνια δημιουργώντας ένα στρατό επιστράτευσης 4,75 εκατομμυρίων.286

Ιδιαίτερα μέλη, όπως ο von der Goltz και ο Bernhardi, που επιχειρηματολογούσαν για μια γενική κινητοποίηση των εθνικών πόρων για την πιθανότητα - για την ακρίβεια την αναπόφευκτη κατάσταση - ενός πολέμου, αυτό ήταν μια σπατάλη και σίγουρα χρειαζόταν δραστικές αλλαγές.287 Όμως, ενώ καταδίκαζαν την ολιγωρία δημιουργίας ενός εθνικού στρατού που θα έκτιζε το μεγαλείο της Γερμανίας, οι von der Goltz και Bernhardi ήταν σκεπτικοί για τη δημιουργία μαζικών στρατών θεωρώντας τους όχι τόσο απαραίτητους και αποτελεσματικούς.288 Ήταν πια απαραίτητη η εισαγωγή μελετητών με λιγότερο αριστοκρατική σκέψη για να μπορέσουν να ερμηνεύσουν τον χαρακτήρα του μοντέρνου πολέμου, τους πολιτικούς και στρατηγικούς στόχους της Γερμανίας και να λύσουν τα ταξικά προβλήματα.289

Πράγματι, η πρωτοβουλία για τη μαζική επέκταση του στρατού, που θα έκανε τη Γερμανία ένα πραγματικό ετοιμοπόλεμο κράτος, ήρθε από το διευθυντή τμήματος επιχειρήσεων, του γενικού επιτελείου, Αντισυνταγματάρχη - μελλοντικό Συνταγματάρχη - Erich Ludendorff, ο οποίος ανήκε στη μεσαία τάξη. Ξεκίνησε, πιέζοντας προς αυτή την κατεύθυνση, από το 1910. Στα πολύ χαρακτηριστικά του έγγραφα προς τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, Moltke τον

286 ‘Der Krieg in der Gegenwart’, in Schlieffen, Gessammelte Schriften, σελ. 14. Βέβαια, ο Schlieffen, μαγείρευε, τουλάχιστον εν μέρει, τους αριθμούς. Μέτρησε τη δεύτερη και τρίτη εφεδρεία της Γαλλίας, αλλά άφησε έξω την αντίστοιχη Γερμανική εφεδρεία. Και στις δύο χώρες οι άνθρωποι υπηρετούσαν 2 έτη στον ενεργό στρατό, 10 ή 11 έτη στην πρώτη εφεδρεία, και 12 ή 13 έτη στη δεύτερη και Τρίτη εφεδρεία.287 Ibid. 68-71; Britain as Germany’s Vassal, 64, 169-70.288 Colmar von der Goltz, The Nation in Arms, 5; Bernhardi, Britain as Germany’s Vassal, 169; id., On War of To-Day, i. 11, 79-101, ii. 438-56.289 Fischer, War of Illusions, 105-6


156

νεότερο, και τον Υπουργό Πολέμου έγραφε:Κάθε έθνος που πολεμά με κάθε ίνα του για επιβίωση

πρέπει να διαθέσει όλα τα μέσα του για να αντεπεξέλθει στις αυξημένες προσδοκίες.290

Οι εχθροί μας είναι τόσο πολυπληθείς που σε ορισμένες περιπτώσεις το αναπόφευκτο καθήκον μας είναι να τους αντιτεθούμε με όλο το ικανό ανθρώπινο δυναμικό.291

Πρέπει πάλι να γίνουμε το ετοιμοπόλεμο έθνος που αυτοί οι μεγάλοι μας πρόγονοι μας κληροδοτήσαν. Η Γερμανία πρέπει πάντα να προελαύνει και ποτέ να μην υποχωρεί.292

Η πολιτική ατμόσφαιρα μετά τη δεύτερη Μαροκινή κρίση και κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων δημιούργησε μία αίσθηση πίεσης στον ανώτερό του και επίσης έκανε τον Υπουργό Πολέμου και τον Καγκελάριο ιδιαίτερα προσεκτικούς. Η απογοήτευση από την αποτυχία της ναυτικής κυριαρχίας έγειρε την πλάστιγγα προς την πλευρά του στρατού. Τον Δεκέμβριο του 1912, το Γενικό Επιτελείο ζήτησε την αύξηση κατά περίπου 150.000 νεοσύλλεκτων επί του ετησίου αριθμού (μία αύξηση στον τακτικό στρατό 300.000 ατόμων σχεδόν 50% στη διετή θητεία). Αυτό πρακτικά δημιούργησε την εθνική στρατιωτική θητεία. Παράλληλα, με τη δημιουργία 3 νέων ενεργών σωμάτων στρατού, θα εξασφαλιζόταν καλύτερα κέντρα εκπαίδευσης για τη δημιουργία περισσότερων, καλύτερα οργανωμένων και εξοπλισμένων μεραρχιών και σωμάτων εφεδρείας. Συμπληρώνοντας τον μεγάλο αριθμό εφέδρων, οι οποίοι έδωσαν στον τακτικό στρατό δυναμική πολέμου, είχε ως αποτελέσμα οι σχηματισμοί εφεδρείας να αυξήσουν σημαντικότατα τον αριθμό των εφέδρων πρώτης γραμμής. Παράλληλα, έγινε προσπάθεια για τη δημιουργία πιο αποτελεσματικών σχηματισμών για το πλήθος των μη-

290 20 Aug. 1910, Der Weltkrieg, I, supp. 124; Ritter, Sword and Scepter, ii. 221.291 1 July 1910, ibid. 119; Ritter, ii. 221.292 25 Nov. 1912, ibid. 147; Ritter, ii. 223.

157


κατάλληλα εκπαιδευμένων εφέδρων, που δεν είχαν κληθεί για πραγματική θητεία αλλά είχαν συσσωρευτεί σε βοηθητικές μονάδες.

Το μέγεθος αυτής της αίτησης αιφνιδίασε ιδιαίτερα τον Υπουργό Πολέμου, von der Heeringen και τον Καγκελάριο Bethmann-Hollweg, αφού ο στρατός διπλασιάστηκε σε μέγεθος τα δύο τελευταία χρόνια. Τελικά, ένα συμβιβαστικό νομοσχέδιο τέθηκε για ψήφιση.293 Οι συζητήσεις στη Βουλή πλαισιώθηκαν από ένα τεράστιο κύμα προπαγάνδας που συντονίστηκε από τη νέα Στρατιωτική Ένωση (Wehrverein), που δημιουργήθηκε το 1912 από έναν άλλο αστό αξιωματικό, τον υποστράτηγο August Keim. Όπως όλες οι άλλες πατριωτικές οργανώσεις που ήκμασαν στη Γερμανία, η Ένωση προσέγγιζε τον πατριωτισμό της μεσαίας τάξης και προέτρεπε τη μαζική στρατιωτική κινητοποίηση ως προετοιμασία για τον αναπόφευκτο παγκόσμιο πόλεμο που θα εδραίωνε την κυριαρχία της Γερμανίας.294 Η Στρατιωτική Νομοθετική Πράξη του 1913 επικυρώθηκε από τη Βουλή με ένα τεράστιο προϋπολογισμό. Δεν προστέθηκαν νέα Σώματα Στρατού στα ήδη υπάρχοντα 25, αλλά ο στρατός ενισχύθηκε κατά 136.000 άτομα και η οργάνωση της εφεδρείας βελτιστοποιήθηκε. Ο Lundendorff μετατέθηκε σε Επιχειρησιακή Διοίκηση.

293 Για το αίτημα του Γενικού Επιτελείου, βλ. Moltke to Bethmann-Hollweg (drafted by Ludendorff), 21 Dec. 1912, ibid., I, σελ. 158-73. Τα κονδύλια του Ναυτικού τα οποία ήταν στο μισό ύψος από εκείνα του Στρατού το 1911, μειώθηκαν στο 43% το 1912 και στο 30% το 1913, καθώς τα κονδύλια του Στρατού εκτινάχθηκαν στο 75%, από 931.600.000 σε 1.629.600.000 Μάρκα: ibid. 530. Ο τακτικός Στρατός αναπτύχθηκε στον υψηλότερο βαθμό όλων των εποχών, στο 1,2% του πληθυσμού: Der deutsche Generalstab, 110, του Kuhl. Βλ. επίσης Die deutsche Rustungpolitik vor dem Weltkrieg του Hans Herzfeld και Der doppelte Militarismus 208-96, του Forster.294 Μέχρι τα τέλη του 1912, ο Στρατιωτικός Συνασπισμός απαίτησε 40.000 άτομα και 100.000 εταιρικά μέλη. ‘Έξι μήνες αργότερα οι αριθμοί ανήλθαν σε 78.000 και 200.000 αντίστοιχα. War of Illusions, 107 του Fischer, We Men Who Feel Most German, 267-77 του Chickering. Για τις πατριωτικές ενώσεις, βλ. Reshaping the German Righ: Radical Nationalism and Political Change after Bismarck, του Geoff Eley (Λονδίνο, 1980).


158

Το σχέδιο με το οποίο η Γερμανία μπήκε στον πόλεμο ήταν το περίφημο Σχέδιο “Schlieffen Plan”. Στόχευε στην οριστική επικράτηση σε ένα πόλεμο δύο μετώπων μέσω της μέγιστης συγκέντρωσης όλων των υπαρχουσών δυνάμεων σε μία γιγαντιαία αστραπιαία εκστρατεία περικύκλωσης και εξολόθρευσης εναντίον της Γαλλίας διαμέσου του ουδέτερου Βελγίου. Το ανατολικό μέτωπο, όπου η Ρωσία θα καθυστερούσε στην κινητοποίηση των δυνάμεών της, λόγω του υπανάπτυκτου σιδηροδρομικού δικτύου, θα αφήνονταν ουσιαστικά απροστάτευτο μέχρι την τελική επικράτηση στο δυτικό. Παρά τη στρατηγική του τόλμη, το σχέδιο κέρδισε τις εντυπώσεις, γιατί του αποδόθηκαν τελείως διαφορετικές ερμηνείες πριν και μετά από μια μεγάλη σημαδιακή μεταβολή των γεγονότων. Αυτό αντικατοπτρίζει την αλλαγή νοοτροπίας της Γερμανίας σε κίνητρα, στόχους και επιτεύγματα πριν και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Για τους περισσότερους Γερμανούς στρατιωτικούς, ιδιαίτερα μετά από την οδυνηρή ήττα, το σχέδιο μετατράπηκε σε άσυλο των χαμένων ευκαιριών, στην ευφυή συνταγή για τη νίκη που μετριάστηκε από την κακοδιαχείριση του διάδοχου του Schlieffen στη θέση του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου, τον Moltke τον νεότερο.295 Εν τούτοις, με την κατάρρευση της Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα παλαιά όνειρα για κυριαρχία σβήστηκαν. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα, ο Gerhard Ritter, ο σπουδαιότερος από την μεταπολεμική γενιά των ιστορικών, μελέτησε το σχέδιο, επάνω από τα αρχικά του μέρη, τα οποία μόνο τότε έγιναν ευρέως γνωστά. Επιχειρηματολόγησε πειστικά, ότι αντί για μία ασφαλή συνταγή για νίκη, το σχέδιο δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα απρόσεκτο ρίσκο, που διακινδύνευε τα πάντα σε μία απελπισμένη προσπάθεια για σαρωτική νίκη και σε μία κατάσταση όπου 295 Βλ., esp. W. Groener, Das Testament des Grafen Schlieffen (Berlin, 1927); id., Der Feldherr wider Willen (Berlin, 1930); and also W. Foerster, Graf Schlieffen und der Weltkrieg (2nd. edn.; Berlin, 1925); id., Aus der Gedankenwerkstatt des deutschen Generalstabs (Berlin, 1931); Jehuda L. Wallach, Das Dogma der Vernichtungsschlacht (Frankfurt a.M., 1967), 305-16.

159


αυτό δεν ήταν εφικτό. Την ίδια στιγμή, ο Ritter, ακολούθησε την παραδοσιακή γραμμή των Γερμανών ιστορικών που, μετά από τη ́ ΄συζήτηση για την ενοχή΄΄, υποστήριξε σθεναρά ότι η χώρα δεν ήταν ιδιαίτερα ή έμφυτα επιθετική στις επιλογές πολιτικής και νοοτροπίας. Για τον Ritter, το βασικό πρόβλημα του Γερμανικού μιλιταρισμού προερχόταν από την ανάπτυξη του γερμανικού στρατού σε θέση καθολικής ανεξαρτησίας από την υπεύθυνη πολιτική κυβέρνηση του Reich. Το “Schlief-fen Plan” το αποδείκνυε, γιατί ήταν ένα “καθαρά στρατιωτικό” σχέδιο που σχεδιάσθηκε με τον παραδοσιακό τρόπο από ένα “στρατιωτικό μελετητή”, χωρίς να λάβει υπόψη τους πολιτικούς παράγοντες, οι οποίοι δεν τον ενδιέφεραν.296 Μόνο μετά από την ανάπτυξη μιας νεότερης γενιάς ιστορικών στην ελεύθερη μεταπολεμική εποχή και με τις αποκαλύψεις της διαμάχης του Fisher, εμφανίστηκε μία νέα άποψη της γερμανική ιστορίας και στην εποχή του Wilhelmine. Με αυτό, το έδαφος για μία επαναξιολόγηση του “Schlieffer Plan” ήταν πια έτοιμο.

Συνολικά, παρά τις παραδοσιακές προσωπικές προκαταλήψεις, μια ευρύτερη πολιτική συναίνεση φάνηκε να υπάρχει κατά τη διάρκεια του Reich μεταξύ των μελών της κυριαρχούσας ελίτ, συμπεριλαμβανόμενης και της στρατιωτικής ηγεσίας. Με τον Bismarck, η Γερμανία ήταν μια δύναμη του κατεστημένου. Έτσι, τα σχέδια του Moltke για την πιθανή αναμέτρηση σε δύο μέτωπα ήταν κυρίως αμυντικά. Δεν πίστευε ότι μια γρήγορη αποφασιστική νίκη θα ήταν πιθανή σε περίπτωση πολέμου. Στόχευε λοιπόν στο να διαχωρίσει τον γερμανικό στρατό στα δύο, ισόποσα μεταξύ του Ρωσικού και του Γαλλικού μετώπου, και προσέβλεπε σε περιορισμένες επιχειρήσεις στην ανατολή, περιμένοντας να πετύχει μία ειρήνη μέσω διαπραγματεύσεων.297 Ακόμη και ο θερμόαιμος υπασπιστής και διάδοχός του, ο Waldersee,

296 Ritter, The Schlieffen Plan (London, 1958; first publ. in German 1956); id. Sword and Scepter, ii, 193-226; also see Wallach, Das Dogma der Vernichtungschlacht, 58-64 et passim. 297 Βλ., again Schmerfeld (ed.), Die deutschen Ayfmarschplane.


160

δεν απόκλινε από τις πολιτικές και στρατιωτικές θέσεις αυτού του στόχου. Ο “προληπτικός πόλεμος” που υποστήριζε δεν ήταν βασικά παρά ένα άλλο αμυντικό μέτρο. Παρόλα αυτά, στην εποχή του Wilhelmine, με την αύξηση της γερμανικής δύναμης και όρεξης, η χώρα προχώρησε στην επεκτατική και αναθεωρητική εξωτερική πολιτική Weltpolitik. Το “Schlief-fen Plan”, στοχεύοντας σε μία μεγάλη και σίγουρη νίκη ήταν το στρατιωτικό αντίστοιχο αυτής της πολιτικής.298 Αρχικά, καθρεφτίζοντας τις παραδοσιακές ανησυχίες του Γενικού Επιτελείου για ένα πόλεμο δύο μετώπων, συγκέντρωνε όλες τις ελπίδες του γερμανικού κατεστημένου για μία καθοριστική νίκη. Ένα απλό στρατιωτικό σχέδιο δεν μπορούσε πλέον να θεωρηθεί ως αρκετό.299 Γι΄ αυτό και το υπόψη σχέδιο δεν μπορούσε να εγκαταλειφθεί, ακόμα και όταν ο οραματιστής του είχε φύγει και η πιθανότητα επιτυχίας του έμοιαζε πολύ μικρή.

Είναι αλήθεια ότι το Γερμανικό Γενικό Επιτελείο απολάμβανε πλήρους ανεξαρτησίας στον σχεδιασμό του πολέμου και δρούσε απολύτως αυτόνομα, χωρίς καμία συνεννόηση με τις πολιτικές αρχές.300 Γι' αυτό και οι βασικές αρχές του σχεδίου βρισκόταν σε παράλληλη μη τέμνουσα τροχιά με την γερμανική πολιτική τη δεκαετία πριν τον πόλεμο, αντί να την έχουν συμπεριλάβει και υπολογίσει. Επίσης, είναι αλήθεια ότι το “Schlieffen Plan” περιείχε σημαντικές πολιτικές επιπτώσεις και υπέθετε μία υπάρχουσα κατάσταση κατά τη διάρκεια των λίγων εβδομάδων πριν την αρχή του Α΄ Παγκόσμιου

298 According to the older view this congruence could only be interpreted as ‘coincidental’; see, for example, Andreas Hillgruber, Germany and the Two World Wars (London, 1981; first publ. in German 1967), 6-8. 299 Even Ritter unwittingly comes to the same conclusion: The Schlieffen Plan, 21. However, for the new interpretation see esp. Farrar, Arrogance and Anxiety, 23-4, 146-8, 198-9; and also Hull, The Entourage of Wilhelm II, 255-6.300 Βλ., Jack Snyder’s objections in ‘Civil-Military Relations and the Cult of the Offensive 1914 and 1984’, in S. E. Miller (ed.), Military Strategy and the Origins of the First World War (Princeton, NJ, 1985), 125-9. Snyderhimself admits, however, that on the whole the Schlieffen Plan’s promise of quick decisive results suited the politicians very well.

161


Πόλεμου. Με την προετοιμασία για ένα πόλεμο δύο μετώπων, στον οποίο η Γερμανία θα έκανε την αρχική κίνηση, το σχέδιο στην πραγματικότητα έθεσε έναν τέτοιο πόλεμο ως τη μόνη λύση, και παραβιάζοντας την ουδετερότητα του Βελγίου, σχεδόν εξεβίασε τη Βρετανική είσοδο. Όμως, το να μεταθέσουμε όλες τις ευθύνες στο “μη-πολιτικό μυαλό” του Schlieffen, θα ήταν ένα λάθος. Για σχεδόν 15 χρόνια, όλοι οι ηγέτες της Γερμανίας ήξεραν και είχαν επικυρώσει το σχέδιο και τις πολιτικές του επιπτώσεις. Ο Schlieffen, διατηρούσε στενές σχέσεις με τον βαρόνο von Holstein, το πιο σημαντικό πρόσωπο στο Υπουργείο Εξωτερικών, με τον οποίο και είχε συνεργαστεί ιδιαίτερα κατά τη Μαροκινή κρίση του 1905.

Η αποφυγή κάθε πολιτικής ανάμειξης στο σχέδιο είναι αδιαμφισβήτητη. Αυτό, από την άλλη, είναι αρκετά διαφορετικό από τη στρατιωτική απομόνωση. Ένας ιστορικός της παλαιάς σχολής, που ήδη έχει μελετήσει την “αποκλειστικά στρατιωτική” σκέψη του Schlieffen, αναφέρει ότι ο συντηρητισμός, ο μοναρχισμός, η ευλάβεια και ο αντι-επαναστατισμός δείχνουν καθαρά την πολιτική του τοποθέτηση.301 Πραγματικά, οι σκέψεις του Schlieffen ήταν χαρακτηριστικές του περιβάλλοντός του. Στο διάσημο δοκίμιό του “War of the Present” (1909), περιέγραψε το παγκόσμιο σκηνικό της Γερμανίας: “Η Γαλλία, ο ιστορικός της αντίπαλος, καθοδηγείται από την ανάγκη για εκδίκηση”, “η Αγγλία, ο νέος της αντίπαλος, υποκινείται από το δυνατό ανταγωνισμό με την ολοένα επεκτεινόμενη γερμανική οικονομία”, “η ρωσική εχθρότητα εμπνέεται κυρίως από την έμφυτη αντιπάθεια των Σλάβων για τους Γερμανούς” καθώς και από σύγχρονα οικονομικά αίτια. Μία οικονομική ενοποίηση της κεντρικής Ευρώπης ήταν απαραίτητη για τη μάχη με τους πολλαπλούς εχθρούς της Γερμανίας.302

301 Βλ., Kessel’s introduction to Schlieffen, Briefe, 49-51. 302 Schlieffen, ‘Der Krieg in der Gegenwart’, Gesammelte Schriften, i. 20, et passim.


162

Όπως και συνολικά η εξωτερική πολιτική της Γερμανίας, έτσι και το “Schlieffen Plan” ήταν μία απελπισμένη προσπάθεια συμφιλίωσης της μεγάλης δύναμης και φιλοδοξίας της χώρας και της κατωτερότητάς της σε σχέση με τις δυνάμεις της Συμμαχίας και της εντύπωσης κινδύνου και ανασφάλειας που τους είχε δημιουργηθεί. Έτσι λοιπόν, το σχέδιο υπερεκτιμούσε τα όρια της γερμανικής δύναμης, το ίδιο όμως έκανε και η γερμανική πολιτική.303 Τόσο οι πολιτικοί όσο και οι στρατιωτικοί απέδιδαν στους προκατόχους τους μεγάλες επιτυχίες λόγω της ιδιαίτερης τους αφοσίωσης και αποφασιστικότητας. Στην πραγματικότητα, η διπλωματική απομόνωση του εχθρού, που θα στήριζε τη στρατιωτική υπεροχή, ήταν ο κυριότερος λόγος για τις επιτυχίες της Πρωσίας κατά τον αγώνα της ενοποίησης.304 Με τη μαζική επέκταση του ρωσικού στρατού και σιδηροδρομικού δικτύου, κατά τη χρονική περίοδο πριν τον πόλεμο, ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του “Schlieffen Plan” - η αργή μετακίνηση του ρωσικού στρατού - δεν υπήρχε πια.305 Όμως, παρόλες τις αντιρρήσεις του Moltke, δεν υπήρχε εναλλακτική λύση από την εφαρμογή του σχεδίου, εφόσον η Γερμανία προσέβλεπε σε στρατιωτική νίκη.

303 Για ένα παρόμοιο επιχείρημα στη Ναυτική σφαίρα, όπου ένας άλλος ‘απολιτικός τεχνίτης’, ο Tirpitz, κατηγορήθηκε επίσης από τους Γερμανούς ιστορικούς της παλαιότερης γενεάς για τη δυστυχία της Γερμανίας, βλ. Yesterday’s Deterrent: Tirpitz and the Birth of the German Battle Fleet, 22-5, του Jonathan Steinberg (Λονδίνο, 1965).304 Βλ., note 160 above.305 Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1890 και 1900, η Ρωσική επιστράτευση στη δύση θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με ρυθμό μικρότερο των 200 τραίνων ημερησίως. Μέχρι το 1910 ο αριθμός ανήλθε σε 250 και μέχρι το 1914 σε 360. Μέχρι το 1917 ο ρυθμός θα είχε ανέλθει σε 560 τραίνα, με την επιστράτευση να ολοκληρώνεται μέχρι τη δέκατη όγδοη ημέρα, μόλις 3 ημέρες μετά τη Γερμανική και Γαλλική επιστράτευση:The Eastern Front, 40-1 του Stone. Το Γερμανικό Γενικό Επιτελείο και η κυβέρνηση είχαν οδυνηρή γνώση αυτής της ανάπτυξης, όπως και της Ρωσικής στρατιωτικής ανάπτυξης. Το 1912 οι Γερμανοί υπολόγισαν ότι μέχρι το 1915 η πολεμική επάνδρωση της Ρωσικής Στρατιάς στην Ευρώπη θα αυξανόταν περισσότερο από 50% και από την αριθμητική ισοτιμία με τον Γερμανικό Στρατό θα περνούσε σε μια υπεροχή μεγαλύτερη από 30%: Der deutsche Generalstab, 109 του Kuhl.

163


Φυσικά, η Γερμανική αντίληψη της διεξαγωγής του πολέ-μου ήταν πολύ περισσότερο σε αρμονία με την επιθετική εξω-τερική πολιτική. Υπήρχε πάντα προβληματισμός μεταξύ των Γερμανών στρατιωτικών για το ότι η πολιτική δεν θα έπρεπε να επιβάλλει περιορισμούς στον πόλεμο, οι οποίοι θα εμπό-διζαν τη φυσική τους τάση να χρησιμοποιήσουν απεριόριστη δύναμη για να καταστρέψουν τον εχθρό. Πέρα από κάποιες επιφυλάξεις για την άποψή του ότι η άμυνα ήταν δυνατότε-ρη από την επίθεση, υπήρχε μια ομοφωνία με τον Clausewitz σχετικά με την επίθεση, ως το μόνο θεμιτό είδος πολέμου, και την άμυνα ως ένα προσωρινό μέσο, που έπρεπε να εφαρμό-ζεται μόνο όταν κάποιος δεν ήταν αρκετά δυνατός για να επι-τεθεί.306 Μόνο η επίθεση, που κορυφώνεται στη μεγάλη μάχη, μπορεί να επιτύχει την καταστροφή των εχθρικών ενόπλων δυνάμεων και την αποδυνάμωση της θέλησής τους να αντι-σταθούν και είναι τα μόνα μέσα που μπορούν να τερματί-σουν τον πόλεμο. Αυτός ο πυρήνας ιδεών, επιδοκιμασμένος από το κύρος των Clausewitz και Moltke ήταν καθολικά απο-δεκτός.307 Για τον Schlieffen, η πολιτική αναγκαιότητα και το στρατιωτικό ιδεώδες ευτυχώς ταυτίζονταν. Επιπλέον, όπως ο Moltke επεσήμανε, στην εποχή της παγκόσμια βιομηχανοποί-ησης και της εμπορικής οικονομίας, η ανάγκη για μια άμεση απόφαση είχε απλά ενδυναμωθεί. Η ιδέα ότι ο πόλεμος έπρε-πε να είναι σύντομος, ώστε να αποφευχθεί η οικονομική κα-τάρρευση, η οποία με την έλευση του 20ου αιώνα, συζητού-

306 For Clausewitz’s positions, which postulated the offensive whenever possible and which have been mellowed by recent interpreters, see Azar Gat, ‘Clausewitz on Defence and Attack’, Journal of Strategic Studies, 10 (1988), 20-6. For criticism of Clausewitz’s definition of defence as stronger than attack, see Colmar von der Goltz, The Nation in Arm’, 254-75; Berhardi, On War of To-Day, ii. 1-32. For a concurrence with Clausewitz’s position seee Caemmerer, Strategical Science, 94-109. 307 For this all-pervasive axiom see, for example, Blume, Strategie, 112, 151; Colmar von der Goltz, The Nation in Arms, 331, 468; id., The Conduct of War, 5-21; Scherff, Von der Kriegfuhrung (Berlin, 1883), 85 et passim; Die Lehre vom Kriege (Berlin, 1897), 3; Prince Kraft zu Hohenlohe-Ingelfingen, Letters on Strategy (London, 1898; first publ. in German 1887), 9-10; Balck, Modern German Tactics, 5; Bernhardi, On War of To-Day, ii. 209-12, 336-8, 353.


164

νταν ευρέως ως περιοριστική ενός πολέμου υπό τις νέες συν-θήκες, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σκέψη του Schlieffen.308

Η θεμελιώδης σύλληψη της φύσης του πολέμου και της στρατιωτικής θεωρίας έθετε καθαρά το πλαίσιο μέσα στο οποίο κάθε στρατιωτικό ερώτημα, για το παρελθόν ή το μέλ-λον, προσεγγίζονταν και κρινόταν. Απ’ τη μια πλευρά, όλα τα δόγματα απορρίπτονταν, και δίδονταν περιθώριο για με-γάλη θεωρητική ευελιξία. Απ’ την άλλη, ένα ολόκληρο σύ-μπλεγμα ιδεών είχε ενσωματωθεί στην ίδια τη φύση του φαι-νομένου του πολέμου, το οποίο ήταν ανεπηρέαστο από αλ-λαγές. “Η διαρκής φύση” και οι “εξελισσόμενες δομές” συνυ-πήρχαν. Αυτό δεν ήταν μόνο το κληροδότημα των Clausewitz και Moltke. Εξέφραζε το πανίσχυρο και θεμελιώδες δόγμα της Γερμανικής κουλτούρας.

Αν και στη Δύση ο θετικισμός δέσποζε κατά το δεύτε-ρο ήμισυ του 19ου αιώνα, στη Γερμανία μετά βίας κέρδισε κά-ποιο έδαφος. Εκεί, η πνευματική κληρονομιά της Ρομαντικής περιόδου, με την αυστηρή διάκριση μεταξύ των Ανθρωπιστι-κών και Φυσικών επιστημών/Geistwissenschaften και Natur-wissenschaften να συντηρείται, ξαναζωντάνεψε και εξελίχθη-κε φιλοσοφικά από την εργασία του Whilhelm Diltey και της σχολής του Marburg. Αυτή η διάκριση συνεπαγόταν ότι οι μέ-θοδοι που εφαρμόζονταν και οι νόμοι που ίσχυαν στις φυ-σικές επιστήμες δεν ίσχυαν στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο άν-θρωπος και τα ανθρώπινα φαινόμενα πάντα σχηματίζονταν από την ιστορία και δέχονταν επιρροές από τις δυνάμεις των συναισθημάτων, της φαντασίας και της θέλησης. Από την εποχή του Ranke, η ιδιομορφία στα ιστορικά γεγονότα είχε υπάρξει στο πρώτο άρθρο πίστης για τους Γερμανούς ιστο-ρικούς. Οι αρχές της κλασικής Βρετανικής πολιτικής οικονο-μίας είχαν απορριφθεί από τη Γερμανική ιστορική σχολή οι-κονομίας από τον Adam Muller, μέσω του Friedrich List και

308 Βλ., Kehr’s provocative Economic Interest, 53-5. Also see, for example, Moltke, ‘Verordungen’ (1869), Militarische Werke, II, ii. 173; Ritter, The Schlieffen Plan, 47-8.

165


του Wilhelm Roscher, τον Gustav Schmoller και τον Werner Sombart. Το δόγμα του γενικού φυσικού νόμου απορρίφθη-κε από τους Γερμανούς πολιτικούς φιλόσοφους και νομι-κούς. Παρόμοια, οι Γερμανοί στρατιωτικοί συγγραφείς ποτέ δεν κουράστηκαν να αποκηρύσσουν όλα τα τυπικά συστή-ματα των αρχών της στρατιωτικής θεωρίας, και επίμονα έδι-ναν έμφαση στην προέχουσα σημασία του σχεδιασμού στις τυχαίες περιστάσεις, της ιστορικής αλλαγής και των ηθικών δυνάμεων.309 Εκεί οφείλεται η αξιοσημείωτη εναντίωση από τα υψηλότερα κλιμάκια του στρατού στον αυξανόμενο δογματι-σμό του Schlieffen. Στο Γενικό Επιτελείο, ο Schlieffen τύγχανε μεγάλου θαυμασμού, σχεδόν λατρείας, από τους υφισταμέ-νους του, και ειδικότερα τους αξιωματικούς της νεότερης γε-νιάς. Μερικοί όμως από τους πιο διακεκριμένους και ευσυ-νείδητους αξιωματικούς αντιδρούσαν σε αυτό που θεωρού-σαν ως ωμή παραβίαση των περισσότερο θεμελιωδών θεω-ρητικών αξιωμάτων του στρατού. Στην εμμονή του, με το με-γάλο του σχέδιο για πόλεμο ενάντια στη Γαλλία, ο Schlieffen κατεύθυνε το ιστορικό τμήμα του Επιτελείου να αναλάβει μια διαχρονική μελέτη των αιτιών της νίκης στο παρελθόν, στο-χεύοντας να αποδείξει ότι όλες οι μεγάλες νίκες είχαν επιτευ-χθεί καθαρά από περικύκλωση.310 Συνεχώς τόνιζε το δόγμα του στους υφισταμένους του κατά τη διάρκεια εκτέλεσης ελιγ-μών στις ασκήσεις και τα πολεμικά παίγνια.311 Τελικά, μετά την αποστράτευσή του, εφάρμοσε την ίδια γραμμή στο ιστορικό του δοκίμιο “Cannae Studies” και στο “War of the Present”.312

309 Blume, Strategie, 33-5; Kraft zu Hohenlohe-Ingelfingen, Letters on Strategy, 4, 10-11; Schlichting, Moltkes Vermachtnis, 6; Verdy du Vernois, Studien uber den Krieg (4 vlos.; Berlin, 1891-1909), pt. Iii. (1902), 1-60; Freytag-Loringhoven, Die Macht der Personlichkeit im Kreige: Studien nach Clausewitz (Berlin, 1905); Bernhardi, War of To-Day, i. 1-2, 30-60.310 Generalstab (ed.), Der Schlachterfolg, mit welchen Mitteln wurde er erstrebt? (1903); Freytag-Loringhoven, Generalfeldmarschall Graf von Schlieffen (Leipzig, 1920), 58. 311 Βλ., Ritter, The Schlieffen Plan, 50.312 The ‘Cannae-Studien’ are printed in Schlieffen, Gesammelte Schriften, i. 25-266.


166

Η περισσότερο ειλικρινής κριτική επί του θέματος αυτού έγι-νε από τον Bernhardi, ο οποίος εγκατέλειψε τη θέση του ως επικεφαλής του Τομέα Ιστορίας, λόγω των διαφωνιών του με τον Schlieffen. Κατέκρινε δημόσια και με λεπτομέρεια το ανώ-νυμο “War of the Present” (1909), του Schlieffen, εκθέτοντας τα επιχειρήματά του σε διάφορους χώρους, και κυρίως το ότι το δόγμα της περικύκλωσης δεν θα μπορούσε να προαχθεί ως καθεστώς της μοναδικής συνταγής για τη νίκη. Η διεξαγω-γή των επιχειρήσεων, ισχυριζόταν, ήταν ευέλικτη και εξαρτώ-νταν από τις περιστάσεις όπως αυτές θα κρίνονταν από τον διοικητή στη μάχη. Ένα κτύπημα στο μέτωπο του εχθρού, που ο Schlieffen απέρριπτε τελείως, είχε τα πλεονεκτήματά του κα-θώς και την κατάλληλη στιγμή του.313 Αυτή την άποψη συμμε-ριζόταν, για παράδειγμα, και ο Στρατηγός Karl von Bülow, ο οποίος ήταν ο άμεσος υφιστάμενος του Schlieffenn στο γε-νικό επιτελείο, και ο οποίος επρόκειτο να διοικήσει την 2η Γερ-μανική Στρατιά, η οποία ήταν η δύναμη κυκλώσεως της δεξι-άς πτέρυγας του μετώπου το 1914.314

Το σφιχτό χρονοδιάγραμμα, απαραίτητο για την επιτυ-χία του σχεδίου του Schlieffen, απαιτούσε σχολαστικό ημερή-σιο σχεδιασμό της όλης πορείας της εκστρατείας και αυστη-ρή τήρηση από τους διοικούντες στρατηγούς. Αυτό εναντι-ωνόταν στις πιο θεμελιώδεις στρατιωτικές πεποιθήσεις, που κληροδοτήθηκαν από τους Clausewitz και Moltke, ότι η τρι-βή του πολέμου μπορούσε να εκμηδενίσει όλα τα προσχεδι-ασμένα πλάνα και συνεπώς μόνο γενικές οδηγίες θα μπο-ρούσαν να δοθούν πέρα από μετά το στάδιο της ανάπτυ-ξης μετώπου, όπως επίσης και ότι οι υφιστάμενοι διοικητές θα μπορούσαν να έχουν ελευθερία δράσης και χώρο για ατομι-κές πρωτοβουλίες κατά τη διάρκεια της εκστρατείας. Ο Στρα-

313 Bernhardi, On War of To-Day, ii. 40-51, 90-8, 154-81, 286; id. Denkwurdigkeiten aus meinem Leben (Berlin, 1927), 223-4. 314 Friedrich von Boetticher, ‘Der Lehrmeister des neuzeitlichen Krieges’, in F. von Cochenhausen (ed.), Von Scharnhost zu Schlieffen 1806-1906: Hundert Jahre preuβisch-deutscher Generalstab (Berlin, 1933), 317.

167


τηγός Sigmund von Schlichting, ένας από τους πιο αξιοσέ-βαστους αξιωματικούς στο στράτευμα, εξέφρασε αυτές τις ανησυχίες περισσότερο αποτελεσματικά με το να αντιπαρα-βάλλει τις πρακτικές της εποχής του με εκείνες του “Moltke’s legacy” (1901).315 Παρομοίως, στην ακρόασή του από τον Αυτοκράτορα, στην οποία του προσφέρθηκε η θέση του Αρ-χηγού του Γενικού Επιτελείου, ο νεαρός Moltke κριτίκαρε τα πολεμικά παίγνια του Γενικού Επιτελείου, λέγοντας στον Αυ-τοκράτορα ότι δεν πίστευε ότι τα μαζικά στρατεύματα εκατομ-μυρίων θα μπορούσαν να έχουν κεντρικό έλεγχο. Αμφέβαλλε για το αν οι μοντέρνοι πόλεμοι θα μπορούσαν να κερδηθούν γρήγορα, με ένα απλό χτύπημα. Ο μοντέρνος πόλεμος, έλε-γε, ήταν πιθανόν να ήταν «μια μεγάλη, δύσκολη μάχη με μια χώρα που δεν θα επιτρέψει στον εαυτό της να υποταχθεί μέ-χρι να καταρρεύσει το σύνολο των εθνικών της δυνάμεων».316 Η αυξανόμενη ανησυχία στο στράτευμα έκανε τον Schlieffen να δηλώνει επανειλημμένα ότι δεν πίστευε σε τυποποιημένες μεθόδους νίκης.

Όπως αναφέρθηκε, θεωρητικά η άλλη πλευρά του νο-μίσματος ήταν ένα σύνολο ιδεών και δογμάτων που εθεω-ρούντο ότι εξέφραζαν την αληθινή φύση του πολέμου. Υπήρ-χε ένας προφανής ιστορικός και πνευματικός σύνδεσμος με-ταξύ της αντίληψης του πολέμου, που απαιτούσε καθολική προσπάθεια για την καταστροφή του εχθρού, και του συνό-λου των Γερμανών ιστορικών και πολιτικών φιλοσόφων που απαιτούσαν υπεροχή του έθνους και του κράτους και πρωτο-καθεδρία της εξωτερικής πολιτικής. Και τα δυο λαμβάνονταν από τους ερμηνευτές τους όχι ως θεωρητικά και ιδεολογικά δόγματα, αλλά ως μια σωστή και ρεαλιστική Weltanschau-ung, την οποία οι Γερμανοί καυχιόνταν ότι κατείχαν σε σύγκρι-ση με τη φιλελεύθερη Δύση. Και στις δυο περιπτώσεις, υπήρ-χε σχεδόν καθολική δέσμευση από τις επαγγελματικές κοινό-

315 Schlichting, Moltkes Vermachtniss; Freiherr von Gayl, General von Schlichting (Berlin, 1913), 342-50; Caemmerer, Strategical Science, ch. 10. 316 Moltke (the younger), Erinnerungen, 29 Jan. 1905, 308.


168

τητες στις θεμελιώδεις θεωρητικές προϋποθέσεις. Και στις δυο περιπτώσεις, οι προκλήσεις έρχονταν περισσότερο από το εξωτερικό και παρέμεναν στο περιθώριο, ενώ ταυτόχρο-να, προσέλκυαν μια έντονη, σχεδόν ομόφωνη, αρνητική αντί-δραση και προκαλούσαν έναν έντονο μεγάλο ενθουσιασμό. Στην περίοδο του Wilhelmine, οι ιδέες του Karl Lamprecht εί-χαν αυτή την επίδραση στο επάγγελμα των ιστορικών,317 ενώ εκείνες του Hans Delbrück και του Ivan Bloch είχαν την ίδια επί-δραση στο στρατιωτικό επάγγελμα. Με τους διαφορετικούς τους τρόπους και πρεσβεύοντας τελείως διαφορετικές ιδέες, όλοι είχαν ένα κοινό: ήταν αιρετικοί σε σχέση με την επικρα-τούσα νοοτροπία. Έτσι εξηγείται και η περισσότερο γενική ση-μασία των ενδιαφερουσών περιπτώσεών τους. Εδώ βρίσκε-ται η αιτία του γιατί, παρά την αίσθηση του δημιουργούσαν, είχαν σχεδόν μηδενική πρακτική επιρροή και ενδιέφεραν μόνο για τις ιδέες των ιστορικών. Χρησίμευσαν μόνο για να τονί-σουν τα περιοριστικά όρια της καθιερωμένης άποψης.

Ήταν το έτος 1879 και ο Hans Delbrück είχε μόλις αφή-σει τη θέση του ως δάσκαλος ενός εκ των παιδιών του Γερμα-νού πρίγκιπα και επρόκειτο να ξεκινήσει την καριέρα του ως νέος ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, όταν ξέσπα-σε και η μεγαλύτερή του διαμάχη με τη στρατιωτική γνώμη. Επρόκειτο να διαρκέσει πενήντα χρόνια στη ζωή του Delbrück και συνέχισε και για μια δεκαετία ακόμη μετά. Μόνο όταν η κα-τάρρευση της Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γκρέμι-σε την παραδοσιακή της αντίληψη για τον πόλεμο, εξαφανί-στηκε τελείως.

Ο Delbrück ήταν βαθιά και ενεργά δραστηριοποιη-μένος στη Γερμανική δημόσια ζωή. Είχε καλές διασυνδέσεις με τους δικαστικούς κύκλους και τους κυβερνητικούς παρά-γοντες, αντιπροσώπευσε στη Βουλή το Ελεύθερο Συντηρητι-

317 Βλ., Iggers, The German Conception of History, 197-200; Fritz K. Ringer, The Decline of the German Mandarins: The German Academic Community 1890-1933 (Cambridge, Mass., 1969), 302-4; Felix Gilbert’s introduction to The Historical Essays of Otto Hintze (New York, 1975).

169


κό Κόμμα στο Πρωσικό Landtag (1882-5) και στο Γερμανι-κό Reichstag (1884-1890), και ήταν ο διάδοχος του Treitsche ως εκδότης του Preubische Jahrbucher. Λόγω της ακαδημαϊ-κής του δόξας, των κοινωνικών ευαισθησιών, της απόρριψης των εκχυδαϊσμένων μορφών του πολιτικού εξτρεμισμού, των διαλλακτικών θέσεων από το τελευταίο στάδιο του Α΄ Πα-γκοσμίου Πολέμου και του ανταγωνισμού με τον στρατηγό Ludendorff και τον ναύαρχο Tirpitz μετά τον πόλεμο, οι ιστορι-κοί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο του έδιναν το ρόλο του “κα-λού”. Συνεπώς, ενώ τεκμηρίωνε επίσημα τη σχέση του με την υπάρχουσα τάξη, η πίστη του στην πολιτική πρωτοκαθεδρία και τον πολιτιστικό ρόλο του κράτους, και τον αντιβουλευτι-σμό, μια μεταπολεμική μελέτη στη Γερμανία επέλεξε να τον χα-ρακτηρίσει ως ένα κριτικό της περιόδου του Wilhelmine.318 Πα-ρομοίως, σε δυο υψηλής ποιότητας αμερικανικές μελέτες της στρατιωτικής του εργασίας, το γεγονός ότι αυτός ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς και αποτελεσματικούς δημόσιους κυβερνητικούς εκπροσώπους του Γερμανικού ιμπεριαλισμού και της ναυτικής ισχύος, απλά δεν αναφέρεται.319

Στην πραγματικότητα, ο Delbrück ήταν με όλη την έν-νοια της λέξης ένας αληθινός υπερασπιστής των ηθών του Reich, στην προοδευτική του μορφή.320 Ήταν τυπικός του εί-

318 Annelise Thimme, Hans Delbruck als Kritiker der Wilhelminischen Epoche (Dusseldorf, 1955). 319 Bucholtz, Hans Delbruck and the German Military Establishment; Gordon Craig, ‘Delbrusk: The Military Historian’, in P. Paret (ed.), Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age (Princeton, NJ, 1986), 326-53. An older, and in this respect more balanced, essay is Reinhard Bauer, ‘Hans Delbruck’, in B. Schmitt (ed.), Some Historians of Modern Europe (Chicago, 1941), 100-29. 320 Όπως ο Max Weber, έτσι και αυτός θεώρησε τον κοινοβουλευτισμό ως τίποτα περισσότερο από ένα μέσο να εξασφαλίσει τη λαϊκή νομιμότητα για το κράτος στη σύγχρονη μαζική-κοινωνία. Και οι δύο χλεύασαν τις Δυτικές ιδέες της λαϊκής κυριαρχίας και της δημοκρατίας: Max Weber and German Politics 1890-1920 του Wolfgang J. Mommsen (Λονδίνο, 1984). The Political Thought of Max Weber του Ilse Dronberger (Νέα Υόρκη, 1971). Government and the Will of the People.του Delbruck. Η ομοιότητα με τις ιδέες του Clausewitz και των μεταρρυθμιστών συνεργατών του - η προοδευτική πτέρυγα του Γερμανικού Κινήματος έναν αιώνα πριν - είναι εντυπωσιακή: βλ., Enlightenment to Clausewitz, 244-7του Gat.


170

δους των πνευματικών και πολιτικών που ενστερνίζονταν την ανάλυση του Max Weber για την αναγκαιότητα της ιμπεριαλι-στικής επέκτασης στην εποχή της νέας, εμπορικής κοινωνίας των μαζών.321 Ενώ οι μερκαντιλιστικές απόψεις για τις πρώ-τες ύλες και τις αγορές ήταν πάρα πολύ σημαντικές στη σκέ-ψη όλων, μέχρι το 1912 ο Delbrück είχε προετοιμαστεί να δε-χτεί τον ισχυρισμό της Σχολής του Manchester, ότι οι αποικί-ες δεν απέδιδαν. Παρόλα αυτά, βλέποντας την επεκτεινόμενη παγκόσμια σφαίρα των αγγλόφονων λαών και χωρών ως ένα αξιοζήλευτο μοντέλο, έβλεπε τον αποικισμό βασικά ως μέσο εξάπλωσης του Γερμανικού πολιτισμού και ταυτόχρονα ως μια διέξοδο στη μεγάλη δημογραφική ανάπτυξη της Γερ-μανίας.322 Με φιλοσοφημένη “εξυπνάδα” βρήκε την ευκαιρία να υπενθυμίσει στο Βρετανικό κοινό του το 1913, ότι η παρακ-μή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απεδείχθη “η ισχυρότερη εμπειρική απόδειξη ότι η ειρήνη δεν είναι το ύψι-στο αγαθό για την ανθρωπότητα”.323 Όπως οι περισσότεροι Γερμανοί, ήταν κατενθουσιασμένος όταν ξέσπασε ο πόλεμος του 1914.324

Η διαμάχη του Delbrück με μερικές από τις κορυφαίες Γερμανικές στρατιωτικές αρχές, συνεπώς, προήλθε από μια διαφορετική πηγή. Ήταν πράγματι έμφυτη στο μεγάλο έργο

321 Emile Daniels, ‘Delbruck als Politiker’, in id. (ed.), Am Webtuhl der Zeit (Berlin, 1928), esp. 8-10. Also see F. J. Schmidt, K. Molinski, S. Mette, Hans Delbruck, Der Historiker und Politiker (Berlin, 1928), 137-89. A brief, balanced introduction is Andreas Hillgruber, ‘Hans Delbruck’, in H.-U. Wehler (ed.), Deutsche Historiker (Gottingen, 1972), iv. 40-52. Specifically on his programme to harness the German working-class to the patriotic and imperial cause, see Delbruck, Schmoller, and Wagner, Uber die Stumm’sche Herrenbaus-Rede gegen die Kathedersozialisten (Berlin, 1897), 5-7. 322 See the third collection of Delbruck’s essays, Vor und nach dem Weltkrieg, politische und historische Aufsatze 1902-1925 (Berlin, 1926), esp. 362-6 (Mar. 1912). 323 Delbruck, Numbers in History (London, 1914), 55. 324 See his patriotic and enthusiastic pamphlet uber den kriegerischen Charakter des deutschen Volkes (Berlin, 1914). In Bismarcks Erbe (Berlin, 1915), while advocating restraint in Germany’s European ambitions, he restarted her need of world policies and aims, reminding his readers that ‘every nation is a colonizing nation’; ibid. 171-2.

171


του, το οποίο παρά την καχυποψία τόσο από την ακαδημία όσο και από τα στρατιωτικά γενικά επιτελεία, μια υποψία που ποτέ δεν ξεπέρασε πραγματικά,325 υπέβαλε τον παλιότερα πα-ραμελημένο τομέα της στρατιωτικής ιστορίας, στις μεθόδους και τα πρότυπα της Γερμανικής ιστορικής γνώσης. Αυτό περι-ελάμβανε την κριτική μελέτη των πηγών, η οποία εξέθετε τη με-ροληπτική και εικονική φύση των παλιών αξιών, ειδικά τις πα-ραφουσκωμένες εντυπώσεις για τις δυνάμεις του εχθρού που μνημονεύθηκαν για τους πιο διάσημους πολέμους της Αρ-χαιότητας και του Μεσαίωνα.326 Επίσης περιελάμβανε το θε-μελιώδες ιστορικό αξίωμα, πως κάθε εποχή πρέπει να κατα-νοηθεί με τους δικούς της όρους, ή αντιστρόφως, ότι όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί και πρακτικές -συμπεριλαμβανομένου και του στρατού - είναι κατά μια βαθύτερη έννοια, η απαραίτητη συνεπακόλουθη έκφραση των περιστάσεων που επικρατού-σαν στον καιρό τους. Αυτή ήταν η βάση πάνω στην οποία θεμελιώθηκε το μνημειώδες έργο του Delbrück “History of the Art of War within the Framework of Political History” (1900 - 20).

Στην περίπτωση του Clausewitz οι ιστορικές αντιλήψεις, που πάντα βρίσκονταν στο μυαλό του, αναδύθηκαν στην επιφάνεια το 1827 για να υπονομεύσουν την ισόβια αντίλη-ψή του για τη φύση του πολέμου, που βασίστηκε στο μοντέ-λο του Ναπολέοντα. Όχι χωρίς κόστος, έφτασε να αναγνω-ρίζει ότι, εκτός από τον ολοκληρωτικό ή «απόλυτο» πόλεμο, (όπως τον αποκαλούσε τώρα), υπήρχε επίσης ιστορικά και ένα δεύτερο είδος πολέμου με περιορισμένες επιδιώξεις και περιορισμένης κλιμάκωσης, ο οποίος δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως παρέκκλιση ή διαστρέβλωση της αληθινής φύ-σης του πολέμου. Προσπαθώντας να εξηγήσει αυτή τη δια-φορά, βασίστηκε κυρίως στις διαφορές, στις πολιτικές συν-

325 Βλ., Delbruck’s preface to the fourth and last vol. of Plotical History (London, 1985; first publ. in German 1920), x-xi. 326 For a brief presentation of his method and results see Delbruck’s brilliant Numbers in History.


172

θήκες και τους στόχους, που έδιναν αφορμή για τον πόλε-μο. Η σχεδιασμένη ανασκόπηση της πνευματικής του εργασί-ας του τερματίστηκε με το θάνατό του και οι μαθητές του στη Γερμανία είχαν την τάση να ερμηνεύουν το μπερδεμένο μείγ-μα των παλιών και νέων του ιδεών, που εκφράζονται στο On War, ως φιλοσοφικό τρόπο έκφρασης. Κόλλησαν στη θεμε-λιώδη αντίληψή του για τον πόλεμο ως καθολική προσπάθεια για καταστροφή του εχθρού, η οποία αντανακλούσε την κυ-ρίαρχη εμπειρία της εποχής, και την οποία οι ίδιοι ενστερνίζο-νταν ολόψυχα.

Ο Delbrück κατέληξε σε ένα παρόμοιο συμπέρασμα με τον Clausewitz, αλλά πολύ νωρίτερα στη ζωή του, όταν βρι-σκόταν μόλις στην αρχή της έρευνάς του στη στρατιωτική ιστορία. Ενώ δούλευε τη βιογραφία του Gneisneau, συντα-ράχθηκε από την ανακάλυψη της θεμελιώδους διαφοράς με-ταξύ της παλιάς, του 18ου αιώνα αντίληψης για τον πόλεμο και εκείνης της περιόδου του Ναπολέοντα. Ερμήνευσε τη δια-φορά αυτή αναφερόμενος στη ραγδαία αλλαγή, η οποία είχε συντελεσθεί στην Ευρωπαϊκή πολιτική και την κοινωνία, με τη μετάβαση από τις περιοριστικές συνθήκες που επικρατούσαν υπό το καθεστώς της ancien regime, στην μετεπανασταστι-κή κατάσταση, στην οποία οι σημαντικές πηγές και ενέργει-ες είχαν κινητοποιηθεί. Αυτή η εξήγηση ταίριαζε καλά με τη γε-νική ιστορική νοοτροπία. Τόσο το στρατιωτικό κατεστημένο όσο και η διεξαγωγή του πολέμου εξέφραζαν τις συγκεκριμέ-νες καταστάσεις που επικρατούσαν στην εποχή τους. Προσ-δοκώντας στήριξη από τις μετέπειτα ιδέες του Clausewitz, ο Delbrück ισχυρίστηκε ότι η πληθώρα των ιστορικών περιστά-σεων προκάλεσε τη δημιουργία δύο τύπων στρατηγικής: της στρατηγικής της εκμηδένισης της εχθρικής δύναμης (Nieder-werfung) και της στρατηγικής της φθοράς ή της καταπόνη-σης (Ermattung). Μερικοί από τους σπουδαιότερους στρατη-γούς της ιστορίας, από τον Περικλή έως τον Μεγάλο Φρειδε-ρίκο ήταν, κατά τη γνώμη του, υποστηρικτές της δεύτερης.327 327 The thesis was fully elaborated in Delbruck, Die Strategie des Perikles

173


Η διαμάχη που αναπτύχθηκε και στην οποία οι von der Goltz, Theodor και Friedrich von Bernhardi, Caemmerer, Jahns και Boguslawski, διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο από τη στρατιωτική πλευρά, διαχωρίστηκε σε δυο σχετιζόμενα πεδία μάχης. Πρώτον, είχε ο Frederick the Great, ο οποίος παλιό-τερα θεωρήθηκε ως ο πρόδρομος του Ναπολέοντα, πραγ-ματικά επιχειρήσει να καταπονήσει τον εχθρό αντί να τον κα-ταστρέψει στη μάχη; Δεύτερον, ποια ήταν ακριβώς η φύση της αλλαγής στον τρόπο σκέψης του Clausewitz; Και στα δυο ερωτήματα ο Delbrück κάλυψε μόνο μέρος των απαντή-σεων. Θα μπορούσε εύκολα να αποδείξει ότι οι περιορισμέ-νες πηγές του Frederick, είχαν θέσει πολύ καθορισμένα πλαί-σια στις φιλοδοξίες του. Ο Φρειδερίκος, ισχυριζόταν ο Del-brück, ποτέ δεν ήλπιζε να συντρίψει ή να καταλάβει την Αυ-στριακή Αυτοκρατορία εντελώς, όπως θα έκανε ο Ναπολέο-ντας, αλλά απλά επιθυμούσε να κερδίσει περιορισμένα εδα-φικά πλεονεκτήματα. Στον Πόλεμο των 7 ετών, όταν πιεζόταν από ένα πολύ ισχυρότερο Συνασπισμό, ο μόνος στόχος του ήταν να επιβιώσει μέχρι οι αντίπαλοί του να εγκαταλείψουν τη μάχη. Υπήρχε επίσης μια μικρή υποψία ότι μετά τη δοκιμασία του, και έχοντας υποφέρει από πολύ βαριές απώλειες κατά τις επιθέσεις του πάντοτε εναντίον της ισχυρότερης Αυστριακής άμυνας, είχε γίνει ολοένα και πιο διστακτικός στο να ρισκά-ρει να αναντικαταστήσει τα στρατεύματά του με πολυδάπα-νες μάχες. Η τελευταία του εκστρατεία, στον Πόλεμο της Βαυ-αρικής διαδοχής, διεξήχθη ως μια γνήσια εκστρατεία ελιγμών. Όλα αυτά ήταν πολύ σημαντικά σημεία. Όμως, οι αντίπαλοι του Delbrück, που πατούσαν πάνω στη δυσφήμιση του ονό-ματος του βασιλιά, είχαν επίσης κάποιο δίκιο. Θα μπορού-σαν οι αστραπιαίες εκστρατείες του Φρειδερίκου και οι επι-θετικές μάχες να οριστούν ορθά ως στρατηγική καταπόνη-σης; Δεν υπήρχε πράγματι καμιά θεμελιώδης διαφορά μετα-ξύ της στρατηγικής του βασιλιά και εκείνης του αρχιανταγω-νιστή του, του Αυστριακού Αρχιστράτηγου Daun; Δεν ήταν

erlautert durch die Strategie Friedrichs des Groβen (Berlin, 1890).


174

πράγματι η διχοτόμηση του Delbrück χοντροκομμένη και υπε-ραπλουστευμένη;328

Πολλά εξ αυτών ίσχυαν για το πρόβλημα της ανάπτυ-ξης του Clausewitz. Δεν υπήρχε αντίρρηση στο γεγονός ότι το 1827 είχε παραδεχθεί την ύπαρξη του περιορισμένου πο-λέμου στην πολεμική θεωρία και σκόπευε να αναθεωρήσει την όλη του εργασία με βάση αυτήν τη θέση. Το αν αυτή η ανασκόπηση αφορούσε αποκλειστικά το παρελθόν και δεν είχε πρακτική εφαρμογή στο παρόν ή το μέλλον, σχολιάστη-κε από τον Delbrück, ο οποίος επεσήμανε ότι ο Clausewitz είχε αναζητήσει την αντίληψη του πολέμου ως τέτοια, που να χρειάζεται παγκόσμια εγκυρότητα. Παρόλα αυτά, οι αντίπα-λοι του Delbrück σωστά υποστήριξαν, σε αντίθεση με αυτόν, ότι ο Clausewitz μιλούσε για περιορισμένο πόλεμο, όχι για πε-ριορισμένη στρατηγική. Ισχυρίζονταν, ότι αυτό που ο Clause-witz είχε αρχίσει να αναγνωρίζει ήταν μόνο περιορισμένοι πο-λιτικοί στόχοι, και ότι την ίδια στιγμή, συνέχιζε να θεωρεί την καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων και συγκεκριμένα τη σύγκρουση των δυνάμεων, ως το μόνο σωστό μέσο πολέ-μου.329 Πράγματι, καθώς δεν είχε ολοκληρωθεί η πνευματική μεταμόρφωση του Clausewitz, εξαιτίας του θανάτου του, σε μερικά από αυτά τα σημεία αυτός παρέμενε μεταξύ των πα-λιών και των νέων ιδεών του.330 Για παράδειγμα, σε αντίθεση με τον Delbrück, δεν αναμόρφωσε τον πόλεμο του 18ου αι-ώνα, τον οποίο πάντα θεωρούσε ως την πιο παράλογη και καταστροφική διαστρέβλωση της αληθινής φύσης του πολέ-μου. Όταν άλλοι ακαδημαϊκοί ιστορικοί συνέχισαν τη δημόσια συζήτηση στη δεκαετία του 1920 και 1930, είχαν όλοι τις επι-φυλάξεις τους σχετικά με την ορθότητα των παρατηρήσεων του Delbrück.331

328 For a summary of the debate and a list of the major contributions see Delbruck, History of the Art of War, vi, 378-82. 329 Ibid. 330 Gat, Enlightnment to Clausewitz, 223-6. 331 Otto Hintze, ‘Delbruck, Clausewitz and die Strategie Friedrichs des

175


Όμως, ο λόγος που ο Delbrück δυσκολεύτηκε τόσο πολύ να πείσει τους πάντες δεν ήταν λόγω αυτών των σχε-δόν φιλολογικών αν και σημαντικών, σημείων. Η καταιγιστι-κή κλίμακα των αντιδράσεων που προκάλεσαν οι απόψεις του, υποδεικνύει ότι χτύπησε κάποιο πολύ κρυφό νεύρο. Υπο-νόμευσε την πανίσχυρη αντίληψη του πολέμου και της δι-εξαγωγής του, που αξίωνε τη θέση ως μοναδικού νόμιμου τρόπου ολοσχερούς προσπάθειας, ώστε να επιτύχει μια κα-θολική συντριβή του εχθρού διαμέσου μιας γιγαντιαίας σύ-γκρουσης δυνάμεων. Όπως το έθεσαν οι κριτικοί του, παρα-βίασε τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ των “εκφάνσεων” (Ers-cheinungsformen) πολέμου και της διαρκούς “εσωτερικής ουσίας” (Wesenbedeingungen).332 Οι ιδέες του συνεπάγο-νταν μια εντελώς νέα ερμηνεία του παρελθόντος, και κυρίως των πολέμων του 18ου αιώνα, με μια άγρια αντίδραση ενά-ντια στην οποία είχε διαμορφωθεί η αντίληψη του πολέμου του 19ου αιώνα. Επιπλέον, οι ιδέες του υποδήλωναν ενοχλητι-κά, και ίσως επικίνδυνα συμπεράσματα για το παρόν και το μέλλον. Το πρόβλημα του Delbrück αποκαλύπτεται εντυπωσι-ακά στα σοβαρά λόγια ενός εκ των νεότερων ιστορικών που συμμετείχαν στη διαμάχη και που ποτέ δεν ανήκε στο στρατι-ωτικό κατεστημένο. Ακόμη και από την εξορία του στις ΗΠΑ, στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο Herbert Rosinski έγραφε με ενθουσιασμό:

Η μεγάλη παράδοση της αποφασιστικής ευκίνητης στρατηγικής, από τον Scharnhorst και μετά, κατά τη διάρκεια του αιώνα, δεν ήταν καθόλου αλάνθαστη απόδειξη, ούτε μέ-θοδος ή σύστημα, αλλά το ίδιο το πνεύμα της στρατηγικής – η υιοθέτηση των νέων τρόπων και μέσων πολέμου στο από-

Groβen’, Forschungen zur Brandenburgischen und Preuβischen Geschichte, 33 (1920), 131-77; Eberhard Kessel, ‘Doppelpolige Strategie: Eine Studie zu Clausewitz, Delbruck und Friedrich dem Groβen’, Wissen und Wehr, 12 (1931), 623-31; reprinted in Johannes Kunisch (ed.), Militargeschechte und Kriegstheorie in neuerer Zeit (Berlin, 1987). 332 Friedrich von Bernhardi, Delbruck, Friedrich den Groβe und Clausewitz (Berlin, 1892), cited in Bucholtz, Hans Delbruck, 38.


176

λυτο αντικείμενό του, την καθολική συντριβή των δυνάμεων αντίστασης του εχθρού.333

Αντίθετα, όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, τον οποίο θεωρούσε αμυντικό και επιβεβλημένο για τη Γερμανία, οι παλιές θεωρητικές αντιλήψεις του Delbrück και ο βασικός πολιτικός ρεαλισμός συγχωνεύτηκαν. Η παλιά του διαμάχη με τη στρατιωτική γνώμη τώρα έπαιρνε μια τελείως νέα πρακτι-κή σημασία. Μέχρι το 1916, όταν η επιθυμούμενη αστραπι-αία νίκη δεν πραγματοποιήθηκε και άρχισε ένας πόλεμος θέ-σεων και φθοράς, ισχυριζόταν ότι η Γερμανία δεν μπορούσε να ελπίζει ότι θα ανέτρεπε τελείως τους δυνατούς εχθρούς της αλλά μπορούσε να τους καταπονήσει προκειμένου να κερδί-σει μια ευνοϊκή προς αυτήν διαπραγμάτευση της ειρήνης. Γι’ αυτό, έπρεπε να απαρνηθεί όλες τις φιλοδοξίες σε σχέση με εδαφικές προσαρτήσεις στη Δύση (αλλά όχι στην Ανατολή ή Αφρική). Έτσι λοιπόν, ο Delbrück έγινε ο πρωταρχικός δημό-σιος αντίπαλος των μεγαλεπήβολων σχεδίων για εδαφική επέ-κταση στην Ευρώπη, η οποία άρχισε να κυριαρχεί τόσο στη Γερμανική πολιτική όσο και στην κοινή γνώμη κατά τη διάρ-κεια του πολέμου. Σε ένα μεταγενέστερο στάδιο του πολέμου, αυτά τα σχέδια επιδιώχτηκαν έντονα από τον Ludendorff, ο οποίος από τη θέση που κατείχε στην ανώτατη στρατιωτική διοίκηση, εφάρμοσε μια «σιωπηλή δικτατορία» στη Γερμανία, σε μια προσπάθεια να πετύχει μια ολοκληρωτική νίκη σε έναν ολοκληρωτικό πόλεμο. Στα πολεμικά του απομνημονεύματα ο Ludendorff ερμήνευσε το σκοπό του με αλάθητους όρους: “συγκεντρώσαμε όλους τους πόρους μας και τους χρησιμο-ποιήσαμε στο έπακρο προκειμένου να επιτύχουμε την ειρήνη στο πεδίο της μάχης, όπως η ίδια η φύση του πολέμου απαι-τεί”.334 Μετά τον πόλεμο, ο Delbrück έγινε ο πιο δημοφιλής δημόσιος ομιλητής και κριτής της συνταγής του Ludendorff για τον πόλεμο, τόσο στην επιτροπή του Reichstag που ερευ-

333 Herbert Rosinski, The German Army (London, 1939), 138-9. 334 Erich Ludendorff, My War Memoirs 1914-1918 (London, 1919), 5; my italics. This is the whole drift of his Kriegfuhrung und Politik (Berlin, 1922).

177


νούσε τους λόγους της ήττας της Γερμανίας, όσο και σε μια μακρόχρονη φιλολογική αψιμαχία με τον ίδιο τον Ludendorf, που έκανε τον κανόνα του ολοκληρωτικού πολέμου, λάβαρό του.335

Εν τούτοις, όπως προαναφέρθηκε, παρόλο που ο Del-brück προκαλούσε μια θεμελιώδη άποψη της Γερμανικής αντί-ληψης του πολέμου, ολόψυχα μοιραζόταν τις ευρείες προ-τάσεις αυτής της αντίληψης. Από την άποψη της θεωρίας, αυτή αποτελούταν από την ιστορική αναγκαιότητα και ακό-μη και την επιθυμία του πολέμου στις σχέσεις μεταξύ κρατών. Πρακτικά, σήμαινε μια σιωπηλή αποδοχή του γεγονότος ότι η άνοδος της Γερμανίας σε μια θέση παγκόσμιας δύναμης θα μπορούσε πολύ εύκολα να περιλαμβάνει πόλεμο με άλλες δυνάμεις που δεν θα ήθελαν να χάσουν τη θέση τους τόσο εύκολα. Πράγματι, όταν ο Ivan Bloch αρνήθηκε την ίδια την σκοπιμότητα του πολέμου στις σύγχρονες συνθήκες, με κα-θαρές θεωρητικές και πρακτικές συνέπειες, ο Delbrück έσπευ-σε να κατατάξει τον εαυτό του μεταξύ των πιο αποστομωτι-κών κριτών του.336

Στη φάση κατά την οποία ο πόλεμος υφίσταται συνε-χώς ανατροπές από τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, λίγα ειπώθηκαν που να ταιριάζουν με το αξιοσημείωτα προνοη-τικό “War of the Future” του Bloch (1898). Σκιαγραφώντας επακριβώς τα χαρακτηριστικά αυτού που επρόκειτο να είναι ο πιο περίεργος και απροσδόκητος από όλους τους πολέμους, γράφτηκε – και αυτό ίσως δεν είναι τυχαίο – από έναν παντε-λώς ερασιτέχνη. Ο Bloch ήταν ένας Ρώσος τραπεζίτης και με-γαλοπαράγοντας του σιδηροδρόμου, Πολωνικής-Εβραϊκής καταγωγής, με πολύ καλές διασυνδέσεις, ο οποίος μετά τη σύνταξή του βυθίστηκε στη μελέτη του σύγχρονου πολέμου. Οκτώ χρόνια δουλειάς παρήγαγαν έξι τεράστιες εκδόσεις, με

335 Delbruck, Ludendorff, Tirpitz, Falkenhayn (Berlin, 1920); id. Ludendorffs Selbstportrat (Berlin, 1922).336 Delbruck, ‘Zukunftskrieg und Zukunftsfriede’, Preuβische Jahrbucher, 96 (1899), reprinted in Erinnerungen, Aufsatze und Reden (Berlin, 1902), 498-525.


178

περίτεχνες εικόνες, διαγράμματα και πίνακες, οικονομικά στοι-χεία και τεχνικές επιθεωρήσεις:337 “Εισήγαγε στη μελέτη του πολέμου έναν εντελώς νέο τρόπο σκέψης, στον οποίο συν-δυάστηκαν οι αναλυτικές ικανότητες του μηχανικού, του οικο-νομολόγου και του κοινωνιολόγου. Το βιβλίο του ήταν στην πραγματικότητα η πρώτη δουλειά σχετικά με τη σύγχρονη επι-χειρησιακή ανάλυση”.338

Αναλύοντας τόσο τη δομή της παγκόσμιας οικονομίας όσο και την τάση της σύγχρονης τεχνολογίας των οπλικών συστημάτων και μελετώντας σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη στρατιωτική βιβλιογραφία και την εμπειρία των πρόσφατων πολέμων, κατέληξε σε ξεκάθαρα συμπεράσματα: ο πόλεμος ήταν πλέον αδύνατο στρατιωτικά να καταλήξει σε απόφαση, συνεπώς είναι οικονομική και κοινωνική αυτοκτονία.

Στον στρατιωτικό τομέα, η μεγάλη αύξηση της ισχύος πυρός, που προκλήθηκε από τη Βιομηχανική Επανάσταση προς το μέσο του 19ου αιώνα, συνεχίστηκε και μετά τους Γερ-μανικούς Πολέμους της Ενοποίησης. Μέχρι τη δεκαετία του 1880, τα επαναληπτικά τυφέκια με πυρομαχικά είχαν υιοθε-τηθεί από όλα τα στρατεύματα. Στα μέσα της δεκαετίας του 1880, η άκαπνη πυρίτιδα καθάρισε το πεδίο της μάχης τόσο για τα τυφέκια όσο και για τα πιστόλια. Η εμφάνιση των όπλων με γεμιστήρα ακολουθήθηκε από τα ταχείας βολής όπλα στα τέλη της δεκαετίας του 1890. Τέλος, από τα μέσα της δεκαετί-ας του 1880 άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους τα πο-λυβόλα. Όλα αυτά διπλασίασαν και τριπλασίασαν το ρυθ-

337 Η πλήρης εργασία εμφανίστηκε σε Ρωσικές (1898), Γαλλικές (1898), και Γερμανικές εκδόσεις. Για αυτούς που χάθηκαν σε αυτόν τον λαβύρινθο, η Αγγλική συνοπτική, ενός τόμου έκδοση, Is War Now Impossible? (Λονδίνο, 1899), είναι ικανοποιητική, αν όχι καλύτερη. Με τα ίδια κριτήρια, η συνέντευξη του Bloch με τον W. T. Stead, που αρχικά δημοσιεύθηκε στο Review of Reviews, είναι εξαίσια: Has War Become Impossible? (Λονδίνο, 1899).338 Michael E. Howard, ‘Men Againt Fire, Expectations of War in 1914’, in Miller (ed.) Military Strategy and the Origins of the First World War, 41. If the language is no problem, there is a new biography in Polish: Ryszard Kolodziejczyk, Jan Bloch (1836-1902) (Warsaw, 1983).

179


μό των βολών, το βεληνεκές και την ακρίβεια βολής, που εί-χαν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται από το 1870-1. Για τον Bloch οι συνέπειες ήταν ξεκάθαρες. Είχαν ήδη αρχίσει να διαφαί-νονται καθαρά από τον πρώτο πόλεμο, στον οποίο χρησι-μοποιήθηκαν όπλα με γεμιστήρα, τον Ρωσο-Τουρκικό πόλε-μο του 1877-8. Εκεί, στο οχυρωμένο στρατόπεδό τους στην Πλέβνα, οχυρωμένοι και προστατευμένοι πίσω από παραπε-τάσματα, οι Τούρκοι είχαν αποκρούσει τρεις ρωσικές επιθέ-σεις, με βαριές απώλειες. Και από τότε η δύναμη της άμυνας είχε μεγεθυνθεί περαιτέρω. Σε μελλοντικό πόλεμο, ισχυριζόταν ο Bloch, όλο το μέτωπο θα πάγωνε, αφήνοντας μια ερημιά από φωτιά ανάμεσα στους αντιπάλους:

Αρχικά θα υπάρξει μια αύξηση του αιματοκυλίσματος σε τέτοια τρομακτική κλίμακα ώστε να θεωρείται αδύνατο να προωθηθούν στρατεύματα για να φέρουν τη μάχη σε ένα πιο καθοριστικό σημείο... Μετά, αντί για έναν πόλεμο που θα φθάσει στο πικρό τέλος μετά από μια σειρά αποφασιστικών μαχών, θα έχουμε ως υποκατάστατο, μια μακρόχρονη περίοδο συνεχώς αυξανόμενης έντασης μεταξύ των πολεμιστών.339 Όλοι θα οχυρώνονται στον επόμενο πόλεμο. Θα είναι ένας μεγάλος πόλεμος οχυρών. Η τσάπα θα είναι τόσο απαραίτητη στο στρατιώτη όσο και το τουφέκι του.... Οι μάχες θα συνεχίζονται για μέρες, και στο τέλος είναι αμφίβολο αν θα υπάρξει κάποια αποφασιστική νίκη.340

Από τη στιγμή που θα δημιουργηθεί αδιέξοδο, λέει ο Bloch, και ο πόλεμος γίνει μια μάχη φθοράς, εισέρχεται ο οι-κονομικός παράγοντας. Οι σύγχρονες βιομηχανικές οικονο-μίες είναι τελείως αλληλεξαρτώμενες, εξαιτίας μιας περίπλο-κης παγκόσμιας κατανομής της εργασίας και ενός υψηλά ανεπτυγμένου συστήματος εμπορίου. Η διάσπαση όλων αυ-τών εξαιτίας του πολέμου θα ήταν καταστροφική για κάθε έναν από αυτούς. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο πόλεμος είναι

339 Bloch, Has War Become Impossible? 6-7. 340 Ibid. 17-18.


180

ίσως πιθανός αλλά είναι και ταυτόχρονα σίγουρα αυτοκατα-στροφικός. Ένας γενικευμένος Ευρωπαϊκός πόλεμος θα σή-μαινε «μια τρομακτική σειρά καταστροφών που πιθανόν θα οδηγούσαν σε καταστροφή όλων των πολιτισμένων και νό-μιμων κυβερνήσεων». Θα επέφερε, “ακόμη και για τη νικητή-ρια δύναμη, την καταστροφή των πόρων της και τη διάλυση της κοινωνίας”.341

Στην κατανόηση αυτού του εκπληκτικού αποσπάσματος μιας προφητείας και της αίσθησης την οποία προκάλεσε, θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε ένα πράγμα: όλα τα στρατεύμα-τα και όλοι οι στρατιώτες ανά την Ευρώπη, γνώριζαν καλά και ανησυχούσαν έντονα για την αύξηση της ισχύος πυρός και τις καταστρεπτικές της συνέπειες για τις επιθέσεις. Στην πραγματι-κότητα, όλες οι συζητήσεις για τακτικές για περισσότερο από μισό αιώνα, κυριαρχούνταν από αυτή τη γνώση και την ανη-συχία. Περίπου με τον ίδιο τρόπο, οι οικονομικές συνέπειες ενός παρατεταμένου γενικού πολέμου συζητούνταν ευρέως από τη γενιά που προηγήθηκε του πολέμου και η προοπτική των μεγά-λων εγχώριων αναταραχών που θα κατέστρεφαν το παλιό πο-λιτικό και κοινωνικό σύστημα, βρισκόταν στο μυαλό όλων. Ο Bloch, όμως, έγινε γνωστός με το να βγάλει τέτοια σημαντικά συμπεράσματα από αυτούς τους κοινούς προβληματισμούς.

Δεν ήταν μόνο το ότι τα συμπεράσματα του Bloch ήταν πολύ σημαντικά για να γίνουν πιστευτά με τις υπάρχουσες ενδείξεις. Το έργο του ξεσήκωσε εκτεταμένες αντιδράσεις επει-δή οι συνέπειές του ήταν πολιτικά και στρατιωτικά μη απο-δεκτές. “Ο πόλεμος”, έγραφε ο Bloch, “που κάποτε θεωρεί-το αναπόφευκτος, έχει επιπλέον συνέπειες απέναντι στις οποί-ες οι κυριαρχούντες κλείνουν τα μάτια”.342 Φυσικά, είχε κι αυ-τός τη δική του οπτική γωνία. Ήταν ειρηνιστής. Μόνο που τύ-χαινε να αποδεικνύεται σωστός. Οι αντιρρήσεις του στρα-τού προέρχονταν όλες από μια πηγή. Τόσο στις λεπτομέρειες

341 Ibid. 21.342 Ibid. 37.

181


όσο και στο πνεύμα πήγαιναν πίσω, στην κεντρική αντίληψη του πολέμου. Θεωρούνταν, ότι ο Bloch παρουσίαζε την εκτέ-λεση τεχνικών και τακτικών όπλων στην ολική εικόνα του πο-λέμου. Για να χρησιμοποιήσουμε μια μετέπειτα φράση, “υπέ-κυπτε στις τεχνολογικές προσταγές”. Υπερτόνιζε τη μηχανική πλευρά του πολέμου και αψηφούσε τον κυρίαρχο ρόλο των ηθικών δυνάμεων. Γι’ αυτό και απέτυχε να δει τα πλεονεκτή-ματα της πρωτοβουλίας και του έμφυτου ηθικού στην επίθε-ση.343 Προπαντός, η απόρριψή του για τον πόλεμο δεν μπο-ρούσε να γίνει αποδεκτή. Όπως αναφέρθηκε και πριν, αυτή ήταν η ουσία του προβλήματος. Ο Bloch απειλούσε τη φι-λοσοφία μιας ολόκληρης ζωής, και τέτοιες φιλοσοφίες δύ-σκολα και σπάνια επιδέχονται αλλαγές. Όπως το έθεσε ένας ανώνυμος κριτικός:

Για όσο καιρό στα ...πολιτισμένα κράτη δυο «σύγχρονοι» άντρες θα εξακολουθούν να παλεύουν ο ένας με τον άλλο για οποιοδήποτε λόγο ...... ο πόλεμος μεταξύ των κρατών δεν θα είναι στη σφαίρα του αδύνατου, παρά τους οικονομικούς και κοινωνικούς κινδύνους και παρά όλους τους υπολογισμούς αυτού του άσχετου θεωρητικού.344

Πράγματι, η εμπειρία των δυο μετέπειτα σοβαρών συγκρούσεων, του Πολέμου των Boers και κυρίως του περισσότερο συνηθισμένου Ρωσο-Ιαπωνικού πολέμου, έδειχνε να επιβεβαιώνει ότι η είδηση του θανάτου του πολέμου ήταν πρόωρη.345 Όλα τα στρατεύματα παρατηρούσαν ότι η αμυντική δύναμη είχε μεγαλώσει εκπληκτικά. Ακόμη παρατηρούσαν ότι η νίκη είχε επιτευχθεί, και ότι είχε επιτευχθεί μέσω του επιθετικού πνεύματος, του ανώτερου ηθικού,

343 A good account of the Bloch debate in Germany can be found in Chickering, Imperial Germany, 388-92.344 Ibid. 391-2.345 Howard, ‘The Doctrine of the Offensive in 1914’, in Paret (ed.), Makers of Modern Strategy, 518. For Bloch;s lectures during the South African War and for the British lessons, see Boer War, and British Military Theory, 1900-1914’, Journal of Modern History, 51 (1979), 264-86.


182

της ακλόνητης αποφασιστικότητας και της ικανότητας να δέχονται και να επιβιώνουν στις πολύ βαριές απώλειες.346 Αυτό εναρμονιζόταν τέλεια με την πανίσχυρη αντίληψή τους για τον πόλεμο - στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Γράφοντας το 1904, ο Αντιστράτηγος Caemmerer, ένας λογικός και συνετός στρατιώτης και δυνατός αντίπαλος της Γερμανικής αντίληψης για τον πόλεμο, προειδοποιούσε για την πιθανότητα αύξησης των λαθών και των παρανοήσεων του 18ου αιώνα σχετικά με τη θεμελιώδη φύση του πολέμου.

Στην παρούσα φάση ζούμε σε μια εποχή, όπου μια ασυνήθιστη πρόοδος στην τεχνολογία των όπλων μας εκθέτει στον κίνδυνο της υπερεκτίμησης της αξίας των αμυντικών θέσεων, και όπου θεωρίες τέτοιας σημασίας στο πεδίο της στρατηγικής ........ ίσως αποτελέσουν ξανά ένα σοβαρό κίνδυνο για τα αδύναμα μυαλά.... Ήταν λοιπόν αναγκαίο να μην υπάρχουν αμφιβολίες για την αποτυχία τους στην ιστορία.347

Για να συνοψίσουμε, ο Γερμανικός στρατός κατείχε μια κλειστή αντίληψη του πολέμου, που αναπτύχθηκε στην εποχή του εθνικού πολέμου. Αυτή η αντίληψη είχε αναπτυχθεί με βάση το μοντέλο του Ναπολέοντα κατά τη διάρκεια της Ρομαντικής περιόδου και της περιόδου της Πρωσικής μεταρρύθμισης και είχε ενισχυθεί από τους μεγάλους θριάμβους της Πρωσίας την περίοδο της ενοποίησης. Από επιχειρησιακής άποψης απαιτούσε την καθολική ανατροπή των δυνάμεων αντίστασης του εχθρού μέσω της καταστροφής του στρατού ξηράς σε μεγάλες μάχες. Αυτό στη συνέχεια συνεπάγεται ραγδαία συγκέντρωση δυνάμεων, ευκίνητης στρατηγικής και επιθετικής διεξαγωγής.

346 Βλ., for example, Schlieffen;s close subordinate and chief of the historical section of the general staff, Freytag-Loringhoven, Der Infantrie-Angriff in den neuesten Kriegen: Ein Beitrag zur Klarung der Angriffsfrage (Berlin, 1905). On the responses in Germany to the South African and Russo-Japanese wars, see Schulte, Die deutsche Armee, 173-191, 199-233, which contains harsh criticism of the outdatedness of German tactics.347 Caemmerer, Strategical Science, 70.

183


Με αυτή την κυρίαρχη αντίληψη για τον πόλεμο, ο Γερμανικός στρατός πήγε στη μάχη το 1914 και έμαθε, ότι με όλα τα έθνη εξοπλισμένα σαν αστακοί, στο νέο βιομηχανικό περιβάλλον και με όλα τα επιτεύγματα της τεχνολογίας στον τομέα της άμυνας, ο χαρακτήρας του πολέμου έχει αλλάξει πολύ. Ο πόλεμος που είχαν σχεδιάσει και οραματιστεί στους σχεδιασμούς δεν πραγματοποιήθηκε. Καμία απόφαση δεν μπορούσε να ληφθεί. Ένας στατικός γενικός πόλεμος προμηθειών, πόρων και φθοράς ξεκίνησε. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Γερμανία προσπάθησε να κερδίσει με καθοριστικό τρόπο μάχες, που στρατιωτικοί μελετητές δεν θεωρούσαν παρά μια πάρα πολύ δύσκολη περίπτωση. Για το Γερμανικό στρατό, ο πόλεμος παρέμεινε ένας αγώνας των εθνών για επιβίωση και κυριαρχία στην οποία οι πιο σημαντικοί παράγοντες θα ήταν η δύναμη και το ηθικό.348 Έτσι, το νέο πρόσωπο του πολέμου ήταν εξίσου μία έκπληξη για όλα τα στρατεύματα, που μέχρι πρόσφατα αντέγραφαν τη γερμανική εμπειρία και μελετούσαν τους μεγάλους στρατιωτικούς στοχαστές της και αφομοίωναν αρκετά στοιχεία από τις επιχειρησιακές της τακτικές.

348 Και έτσι παρέμεινε για τους συντηρητικούς κύκλους μετά τον πόλεμο. Για κάποιους από τους πρωταγωνιστές που αναφέρονται σε αυτό το κεφάλαιο βλ. Bernhardi, Vom Kriege der Zukunft (Βερολίνο, 1920); August Keim, Graf Schlieffen (Βερολίνο, 1921); Ludendorff, Der totale Krieg (Μόναχο, 1935).


184

185

H Λατρεία της Επίθεσης: Η Προέλευση του Γαλλικού Στρατιωτικού Δόγματος 1871-1914

3H Λατρεία της Επίθεσης:

Η Προέλευση του Γαλλικού Στρατιωτικού Δόγματος 1871-1914

Η ιστορία του Γαλλικού στρατιωτικού δόγματος την πα-ραμονή και το ξέσπασμα του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου στά-θηκε ένας γρίφος για τους μελετητές, παρόλες τις προσπά-θειες για ανάλυσή του. Σπάνια, έως σχεδόν ποτέ, στη ροή της Ιστορίας δεν παρουσιάσθηκε τέτοια πλήρης αντίθεση μετα-ξύ ενός στρατιωτικού δόγματος και των πραγματικών γεγο-νότων του πολέμου. Η ανάπτυξη της δύναμης πυρός και πα-ράλληλα, η αύξηση της υπεροχής στην τακτική της οργάνω-σης του πεδίου της μάχης και της περιμετρικής άμυνας είχαν αναδειχθεί σταδιακά κατά τη διάρκεια του ήμισυ του αιώνα, που μεσολάβησε μεταξύ του Αμερικανικού εμφυλίου και των πολέμων στην Αφρική και Μαντζουρία. Όμως, ο Γαλλικός στρατός, και ο μοναδικός από όλους τους στρατούς, ανά-πτυξε και διεξήγαγε τον πόλεμο με το μοναδικό δόγμα, της επί-θεσης άνευ όρων. Στον προσδιορισμό της πολεμικής στρα-τηγικής του 1914, η επιλογή αυτού του δόγματος σχεδόν οδή-γησε στην πλήρη παράδοση των Γάλλων κατά τη Γερμανική


186

εισβολή, και ήταν υπεύθυνη για τη μαζική, την τρομακτική αν-θρώπινη απώλεια καθώς και για τις απέλπιδες προσπάθειες επίθεσης εναντίον Γερμανικών θέσεων κατά την πρώτη φάση του πολέμου. Σε πέντε μήνες υπήρξαν σχεδόν ένα εκατομύριο θύματα και επιπλέον ακόμη ενάμιση εκατομμύριο χάθηκε μέ-χρι το 1915. Η υπεροχή στα χαρακώματα, το οπλοπολυβόλο και τα συρματοπλέγματα ήταν μία επώδυνη έκπληξη για τους επιτιθέμενους, αλλά τελικά σε επίπεδο δόγματος ο γαλλικός στρατός ήταν αυτός που υπέστη τον πιό βάναυσο κλονισμό.

Πώς άραγε θα μπορούσε να εξηγηθεί ένα τέτοιο παρά-δοξο; Τέσσερις διαφορετικές απόψεις ανάλυσης προσφέρ-θηκαν στους μελετητές μέχρι την περίοδο του μεσοπολέμου. Πρώτον, οι στρατιωτικοί μελετητές θεώρησαν την ανακάλυψη των Γερμανικών στρατιωτικών ιδεών της περιόδου μετά του ήμισυ του 1880 ως πηγή της προ-1871 Γαλλικής στρατιωτικής θεωρίας. Ερχόμενη ως μια αποκάλυψη σε μια ομάδα από ηγετικές φιγούρες στο νέο κολέγιο για τους αξιωματικούς, τη Σχολή Πολέμου/Ecole de Guerre, η ανακάλυψη αυτή πρότει-νε μια ιδεολογική αναγέννηση μεγάλου εύρους και επιρρο-ής. Το επιθετικό δόγμα, έχει σημειωθεί, ότι ήταν μια περαιτέρω ανάπτυξη αυτής της δομικής αλλαγής349.

Δεύτερον, μία άλλη σχολή ιστορικών έχει αποδώσει τα δόγματα του στρατού στις πολιτικές τους προσκολλήσεις και τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά. Αναλύοντας την πα-ράδοση της σαρωτικής καμπάνιας της Αριστεράς, το 1900, για τον εκδημοκρατισμό του στρατού μετά από την υπόθε-ση Dreyfus και εκφράζοντας τον βαθύ ανταγωνισμό που επι-κράτησε μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς στις δεκαετίες του 1920 και 1930 στη Γαλλία, οι ιστορικοί αντιμετωπίζουν τον στρατό

349 B.H. Lidell Hart, Foch, The man of Orleans (London, 1931), 21-30; id., ‘French Military Ideas before the First World War’, in M. Gilbert (ed.), A Century of Conflict 1850 – 1950 (London, 1966), 135-148; Dallas D. Irvine, ‘The French discovery of Clausewitz and Napoleon’, Journal of the American Military Institute, 4 (1942), 143-161; Stefan Possony and Etienne Mantoux, ‘Du Picq and Foch’,in E.M. Earle(ed.), Makers of Modern Strategy from Machiavelli to Hitler (Princeton, NJ, 1943), 218.

187


υπό το πνεύμα του τελευταίου οχυρού του συντηρητισμού και της αντιδημοκρατικότητας. Υποστηρίζουν ότι ο στρατός έχει παλέψει απελπισμένα να διατηρήσει το ξεχωριστό του πνεύ-μα και χαρακτήρα, ως ένα κλειστό επαγγελματικό σώμα, ενά-ντια σε όλες τις προσπάθειες να μετατραπεί σε ένα στρατό εφέδρων, δηλαδή ένα πραγματικά έθνος στα όπλα. Η καλλι-έργεια του επιθετικού δόγματος, κατάλληλη μόνο για υψηλού επιπέδου εκπαιδευμένους και συγκροτημένους επαγγελματί-ες, συχνά αντιμετωπίζεται από αυτούς τους ιστορικούς ως ένα από τα κύρια ιδεολογικά προϊόντα αυτής της διαμάχης350.

Τρίτον, ο φανατισμός και ο διαχωρισμός από την πραγ-ματικότητα, ο οποίος χαρακτήριζε τους υποστηρικτές του επι-θετικού δόγματος και ο οποίος εμφανίζεται να ακροβατεί στα όρια του παραφυσικού, εάν όχι του παθολογικού, απαιτούσε μια βαθύτερη ψυχολογική ανάλυση. Ο Γαλλικός στρατός, έχει αναφερθεί, ότι υπέφερε από ένα βαθιά ριζωμένο σύμπλεγ-μα κατωτερότητας, όταν βρισκόταν πρόσωπο με πρόσωπο με τον αντίστοιχο Γερμανικό. Ενόσω η Γερμανική δύναμη με-γάλωνε συνεχώς και η ανισότητα ανάμεσα στους δυο στρα-τούς μεγάλωνε δυσανάλογα, το επιθετικό δόγμα έγινε ο τρό-πος με τον οποίο ο Γαλλικός στρατός αποκολλήθηκε από την απελπιστική πραγματικότητα των πιθανοτήτων του, σε ένα κόσμο φαντασίας και ευτυχισμένων σκέψεων.351

Τέταρτον, μια έλξη είχε από καιρό αρχίσει να διακρίνεται ανάμεσα στο επιθετικό δόγμα και το κλίμα που επικρατούσε στους Γάλλους διανοούμενους στην αρχή του 20ου αιώνα. Το κλίμα αυτό της διανόησης κυριαρχείτο από απόψεις άρρη-κτα συνδεδεμένες με τη φιλοσοφία του Bergson, οι οποίες εί-

350 Monteilhet, Les Institutions militaries de la France (1814-1924); Georges Michon, La preparation a la guerre: La Loi de trios ans (1910-1914) (Paris, 1935); see also R. Girardet, La Societe militaire dans la France contemporaine, 1815-1939 (Paris, 1953), 193-278; Richard Challenger, The French theory of the Nation in Arms (New Υork, 1955).351 John Bowditch, ‘The Concept of Elan Vital: A rationalization of Weakness’, in E. M. Earle (ed.), Modern France (Princeton, NJ, 1951), 32-43.


188

χαν υιοθετηθεί και από τη Γαλλική κουλτούρα γενικότερα. Χα-ρακτηριζόταν επίσης από τον πόθο για πνευματική και ηθική αναγέννηση.352

Μερικές από αυτές τις γραμμές επεξήγησης – σχεδόν αυτόνομες εξ’ αρχής – έχουν πρόσφατα επανέλθει στην επι-φάνεια σθεναρά, μέχρι τον αποκλεισμό όλων των άλλων πι-θανών εξηγήσεων.353 Κατά συνέπεια, οπλισμένοι με αξιοπρό-σεκτα αλλά αμοιβαίως αποκλειόμενα ενδεχόμενα, οι ιστορι-κοί μοιάζουν να έρχονται αντιμέτωποι με μια δύσκολη κατά-σταση, στην οποία φαίνεται ότι όσο περισσότερα γνωρίζου-με τόσο πιο δύσκολο είναι να την καταλάβουμε. Το παρόν κεί-μενο λοιπόν προσπαθεί να φέρει μαζί σε μια ιστορική σύνθε-ση, που θα έχει νόημα, μερικές γνωστές και παγιωμένες θέ-σεις. Θα γίνει εμφανές ότι όλες οι προαναφερθείσες απόψεις έχουν μια μακρά ιστορία και φαίνονται ως βάσιμες και βιώσι-μες ακριβώς λόγω του γεγονότος ότι στηρίζονται σε εδραιω-μένες βάσεις. Καμία τους, παρόλα αυτά δεν θα ευσταθούσε μεμονωμένα. Όπως όλα τα ιστορικά φαινόμενα, το επιθετικό δόγμα αναπτύχθηκε από τη σύγκλιση και την περίπλεξη δια-φόρων ιστορικών συνειρμών, οι οποίοι ξεκίνησαν από εντε-λώς διαφορετικά σημεία.

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ CLAUSEWITZ ΚΑΙ TOY ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΑ

Η ταπεινωτική ήττα του 1870-1 ήταν τραυματική για τη Γαλλία. Αναγκάστηκε να συμφωνήσει σε σκληρά μέτρα ειρή-νης, με επιστέγασμα την παραχώρηση στη Γερμανία της περι-

352 E.g. ibid; and, in his footsteps, Barbara Tuchman, The Guns of August (New York, 1962), 48; M.E. Howard, ‘The Influence of Clausewitz’, in Clausewitz, On War (Princeton, NJ, 1976), 37.353 Για την δεύτερη περίπτωση δες J. Snyder, The Ideology of the Offensive (Ithaca, NY, 1984), 41-106; για την τρίτη, Douglas Porch, The March to the Marne: The French Army 1871-1914 (Cambridge, 1981) 213 – 231; id.; ‘Clausewitz and the French 1871-1914’, in M. Handel (ed.), Clausewitz and Modern Strategy (London, 1986), 287 – 301.

189


οχής Alsace – Lorraine και την πληρωμή υψηλών πολεμικών αποζημιώσεων, σχεδιασμένων να καταστρέψουν τα οικονο-μικά της και να καθυστερήσουν τη στρατιωτική της ανάκαμ-ψη για μια ολόκληρη γενιά. Επιπρόσθετα, και πολιτικά αλλά και στρατιωτικά, έχασε την παραδοσιακή της θέση ως η κυ-ρίαρχη δύναμη, στην Ευρώπη. Από την ύπαρξη του τρόμου για τους γείτονές της, τοποθέτησε τον εαυτό της σε μια κατά-σταση κατωτερότητας σε σύγκριση πρόσωπο με πρόσωπο με την δυνατή και αλαζονική Γερμανία.

Ο πόλεμος ήταν μια καθολική επίδειξη της Γερμανικής υπεροχής, αλλά οι λόγοι για αυτό το επώδυνο γεγονός δεν ήταν καθ΄ όλα ξεκάθαροι, και οι αναλύσεις απέκλιναν. Για τον Adolphe Thiers για παράδειγμα, το πρόβλημα συνοψιζόταν στην εγκληματικά κακή πολιτική του Ναπολέοντα III και σχε-τίζονταν με την κατάσταση της μη στρατιωτικής ετοιμότητας του Γαλλικού στρατού. Άλλοι ήταν ακόμη πιο απαισιόδοξοι. Υπήρχε ένα ευρέως διαδεδομένο κλίμα κατήφειας, και βαθύ-τερης ανησυχίας, ότι η ιεραρχικά και πειθαρχημένα οργανω-μένη Γερμανική κοινωνία, σεβόμενη θεσμούς, όπως η ιεραρ-χία, το καθήκον, η τάξη και η σκληρή δουλειά, ήταν ανώτε-ρη στις αρχές της, σε σύγκριση με την ηθικά διαβρωμένη και πολιτικά και κοινωνικά διασπασμένη Γαλλία.354 Σε πιο πρακτι-κό επίπεδο, όμως, η κυριαρχία του γερμανικού στρατού απο-δόθηκε κυρίως στις ανώτερες ποιοτικά εφεδρείες της Πρωσί-ας, το σύστημα κινητοποίησης/επιστράτευσης, και του Στρα-τιωτικού Γενικού Επιτελείου της, που βοήθησαν την Πρωσία και τους συμμάχους της να αναπτυχθούν, να εφοδιαστούν και να ελέγξουν το πεδίο της μάχης, με εκπληκτική αποτελε-σματικότητα, σε πολυπληθείς στρατούς που απολάμβαναν το πλεονέκτημα της αριθμητικής υπεροχής. Παρόλη τη δυσα-ρέσκεια που προκαλούσε αυτό το γεγονός, το μοντέλο του Πρωσικού στρατού αποτέλεσε τη βάση για τη στρατιωτική με-ταρρύθμιση του Γαλλικού στρατού μετά το 1871. Από οργα-

354 Ernest Renan, La reforme intellectuelle et morale de la France (Paris, 1871); Δες επίσης Trochu in Porch, the march to the Marne, 36.


190

νωτικής και θεσμικής απόψεως, το πρωσικό μοντέλο υπαγό-ρευσε και δημιούργησε ένα σαρωτικό κύμα αναδιάρθρωσης του Γαλλικού στρατού στη δεκαετία του 1870.

Η υιοθέτηση του Πρωσικού συστήματος μιας σύντο-μης, καθολικής θητείας, βρήκε υποστήριξη από την πλειο-ψηφία των στρατηγών και των πολιτικών κάτω από το βλέμ-μα της ήττας. Ήταν κυρίως η προσωπική θέση και παρέμβα-ση του Thiers, προέδρου της Δημοκρατίας, που επέτρεψε την αποδοχή σε όλη του την έκταση. Προσκολλημένος στις πα-λιές φιλελεύθερες αντιλήψεις της μοναρχίας Orlean, φοβό-ταν τον εξοπλισμό των απλών πολιτών και αντιτάχθηκε στην υποχρεωτική κατάταξη των τέκνων που ανήκαν στην αστική τάξη (μπουρζουαζία). Φλυαρώντας πάνω στην εξουσία του ως ο κυριότερος ιστορικός της Πρώτης Αυτοκρατορίας, υπο-στήριζε ότι η δύναμη του Ναπολεοντικού στρατού οφειλόταν στον σκληρό πυρήνα των βετεράνων. Δεν έβλεπε καμία σο-βαρή απειλή στο παλαιό κατεστημένο της μακράς θητείας επαγγελματικού στρατού, το οποίο ήθελε να διατηρήσει για χρήση ως αξιόπιστο πολιτικό όργανο πίεσης, απειλώντας σε ένα σημείο να παραιτηθεί, και στην ουσία επέβαλε ένα συμ-βιβασμό στην Εθνική Συνέλευση. Έτσι ο Νόμος του 1872, ξε-κίνησε την αρχή της καθολικής στρατιωτικής θητείας και κα-τάργησε τη δυνατότητα εξαγοράς της, ενώ ταυτόχρονα όρι-σε δυο διαφορετικά είδη θητείας, όσον αφορά το χρονικό δι-άστημα. Ενώ ένα μέρος των νεοσύλλεκτων, το οποίο καθο-ριζόταν με κλήρο, απαιτείτο να υπηρετήσει μια θητεία πέντε ετών, οι υπόλοιποι υπηρετούσαν μόλις έξι με δώδεκα μήνες πριν μεταπέσουν στην εφεδρεία. Βασισμένος στο γερμανι-κό μοντέλο των εθελοντών ενός έτους, οι απόφοιτοι του γυ-μνασίου, που εγγράφονταν στα πανεπιστήμια και καθόσον αγόραζαν τη στολή τους και κάλυπταν τα έξοδα της διατρο-φής τους, υπηρετούσαν μόνο για ένα χρόνο και μετά απολύ-ονταν για να υπηρετήσουν άλλο ένα χρόνο ως ανθυπολοχα-γοί. Νέοι, οι οποίοι ακολουθούσαν το επάγγελμα του καθηγη-τή ή του ιερωμένου, δεν υπηρετούσαν καθόλου, ενώ παράλ-

191


ληλα υπήρχαν πολλές περιπτώσεις που κάποιος δεν υπηρε-τούσε για κοινωνικούς ή οικογενειακούς λόγους.355 Στην πρά-ξη, παρόλα αυτά, διαδοχικοί Υπουργοί Πολέμου σύντομα πα-ρέκαμψαν το νόμο με διοικητικά μέτρα. Αντιμετωπίζοντας τη θητεία του ενός έτους ως στρατιωτικά αβάσιμη, εγκαινίασαν ένα πιο σκληρό σύστημα μειώνοντας τον αριθμό των οπλι-τών του ενός έτους και κρατώντας τους στο στράτευμα πε-ρισσότερο. Ταυτόχρονα, αύξησαν τον αριθμό των οπλιτών μακράς θητείας, ενώ τους αποδέσμευαν πριν το νόμιμο τέ-λος της θητείας τους.356 Ο νόμος αναθεωρήθηκε το 1889.

Ο στρατός, ο οποίος πριν το 1870 δεν είχε σταθερή ορ-γάνωση πάνω από το επίπεδο του συντάγματος, υιοθέτησε την Πρωσική οργάνωση και δομή της ταξιαρχίας, μεραρχίας και του σώματος στρατού. Οπως ο γερμανικός στρατός, συ-γκροτήθηκε (στην μητροπολιτική Γαλλία) σε δεκαοκτώ στρα-τιωτικά σώματα στρατού.357 Με μια μεγάλη κατασκευαστική προσπάθεια, το σιδηροδρομικό δίκτυο που οδηγούσε προς τα Γερμανικά σύνορα επεκτάθηκε κατά πολύ, και η διαφορά ανάμεσα στην ικανότητα κινητοποίησης μεταξύ του γαλλικού και του γερμανικού στρατού μειώθηκε σημαντικά.358 Ένα νέο Γενικό Επιτελείο δημιουργήθηκε στο Υπουργείο Πολέμου το 1871, αναδιαρθρώθηκε το 1874 για να αντικαταστήσει το πα-λιό και ελλιπές Γραφείο Πολέμου. Αν και με αυτό τον τρόπο υπήρχε ένα θεσμοθετημένο μόνιμο και αναγκαίο όργανο για διοικητικό σχεδιασμό, ήταν κατώτερο από το αντίστοιχο Γερ-

355 Monteilhet, Les Institutions militaries, 109 – 153; David Ralston, the Army of the Republic: the place of the Military in the political Evolution of France 1871 – 1914 ( Cambridge, Mass., 1967), 35-48; Allan Mitchell, Victors and Vanquished: the German Influence on Army and Church in France after 1870 (London, 1984), 20 – 30.356 Από ένα μέσο ετήσιο όρο πλήθους στρατεύματος 300.000, περίπου οι μισοί απαλλάσσονταν με διάφορες δικαιολογίες. Από αυτούς που κατατάσσονταν, η αναλογία σύντομης – μακράς θητείας νεοσύλλεκτων ήταν, κατά μέσο όρο, περισσότερο από 1 προς 2 μέχρι το 1877, και μετά η αναλογία έπεσε στο 1 προς 4 μέχρι το 1880: Porch, The March to the Marne, 29.357 Ralston, The Army of the republic, 49-52; Mitchel, Victors and Vanquished, 32 – 48.358 Mitchell, Victors and Vanquished, 60 - 64


192

μανικό. Η ανώτατη διοίκηση παρέμεινε στις αρμόδιες στρατι-ωτικές και πολιτικές εξουσίες – τον Πρόεδρο και τον Υπουρ-γό Πολέμου – και ανατέθηκε σε ένα Αρχιστράτηγο, μια θέση που δημιουργήθηκε για τη διάρκεια του πολέμου και μόνο. Έτσι, όπως και στην αρχική Πρωσική δομή διοίκησης και πριν την αξιοσημείωτη μετατόπιση της δύναμης κατά την εποχή του Moltke, το νέο Γενικό Επιτελείο δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα γραφείο προγραμματισμού. Ήταν λοιπόν προμελετημένα υποβαθμισμένος ο ρόλος του Γενικού Επιτελείου, του Υπουρ-γού Πολέμου και διοικούνταν από ένα νεώτερο σχετικά στρα-τηγό.

Το επιτελείο του σώματος στρατού ήταν και αυτό βασι-σμένο στα Πρωσικά πρότυπα. Το κλειστό σύστημα του επιτε-λείου, τα μέλη του οποίου ήταν μακριά από την ενεργό δρά-ση με το στράτευμα και κατ’ επέκταση δεν είχαν επαφή με τον υπόλοιπο στρατό, καταργήθηκε. Το Πρωσικό σύστημα όπου στις θέσεις των επιτελών εναλλάσσονταν μάχιμα στελέχη, υι-οθετήθηκε στη θέση του.359 Το παλαιό στρατιωτικό κολέγιο τερμάτισε τη λειτουργία του και στη θέση του ιδρύθηκε ένα νέο, αντιγράφοντας την Πρωσική Ακαδημία Πολέμου το 1876 – 1878, για να εκπαιδεύσει τα μελλοντικά στελέχη του στρα-τού. Η ανώτατη Στρατιωτική Σχολή ή Ανώτατη Σχολή Πολέμου, όπως μετονομάστηκε το 1880, δέχθηκε αξιωματικούς με αρκε-τά χρόνια ενεργού υπηρεσίας μετά από απαιτητικές εξετάσεις και προσέφερε ένα διετές πρόγραμμα, σε αντίθεση με το τριε-τές της αντίστοιχης Γερμανικής.

Εν τω μεταξύ, η μαζική οχύρωση των ανατολικών συ-νόρων συνεχιζόταν από το 1874 υπό την εποπτεία και διοίκη-ση του Στρατηγού Sere de Rivieres και υψώνονταν οι ασπίδες της Γαλλίας ενάντια σε μια γρήγορη Γερμανική επίθεση,360 και ο Γαλλικός στρατός γινόταν και πάλι μια υπολογίσιμη δύνα-

359 Ralston, The Army of the Republic, 141 – 161, 89 – 94; Porch, The March to the Marne, 82 – 87.360 A. Marchard, Plans de concentration de 1871 a 1914 (Paris, 1926), 4 – 9; Mitchell, Victors and Vanquished, 53 – 60.

193


μη. Αν και ο Gambetta, όταν επέστρεψε από την περιοδεία του στη Γερμανία το 1876, ήταν πεπεισμένος ότι ο Γαλλικός στρατός δεν συγκρινόταν με τον Γερμανικό361, ο Moltke ήταν ταυτόχρονα εντυπωσιασμένος και ενοχλημένος από την τα-χύτητα και την έκταση της Γαλλικής στρατιωτικής ανάκτησης. Οι Γάλλοι, είπε στο Reichstag το 1874, υιοθετούσαν τις Γερ-μανικές στρατιωτικές πρακτικές με Γαλλικά ονόματα.362 Από τα τέλη του 1870, έλαβε μια αμυντική θέση για τον Γερμανικό στρατό στα δυτικά σε περίπτωση ενός διμέτωπου πολέμου.

Οι θεσμικές αλλαγές στον Γαλλικό στρατό συγκρίνο-νταν μόνο με την ισχυρή ανάπτυξη στο επίπεδο της διανόη-σης. Ο παλιός αυτοκρατορικός στρατός ήταν διάσημος όχι μόνο επειδή θεωρούσε πανάκεια και αποθέωνε τις αντρικές και πολεμικές αρετές, αλλά και για την περιφρόνηση και απο-στροφή σε όλες τις μορφές της διανόησης. Ο Στρατάρχης MacMahon είχε επανειλημμένα δηλώσει ότι θα διέγραφε από τη λίστα των προαγωγών οποιονδήποτε αξιωματικό για τον οποίο έβλεπε να είναι γραμμένο το όνομά του στο εξώφυλ-λο κάποιου βιβλίου.363 Οι στρατηγοί της Αυτοκρατορίας έκα-ναν εξάσκηση με ασκήσεις επί χάρτου και πολεμικά παίγνια, όπως όριζε το Πρωσικό μοντέλο, κάτι το οποίο και ο Ναπο-λέων III προσπάθησε να εντάξει πριν το 1870.364 Επιπρόσθε-τα, όπως γίνεται σε όλους τους Επαναστατικούς στρατούς, η μεγάλη πλειοψηφία των Γάλλων αξιωματικών είχε προαχθεί και προέλθει από τις χαμηλές κοινωνικά τάξεις, δίχως να γνω-ρίζουν να γράφουν και να διαβάζουν. Η αντίθεση με του Γερ-μανούς ισόβαθμούς τους στην εκστρατεία του 1870 - 1871

361 Herbert Tint, The Decline of the French patriotism, 1870 – 1940 (London, 1964), 23.362 Moltke, Essays, Speeches and Memoirs of Field-Marshal Count Helmuth von Moltke (2 vols; New York, 1983), ii, 109.363 Gorce, The French Army, 9. Για περισσότερα παραδείγματα πάνω στην ίδια στάση, δες Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 146 – 148.364 Porch, Τhe march to the Marne, 41.


194

ήταν αξιοσημείωτη.365 Ήταν τα εκπαιδευτικά και επαγγελματι-κά προσόντα των γερμανών αξιωματικών - κυρίως χάρη στο γερμανικό εκπαιδευτικό σύστημα - στα οποία αποδίδεται το αποτέλεσμα στο Metz και στο Sedan. Η αναδιάρθρωση της Γαλλικής στρατιωτικής παιδείας αρχίζει με την ίδρυση σχολεί-ου Υπαξιωματικών, από τη μεταρρύθμιση των ακαδημιών για μαθητές στρατιωτικών σχολών μέχρι τη δημιουργία της Σχο-λής Πολέμου, και αυτό ήταν μια αναγνώριση του γεγονότος ότι οι Γάλλοι δεν είχαν τις βάσεις του στρατιωτικού επαγγέλμα-τος.366 “Πριν τον πόλεμο κανείς μας δεν ήξερε τίποτα” παρα-δέχθηκε ο στρατηγός Gallifet, ένας από τους ήρωες του πα-λιού στρατού.367 Νέα στρατιωτικά περιοδικά όπως το “Revue militaire des armies etrangeres” και το “Revue d’artillerie” ιδρύθηκαν για να προωθήσουν τη στρατιωτική γνώση. Η στρατιωτική λογοτεχνία βρισκόταν σε κατάσταση οργασμού.

Η διεργασία της αναδόμησης στις αρχές του 1870, συνο-δεύτηκε από την έκδοση πολλών βιβλίων που ανακάλυπταν και κατάστρωναν σχέδια και μεθόδους για οργάνωση της στράτευσης, της κινητοποίησης, της δομής των Επιτελείων και της στρατιωτικής εκπαίδευσης. Ο πιο διακεκριμένος από τους νέους στρατιωτικούς συγγραφείς ήταν ο συνταγματάρ-χης, αργότερα Στρατηγός, Jules-Lewis Lewal. Διευθυντής της υπηρεσίας Ιστορίας-Στατιστικής του Υπουργείου Πολέμου πριν το 1870, κέρδισε την αναγνώριση μετά τον πόλεμο, ως ένας από τους πιο εξωστρεφείς κριτικούς του παλιού στρα-τού και συγγραφέας του πιο εμπεριστατωμένου σχεδίου ανα-διάρθρωσης, του γνωστού La Reforme de l’armee (1871). Αργότερα έγινε ένα από τα ιδρυτικά στελέχη της Σχολής Πο-λέμου (1877- 1880) και Υπουργός Πολέμου (1885). Σε μια σει-ρά βιβλίων που συνέγραψε, και τα οποία παρουσιάστηκαν υπό τον κοινό τίτλο Etudes de guerre (1873-1890), σταδιακά το ενδιαφέρον του μετατοπίσθηκε από θέματα στρατιωτικής

365 Howard, the Franco-Prussian War, 16; Porch, The March to the Marne, 37 – 38.366 Porch, The march to the Marne, 39 – 41.367 Ralston, The Army of the Republic, 87.

195


οργάνωσης και εκπαίδευσης σε θέματα στρατηγικής και διε-ξαγωγής αγώνα του στρατεύματος στο πεδίο της μάχης. Δι-στακτικά, οι Γάλλοι στρατιωτικοί συγγραφείς έπιαναν στα χέ-ρια τους και πάλι το θέμα του μακράν ξεχασμένου επιχειρησι-ακού δόγματος. Οι συγγραφείς ήταν πια εξοπλισμένοι με τα εργαλεία της επιστήμης και της αισιοδοξίας, τα οποία κυριαρ-χούσαν στο χώρο της διανόησης, όπως και με την κλασσική κληρονομιά της στρατιωτικής θεωρίας από την εποχή του Δι-αφωτισμού και μετέπειτα.

Όπως έχει αναγνωρισθεί από τους σύγχρονους ιστορι-κούς, η αισιοδοξία του Lewis ήταν συνδεδεμένη με την απο-φασιστικότητά του να δώσει στο Γαλλικό στρατό ένα αληθινό πνεύμα επαγγελματισμού. Πίστευε ότι η συστηματική και επι-στημονική μελέτη της διεξαγωγής του πολέμου, ήταν το μυ-στικό της επιτυχίας του Γερμανικού εκπαιδευτικού συστήμα-τος και εκεί απέδιδε την υπεροχή του. “Ο πόλεμος σήμερα εί-ναι μια αισιόδοξη επιστήμη”, διακήρυττε στους αναγνώστες του.368 Η στρατιωτική οργάνωση, επέμεινε, ήταν βασισμένη σε έναν αριθμό θετικών αρχών και αξιωμάτων.369 Στο έργο του “Introduction to the Positive Part of Strategy” (1892), ανέ-φερε τον Marmont, ακολουθώντας την παράδοση του δια-φωτισμού, με αποτέλεσμα ο πόλεμος να έχει δυο όψεις: μια υποθετική και ηθική, και μια άλλη θετική και βασισμένη στις αρχές.370 Στη στρατηγική, το τελευταίο, αποτελούσε θεμελιω-δώς τη λογική της επιχειρησιακής τακτικής του Ναπολέοντα και του Jomini.371

Άλλοι στρατιωτικοί συγγραφείς έγραφαν στο ίδιο πνεύ-μα, παρουσιάζοντας την κλασική λογική των επιχειρήσεων στο πλαίσιο των σύγχρονων ανησυχιών και πρακτικών στα πεδία της κινητοποίησης, της μεταφοράς και της ανάπτυξης.

368 Mitchell, Victors and Vanquished, 87369 J. L. Lewal, La Reforme de l’armeei (Paris, 1871), 3.370 Ibid., Introduction a La Partie positive de la strategie (Paris, 1892), 36 – 37.371 Ομοίως 49 – 53.


196

Έτσι έκανε και ο Στρατηγός Jean-Auguste Berthaut, Υπουρ-γός Πολέμου από το 1876 έως το 1877. Ομοίως ο Συνταγμα-τάρχης, αργότερα Στρατηγός, Victor Derrecagaix, λοχαγός στο παλαιό επιτελείο του Υπουργού, και στα μέσα της δεκα-ετίας του 1880, και μετέπειτα Υποδιοικητής της Σχολής Πολέ-μου και ομοίως ο Στρατηγός Edouard Pierron.372 Ο θετικισμός παρόλα αυτά, παρουσιάστηκε πιο αξιοπρόσεκτα στα έργα του Στρατηγού Theodore Jung, οποίος σίγουρα αξίζει μια ξε-χωριστή μελέτη. Το έργο του “War and Society” (1889) είναι ένας μοναδικός κατάλογος θετικής σκέψης και μια εκπληκτι-κή μαρτυρία στις εκτεταμένες φιλοσοφικές και επιστημονικές ενασχολήσεις του συγγραφέα. Κάνει αναφορά σε κάθε εξέ-χον όνομα στην ευρωπαϊκή επιστήμη για να υποστηρίξει την κύρια θέση του:373 ότι δηλαδή η μελέτη του πολέμου είναι μέ-ρος της αναπτυσσόμενης επιστήμης της κοινωνίας, η οποία παίρνει τα παραδείγματά της από παλιότερες και ήδη εδραι-ωμένες επιστήμες των θετικών επιστημών. Όπως τα μαθημα-τικά, τη φυσική και τη βιολογία, ψάχνει για ενιαία πρότυπα αί-τιου και αποτελέσματος και τα διαμορφώνει σε απλούς, ανα-γκαίους και παγκόσμιας ισχύος νόμους.374

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1880, κάτι καινούργιο ανέκυψε. Μέχρι το 1892, στο The Positive part of Strategy, ο Lewal τοποθέτησε τον Clausewitz ανάμεσα στις μέχρι τότε

372 J.A. Berthau, Principles de strategie, etude sur la conduite des armies (Paris, 1881); V.D. Derrecagaux, La Guerre moderne (Paris, 1885; trans, as Modern War, Washington, DC, 1888); Edouard Pierron, Strategie et grande tactique, d’apres l’experience des dernieres guerres (Paris, 1887).373 Οι προπομποί της κοινωνικής επιστήμης – Bacon, Herder, Diderot, Condorcet, Comre, Blainville, Spencer, και Buckle – ακολουθούνται στη Γαλλία από τους Coste, Littre, Taine, Laugel, Fouillee, Laffitte, Bourdeau, Moroeau, και Binet, στην Αγγλία από τους Bagehot, Bain, Huxley, Flint etc.; και στην Γερμανία από τους Hartmann, Lotze, Moleschott, Virchow, Wundt, Heckel, Buchner, Helmholtz, και άλλους; Theodore Jung , La Guerre et la societe (Paris, 1889), 1- 3, 84. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον διάσημο Dr. Charcot, δάσκαλο του Freud. Δες επίσης E. Guillon, Nos ecrivains militaries (2 vols; Paris, 1898), 382 – 388.374 Jung, La Guerre et la societe, ειδ. 1, 5, 119, 122. Δες επίσης Strategie, tactique et politique (Paris, 1890)

197


αποδεκτές αυθεντίες – de Saxe, Guibert, Archduke Charles, Jomini, Marmont και Rustow. Μέχρι το 1895 επεξηγούσε τον ρόλο της δύναμης της θέλησης στον πόλεμο και πρότεινε ότι “θα φαινόταν υπερβολικό να διαφωνήσει κανείς με τον Jomi-ni, στο ότι από την εποχή του Ναπολέοντα, η στρατηγική ήταν προκαθορισμένη και ανίκανη για περαιτέρω βελτίωση”.375 Ο Derrecagaix άλλαζε ακόμα πιο δυναμικά και αποφασιστικά. Ήδη από το 1885 παρουσίαζε την αντίληψη του Clausewitz για τον πόλεμο και αναφερόταν στους der Goltz και Blume. Όμως μέχρι τo 1901 είχε αλλάξει ολοκληρωτικά.376 O Pierron, στη νέα μετάφραση του βιβλίου του Clausewitz “On War”, έγραψε την εισαγωγή. Νέες επιρροές εμφανίστηκαν και μια νέα, σθεναρή ομάδα διανοούμενων ακτιβιστών σχηματιζό-ταν για να αναλάβει την ηγεσία.

Αυτό πήρε αρκετό χρονικό διάστημα, πριν οι Γάλλοι κά-νουν κτήμα τους οποιαδήποτε ιδέα από τη Γερμανική στρα-τιωτική θεωρία. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, μετά την ήττα τους και καθ΄ όλη τη δεκαετία του 1870, απέδωσαν τη Γερμανική υπεροχή και επιτυχία - και όχι χωρίς καλό λόγο - σχεδόν αποκλειστικά σε οργανωτικούς και θεσμικούς όρους. Όσον αναφορά στη διοίκηση, απέδωσαν τη Γερμανική επαγ-γελματικότητα και πείρα, στο θρυλικό Πρωσικό Επιτελείο, την εξονυχιστική διαδικασία επιλογής νεοσύλλεκτων, τη μεθοδικό-τητα και την εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου σε σχε-δόν απάνθρωπο βαθμό και τον συντονισμό και λειτουργία με αυτοματοποιημένη τεχνική τελειότητα. Επιστέγασμα σε όλα αυτά ήταν η φιγούρα του Moltke, ο οποίος αντιμετωπιζόταν από τους Γάλλους όχι ως μεγάλος στρατηγός, αλλά ως ο τε-χνοκρατικός και αριστοκρατικός αρχηγός μιας γραφειοκρα-τικής μηχανής.377 Μόνο σταδιακά πιο εκτενής μελέτη παρείχε

375 Lewal, Strategie de combat, (Paris, 1895), 6376 Derrecagaix, Modern War, 25 – 27; Pierron, La Strategie et la tactique allemande au debut du XXe siecle (Paris, 1900).377 Χαρακτηριστικός είναι o επικήδειος του Lewal, Le Marechal de Moltke, organisateur et stratege (Paris, 1891); E. Carrias, La Pensee militaire Francaise (Paris,


198

εσωτερική γνώση και ενόραση. Μετά το 1871, τα Γερμανικά κέρδισαν τη θέση της μοναδικής υποχρεωτικά διδασκόμενης γλώσσας στις σχολές δοκίμων και στη Σχολή Πολέμου. Το πε-ριοδικό Revue militaire de l’etranger (από το 1901 μετονομα-σμένο σε Revue militaire des armees etrangeres), το οποίο ενημέρωνε τους Γάλλους αξιωματικούς με μεταφράσεις ξέ-νων στρατιωτικών κειμένων, επικέντρωσε τις προσπάθειές του στη Γερμανία. Παρόλα αυτά, η πιο αποφασιστική αλ-λαγή προς αυτήν την κατεύθυνση συνέβη μόλις τη δεκαετία του 1880. Ο Moltke παρέμεινε ο γνωστός σιωπηλός εαυτός του και λιγότερο δημοφιλής από ποτέ.378 Αλλά, με την εμφά-νιση των έργων του Blume “Strategie” (1882; μεταφρ. 1884), του Hohenlohe “Letters on Strategy” (1887; μεταφρ. 1887) και πάνω από όλα του von der Goltz “The Nation in Arms” (1883; μεταφρ. 1884), η Γερμανική αντίληψη περί του πολέμου και η διεξαγωγή του, αποκαλύφθηκαν στο ευρύ κοινό για πρώτη φορά με τέτοια διαφάνεια και συνοχή. Από αυτά τα βιβλία οι Γάλλοι έμαθαν ότι ο Γερμανικός στρατός βάσιζε την παράδο-σή του σε ένα μεγάλο δάσκαλο της στρατηγικής επιστήμης, τον Clausewitz. Το έργο του “On War” μεταφράστηκε στα Γαλλικά, τα έτη 1886 – 1887.379 Οι Γερμανοί στρατιωτικοί συγ-γραφείς κατέληξαν να συζητούνται μέσα στα γαλλικά σπίτια. Οι μεταφράσεις κειμένων άνθισαν. Η λεγόμενη “ανακάλυψη των Γάλλων του Clausewitz και του Ναπολέοντα” ήταν γεγο-νός.380

1960), 281378 See the citations from Bonnal, Gilbert and Foch in Witlod Zaniewicki, ‘L’Impact de 1870 sur la pensee militaire francaise’, Revue de Defense Nationale, 26 (1970), 33 – 41. 379 Clausewitz, Theorie de la grande guerre (3 vols.; Paris, 1886-7. 380 ‘The French discovery of Clausewitz and Napoleon’ του Irvine. Αν και συχνά διδακτική, είναι η μόνη ακριβής μελέτη. Βλ. 152-7. Είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι, στο Victors and Vanquished του Mitchell, του οποίου το κύριο θέμα είναι η Γερμανική επίδραση στον Γαλλικό Στρατό, ούτε καν αναφέρεται η επίδραση των Γερμανικών στρατιωτικών ιδεών.

199


Το 1884, ο Lucien Cardot, ταγματάρχης στην υπηρεσία πληροφοριών του Γαλλικού Γενικού Επιτελείου, ανακάλυψε τον Clausewitz, και ένα χρόνο αργότερα παρέδωσε τρεις εκ-πληκτικές διαλέξεις στη Σχολή Πολέμου σχετικά με την Πρω-σική στρατιωτική σκέψη381. Το 1887, ακολουθώντας τη μετά-φραση στα Γαλλικά του έργου του Clausewitz “On War”, μια εκτεταμένη περίληψη του έργου δημοσιεύθηκε στο περιοδι-κό La Nouvelle Revue, από τον καλύτερο εκείνη την εποχή στρατιωτικό σχολιαστή, τον Λοχαγό Georges Gilbert (1851 – 1901). Ο συγγραφέας ήταν ένας αξιωματικός του πυροβο-λικού, ο οποίος διακρίθηκε στο πρώτο έτος λειτουργίας της Σχολής Πολέμου, την περίοδο 1876 – 1877. Ήταν υπο την αι-γίδα του Στρατηγού Miribel, του πιο διορατικού, στρατηγικά, μυαλού του Γαλλικού στρατού, αλλά αναγκάστηκε να παραι-τηθεί από τις ενεργές τάξεις του στρατού το 1877 λόγω σοβα-ρών προβλημάτων υγείας.382 Τα σχόλιά του ήταν τόσο διορα-τικά όσο και εξαίσια.

O Clausewitz, εξήγησε ο Gilbert, είχε εκφράσει το πνεύ-μα της Ναπολεόντειας εχθροπραξίας και είχε εμπνεύσει τον Moltke. Το έργο του για να γίνει κατανοητό πρέπει να αναλυ-θεί έχοντας υπόψη τη μεταλλαγή του πολέμου, η οποία έλα-βε χώρα μεταξύ του 18ου και 19ου αιώνα. Οι εχθροπραξίες του 18ου αιώνα, χαρακτηρίστηκαν από την απολυταρχία και τις πολιτικές παρεμβολές, πού ήταν αναποφάσιστες και κυριαρ-χούνταν από πολιορκίες, ελιγμούς και οικονομικά ζητήματα. Αντίθετα, οι μαζικοί στρατοί, τους οποίους εισήγαγε η Επανά-σταση και οι οποίοι είχαν αυξημένο το αίσθημα του πατριω-τισμού, έδωσαν τη δυνατότητα στον Ναπολέοντα να πετύχει αποφασιστικά αποτελέσματα ενάντια στο σύνολο της Ευρώ-πης. Μετά την ήττα της Πρωσίας στο Scharnhorst, ο Clause-

381 H. Camon, Clausewitz (Paris, 1911) 1;J Dany, ‘La Litterature militaire d’aujourd’hui’,La Revue de Paris (Mar – Apr 1912), 612; Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 154 – 157.382 Βλ., Charles Malo’s preface to Georges Gilbert’s posthumous Guerre sud-africaine (Paris, 1902), ix-xix; Juliette Adam, Le Capitaine Georges Gilbert (Paris, 1924).


200

witz έλαβε μέρος στη δημιουργία του Πρωσικού συστήματος των εφεδρειών, το οποίο έκανε την διαφορά και έδωσε τη νίκη στη Sadowa και στο Sedan. Επίσης, αυτός είχε απορρίψει την παλιά και στρεβλωμένη θεωρία περί πολέμου, η οποία επικε-ντρωνόταν κυρίως με γεωγραφικά και γεωμετρικά θέματα. Οι φιλοσοφικές του αντιλήψεις, είπε ο Gilbert, αποκάλυψαν στο ευρύ κοινό την άμεση σχέση του πολέμου με την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτική.383 Η θεωρία του Clausewitz περί πολέμου αποτελείται από την αμείλικτη υποταγή των πάντων σε ένα σκοπό: την καταστροφή του κυρίως εχθρικού στρα-τού, την Ναπολεόντεια μάχη, ακολουθούμενη από μία αμείλι-κτη καταδίωξη. Σύμφωνα με τον Clausewitz, κάποιος για να πετύχει πρέπει να πολεμά με όλη τη δύναμη που έχει στη διά-θεσή του και να κτυπά γρήγορα χωρίς χαλάρωση, ενώ πα-ράλληλα να λύνει όλα τα προβλήματα διοικητικής μέριμνας από τον περιβάλλοντα χώρο.384 Αυτή, έγραψε ο Gilbert, ήταν τόσο απλή και ειλικρινής αντίληψη περί πολέμου, αν και ήταν λίγο υπερβολική στην αντίδραση εναντίον της γεωμετρίας, και τόσο ευθεία, που κατέληγε να μην δείχνει τη δέουσα ση-μασία στις γραμμές λειτουργίας.385 Εδώ εμφανίστηκαν ήδη τα στοιχεία της Γαλλικής ανακάλυψης του Clausewitz και του Napoleon, μια ανακάλυψη, που σύντομα απέκτησε σημαντι-κή ορμή. Οι Γάλλοι αναγνώρισαν ότι οι Γερμανοί κατείχαν μια πολύ ξεκάθαρη αντίληψη του πολέμου, πολύ άμεση και επι-θετική σε χαρακτήρα. Οι Γερμανικές νίκες και οι Γαλλικές ήττες του 1870-1 αποδόθηκαν κυρίως σε αυτή την αντίληψη περί πολέμου. Παρόλα αυτά, παρατηρήθηκε ότι αυτή η αντίληψη περί πολέμου είχε αναπτυχθεί και στην Πρωσία μετά το 1806, στην περίοδο της μεγάλης καταστροφής της, σε αντιγραφή των Γαλλικών Επαναστατικών καινοτομιών, και της Ναπολε-όντειας στρατηγικής. Έτσι φαινόταν ότι η Γαλλία είχε ηττηθεί

383 Georges Gilbert, ‘Etude sur Clausewitz;, La Nouvelle Revue, (47), 1 and 15 Aug 1887, 540-6; reprinted in id. Essais de critique militaire (2nd edn. Paris, 1890)384 Ibid. 547-55.385 Ibid, 548, 558. See also Carrias, La Pensee militaire francaise, 280-1.

201


από τη χρήση των ίδιων της των μεθόδων, τις οποίες η ίδια αγνόησε μετά το 1815. Γι αυτό και η μετέπειτα ανάπτυξη της Ναπολεόντειας Αναγέννησης, της οποίας η ένταση δεν επα-νεμφανίστηκε είτε πριν είτε μετά αυτής. Αυτό με τη σειρά του ακολουθήθηκε γρήγορα από την αντίληψη ότι στην πραγμα-τικότητα η άποψη του Clausewitz ήταν στην πραγματικότη-τα ένα απλό, αν όχι πρωτόγονο, μοντέλο της Ναπολεόντει-ας στρατηγικής. Έτσι αν και βρήκαν τη γερμανική αντίληψη περί πολέμου ως μια εκπληκτική και με έντονη αποκάλυψη, οι Γάλλοι μπορούσαν αν μη τι άλλο να επανακτήσουν ένα μέ-ρος από την ανεξάρτητη ταυτότητά τους και τον εθνικό εγω-ισμό τους.

Ο λόγος για την έλξη που ένιωθαν οι Γάλλοι προς την Πρωσική αντίληψη του πολέμου είναι εμφανής. Εκεί υπήρχε ένα καθαρό και εντυπωσιακό δόγμα, που αντίστοιχό του δεν υπήρχε από τη δική τους πλευρά, και βασιζόταν σε δυο εξέ-χοντα στρατιωτικά μοντέλα του αιώνα, - των Ναπολεόντειων εχθροπραξιών και των Πρωσικών εκστρατειών του 1866 και 1870. Προσέφερε στους Γάλλους μια νέα και αναζωογονη-τική αίσθηση κατεύθυνσης και έδειχνε να ξαναδίνει ζωή στις καλύτερές τους παραδόσεις. Απαιτούσε προσόντα όπως η καινοτομία και η επιθετικότητα, τα οποία οι Γάλλοι, ανέκαθεν τα αντιμετώπιζαν ως περίεργα εθνικά προσόντα. Η απάντη-ση τους ήταν δυσβάσταχτη.

Το κέντρο του νέου κινήματος ήταν, όχι με μεγάλη έκ-πληξη, η Σχολή Πολέμου. Υπήρχε τώρα μια νέα ενδιαφέρου-σα θεωρία για να διδαχθεί. Ο καθηγητής τακτικής του πεζι-κού από το 1882, ταγματάρχης, αργότερα Αντισυνταγματάρ-χης, Maillard, προώθησε το νέο δόγμα. ‘Η καταστροφή του εχθρού είναι ο στόχος, η επιθετικότητα είναι το μέσον’, ανέφε-ρε στο έργο του “Elements of War” (1891), το οποίο εκδόθη-κε με την αποχώρηση του από τη Σχολή.386 Το βιβλίο προσέφε-

386 Elements de la guerre (Παρίσι, 1891),p.v.του L. Maillard. Το κείμενο των διαλέξεων υπάρχει στη βιβλιοθήκη της Σχολής Πολέμου. Bλ. επίσης ‘La Litterature militaire’ 614, του Dany, και La Pensee militaire francaise, 278-9 του Carrias.


202

ρε μια σε βάθος ανάλυση των Ναπολεόντειων ελιγμών. Τόνι-ζε την καθαρή αποφασιστικότητα του Ναπολέοντα, ως απο-φασιστικό σημείο υπεροχής, τη γραμμή προέλασης, τις προ-σεγμένα συντονισμένες πορείες προς τη μάχη, και την ταχεία συγκέντρωση όλων των δυνάμεων για την καταστροφή του εχθρού.387 Αναλύοντας τα στοιχεία της επιχειρησιακής οργά-νωσης του Ναπολέοντα, ο Maillard έδειξε πως κάθε φάλαγ-γα, και το στράτευμα ως σύνολο, καλυπτόταν από μια δύνα-μη εμπροσθοφυλακής, η οποία του διασφάλιζε την ελευθε-ρία των κινήσεων προς όλες τις κατευθύνσεις. Ο Moltke συ-χνά αναφέρονταν αλλά μόνο για την πειθαρχία του σπου-δαίου Κορσικανού. Στην ενδιαφέρουσα σύγκριση μεταξύ της Jena και του Sedan, ο Georges Gilbert, φίλος του Maillard, έδειξε πως ο νικητής του 1870 το μόνο που έκανε στην πραγ-ματικότητα ήταν να εφαρμόσει το στρατηγικό σχέδιο που έφε-ρε τη νίκη το 1806.388 Για τους Γάλλους, οι Πρώσοι έγιναν ου-σιαστικά, το όχημα που τους οδήγησε πάλι πίσω στον Ναπο-λέοντα.

Ο Maillard έφυγε από τη Σχολή Πολέμου το 1890 (πέθανε με το βαθμό του Στρατηγού το 1901), αλλά στη Σχολή οι φίλοι και συνάδελφοί του προωθούσαν τις ίδιες ιδέες. Ο πιο διακε-κριμένος από αυτούς ήταν ο Henri Bonnal, ο οποίος κυριάρ-χησε στη Σχολή και στη Γαλλική στρατηγική σκέψη για δυο δε-καετίες. Τοποθετήθηκε στη Σχολή Πολέμου ως ταγματάρχης, το 1885, και έγινε καθηγητής στρατιωτικής ιστορίας, στρα-τηγικής και εφαρμοσμένης τακτικής (1892-6), και στα πρώ-τα χρόνια του 20ου αιώνα, ο Στρατηγός – Διοικητής της Σχο-λής. Ο Bonnal ήταν ένας αξιόλογος στρατηγικός ιστορικός και αναλυτής. Οι διαλέξεις του στη Σχολή Πολέμου, τη δεκαε-τία του 1890, έγιναν τελικά μια σειρά από στρατηγικά κείμενα υψηλής σπουδαιότητας: Sadowa (1901), De Rosbach a Ulm

387 Maillard, Elements de la guerre, pp. x-xv, 3.388 Georges Gilbert, ‘Septembre et octobre 1806 – juillet et aout 1870’, in Critique militaire, 59-378; Irvine ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 158.

203


(1903), La Manouevre d’Iena 1806 (1904), La Manouevre de Landshut 1808 – 1809 (1905), La Manouevre de Vilna 1811 – 1812 (1905), και La Manouevre de Saint – Privat (3 τόμοι, 1904-1912). Βασισμένα σε εξονυχιστική έρευνα των Γαλλικών αρχείων, οι μελέτες αυτές τον κατέστησαν την απόλυτη φι-γούρα και αυθεντία στη Ναπολεόντεια και Πρωσική στρατη-γική.

Η έκρηξη της έρευνας γύρω από τον Ναπολέοντα στη Γαλ-λία, από το τέλος της δεκαετίας του 1880, έθεσε τις βάσεις και τις δομές για τη Ναπολεόντεια στρατηγική. Η πρωτοποριακή εργασία του Pierron “How Was Napoleon’s Military Genius Formed?” (1889) αντιστάθηκε στην κλασική μελέτη του ταγ-ματάρχη Colin “The Military Education of Napoleon” (1900) στην εξερεύνηση των πρώτων επιχειρησιακών σχεδίων του Ναπολέοντα.389 Την ίδια στιγμή οι εκστρατείες του και το σύ-στημα των επιχειρήσεών του διαμελίστηκε από τους Bonnal, Camon, και Grouard. Όπως ο Maillard, έτσι και ο Bonnal έδω-σε έμφαση στην ευκαμψία των σχηματισμών του αυτοκράτο-ρα, κατά την εκτέλεση των επιχειρήσεων, το ονομαζόμενο και battalion carre, περικυκλωμένο όπως συνηθιζόταν από την εμπροσθοφυλακή και την οπισθοφυλακή και έτοιμο να γυρί-σει και να επιτεθεί προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Περισσό-τερο από οποιονδήποτε άλλο πριν απ’ αυτόν, έφερε στην επι-φάνεια τα φανταστικά προσόντα που συνέθεταν την ιδιοφυΐα του Ναπολέοντα, την αρετή της εξαπάτησης, των προσποιή-σεων και των παραπλανήσεων, την τέχνη του αποπροσανα-τολισμού του εχθρού, τον αιφνιδιασμό και την υποκίνηση των λάθος υπολογισμών από την πλευρά του εχθρού.

Έτσι λοιπόν δεν είναι έκπληξη το γεγονός ότι ο Bonnal και οι φίλοι του βρήκαν την αντίληψη του Clausewitz για τη Να-πολεόντεια στρατηγική, περίεργα ακατέργαστη και σε μερικές περιπτώσεις ανίκανη συνολικά να αντεπεξέλθει. Οι ιστορικοί

389 Edouard Pierron, Comment s’est forme le genie militaire de Napoleon 1er?, (Paris, 1889); Jean Colin, L’Education militaire de Napoleon (Paris, 1900); see also Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’,159.


204

που τείνουν να απορρίψουν αυτόν τον αφορισμό προς τον μεγάλο αυτό φιλόσοφο του πολέμου, ως απλά μια έκφραση του Γαλλικού σωβινισμού και της πληγωμένης εθνικής υπε-ρηφάνειας, έχουν χάσει εδώ το κύριο σημείο. Βλέποντας τη στρατηγική του Ναπολέοντα από την απομακρυσμένη και ητ-τημένη Πρωσία, ο Clausewitz εντυπωσιάστηκε κυρίως από την ασυγκράτητη ενέργεια, το θάρρος και την αποφασιστικό-τητα, που τον διέκρινε. Αντιδρώντας άγρια απέναντι στην πα-λιά “στρατηγική των ελιγμών”, απεικόνισε την Ναπολεόντεια στρατηγική ως ακραία, ευθεία και αφοπλιστικά απλή, που έχασε ένα μεγάλο μέρος από τη λεπτότητά της, σχετικά με τον τομέα της παραπλάνησης και των ελιγμών. O Gilbert, διαι-σθάνθηκε αυτό άμεσα στην κριτική του 1887, ενώ o Bonnal ήταν διορατικός και άμεσος στην εκτίμησή του τόσο στα πλε-ονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα της ερμηνείας του Clause-witz. Παρατήρησε, ότι ενώ ο Ναπολέων κυνηγούσε πάντα την μεγαλοπρεπή μάχη, δεν ήταν ποτέ τόσο ευθύς όσο ο Clause-witz την είχε φανταστεί.390 Η μετάφραση στα Γαλλικά, μεταξύ του 1899 και του 1908, των κύριων ιστοριών του Clausewitz για τις εκστρατείες του 1796, 1799, 1812, 1813, 1814 και 1815 έκαναν τα μειονεκτήματα της ερμηνείας του ακόμη πιο εμφα-νή. Οι Bonnal και Camon έμειναν έκπληκτοι από τη σιγουριά του Clausewitz ότι “ο Napoleon ποτέ δεν υπέπεσε σε στρα-τηγική περικύκλωσης”.391 Και οι δυο αναφέρουν πολλές περι-πτώσεις αυτού, που ονομάζεται manouevre sur les derrieres, ο ελιγμός ενάντια στα μετόπισθεν του εχθρού δηλαδή, ως ένα από τα πιο θεμελιώδη παραδείγματα της Ναπολεόντειας στρατηγικής. Απέτυχαν να καταλάβουν πώς ο Clausewitz θα μπορούσε να ερμηνεύσει τόσο λανθασμένα τις εκστρατείες σε Marengo, Ulm και Jena, για να αναφέρουμε ονομαστικά

390 L. Rousset (ed.), Les Maitres de la guerre Frederik II, Napoleon, Moltke, d’apres des travaux de M. le general Bonnal (Paris, 1899), 226-7; Bonnal, De la methode dans les hautes etudes militaries en Allemagne et en France (Paris, 1902), 10-11.391 Clausewitz, Principles of War (Harrisburg, Pa., 1942), 49.

205


μερικά από τα πιο γνωστά παραδείγματα.392

Έχει δικαίως σημειωθεί, παρόλα αυτά, ότι το πρόβλη-μα του Γαλλικού στρατού δεν ήταν η Ναπολεόντεια στρατη-γική αλλά ο τρόπος με τον οποίο θα πολεμούσαν την επόμε-νη φορά.393 O Bonnal και οι φίλοι του, πατούσαν σε λιγότε-ρο σταθερό έδαφος, όταν έφυγαν από το τομέα της ιστορι-κής ανάλυσης και προχώρησαν σε αυτόν της αξιολόγησης της Πρωσικής στρατηγικής και του καθορισμού του επιχειρη-σιακού δόγματος. Ο Bonnal, είχε να πει αρκετά λογικά, και πολλές φορές εξαίρετα πράγματα, όταν επέκτεινε την κριτική στην αντίληψη του Clausewitz περί της Πρωσικής ερμηνείας του πολέμου στο σύνολό της. Την ίδια στιγμή όμως, η εικόνα του περί της Πρωσικής στρατηγικής ήταν ανοικτή στις ίδιες κατηγορίες υπεραπλούστευσης με τις οποίες ο ίδιος στράφη-κε εναντίον του Clausewitz για την ερμηνεία της Ναπολεόντει-ας στρατηγικής.

Στη διδασκόμενη μελέτη του Sadowa, (χειρόγραφο 1894, σε έκδοση το 1901) ο Bonnal επιχειρηματολόγησε λέγοντας ότι ο Πρωσικός στρατός, ενώ προσομοίαζε τον Ναπολεό-ντειο τρόπο εχθροπραξιών, εντούτοις αντιλαμβανόταν λίγα από τα λεπτά του σημεία, ποντάροντας μόνο στην ταχεία συ-γκέντρωση δυνάμεων για μάχη.394 Αυτό λάμβανε υπόψη τόσο τα δυνατά όσο και τα αδύνατα σημεία:

Το παιχνίδι με τα σπαθιά είναι κατ’ εξοχήν απλό, και από-λυτα αθώο. Οι στρατηγικές και τακτικές φράσεις του συνίστα-νται από λίγες λέξεις που ποτέ δεν ποικίλουν – δηλαδή, η τέχνη του είναι επαναλαμβανόμενη. Αλλά αξιοποιεί καλά τη φτώ-χεια των συνδυασμών του. Είναι η επιμονή του, η ενέργειά του, η προσοχή στη λεπτομέρεια, και η ολότητα της σκέψης

392 Bonnal, Hautes etudes militaries, 10-11; Camon, Clausewitz ; J. Colin, The Transformation of War (London, 1912), 298-300. See also Origins of military thought from the Enlightment to Clausewitz (Oxford, 1989), 206-9.393 Bonnal, Sadowa: A Study (London, 1907), 48.394 Bonnal, Sadowa: A Study (London, 19070, 48.


206

που τον κάνουν έναν τόσο φοβερό αντίπαλο.395

Ακόμα και στην άμυνα, οι Πρώσοι επιτίθενται παντού και πάντοτε. Αυτό τους δίνει ένα ηθικό πλεονέκτημα πάνω σε ένα αδύνατο αντίπαλο, αλλά όταν .... γίνεται ένα στεγανό πρότυ-πο, είναι πολύ επικίνδυνο, και πάνω από όλα αυτό προαπαι-τεί ανώτερο έλεγχο… Μια αχαλίνωτη επίθεση είναι εξαιρετικά επικίνδυνη όταν ο αντίπαλος μπορεί να ελιχθεί και μπορεί να μετρά… με τη βεβαιότητα ότι οι επιτιθέμενοι θα τρέξουν προς το πρώτο δόλωμα που θα δουν.396

Σ’αυτό το σημείο ο Bonnal είδε τις ευκαιρίες της Γαλλικής στρατηγικής: Όφειλε να πάρει μια μορφή εύκαμπτης άμυνας με τον πραγματικά Ναπολεόντειο τρόπο, κρατώντας όλες τις δυνάμεις ενωμένες και να λειτουργούν κάτω από την καθο-δήγηση για να υπερνικήσουν τις εχθρικές επιθέσεις. Οι Γάλλοι διοικητές σε όλα τα επίπεδα δεν αναμενόταν να ενεργήσουν αυτόβουλα ή να επιδείξουν τον ίδιο βαθμό ανεξαρτησίας, ο οποίος είχε γίνει απαραίτητος για τους Πρώσους λόγω της μεγάλης διασποράς με την οποία επιχειρούσαν οι δυνάμεις τους. Σύμφωνα με τον Bonnal, οι Πρώσοι έκαναν σημαντικά σφάλματα όταν διαχώρισαν τις δυνάμεις τους το 1866, και η χαλαρή μέθοδος ελέγχου τους, βάδιζε στα όρια της αποτελε-σματικής αποδοχής του κεντρικού πολεμικού σχεδιασμού.397 Ένας δραστήριος - εύρωστος Γαλλικός στρατός, επιχειρώ-ντας γρήγορα και με μια καλά υπολογισμένη και προσεκτικά ελεγχόμενη στρατηγική, δεν θα άφηνε τίποτα ατιμώρητο.

Έτσι στη δεκαετία του 1890, τουλάχιστον με μερική πα-ράλειψη των νέων συνθηκών λόγω της εποχής των μαζικών

395 Ibid. 49.396 Ibid. 243-4.397 Ibid. 52-3, 243. Ο Foch επανελάμβανε αυτές τις ιδέες στις διαλέξεις του στη Σχολή Επιτελών. De la conduite de la guerre (2η έκδ. Παρίσι, 1909). Βλ. επίσης His own Words on many Things εκδ. Raymond Recouly (Λονδίνο, 1929),130 του Στρατάρχη Foch. Ο Colin αποτελούσε εξαίρεση με το να υπογραμμίζει τις αλλαγές στο οδικό δίκτυο από την εποχή του Ναπολέοντα, που ελήφθησαν υπόψη στη Στρατηγική του Moltke: the Transformation of War, 304-6

207


στρατών και των σιδηροδρόμων, ο Γαλλικός στρατός έφερε στο προσκήνιο την πιο συμπυκνωμένη, Ναπολεόντεια τάξη στη μάχη, υποθετικά κατέχοντας ανώτερες αρετές συνοχής και κεντρικού ελέγχου. Μερικοί αναλυτές θεώρησαν την άπο-ψη αυτή εξωφρενική. Ο Caemmerer δεν μπορούσε να πιστέ-ψει το σχέδιο του Lewal να αναπτύξει και να κάνει ελιγμούς σε πυκνή τάξη με ένα στρατό της τάξεως των 250.000 ανδρών, τον οποίο σκόπευε να συμπιέσει σε ένα μέτωπο μόλις 16 μιλί-ων. Στο σύνολο των τεσσάρων στρατιών του Γαλλικού στρα-τού, περίπου 1.000.000 ανδρών, ο Lewal χρησιμοποίησε μό-λις 68 μίλια για να τον αναπτύξει.398 Σε ένα πιο πρακτικό επίπε-δο, παρόλα αυτά, ο Γαλλικός σχεδιασμός και το επιχειρησια-κό δόγμα επίσης άλλαζαν σε συμφωνία με τις νέες στρατιω-τικές ιδέες.

Τα Γαλλικά σχέδια πολέμου, που αναπτύχθηκαν μεταξύ 1875 και 1886, (Σχέδια 1-7) είχαν αμυντικό χαρακτήρα. Ο Γαλ-λικός στρατός ήταν ανεπτυγμένος στα Γερμανικά σύνορα, και η γραμμή συγκέντρωσής του είχε προωθηθεί μπροστά από τα μετόπισθεν, αφού ο Γαλλικός σιδηρόδρομος και τα έργα οχύρωσης μεγάλωναν και ο φόβος μιας πρόωρης Γερ-μανικής επίθεσης μειωνόταν.399 Μετά το 1886 παρόλα αυτά, η κρίση στα Ανατολικά υπέδειξε την πιθανότητα συνεργασί-ας με τη Ρωσία. Έτσι λοιπόν τα Σχέδια 8 και 9 (1887 και 1888), ενώ άλλαξαν ελαφρά το σχέδιο ανάπτυξης, υιοθέτησαν επι-θετική στάση.400 Την ίδια χρονική στιγμή, η Γαλλική ανακάλυ-ψη του Clausewitz και του Ναπολέοντα άλλαζε τις συμπερι-φορές σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Υπηρετώντας την περίοδο 1890-1 στο 3ο Γραφείο (Επιχειρήσεις) του επιτελείου του στρα-τηγού Miribel, ο λοχαγός Ferdinand Foch, έμεινε στην ιστο-

398 Lewal, Strategie de marche (Paris, 1893); id. Strategie de combat (2 vols., Paris, 1895-6); Caemmerer, Strategical Science, 230-8.399 Marchand, Plans de concentration, 13-72; Etat-Major de l’ Armee, Les Armees francaises dans la grande guerre (Paris, 1936), i, 3-12.400 Marchand, 73-91; Etat-Major, Les Armees francaises dans la grande guerre (Paris, 1936), 12-18.


208

ρία ως ο αξιωματικός με την αμυντική νοοτροπία και τη μεγά-λη εμπιστοσύνη στις δυνατότητες που προσέφερε η διαμόρ-φωση του γαλλικού εδάφους.401 Αλλά γενιές και ιδέες άλλα-ζαν γοργά. Ο ταγματάρχης Grouard ήταν τυπικός και απο-κήρυξε την εξάρτηση σε οχυρωμένα μέρη, στο παρελθόν, και το παρόν και το χαρακτήρισε ως “το μεγαλύτερο στρατιωτικό λάθος της εποχής μας”. Αναλύοντας τον πόλεμο του 1870-1, τόνιζε ότι αντί να καθηλώσει τον εαυτό του και τα στρατεύμα-τα του στο Metz, ο Bazaine θα έπρεπε να έχει υποχωρήσει βα-θειά στο εσωτερικό της χώρας και να αναγκάσει τους Πρώ-σους να ακολουθήσουν και να διασπαστούν. Τα κυρίαρχα δόγματα, προειδοποίησε ο Grouard, ήταν ικανά για αντίστοι-χη καταστροφή. Τα δόγματα αυτά προωθούσαν την κατα-σκευή οχυρών ως στρατηγικών σημείων για τους στρατούς στο πεδίο της μάχης. Ενώ ο Grouard διατήρησε τη θέση του ότι οχυρώσεις στο πεδίο της μάχης μπορούν να αποδειχθούν ωφέλιμες σε ένα αριθμητικά κατώτερο στρατό, τόνισε ότι δεν πρέπει ποτέ να κυριαρχήσουν πάνω στη στρατηγική και να γί-νουν ένα υποκατάστατο για την ενεργή και επιθετική συμπε-ριφορά.402

Κατά τη δεκαετία του 1890 (Σχέδια 10-13, 1889-95), ο Γαλ-λικός στρατός κινούταν προς πιο ενεργές μορφές άμυνας - την ονομαζόμενη αμυντικό-επιθετική στρατηγική.403 Αυτή η τάση κορυφώθηκε όταν ανατέθηκε στον Bonnal να συγγρά-ψει το Σχέδιο 14 (1898), οι αρχές της οποίας παρέμειναν και στα επόμενα Σχέδια 15 και 16 (1903 και 1909). Ένας Ναπολε-όντειος κανόνας του στρατεύματος σχετικά με το βάθος εν-δυνάμωσε την παλιά και πιο ρηχή διάταξη, υιοθετημένη από τους Γερμανούς από το 1871. Μια ολόκληρη στρατιά αποτε-

401 Ferdinand Foch, The Memoirs of Marshall Foch (New York, 1931), p, xxxix.402 A. Grouard, La Perte des etats et les champs retranches: replique au general Brialmont (Paris, 1889); id. Faillat- il quitter Metz en 1870? (Paris, 1893); id. Comment quitter Metz en 1870? Avec une note sure le role de la fortification (Paris, 1901).403 Marchand, Plans de concentration, 92-127; Etat-major, Les Armees francaises dans la grande guerre, 1, I, 18-26.

209


λούσε τη λεγόμενη δύναμη καλύψεως/couverture. Η δύναμη αυτή είχε ως πρωταρχικό καθήκον την προστασία της διαδι-κασίας κινητοποίησης. Ένας δυνατός στρατός αναπτυσσό-ταν πίσω από τις τέσσερις στρατιές της πρώτης γραμμής, για να λειτουργήσει ως μια νέα ‘ομάδα ελιγμών’. Η γενική ευκαμ-ψία του όλου συστήματος άμυνας, το καθιστούσε έτοιμο να αντεπιτεθεί προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και στην κατάλλη-λη στιγμή, υπό τη διαταγή του διοικούντος στρατηγού.404

Το επίσημο δόγμα, όπως αυτό καθοριζόταν από τους κανονισμούς του πεδίου της μάχης, ακολούθησε την ίδια πο-ρεία. Οι Κανονισμοί Πεζικού του 1875 αντανακλούσαν την εμπειρία του 1870-1, δηλαδή όταν μια κατά μέτωπο επίθεση συνοδεύονταν από βαριές απώλειες. Οι κανονισμοί τόνιζαν την σημασία της ισχύος πυρός και την προσεκτική χρήση του εδάφους για κάλυψη. Μια μέθοδος διασπασμένης τάξης προτεινόταν για επίθεση. Σύντομα τα μαθήματα του Plevna (1877) επιβεβαίωσαν και ενίσχυσαν αυτά του 1870-1.405 Παρό-λα αυτά, με το στρατό να κερδίζει μερική από την αυτοπεποί-θησή του, και με την έλευση νέων ιδεών, χρειαζόταν φροντίδα ώστε το επιθετικό πνεύμα να μην χαθεί λόγω της μεγαλύτερης ισχύος πυρός. Οι κανονισμοί πεζικού για το πεδίο της μάχης, οι οποίοι εκδόθηκαν το 1884 τόνιζαν ότι “η βασική αρχή μιας αποφασιστικής επίθεσης, είναι να κρατάμε το κεφάλι ψηλά, χωρίς να δίνουμε σημασία στις απώλειες”. Απαιτούσαν ενερ-γητική και σθεναρή προέλαση ακόμα και σε περιπτώσεις πυ-κνών πυρών και ενάντια καλά οργανωμένων αμυντικών θέ-σεων.406 Τελικά, οι εκδόθεντες Κανονισμοί Πεδίου Μάχης, του 1895, εμπνεύστηκαν από τον Bonnal και εξ’ αιτίας τους, δικαί-ως τον χαρακτήρισαν ως το κέντρο όλων των προσπαθειών

404 Les Armees francaises dans la grande guerre, 26-33; Henri Contamine, La Revanche (Paris, 1957), 77-9; Samuel Williamson, The Politics of Grand Strategy: Britain and France Prepare for War, 1904-1914 (Cambridge, Mass., 1969), 117.405 Emile Mayer, Autour de la guerre actuelle (Paris, 1917), 106-7; E. Carrias, La Pensee militaire francaise, 275; Contamine, La Revanche, 44.406 Mayer, Autour de la guerre actuelle (Paris, 1917), 106-7; E.Carrias, La Pensee militaire francaise, p.276


210

για τη Γαλλική στρατιωτική αναγέννηση, η οποία υλοποιήθη-κε στη Σχολή Πολέμου. Φιλοσοφικά, με περηφάνια υποστήρι-ξαν την ενότητα του δόγματος, ενώ παράλληλα αρνιόντου-σαν τα δογματικά συστήματα και τις αρχές. Στρατηγικά, απαί-τησαν τη διάσπαση της θέλησης του εχθρού να αντισταθεί, την αναγκαιότητα των επιθετικών ενεργειών για την επίτευξη αποφασιστικών αποτελεσμάτων, και την ολική απόρριψη της παθητικής άμυνας. Καθόριζαν, ότι ο διοικητής οφείλει να δι-ατηρεί την ελευθερία των κινήσεων, να κρατά τον εχθρό σε απόσταση με μια δυνατή εμπροσθοφυλακή, και να διαλέγει τη σωστή στιγμή ώστε να συγκεντρώνει το σύνολο των δυνά-μεων ταχύτατα για το αποφασιστικό αποτέλεσμα. Ο Clause-witz και ο Ναπολέοντας ήταν οι απόλυτοι κυρίαρχοι.407

Το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1890 σημειώθηκε ως η κορυφή στη δημιουργικότητα και την επιρροή των διανο-ούμενων ακτιβιστών στη Σχολή Πολέμου. Ο συνταγματάρ-χης Hippolyte Langlois, ο καθηγητής πυροβολικού από τα μέσα της δεκαετίας του 1880, και ο διοικών στρατηγός από το 1895 μέχρι το 1902, ήταν ένας από τους κύριους υποστη-ρικτές του ενεργητικού και επιθετικού δόγματoς.408 O ταγμα-τάρχης Cherfils, ο καθηγητής ιππικού, που τόνισε τη χρήση του arme blanche και μιας επίθεσης ιππικού, και ο ταγματάρ-χης Niox, καθηγητής στρατιωτικής γεωγραφίας, ήταν οι κύρι-οι ακτιβιστές στη Σχολή.409 Μάλιστα, η ομάδα των εκπαιδευ-τών της Σχολής Πολέμου, κέρδισε την αναγνώριση της νέας Γαλλικής στρατιωτικής σχολής, γιατί κατείχαν το σύνολο των χαρακτηριστικών που ήταν πιο προσιτά στους κοινωνιολό-γους των πνευματικών κοινοτήτων της εποχής. Τα μέλη είχαν

407 Bonnal, Hautes etudes militaries, 17-20; Carrias, La Pensee militaire francaise, 283-4; Irvine, ;The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 160-1.408 Hippolyte Langlois, L’ Artillerie de campagne en liaison avec les autres armes (2 vols.; Paris, 1892); Dany, ‘La Litterature militaire’, 614-15; Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 160,409 Maxime Cherfills, Cavalerie en campagne (2nd edn.; Paris, 1893); Dany ‘La literature militaire’, 614-5; Irvine, ‘The French Discovery of Clausewitz and Napoleon’, 160.

211


συγκεντρωθεί γύρω από ένα και μοναδικό ίδρυμα. Κήρυσ-σαν ένα σχεδόν ενοποιημένο δόγμα, που ήταν εμποτισμέ-νο με τη φρέσκια, πρωτοποριακή αίσθηση ενθουσιασμού, η οποία είναι αδιαχώριστη από οποιοδήποτε νέο εγχείρημα. Σύντομα θα ανέτρεφαν τη δεύτερη γενιά. O Gilbert, ο φίλος τους και σύμμαχος εκτός στρατού, περήφανα παρουσίασε την ομάδα του καθοδηγητικού ιδρύματος: Maillard, Bonnal, Langlois, Cherfils, και Noix τους οποίους διαδέχθηκαν οι μα-θητές τους: Foch, Leblond, Lanrezac και Ruffey, σχεδόν όλα γνωστά ονόματα από το Μεγάλο Πόλεμο.410

O Foch, εισήλθε στη Σχολή Πολέμου ως σπουδαστής, το 1885, όταν το νέο κύμα στη Γαλλική στρατιωτική σκέψη άρχιζε να αποκτά ορμή και δυναμική. Όχι πριν από το 1882-3, έγρα-ψε αργότερα, ότι ο πόλεμος διδάχθηκε στη Γαλλία σε μια λο-γική και πρακτική βάση.411 Η Σχολή ήταν γι’ αυτόν, με βάση τα λεγόμενά του, μια ‘απόλυτη αποκάλυψη’. Το αξιολογότατο σώμα των εκπαιδευτών, συμπεριλάμβανε τους Cardot, Mail-lard, Millet, Langlois και Cherfils.412 Το 1895 επέστρεψε στη Σχο-λή Πολέμου ως βοηθός καθηγητή στη στρατιωτική ιστορία, στη στρατηγική και στην εφαρμοσμένη τακτική. Ένα χρόνο αργότερα, μετά από μερικές μικρές ατυχίες, δέχθηκε τη θέση του καθηγητή, που προέκυψε από την αποχώρηση του Bon-nal.

Όπως ήδη αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο, όλες οι εκτιμήσεις της εργασίας και της διδασκαλίας του Foch πριν το 1914 είχαν επηρεαστεί από τον κεντρικό ρόλο που θα έπαι-ζε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν, το 1918, προτάθηκε για την ανώτατη διοίκηση των συμμαχικών δυνάμεων στη Γαλ-λία, o Στρατάρχης Foch έγινε μια προσωπικότητα διεθνούς φήμης και το επίκεντρο του κοινού ενδιαφέροντος. Έτσι δικαι-

410 Georges Gilbert, La Guerre sud-africaine, 534. Similarly see H Langlois, Lessons from Two Recent Wars, The Russo-Turkish and South African War (London, 1909), p. vii; Mayer, Autour de la guerre actuelle, 109.411 Foch, The Principles of War (London, 1920; first publ. in French 1903), 2.412 Foch, Memoirs, p. xxxvii.


212

ολογείται και κάπως η διαστρεβλωμένη εικόνα που κυριαρ-χεί στη σχετική βιβλιογραφία. Αναδρομικά, ο Foch είχε ξεφύ-γει κατά πολύ από τη φυσική του θέση στη Γαλλική Σχολή Πο-λέμου. Οι δάσκαλοί του – οι πραγματικοί καινοτόμοι – είχαν όλοι αποσυρθεί πριν τον Μεγάλο Πόλεμο και έτσι παρέμει-ναν στην ιστορία ως ξεχασμένοι καθηγητές πανεπιστημίου. Αν δεν γινόταν ο πόλεμος το 1914 και ο Foch δεν είχε παραι-τηθεί ένα χρόνο αργότερο στην ηλικία των εξήντα τεσσάρων, θα ήταν πολύ πιο κάτω σε κατάταξη και πίσω από τους Bon-nal και Langlois, τόσο σε επιρροή στον τομέα της διανόησης αλλά και της επιχειρησιακής τακτικής.

Ο Foch δεν ήταν ένας εκπληκτικός στρατιωτικός ιστο-ρικός όπως ήταν ο προκάτοχός του. Με το που προτάθη-κε για τη θέση του καθηγητή στη Σχολή Πολέμου, έπρεπε ου-σιαστικά να ξεκινήσει από το μηδέν. “Αυτό που με οδήγησε να ασχοληθώ με το επάγγελμά μου”, ομολόγησε αργότερα, “ήταν το ότι έπρεπε να το διδάξω”.413 Η πορεία των μαθημά-των του πάντως ήταν ήδη προετοιμασμένη γι΄ αυτόν στη Σχο-λή. Πρώτον, είχε διαμορφωθεί από τη Γερμανική στρατιωτι-κή βιβλιογραφία, στην οποία ο von der Goltz κρατούσε τη θέση με τη μεγαλύτερη επιρροή, και με τη σειρά του, οδηγού-σε πίσω στον Clausewitz. Το επηρεασμένο από τους Γερμα-νούς μήνυμα ήταν ότι ο πόλεμος, και συγκεκριμένα ο σύγ-χρονος πόλεμος, ήταν μια συνεχής διαμάχη μεταξύ ζωής και θανάτου ανάμεσα στα εξοπλισμένα έθνη, που θα τερματιζό-ταν μόνο με τη συντριβή της θέλησης του εχθρού για αντί-σταση. Η αποφασιστική μάχη, με στόχο την καταστροφή των εχθρικών στρατευμάτων, ήταν ο μόνος νομιμοποιημένος τρόπος και η επιθετική συμπεριφορά η μόνη νομιμοποιημένη σειρά πράξεων. Δεύτερον, στον επιχειρησιακό τομέα, ο Foch κληρονόμησε τις νέο-Ναπολεόντειες διδαχές των Maillard και Bonnal. Αυτές έδωσαν έμφαση στην ελευθερία των επιχειρή-σεων όπως και των ελιγμών, διασφαλισμένη από μια ισχυ-ρή εμπροσθοφυλακή αναγνωρίσεως – την φημισμένη surete 413 C. Bugnet (ed.), Foch talks (London, 1929), 69

213


– και οδηγώντας σε ταχεία συγκέντρωση δυνάμεων για το αποφασιστικό κτύπημα. Το έργο του Foch, Des principles de la guerre (1903), αποτελούμενο από διαλέξεις του στη Σχο-λή Πολέμου, ανέμειξε αυτά τα θέματα με παραδείγματα από τους Πολέμους του Ναπολέοντα και τους Πολέμους της Γερ-μανικής Ενοποίησης. Τίποτα μέχρι εδώ δεν ήταν καινούργιο. Και το περιεχόμενο και η μορφή του βιβλίου ήταν «χαλαρή». Πουθενά δεν μπόρεσε να προσεγγίσει την εκπαιδευτική δύνα-μη και λεπτότητα της παράθεσης, τα οποία χαρακτήριζαν το έργο μερικών παλαιότερων συνεργατών του Foch.

Αλλά πάλι, η κύρια δύναμη του Foch ήταν αλλού. Είχε παρατηρηθεί από καιρό ότι πάνω από όλα ήταν ένας άν-θρωπος με χαρακτήρα. “Είμαι σίγουρος”, έγραψε μετά από χρόνια ο Keynes, “ότι το μυαλό του Foch και ο χαρακτήρας του είναι εξαιρετικής απλότητας – μιας σχεδόν μεσαιωνικής απλότητας. Είναι ειλικρινής, ατρόμητος και επίμονος”.414 Ήταν η ενδότερη δύναμή του, η ανεξάντλητη ενέργειά του, η αφο-σίωση, η ακεραιότητα και ο ευγενικός του τρόπος, που τον έκαναν πηγή έμπνευσης, τόσο πριν όσο και μετά το 1914. Όπως το έθεσε ο Lidell Hart, ήταν ένας άνθρωπος με βα-θιά πίστη: ‘έπειθε γιατί ήταν και ο ίδιος παθιασμένα πεπεισμέ-νος’.415 Όταν δίδασκε, ήταν οι υπέροχες έννοιες και φράσεις και η εξύψωση των ηθικών δυνάμεων και η δύναμη της θέλη-σης που τον προσέλκυαν περισσότερο. Αυτά ήταν επίσης τα στοιχεία τα οποία είχαν τη μεγαλύτερη απήχηση στον ίδιο και στην εργασία του Clausewitz. Ένας πιστός καθολικός, απάγ-γειλε τον de Maistre: “Μια μάχη χαμένη είναι μια μάχη που κά-ποιος νομίζει ότι έχει χάσει, γιατί μια μάχη δεν μπορεί να χαθεί

414 J. M. Keynes, Two Memoirs (London, 1949), 15; quoted in W.J. Fossati, ‘Educational Influences in the Career of marshal Ferdinand Foch of France’ (unpub. doc. diss., university of Kansas, 1976), 70.415 Lidell Hart, Foch, 458 et passim. Lidell Hart was the first to strip off the hagiographic mystique surrounding Foch. But, as history, his book is marred by didactic rhetoric and by Lidell Hart’s tendency to confuse past occurrences with his own intellectual battles in the 1920’s and 1930’s.


214

φυσικά”.416 Ένας αυτόπτης μάρτυρας της εποχής αναφέρει ότι τα ήρεμα μαθήματά του εντυπωσίαζαν τους σπουδαστές του αλλά δεν ήταν πάντα ξεκάθαρα σε αυτούς.417 Μια μυστι-κή αναφορά, συνταγμένη από τη αστυνομία πριν από την πρόταση για διορισμό του Foch ως διοικητή της Σχολής Πο-λέμου το 1908, υποστήριζε, ότι ως εκπαιδευτής “κατά τη διάρ-κεια της διδασκαλίας του στη Σχολή Πολέμου, δίδασκε μετα-φυσική – και μεταφυσική τόσο δυσνόητα που έκανε ηλίθιους ένα σημαντικό μέρος των μαθητών του”. 418

Παρόλα αυτά, όταν ο Foch αναγκάστηκε να εγκαταλεί-ψει τη Σχολή Πολέμου το 1901, ήταν για διαφορετικούς λό-γους. Ενώ το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1890 σηματο-δότησε την κορύφωση στη δραστηριότητα της νέας Γαλλικής στρατιωτικής σχολής, ο εικοστός αιώνας επέφερε την αφύ-πνιση σκοτεινών κρίσεων. Ενώ ο στρατός ως σύνολο διαλυ-όταν ως αποτέλεσμα της υπόθεσης Dreyfus, οι διδαχές της νέας σχολής αμφισβητήθηκαν ακολουθώντας τις εμπειρίες στη βόρεια Αφρική και τη Μαντζουρία. Αυτοί βρισκόταν κάτω από βαθιά πυρά και από πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΩΤΕΡΟΤΗΤΑ, ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΙΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ELAN VITAL

Η επαγγελματική διαμάχη για το πιθανό αποτέλεσμα του τυφεκίου με γεμιστήρα, της άκαπνης πυρίτιδας, του οπλοπο-λυβόλου και του πυροβόλου, εντάθηκε στη δεκαετία του 1890, καλλιεργώντας την αντιπαράθεση που περικύκλωνε το εντυ-πωσιακό έργο του Bloch (1898). Για παράδειγμα, σε μια σειρά άρθρων γραμμένα μεταξύ του 1888 και 1891, ο λοχαγός, αρ-γότερα ταγματάρχης, Emile Mayer, φίλος του Foch από την

416 Foch, Principles of War, 286417 George Aston, The Biography of the Late Marshall Foch (London, 1929), 73.418 Quoted in Lidell Hart, Foch, 42-3

215


Πολυτεχνική σχολή, τόνισε ότι η ανάπτυξη της ισχύος πυρός θα καταστήσει τον πόλεμο δυσκίνητο και θα ωφελήσει την άμυνα.419 Οι ανησυχίες αυτές υποχώρησαν, παρόλα αυτά, έξω από τον περίγυρο της Σχολής. Εκεί στα τέλη του 1890, απεδείκνυε μαθηματικά ότι η πολυσυζητημένη ανάπτυξη στον τομέα των όπλων, ήταν στην πραγματικότητα θετική προς το επιθετικό δόγμα.420 Ο Mayer παραπονέθηκε αργότερα, ότι με τις νέες ιδέες και το επιθετικό δόγμα να προέρχονται από τη Σχολή Πολέμου (στην οποία αυτός ποτέ δεν σπούδασε), οι απόψεις του, όταν αναφέρονταν, προκαλούσαν μόνο θυμό και απέχθεια. Τελικά, τα άρθρα του απορρίφθηκαν από τα Γαλλικά περιοδικά και δημοσιεύτηκαν μόνο στην Ελβετία. Με το ξέσπασμα του πολέμου στη Βόρεια Αφρική, όμως, τόσο τα όπλα όσο και οι τακτικές δοκιμάστηκαν, και τα αποτελέ-σματα – πολύ ανησυχητικά από την άποψη του κυριαρχό-ντος δόγματος – δεν μπορούσαν να αγνοηθούν.

Το 1902, ο Mayer, ο οποίος είχε παραιτηθεί από τον στρατό και εργαζόταν ως στρατιωτικός συγγραφέας, έβγα-λε τα δικά του συμπεράσματα για τον πόλεμο. Παραφράζο-ντας τον Bloch, ανέπτυξε την άποψη, ότι οι εχθροπραξίες θα σταματούσαν μόνο πάνω σε ένα απέραστο ανθρώπινο τεί-

419 Ο Mayer κέρδισε τη θέση του στην ιστορική λογοτεχνία λόγω των σπουδαίων εργασιών του κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά τον πόλεμο, στις οποίες τακτοποίησε τους λογαριασμούς του με το προπολεμικό δόγμα γενικώς, και ειδικότερα με τον Foch. Βλ. Comment on pouvait prevoir l’immobilisation des fronts dans la guerre moderne (Παρίσι, 1916), του Mayer, ο οποίος παρουσιάζει άρθρα που είχε γράψει πριν από 25 χρόνια. 420 Principles of War, 32 του Foch. Αυτό ήταν, ακόμα και τότε, ένα ασυνήθιστο επιχείρημα και δικαίως απέκτησε την κακή φήμη. Μετά τον πόλεμο, ο Foch ήρθε σε αμηχανία από τις αποκαλύψεις του Mayer και εντελώς απρόθυμα του έδωσε την άδεια να δημοσιεύσει την μεταξύ τους παλαιά αλληλογραφία. (Foch στον Mayer, 21 Οκτ.1921 στο La psychologie du commandement, 6). Ο συνοπτικός απολογισμός στα απομνημονεύματά του της περιόδου φοίτησής του στη Σχολή Πολέμου, ήταν μια αναίσχυντη πλαστογραφία. Με συνειρμούς, προσπαθεί να δημιουργήσει την εντύπωση ότι δίδαξε εκεί την επικράτηση της δύναμης πυρός. Απομνημονεύματα του Foch, σελ. xxxvii - xxxviii, και xxxix. Αργότερα στο βιβλίο του, επικρίνει την ιδεολογία της επιθετικής και υπέρμετρης έμφασης στο ηθικό και στην αποφασιστική νίκη, χωρίς καν να κάνει νύξη ότι αυτός ήταν ένας από τους κύριους υπέρμαχους αυτών των προσεγγίσεων: ibid. σελ. lvi-lxi.


216

χος. Ο πόλεμος θα τελείωνε μόνο με την ολική ανθρώπινη και οικονομική εξάντληση.421 Μέχρι τώρα, όμως, ο κόσμος στις ανώτερες βαθμίδες του στρατεύματος, πολύ περισσότε-ρο με επιρροή από έναν εξωγενή παράγοντα όπως ο Mayer, ανέπτυσσαν παρόμοιες ιδέες. Ο πιο σημαντικός από αυτούς ήταν ο François de Negrier, ένας από τους κυρίαρχους και περισσότερο συζητημένους στρατηγούς στον στρατό. Σε μια σειρά από ανώνυμα αλλά ανατρεπτικά άρθρα στο Revue de deux mondes, ανέλυσε την άποψη ότι ο Νότιο-Αφρικανικός πόλεμος απέδειξε ότι οι πρώτες γραμμές είχαν γίνει σχεδόν απόρθητες. Οι μέρες των επιθέσεων σε πυκνό σχηματισμό είχαν τελειώσει. Η προέλαση του πεζικού μπορούσε να γί-νει μόνο σε στενές γραμμές και μικρές ομάδες. Το ιππικό δεν μπορούσε πια να επιτεθεί και έπρεπε να αφιππεύσει και να επιτεθεί πεζό. Η προέκταση του μετώπου για να περικυκλώσει τη θέση του εχθρού, ήταν η μόνη δυνατή μέθοδος επίθεσης. Παρατηρώντας τους Γερμανικούς ελιγμούς, ο Negrier κατέ-ληξε στο συμπέρασμα ότι οι Γερμανοί προέκτειναν τα μέτω-πα τους στα πενήντα χιλιόμετρα, μακράν πέραν από το πλά-τος που πρόσταζαν οι νέο-Ναπολεόντειοι Γάλλοι. Κατηγόρη-σε τους καθηγητές του κολεγίου, λέγοντας ότι με το να επα-ναφέρουν τη μάχη πυκνής τάξης και συγκεντρώσεις της μά-ζας, είχαν αντικαταστήσει τις αρχές της Ναπολεόντειας στρα-τηγικής, με τις ανάγκες για μοντέρνες τακτικές. Εξέφρασε την άποψη ότι οι κανονισμοί του 1875, δίνοντας έμφαση στην ισχύ πυρός, ήταν περισσότερο ρεαλιστικοί.422

Παρόμοιες ιδέες αναφορικά με τη φύση των μοντέρνων τακτικών εξέφρασε και ο στρατηγός Kessler στο βιβλίο του Tactique des trois armes (1903).423 Σε διαλέξεις που δόθηκαν το 1902, ο συνταγματάρχης Berot, διευθυντής του γραφεί-

421 Ο Mayer ισχυρίζεται, ίσως ορθώς, ότι ήταν ο Bloch που επηρεάστηκε από το άρθρο του ‘L’Evolution de la tactique’, που είχε δημοσιευθεί στη Bibliotheque universelle τον Φεβ. του 1891: L’Immobilasation des fronts, 74.του Μayer.422 Carrias, La Pensee militaire francaise, 288-9.423 Joffee, the memoirs of Marshall Joffee (2 vols., London, 1932), i. 27.

217


ου επιχειρήσεων στο Γενικό Επιτελείο, πρότεινε ότι ο στρατός έπρεπε να συνδυάσει τα πλεονεκτήματα της τακτικής άμυνας και της στρατηγικής άμυνας.424 Στα τέλη του 1901, ο στρατη-γός Lamiraux, πρώην αντιπρόεδρος του Ανωτάτου Συμβου-λίου Πολέμου, παραδέχθηκε την κυρίαρχη σύγχυση:

Κανένας, ή σχεδόν κανένας, δεν μπορεί να συμφωνήσει με το γείτονά του σε ερωτήσεις τακτικής. Μερικοί λένε: Η δύ-ναμη πυρός είναι σημαντική ..... Άλλοι λένε: Επιτεθείτε! Πάντα να επιτίθεστε! ... πώς μπορεί ένας να δημιουργήσει μια μέθο-δο από τόσο ανόμοιες ιδέες; Δεν μπορεί να γίνει. Παίρνουμε ένα μέρος από το ένα, προσθέτουμε λίγο από το άλλο και ελ-πίζουμε ότι όποια λάθη ... θα λυθούν από μόνα τους κατά τη διάρκεια της μάχης.425

Σύντομα, όμως, η αλλαγή άποψης βρήκε επίσημη έκ-φραση στους νέους Κανονισμούς Μάχης Πεζικού που εκδό-θηκαν το 1904. Η διασπορά υιοθετήθηκε, και δόθηκε έμφαση στη χρήση του εδάφους για κάλυψη.426 Στη Σχολή Πολέμου, ο καθηγητής της τακτικής του πεζικού στα μέσα της δεκαετίας του 1900, ο συνταγματάρχης de Maud’huy, δίδασκε ότι τα μοντέρνα όπλα αύξησαν σημαντικά τη δύναμη της τοπικής άμυνας. Υποστήριξε ότι για να πετύχει, ο επιτιθέμενος θα πρέ-πει να προβεί σε μαζικές συγκεντρώσεις πυροβολικού και πε-ζικού στην επιλεγμένη ζώνη της επίθεσης.427

Τα μέλη της νέας στρατιωτικής σχολής ανέτρεψαν το αμυντικό δόγμα. Και οι Langlois και Bonnal απάντησαν στις κατηγορίες που τους απάγγειλε ο Negrier για τις ιδέες, που αυτοί και ο Kessler είχαν αναπτύξει. Εξετάζοντας την μάχη της Plevna, o Langlois έφτασε στο συμπέρασμα ότι μια επαρ-

424 Stephen Ryan, Pertain the Soldier (London, 1969), 28-9.425 29 Nov. 1901, France militaire; quoted by Porch, The March to the Marne, 221.426 Carrias, La Pensee militaire francaise, 290.427 Contamine, La Revanche, 168-9; Ronald H. Cole, ‘Forward with the Bayonet! : the French Army prepares for offensive Warfare, 1911-1914’ (unpub. diss., university of Maryland, 1975) 265-7.


218

κώς οργανωμένη και εκτελεσμένη επίθεση θα έφερνε αποτέ-λεσμα.428 Σε συμφωνία με την εργασία του Gilbert, La Guerre sud-africaine (1902), υποστήριξε ότι οι ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Νότια Αφρική ήταν μακράν διαφορετι-κές από αυτές στην Ευρώπη.429 Παραδέχτηκε ότι τα ταχέως αναπτυσσόμενα όπλα, τα οποία χρησιμοποιεί το κεκαλυμμέ-νο πεζικό, έκαναν την κατά μέτωπο επίθεση αυξανόμενα δύ-σκολη και φονική. Όμως υπενθύμισε στους αναγνώστες του ότι πέρα από όποιες αλλαγές στους εξοπλισμούς, υπήρχαν οι βασικές αρχές του πολέμου, οι πρωταρχικές από τις οποί-ες ήταν αδήριτη ανάγκη να υπάρχουν, ώστε να καταφερθεί ένα δυνατό κτύπημα ενάντια στον εχθρό και να τον οδηγή-σει στην αποδοχή της ήττας.430 Εξέφρασε την ανησυχία ότι το βαρύ πυροβολικό και τα ελαφρά ολμοβόλα – τα οποία εί-χαν γίνει απαραίτητα για να αντιμετωπισθεί το κεκαλυμμένο πεζικό – μπορούσαν να γίνουν ο τρόπος να δραπετεύσουν από την κύρια πρόκληση, που ήταν τελικά η ανάγκη να επιτε-θεί και να ανατρέψει τον εχθρό.431 Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο καλύτερος αυτός τρόπος και μέθοδος επίθεσης έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για να αντιμετωπισθούν οι νέες συνθή-κες.432 Αλλά επίσης ανέφερε ότι τα γραπτά κείμενα των Negri-er και Kessler ήταν πραγματικά επικίνδυνα γιατί, με το να επη-ρεάζουν και να συγχέουν τα μυαλά πολλών νέων αξιωματι-κών, όχι μόνο υπονόμευαν την πίστη στους ηγέτες και στους κανονισμούς αλλά παράλληλα δολοφονούσαν το επιθετικό πνεύμα, το οποίο ήταν αναγκαίο για τη νίκη.433 Αν όχι τίποτα άλλο, υποστήριξε, ότι ο μοντέρνος πόλεμος απαιτούσε ακό-μα μεγαλύτερες ενέργειες. Ακολουθώντας τη δημοσίευση της

428 Langlois, Lessons from Two Recent Wars, 35-7.429 Ibid, 89.430 Ibid, 85, 124-5.431 Ibid, 85.432 Ibid, 125-39.433 Ibid. 111-12. For Bonnal’s milder responses, see his La Recente Guerre sud-africaine (Paris, 1903); id., L’Art nouveau en tactique (Paris, 1904).

219


δεύτερης έκδοσης του έργου του “Battle Studies” το ίδιο έτος, ο Langlois ανέφερε για πρώτη φορά τον Ardant du Picq για αυτό το θέμα.434

Από εδώ και στο εξής εισερχόμαστε στον πυρήνα του θέματος. Όταν κάποιος συλλογίζεται την ανεξήγητη κοντο-φθαλμία των Γάλλων στρατιωτικών θεωρητικών πριν το 1914 στην επίδραση των σύγχρονων όπλων, πρέπει να λάβει υπό-ψη του ότι το πρόβλημα δεν είχε να κάνει τελικά με την τακτι-κή. Ο Mayer αντιπαραθέτει ξανά τα επιχειρήματά του με τους Niox και Foch, πάνω στο οποίο ο τελευταίος δήλωσε ότι η συ-νεχής αναδιάρθρωση των μετώπων είναι ένα πρόβλημα που το αντιμετωπίζουν όλοι. Παρόλα αυτά, προσέθεσε, ο καθέ-νας αναγνωρίζει ότι ένα αποφασιστικό αποτέλεσμα πρέπει να επιτευχθεί.435 Οι στρατιωτικοί θεωρητικοί πριν από το 1914, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη, δεν υπέ-φεραν από ηλιθιότητα, όπως συχνά έχει αναφερθεί. Αντιθέ-τως. Ήταν περιορισμένοι, θα μπορούσε να πει κανείς, από μια υπεραναπτυγμένη αίσθηση της ιστορίας και μια διαβρωμένη αντίληψη των εχθροπραξιών – μια αίσθηση κατά την οποία, παράδοξα, πολλά από τα κύρια συνθετικά της ισχύος πυρός δεν συμπεριλαμβάνονταν.436 Στα μυαλά τους κυριαρχούσαν τα Ναπολεόντεια και Πρωσικά μοντέλα, τα οποία είχαν ενδε-λεχώς μελετηθεί και σε βάθος εξετασθεί από την πιο δυναμική θεωρία περί πολέμου. Το εάν είχαν την τάση να αντιστέκονται στις αλλαγές στην τακτική, και όπως ο Langlois, να υπεραμύ-νονται της ξιφολόγχης και της επίθεσης του ιππικού και να αμ-

434 Ibid. 124,140.435 Mayer, Trois marechaux, 135.436 Είναι ένα σημείο ενδιαφέροντος ότι, πολύ πριν από τα γεγονότα που αναφέρθηκαν εδώ, ο δείκτης νοημοσύνης του δυναμικού Negrier, του νεώτερου τότε Διοικητή Σώματος Στρατού στον Γαλλικό Στρατό, είχε τεθεί σε αμφιβολία. Βλ. ‘Τhe French armies’ του Charles W. Dilke. The Fortnightly Review, 1 nov 1891, 609: ‘Ενδεχομένως να είναι ένας Στρατηγός ενός μελλοντικού Στρατού, αλλά η γνώση του για την επιστήμη του σύγχρονου πολέμου αμφισβητείται από τους ανθρώπους των βιβλίων.’ (εννοώντας τότε τους Derregacaix, Fay και τη γενιά τους)


220

φιβάλουν για την ικανότητα του πυροβολικού να εξολοθρεύ-σει το κεκαλυμμένο πεζικό, ήταν κυρίως ένας τρόπος για να πετύχουν τον απώτερο σκοπό τους.437 Η εικόνα τους για τον πόλεμο ήταν κυρίως στρατηγική και ηθική. Αυτό στο οποίο ήταν αντίθετοι δεν ήταν τόσο η ιδέα ότι το πεδίο της μάχης είχε γίνει ένα πεδίο δολοφονιών, αλλά ο υπαινιγμός ότι η μεγάλη, επιθετική και αποφασιστική στρατηγική δεν ήταν πλέον εφι-κτή. Φοβόντουσαν ότι υπερβολική έμφαση στην ισχύ πυρός, στην κάλυψη και στα πλεονεκτήματα της άμυνας θα οδηγού-σε πίσω στα παροιμιώδη λάθη του 18ου αιώνα και την παθη-τικότητα για την οποία οι Γάλλοι κατηγορήθηκαν το 1870, και θα κατέστρεφε την ηθική θέληση να αναπτυχθούν και να πο-λεμήσουν. 438 Εάν υπήρχε κάτι που η συγκεντρωμένη σοφία της ιστορίας τους δίδαξε, ήταν ότι οι αδυναμίες έρχονται πολύ εύκολα στην επιφάνεια, και ότι τίποτα σημαντικό δεν είχε ποτέ επιτευχθεί χωρίς μεγάλη ανδρεία και θυσία.

Όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, αυ-τός ήταν ακριβώς ο λόγος γιατί ο Ρώσο-Ιαπωνικός πόλεμος, ενώ ξαναεπιδείκνυε το αποτραβηγμένο και δυσκίνητο χαρα-κτήρα του σύγχρονου πολέμου και της δύναμης της ισχύ-ος πυρός, παρ’ όλα αυτά ενίσχυσε την κυριαρχούσα άπο-ψη περί των εχθροπραξιών. Παρόλα αυτά, σε ένα πόλεμο με-ταξύ, δυο παραδοσιακών ευρωπαϊκών στρατών, ο επιτιθέμε-νος ήταν ο ενεργητικός και πρόθυμος να κάνει μεγάλες θυ-σίες, ο οποίος κατέληγε να κατακτήσει.439 O Negrier επανέλα-βε τις υψηλά διορατικές απόψεις του, τις οποίες ενστερνίστηκε μετά από τον τελευταίο πόλεμο, αλλά προσέθεσε ότι μόνο οι επιθετικές τακτικές μπορούσαν να φέρουν τη νίκη, και απέρ-ριψε την παθητική “τοποθέτηση” ως την αίρεση που οδήγη-σε στη Ρωσική ήττα.440 Όμως, ο Joffee θυμήθηκε τον πόλεμο

437 Langlois, Lessons from two Recent Wars, 35, 100-1, 119-20.438 Βλ., for example, Foch, Principles of War, 31-33.439 Βλ., Snyder, The Ideology of the Offensive, 79-81.440 F. de Negrier, Lessons of the Russo-Japanese War (London, 1906; first publ. in the Revue des deux mondes, 15 Jan 1906), esp. 71, 54-5.

221


σαν να ήταν μια “απαστράπτουσα επιβεβαίωση” των από-ψεων του Langlois.441 O Foch σκεφτόταν το ίδιο για τις Να-πολεόντειες αρχές και τη δική του εργασία: ‘Στη στρατηγική όπως και στην τακτική κάποιος επιτίθεται. Καμία βιομηχανική επανάσταση στον τομέα των όπλων δεν άλλαξε τις θεμελιώ-δεις αρχές του πολέμου’.442 Η ισχύς πυρός δεν αποδυναμώνει την επιθετικότητα, έγραψε ο στρατηγός Bazaine-Hayter, διοι-κητής του 13ου Σώματος Στρατού το 1906. Ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αμυντική μάχη σπανίως θα φέρει τη νίκη. Όσο και δυνατά να γίνουν τα όπλα, ο θρίαμβος θα επιτευχθεί από τον επιτιθέμενο που κεντρίζει τις ηθικές δυνάμεις, αποσυντο-νίζει τον εχθρό και του στερεί την ελευθερία των κινήσεων.443 Πράγματι, ο πόλεμος στη Μαντζουρία σύντομα ακολουθή-θηκε από μια εντελώς νέα γραμμή επεξήγησης και αντίδρα-σης.444 Εάν το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1900, η πρό-κληση προς το κυρίαρχο δόγμα προερχόταν κυρίως από τα στοιχεία της ισχύος πυρός, τότε στο δεύτερο μισό, αυτό υπο-βαθμίστηκε από την ανάπτυξη μιας ακόμη μεγαλύτερης πρό-κλησης από την άλλη άκρη του φάσματος. Συμπίπτοντας με την παραίτηση του Bonnal από τον στρατό, τα στρατηγικά και επιχειρησιακά διδάγματα των οποίων ήταν ο κύριος εκ-φραστής άρχισαν να βρίσκονται κάτω από επίθεση ως διφο-ρούμενες και πρακτικά, αμυντικά προκατειλημμένες.

Ακόμα και στην ακμή του σχεδίου του Bonnal, της ενερ-γού και επιθετικής άμυνας να αλλάζει σε αντεπίθεση – το απο-καλούμενο αμυντικό –επιθετικό σχήμα – δεν κέρδισε την κα-θολική αποδοχή ούτε από τους στενούς του φίλους και συ-νεργάτες. Ο Georges Gilbert, αρχικά, καλούσε από το 1880 για την αναγέννηση της furia francaise, σε συνεργασία με το όραμά του για τη Γαλλική εθνική αναγέννηση. Πολύ περισ-σότερο κριτικός ήταν ο Lucian Cardot. Την ίδια στιγμή που

441 Joffee, Memoirs, 28.442 Foch, De la conduite de la guerre (2nd edn., Paris, 1909), ix-x443 Cited by Porch, The Road to the Marne, 226.444 Snyder, The Ideology of the Offensive, 80-1.


222

αποκάλυπτε τις ιδέες του Clausewitz στους Γάλλους, διέδωσε τις ιδέες του Ρώσου στρατηγού Mikhail Ivanovic Dragomirov, έναν επίσης θαυμαστή του Clausewitz και πολύ δημοφιλή με τους Γάλλους μετά από τα μέσα του 1880.445 Ένας από τους λίγους Ρώσους στρατιωτικούς θεωρητικούς με Ευρωπαϊκή φήμη και Διοικητής της Ρωσικής Ακαδημίας, ο Dragomirov ήταν ο ηγέτης της αποκαλούμενης εθνικιστικής σχολής των στρατηγιστών στη Ρωσία. Κατά την παράδοση του Suvorov, υποστήριξε τις μαζικές επιθέσεις με ξιφολόγχες σε βαθιές φά-λαγγες, το οποίο θα επανέφερε την αναβίωση ενός υψηλού ηθικού.446 Με την κάλυψη ενός φανταστικού Ρώσου αξιωμα-τικού, του Loukiane Carlovitch, ο Κοζάκος από την Kouban, ο Cardot σατίρισε τη σύγχρονη Γαλλική στρατιωτική σκέψη. Κριτίκαρε την αντίθεση στους όρους, το αποκαλούμενο αμυ-ντικό-επιθετικό δόγμα, ως αδιανόητο, απατηλό και χιμαιρικό, ελκυστικό θεωρητικά αλλά αδύνατο να υλοποιηθεί.447 Τόνισε ότι η αρχική αμυντική στάση ήταν πολύ επώδυνη για το ηθικό και άφηνε την πρωτοβουλία στον αντίπαλο και στην τυραν-νία των περιστάσεων. Ξύπνησε τη σκιά του 1870.448 Λοιδορού-σε την αναστάτωση που επικρατούσε σχετικά με τα νέα όπλα και, ως απόστρατος στρατηγός που είχε πάρει μέρος στους πολέμους της Νότιας Αφρικής και της Μαντζουρίας, ορκίστη-κε υποστήριξη στον Dragomirov, και κατακεραύνωσε το νέο, μοντέρνο τρόπο, του σχολείου τακτικής στη μάχη.449

445 Βλ., M. I. Dragomirov, Manuel pour la preparation des troupes au combat (3 vols.; Paris, 1886-8); id. Principles essentials pour la conduite de la guerre: Clausewitz interprete par le General Dragomirov (Paris, 1889)446 Βλ. ‘Russian Military Thought: Το Δυτικό Μοντέλο και η σκιά του Suvorov’ στο Paret (εκδ.), Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age (Πρίνστον N.J.,1986),367. Ο ανταγωνιστής του Dragomirov στη Ρωσία, ήταν ο διάδοχός του στη διεύθυνση της Ακαδημίας του Γενικού Επιτελείου, ο G Antonowitsch Leer, ένας εκπρόσωπος της κλασσικής σχολής: ibid.367-8, Positive Strategie (Βιέννη, 1871) του H.A.Leer και οι διάφορες άλλες εκδόσεις αυτού του βιβλίου.447 Loukiane Carlovitch (Cardot), Education et instruction des troupes (3 vols.; Paris, 1896-7), 144-7.448 Ibid. 147-8449 Cardot, Heresies et apostasies militaries de notre temps (Paris, 1908), passim.

223


Η δημοσίευση της δεύτερης έκδοσης του έργου του Ar-dant du Picq, “Battle studies” (1903) δεν θα μπορούσε να έρ-θει σε καλύτερη στιγμή. Ο στρατός και η χώρα ήταν απασχο-λημένοι με τα ίδια προβλήματα που ταλαιπώρησαν τον Picq στα τέλη της δεκαετίας του 1860. Η οξεία του μελέτη της ψυ-χολογίας των στρατιωτών, ειδικά στο εξαιρετικά θανατηφόρο πεδίο της μάχης, έγινε και πάλι σχετικό, και η έμφαση στη συ-νοχή της ομάδος και το ηθικό, αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον που είχε μεγάλη απήχηση. Οι Bonnal και Langlois αναφέρθη-καν σ’ αυτόν για να υποστηρίξουν τις δικές τους απόψεις για το ρόλο του ηθικού.450 Ακόμη πιο σημαντικό ήταν το γεγονός ότι νέοι, της μεσαίας τάξης ακόμη, αξιωματικοί που αργότε-ρα έγιναν οι ονομαζόμενοι “Young Turks” του Γαλλικού Γενι-κού Επιτελείου, όπως ο λοχαγός Frederic Culmann και ο διά-σημος ταγματάρχης de Grandmaison, ήταν πολύ εντυπωσι-ασμένοι από αυτόν.451 Όπως και το δικό του, το ενδιαφέρον τους ήταν κυρίως το ηθικό και η τακτική, παρά η στρατηγική. Όπως αναφέρθηκε ήδη, αν και ο du Picq δεν είχε καμία επι-θετική προκατάληψη, τα προβλήματα στα οποία αναφέρθη-κε και τα ψυχολογικά διδάγματά του χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ως κύριες πηγές έμπνευσης για το επιθετικό δόγμα.

Έτσι η προτίμηση για την υιοθέτηση μόνο επιθετικής τα-κτικής, που προηγούμενα υποστηριζόταν από άνδρες όπως ο Gilbert και ο Cardot, τώρα είχε βρει νεότερους υποστη-ρικτές. Αυτό αντανακλάται στα δυο βιβλία που συγγράφη-καν μετά τους πολέμους στη Νότια Αφρική και στη Μαντζου-ρία από τον παραγωγικότατο στρατιωτικό συγγραφέα λο-χαγό Frederic Culmann του Γαλλικού Γενικού Επιτελείου. Ο Culmann υποστήριξε, ότι έχοντας υπόψη το καταστροφικό αποτέλεσμα που μπορούν να επιφέρουν τα σύγχρονα όπλα,

450 Bonnal, Hautes etudes militaries, 15. Langlois, Lessons from Two Recent Wars, 124, 140.451 For Frederic Culmann, see, for example, Tactique d’artillerie; Le Canon de tir rapide dans la bataille (Paris, 1906), 6, 17, 21, 37, et passim.; Grandmaison cites no one in his Dressage de l’infanterie en vue du combat offensif (Paris, 1906), but du Picq’s influence is very apparent.


224

θα απαιτούνταν οι μεγαλύτερες ηθικές δυνάμεις ώστε να εγεί-ρουν τους οπλίτες να προελάσουν και να επιτεθούν. Μόνο ένα δόγμα, μείγμα ηθικής και επιθετικότητας, θα μπορούσε να ανακινήσει την απαραίτητη στάση στους στρατιώτες. Το αμυντικό-επιθετικό δόγμα, υποστήριξε, ήταν ανασταλτικός παράγοντας και θα οδηγούσε τελικά σε πλήρη άμυνα.452

Ο ταγματάρχης Francois-Jules-Louis Loyzeau de Grand-maison, ένας από τους αγαπημένους μαθητές του Foch κατά την περίοδο που ήταν καθηγητής στη Σχολή Πολέμου,453 κα-τέληξε στα ίδια συμπεράσματα. Σε ένα προσεκτικά γραμμέ-νο βιβλίο για την εκπαίδευση πεζικού (1906), προλογισμένο από τον Langlois, η λογική συναντάται και πάλι. Αρχίζοντας από την υπόθεση των νέων εξελίξεων στον τομέα της τακτι-κής, αναγνώρισε ότι ο επιτιθέμενος θα έπρεπε τώρα να κά-νει χρήση νέων μέτρων. Θα έπρεπε να εκμεταλλευθεί πλήρως το έδαφος για κάλυψη, να επιτεθεί νύκτα, να προελάσει σε μι-κρούς σχηματισμούς και να σχεδιάζει συνεχή υποστήριξη του πυροβολικού.454 Στο τέλος, παρόλα αυτά, δεν υπήρχε τρόπος διαφυγής από την κατά μέτωπο επίθεση: Αυτό μπορεί να γί-νει μόνο άτσαλα, χωρίς ενδιαφέρον για τις απώλειες, χωρίς οικονομίες.455 Στο πνεύμα του du Picq αλλά με μια επιθετική χροιά, o Grandmaison τόνισε όλοι οι θριαμβευτές στρατοί, συμπεριλαμβανομένου και του Γαλλικού στις αρχές του 19ου αιώνα και των Γερμανών το 1870, είχαν ένα κοινό σημείο: το πνεύμα της πλήρους επιθετικής κίνησης χωρίς διαφορετικές σκέψεις, το οποίο παρακινούσε αξιωματικούς και στρατιώτες στον ίδιο βαθμό.456 Για να νικήσει κανείς, πρέπει να εμπνεύσει

452 Deux tactiques en presence του Culmann, (Παρίσι,1904), 23-8, για την φράση του, offensive outrace, μια φράση που ήταν πιο συνηθισμένη στις μεταπολεμικές εργασίες, παρά στις προπολεμικές, Βλ. ibid. 291. Βλ. επίσης Etude sur les caracteres generaux de la guerre d’extreme-orient (Παρίσι, 1909), The Ideology of the Offensive, 79-80, του Snyder.453 Foch, Talks, 199.454 Grandmaison, Dressage de l’infantrie, 10-29455 Ibid. 30-1456 Dressage de l’infanterie, 68.

225


φόβο στον εχθρό. Όταν κάποιος είναι φοβισμένος τότε χάνει τη μάχη. Ο μόνος τρόπος για να προξενηθεί ο φόβος είναι να επιτεθείς με αποφασιστικότητα χωρίς να ενδιαφέρει για το ποιος είναι ο δυνατότερος.457 Σύμφωνα με τον Grandmaison, ακολουθώντας τα βήματα του du Picq, το ένστικτο της αυτο-συντήρησης και τα αισθήματα του κινδύνου και της κούρα-σης κυριαρχούν στη συμπεριφορά των στρατιωτών. Σε μο-ντέρνες συνθήκες, όλοι, άλλοι περισσότερο άλλοι λιγότερο, αφήνονται στον εαυτό τους στο τρομερό περιβάλλον του πε-δίου της μάχης και αυτό έχει άμεση αρνητική επίπτωση στο ηθικό. Εκεί οφείλεται και η εξέχουσα σημασία της ηγεσίας, της συνοχής της ομάδας και της ατομικής πρωτοβουλίας, που αναπτύσσεται με την κοινή εκπαίδευση.458 Η πεμπτουσία της τακτικής εκπαίδευσης, τόνισε ο Grandmaison, έγκειται στην τριβή του πνεύματος με την αφόρητη και τη συνεχή επανάλη-ψη των ίδιων ασκήσεων.459

Παρόμοιες ιδέες κέρδιζαν έδαφος και στη νεότερη γενιά των Γάλλων αξιωματικών μετά τη Μαντζουρία. Σύμφωνα με στοιχεία ενός στρατηγού, από το 1907, ο Grandmaison του είχε ήδη αναφέρει τα εξής: Είμαστε μια ομάδα νέων αξιωματι-κών πεπεισμένοι για το δίκαιο των ιδεών μας, της ανωτερότη-τας των θεωριών μας και των μεθόδων μας, και είμαστε απο-φασισμένοι να τις κάνουμε να κυριαρχήσουν παρά τις αντι-στάσεις που θα συναντήσουμε.460 To 1908 o Grandmaison έγι-νε Διευθυντής του 3ου Γραφείου (επιχειρήσεις) του Γαλλικού Γενικού Επιτελείου. Ήταν ένας άνθρωπος με υψηλή νοημο-σύνη, έκδηλο ταμπεραμέντο, γενναιόδωρο χαρακτήρα.... μια δύναμη μεγάλου μεγέθους.461 Η δυνατή αίσθηση που άφηνε

457 Ibid. 89.458 Ibid. 33-4, 38-47.459 Ibid. 59, 123.460 Cited by Cole, “Forward with the Bayonet” , 222.461 M. E. Debeney, La Guerre et les homes (Paris, 1937), 281; Joel A Setzen, ‘The Doctrine of the Offensive in the French Army on the Eve of World War I’ (unpubl. Diss. University of Chicago, 1972), 81; also 81-108 for a good treatment


226

στους ανθρώπους ήταν ίσως αυτή κατά την εκφώνηση των δύο διάσημων διαλέξεών του το 1911, στο Κέντρο Ανώτατης Στρατιωτικής Εκπαίδευσης. Έχοντας αρχίσει εκείνο το χρόνο, φιλοδοξούσε να συμπληρώσει το σύστημα εκπαίδευσης στη Σχολή Πολέμου με την παροχή ενός τριετούς προγράμματος εκπαίδευσης για τους καλύτερους αξιωματικούς. Σε αυτές τις διαλέξεις, ο Grandmaison άσκησε κριτική στο κυρίαρχο αμυ-ντικό-επιθετικό δόγμα και την έμφαση που έδινε στην ασφά-λεια, στην ενέργεια της προέλασης και στην αναγνώριση πε-ριοχής. Υποστήριξε ότι οι κανονισμοί του 1895 μετέφεραν ένα διπλό μήνυμα, το οποίο, στην πράξη επέτρεπε τόσο για αμυ-ντική όσο και για μια παθητική ερμηνεία από τους διοικητές που αγχώνονταν για να «παίξουν» εκ του ασφαλούς.462 Ενά-ντια στα επιχειρήματα της ισχύος πυρός, παρουσίασε μια σει-ρά από εύστοχες ερωτήσεις: Έχοντας γίνει η επαφή με τον εχθρό, μπορεί μια προελαύνουσα δύναμη να αναπτυχθεί πραγματικά έτσι ώστε να αποφύγει την κατά μέτωπο επίθε-ση και να περικυκλώσει τον αντίπαλο; Επιπλέον, υποθέτοντας ότι και οι δυο πλευρές αναπτύσσουν τα μέτωπά τους, πού θα τελείωνε αυτή η κατάσταση; Τέλος, δεν θα είχε μια τέτοια έκταση ένα ρίσκο, να αντεπιτεθεί ο εχθρός δημιουργώντας ένα ρήγμα στο εμπρόσθιο μέτωπο, με μια στρατηγική τύπου Austerlitz;463 Η νίκη στον πόλεμο, υποστήριξε, βασίζεται στο ανώτερο ηθικό και στην ωμή επιθετικότητα. Ο εχθρός πρέπει να δεχθεί άμεσα ένα κτύπημα από όλες τις δυνάμεις ενωμέ-νες. Οι δυνάμεις αναγνώρισης, πλαγιοφυλακές και εφεδρεί-ες πρέπει να μειωθούν στα απολύτως απαραίτητα και να μην μείνει κανείς άπρακτος κατά τη διάρκεια της μάχης. Ο επιτι-θέμενος επιβάλει τη θέλησή του στον εχθρό και παραλύει τις δυνάμεις του. Έχοντας προσληθεί ξαφνικά από όλες τις κα-

of Grandmaison.462 Grandmaison, Deux conferences, faites aux officiers de l’etat-major de armee (fevrier, 1991), La Notion de surete et l’engagemeny des grandes unites (Paris, 1911), 2, 14-25.463 Ibid. 3-5.

227


τευθύνσεις, ο αμυνόμενος σκέφτεται μόνο να αποκρούσει τα απανωτά κτυπήματα. Κατά αυτό τον τρόπο, στην επίθεση, η απερισκεψία είναι η καλύτερη ασφάλεια.464

Η Γαλλική στρατιωτική σκέψη έκανε μια ταχεία αλλαγή. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1880 διέφερε ελάχιστα από τη συνηθισμένη Ευρωπαϊκή ιδεολογία, που ξεκινούσε από τη Γερμανία. Βασισμένη στα παρόμοια αναγνώσματα της ιστο-ρίας και κυριαρχούμενη με μια παρόμοια άποψη για τα θεμέ-λια του πολέμου και της στρατηγικής, το ήθος και την αντίλη-ψη περί επιχειρήσεων, το δόγμα έπρεπε να ήταν ενεργό και επιθετικό και μόνο δυνητικά αμυντικό, ανάλογα κυρίως με τη σχετική δύναμη των αντιτιθέμενων στρατών. Η αντίδραση των Γάλλων στρατιωτικών αναλυτών στην πρόκληση της Νό-τιας Αφρικής και της Μαντζουρίας ήταν επίσης, στην ολότη-τα της, αγνώριστη από το μέτρο αντίδρασης σε όλους τους Ευρωπαϊκούς στρατούς. Ήταν μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1900, που η Γαλλική στρατιωτική σκέψη πήρε μια εντελώς αυτόνομη δική της πορεία. Εφεξής, αντιμετωπίζουμε ένα περί-εργο Γαλλικό φαινόμενο.

Ένας λόγος για τη μοναδική αυτή ανάπτυξη ήταν αδιαμ-φισβήτητα η αυξανόμενη συνειδητοποίηση στη Γαλλία ότι η χώρα έχανε απελπισμένα στον αγώνα των προμηθειών από τη Γερμανία.465 Μετά το 1870, οι Γαλλικές ελπίδες για αναγέν-νηση και εκδίκηση έχασαν κάθε ελπίδα, εκτός από τη συσ-σώρευση Γαλλικών δυνάμεων ώστε να βρίσκονται σε μια κα-τάσταση περίπου ισορροπίας με τη Γερμανία. Για χρόνια, η προσεγγιστική αριθμητική ισότητα είχε στην πραγματικότητα επιτευχθεί. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1870 και καθ’ όλη της δεκαετία του 1880, και οι δύο τακτικοί στρατοί είχαν φτάσει το σημείο του μισού εκατομμυρίου ανδρών, με τους Γάλλους να έχουν ένα ελαφρό προβάδισμα στο μεγαλύτερο διάστημα αυτού του χρόνου. Παρόλα αυτά, από τη δεκαετία του 1890,

464 See esp. Ibid 3, 11, 27-8, 36, and 76.465 Βλ., references in notes 4 and 6 above.


228

ο αναπτυσσόμενος Γερμανικός πληθυσμός και η αναδιάρ-θρωση του στρατού της έδωσαν το πλεονέκτημα. Κατά τη δι-άρκεια αυτής της δεκαετίας, αυτή η παράξενη εξέλιξη εξισορ-ροπήθηκε, και υλικά και ηθικά, με τη Ρώσο-Γαλλική συμμαχία. Αλλά μετά το 1904, η Ρωσία ήταν κατεστραμμένη και στην Ευ-ρωπαϊκή Ήπειρο η Γαλλία στεκόταν μόνη της απέναντι σε μια αυξανόμενα ενοχλητική και δυνατή Γερμανία. Μετά τη δεύτε-ρη κρίση στο Μαρόκο, το αναζωπυρωμένο ενδιαφέρον της Γερμανίας για τον στρατό της ήταν το αποτέλεσμα της αύ-ξησης του αριθμητικού του μεγέθους στους 760.000 άνδρες το 1913 και στους 830.000 το 1914. Ενάντια σ’ αυτό, εξαντλύ-οντας όλο της το δυναμικό από ένα στάσιμο πληθυσμό, τα Γαλλικά νούμερα παρέμειναν σταθερά.466 Όπως αναφέρθη-κε προηγούμενα, ενώ το 1871 ο Γερμανικός πληθυσμός ήταν 41 εκατομμύρια σε σύγκριση με τα 36 της Γαλλίας, έφτασε τα 60 εκατομμύρια το 1905 και τα 68 το 1914, με τη Γαλλία στα 39 - 40 εκατομμύρια.

Οικονομικά, η Γαλλική θέση ήταν ελάχιστα καλύτερη. Κυ-ρίως λόγω των μεγάλων δαπανών σε αμυντικό εξοπλισμό - τον μεγαλύτερο από όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις - τα στρατι-ωτικά της αποθέματα ξεπερνούσαν αυτά της Γερμανίας του-λάχιστον μέχρι και τη δεκαετία του 1890. Όμως, ο ερχομός του 20ου αιώνα βρήκε τη Γερμανία να προηγείται, μη συγκαταλέ-γοντας το παράλληλα γιγαντιαίο ναυτικό της πρόγραμμα.467 Λόγω της ομολογουμένως εξαιρετικής οικονομικής κατάστα-σης της Γαλλίας θα μπορούσε για ένα διάστημα να παραμεί-νει μέσα στον αγώνα, αλλά η Γερμανική βιομηχανία, η οποία αναπτυσσόταν με τρομακτικούς ρυθμούς, έκανε τον αγώνα αυξανόμενα άνισο. Έως το 1914 η Γερμανία είχε 6.000 πεδινά

466 Βλ., contamine, La Revanche, 39, 54, 62, 64, 81, 94, 108, 136, 142; J. Revol, Historie de l’armee francaise (Paris, 1929), 203.467 A.J.P. Taylor, The struggle for mastery in Europe (Οξφόρδη, 1954), σελ.. xxvi-xxviii. Reichsarchiv, Der Weltkrieg, 1914-1918: Kriegsrustung und Kriegswirtschaft, i. supp. 530. Οι Γαλλικές εκτιμήσεις εκείνης της εποχής για τις Γερμανικές στρατιωτικές δαπάνες, The march to Marne, 227, είναι χονδροειδώς διογκωμένες, αλλά έστω και έτσι, χρησιμεύουν ως μια ένδειξη για τις Γαλλικές ανησυχίες.

229


πυροβόλα αντίστοιχα με 3.800 της Γαλλίας, και 4.500 οπλοπο-λυβόλα αντίστοιχα με 2.500 της Γαλλίας. Στον τομέα των βα-ρέων πυροβόλων είχε το μονοπώλιο. Επιπρόσθετα, σε κάθε γερμανικό όπλο αντιστοιχούσαν 2.000 σφαίρες σε αντίθεση με 1.390 για κάθε γαλλικό.468 Η ανάπτυξη του επιθετικού δόγ-ματος στη Γαλλία μετά το 1905 και η υιοθέτησή του από τον στρατό μετά το 1911, παραλληλίζεται με την αυξημένη γνώ-ση για την υλική υπεροχή των Γερμανών.469 Η προσφυγή των Γάλλων στον ηθικό τομέα ήταν αναμενόμενη. Εδώ πάλι η στά-ση του du Picq να δίνει έμφαση στην ποιότητα, σε αντίθεση με τους αριθμούς, ήρθε την κατάλληλη στιγμή και ήταν ευρέ-ως αποδεκτή.

Δεν μπορούμε .... να πολεμήσουμε τη Γερμανία με ίσους αριθμούς (έγραψε ο Langlois το 1903). Είμαστε λοιπόν στη θέση που θα έπρεπε για να σκεφτούμε ότι για ποιό λόγο εί-μαστε πιο αδύναμοι; Δεν συμφωνώ με αυτό. Η πίστη στη δύ-ναμη των αριθμών και μόνο είναι καταστροφική για το ηθικό, πάντα ήταν λάθος, και περισσότερο αυτήν τη στιγμή. Ατομι-κή εκπαίδευση, στρατιωτική παιδεία και πάνω από όλα ηθικό είναι οι καθοριστικοί παράγοντες στη μάχη.470

Το 1907, αφού παραιτήθηκε από τον στρατό και εκλέ-χθηκε γερουσιαστής της Δημοκρατίας και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, ο Langlois συνέχισε να επιχειρηματολογεί στην ίδια γραμμή σκέψης. Έχοντας υπολογίσει το υλικό πλεονέκτη-μα των Γερμανών, προχώρησε σε μια πιο χαρούμενη δήλω-ση: Αλλά αν χρειαστεί να συγκρίνουμε την αξία του προσω-πικού, τις μεμονωμένες αξίες, έχουμε ένα αξεπέραστο πλεονέ-κτημα επάνω στους γείτονές μας. Η Γερμανία πάντα θα έχει την αριθμητική υπεροχή... αλλά μπορούμε να αναπληρώσου-

468 Charles de Gaulle, France and her Army (London, 1945). See also Cole, “forward with the Bayonet”, 118-19, 129.469 Για μια εμπεριστατωμένη ανάλυση και σύγκριση για τις δυσοίωνες δημογραφικές και οικονομικές τάσεις, βλ. π.χ. Deux tactiques, 297-328, του Culmann και Lessons from Two Recent Wars, 141-2, του Langlois.470 Langlois, Lessons from Two Recent Wars, 141-2.


230

με αυτή τη διαφορά με το να χρησιμοποιήσουμε τα ανεκτίμη-τα προτερήματα του αγώνα που είναι άγνωστα σε μας.471 Ο κοινοβουλευτικός βοηθός και πρώην στρατιωτικός Adolphe Messimy εξέφρασε μια παρόμοια άποψη το 1908: Θέλουμε ένα στρατό που να αναπληρώνει την αριθμητική αδυναμία με στρατιωτική ποιότητα.472 Έχοντας τα καθήκοντα του Υπουρ-γού Πολέμου στις δυο κρίσιμες περιόδους, 1911 και 1914, είχε πολλές ευκαιρίες να προωθήσει τις απόψεις του. Ούτε τα νού-μερα αλλά ούτε και οι θαυματουργές μηχανές θα αποφασί-σουν τον τελικό θρίαμβο, έγραψε το 1913, αλλά αυτό θα οδη-γήσει τους στρατιώτες που έχουν ανδρεία και ποιότητα – και με αυτό εννοώ ανώτερη φυσική και ηθική αντοχή, επιθετική δύναμη.473

Ο στρατός έχανε όχι μόνο ενάντια στην ξένη απειλή αλλά και στο εσωτερικό της χώρας. Στην απαρχή του 20ου αι-ώνα υπέστη μια καταστροφική πολιτική σφαγή. Το ηθικό των αξιωματικών καταρρακώθηκε. Στην αυγή του Α΄ Παγκοσμί-ου Πολέμου, όταν προσπαθούσε να αναστηλώσει το χαμη-λό ηθικό του, το αναζωογονητικό επιθετικό δόγμα εμφανίστη-κε ως χρήσιμο εργαλείο.

Ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα στην Ευρώπη, η Γαλλία ήταν διχασμένη από την πολιτική, κυρίως, πάνω από το χαρακτήρα του καθεστώτος. Γεννημένο με την καταστροφή της Δεύτερης Αυτοκρατορίας και μέσα στη σύγ-χυση της ήττας, πήρε κάποιο χρόνο μέχρι να γίνει κατανοητό ότι η Τρίτη Δημοκρατία είχε έρθει για να μείνει. Οι αποκαλού-μενοι Ήπιοι Δημοκρατικοί που ήρθαν στην εξουσία το 1879, προσπάθησαν να κάνουν την κατάσταση μη αναστρέψιμη. Με μεθοδικότητα καθάρισαν τα διοικητικά, δικαστικά και εκ-παιδευτικά συστήματα από συντηρητικές και γραφειοκρατι-

471 Langlois, ‘Notre situation militaire’, Revue des deux mondes, (15 Oct. 1907), 780, 793; quoted by Bowditch, ‘Rationalization of Weakness’, in Earle (ed.) Modern France, 39.472 Quoted by Porch, The March to the Marne, 227.473 Ibid.

231


κές παρουσίες και επιρροές. Παρόλα αυτά μέχρι την υπόθε-ση Dreyfus, στα μέσα της δεκαετίας του 1890, οι σχέσεις με-ταξύ του πολιτεύματος και του στρατού ήταν σωστές και συ-νεργάσιμες, αλλά όχι τελείως καθαρές από αμφιβολίες. Προ-σελκύοντας πολλούς γόνους ευγενών οικογενειών, η πορεία των οποίων στη δημόσια διοίκηση είχε μπλοκαριστεί, το σώμα των αξιωματικών γενικά μπορεί να είχε μια ελαφρά προτίμη-ση προς τη Δεξιά. Αλλά ο στρατός στο σύνολό του παρέμει-νε μακριά από την πολιτική, ενώ η πολιτική, από τη μεριά της, άφησε το στρατό απείραχτο ως το κέντρο και το σύμβολο της πατριωτικής συναίνεσης του έθνους.

Το ένα σημείο όπου η πολιτική και οι στρατιωτικές υπο-θέσεις συναντήθηκαν ήταν το θέμα της υποχρεωτικής θητεί-ας. Ίσος χρόνος υπηρεσίας για όλους και αντίθεση στο νόμο του 1872 ήταν από καιρό, το κύριο σημείο του δημοκρατικού προγράμματος. Το 1889, μετά από μια μακρά νομοθετική δι-αδικασία, ένας νόμος για μια τριετή θητεία έγινε τελικά δεκτός από την Εθνική Συνέλευση. Στην πράξη όμως, δεν έφερε κα-μία σημαντική αλλαγή. Για λόγους προϋπολογισμού οι στρα-τιώτες της πρώτης κατατακτήριας σειράς ήδη υπηρετούσαν μόνο για τέσσερα χρόνια ή και λιγότερο, μια περίοδος που συχνά διακοπτόταν από μεγάλες άδειες. Επιπρόσθετα, περιο-ρισμοί του προϋπολογισμού υποχρέωσαν σε μικρότερο χρό-νο στράτευσης της δεύτερης σειράς νεοσύλλεκτων, γιατί ο στρατός δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει τρεις πλήρεις ετή-σιες κλάσεις χωρίς να επεκταθεί σημαντικά. Οι κοινωνικές και εκπαιδευτικές εξαιρέσεις διατηρήθηκαν, αλλά για συγκεκριμέ-νες περιπτώσεις. Ο σκοπός και η σπουδαιότητα του νόμου ήταν κυρίως πολιτικός και διακηρυτικός. Όμως για αυτό ακρι-βώς το λόγο η στάση προς τον στρατό ήταν αρνητική. Όπως και στη Γερμανία, οι διαφωνίες των στρατιωτικών συνοδεύο-νταν από μια βαθιά απέχθεια και δυσπιστία από ότι φαινόταν σ’ αυτούς ως μία ανεύθυνη, πολιτικά κατευθυνόμενη εμπλο-κή σχετικά με τη σοβαρή υπόθεση της άμυνας.474

474 For the law of 1889 see esp. Monteilhet, Les institutions militaries, 220-35;


232

Όλα αυτά, όμως, έκαναν λίγα για να διακόψουν τις ευγε-νικές σχέσεις μεταξύ της πολιτείας και του στρατού, των οποί-ων η χρυσή εποχή τελείωσε με το ξέσπασμα της υπόθεσης Dreyfus. Ο στρατός προσπάθησε να σταματήσει τις προ-σπάθειες για να καθαριστεί το όνομα του Εβραίου στρατη-γού του Γενικού Επιτελείου, του οποίου η καταδίκη για κατα-σκοπία για λογαριασμό της Γερμανίας πρόκυψε ότι βασιζό-ταν σε κατασκευασμένα στοιχεία. Αυτό τροφοδότησε τη χει-ρότερη πολιτική κρίση στην ιστορία της Τρίτης Δημοκρατίας. Στο όνομα της δικαιοσύνης ενάντια στην τιμή του στρατού, οι διαφορές στη Γαλλική πολιτική σκηνή μεταξύ Δεξιάς και Αρι-στεράς βγήκαν στην επιφάνεια και δίχασαν τη Γαλλική κοινω-νία σε δυο ανταγωνιστικά στρατόπεδα. Ο διπολισμός της πο-λιτικής σκηνής είχε ως αποτέλεσμα τη μετακίνηση της κυβέρ-νησης από το κέντρο προς την κεντροαριστερά. Από το 1898, οι ήπιοι Δημοκράτες βασίζονταν για υποστήριξη στην Αριστε-ρά. Από το 1902 η κυβέρνηση κυριαρχήθηκε από τους απο-καλούμενους Ριζοσπάστες Δημοκράτες. Ο πολιτικός στόχος των Ριζοσπαστών ήταν να κατατροπώσουν για τα καλά τους αποκαλούμενους εχθρούς της δημοκρατίας, που αποκαλύ-φθηκε στην υπόθεση Dreyfus. Ο στρατός, ο οποίος είχε προ-ηγουμένως αποφύγει την πολιτική καταδίωξη αλλά που ανα-γνωριζόταν τώρα με τις δυνάμεις της αντίδρασης, έπρεπε επι-μελώς και με τη βία να εκδημοκρατηθεί.

Η πολιτική εκστρατεία των Ριζοσπαστών στηριζόταν στην υπόθεση ότι το πρόβλημα με τον στρατό είχε τις ρίζες τόσο στην πολιτική όσο και στην κοινωνία. Πίστευαν ότι η προσέλευση μεγάλου αριθμού αριστοκρατών στις τάξεις του στρατού μετά το 1871 είχε αλλάξει την παραδοσιακά μάλλον ταπεινή σύνθεση του σώματος των Γάλλων αξιωματικών, και ότι το δίκτυο των Ιησουιτικών γυμνασίων έστελνε τους πε-ρισσότερους υποψήφιους στις υψηλού κύρους στρατιωτι-κές σχολές.475 Τίποτα λιγότερο λοιπόν από αντιμετώπιση του

Ralston, The Army of the Republic, 96-115.475 Η εγκυρότητα αυτής της εικόνας είναι συζητήσιμη και οι αριθμοί επιδέχονται

233


προβλήματος στη ρίζα του δεν απαιτείτο, και ο στρατηγός Louis Andre, Υπουργός Πολέμου από το 1900 μέχρι το 1904, ένας ζηλωτής δημοκράτης, προσπάθησε να προωθήσει μια τέτοια μέθοδο αντιμετώπισης με τον πιο αμείλικτο τρόπο. Οι επιτροπές προαγωγών του στρατού καταργήθηκαν και η ευ-θύνη για τις προαγωγές των αξιωματικών ανήκε πλέον στο Υπουργείο. Ο Υπουργός και οι βοηθοί του έφτιαχναν τις λί-στες με τους προαγόμενους, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στις πολιτικές πεποιθήσεις των υποψηφίων και στα θρησκευτικά τους πιστεύω. Αξιωματικοί με συμπάθεια στους δημοκράτες προάγονταν πιο γρήγορα. Αξιωματικοί γνωστοί για τις δεξι-ές τους πεποιθήσεις ή τις Καθολικές τους απόψεις ή παρελ-θόντα, αφαιρούνταν από τις σημαντικές θέσεις και η προ-αγωγή τους τότε παρουσίαζε καθυστέρηση. Για να αποκτή-σει τις απαραίτητες πληροφορίες, το Υπουργείο δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει όχι μόνο τις τοπικές δημοτικές αρχές αλλά και τις κατά τόπους μασονικές στοές. Οι στρατιωτικές σχολές απελευθερώθηκαν. Οι υποψήφιοι μπορούσαν τώρα να εγ-γραφούν στις σχολές ευελπίδων αφού είχαν υπηρετήσει ένα χρόνο θητείας. Περισσότεροι προτείνονταν κατευθείαν από τους Υπαξιωματικούς. Η πρακτική των καστών και τα προνό-μια μέσα στο σώμα των αξιωματικών τερματίστηκαν. Η υψη-λή διοίκηση του στρατού μειώθηκε σε θέση και τοποθετήθηκε σε στενότερη παρακολούθηση από το Υπουργείο.476

Το αποτέλεσμα της πολιτικής σφαγής στο ηθικό του σώ-ματος των αξιωματικών ήταν καταστρεπτικό. Ο στρατός ήδη έχανε τη δημοτικότητα που απολάμβανε στις δεκαετίες μετά τον πόλεμο του 1870-1. Η μνήμη της ήττας και ο πόθος για εκ-δίκηση έσβηναν. Ο ατομισμός της μεσαίας τάξης και ο ειρη-

αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες. Η αποδεχτή άποψη συνοψίζεται καλύτερα στα La Societe militaire, ιδ.186, 195-6, του Girardet, ‘L’Armee et la republique: Οι γνώμες των Γάλλων αξιωματικών στο διάστημα 1876-78’, του Francois Bedarida και Revue Historique (1964), 119-64. Η εγκυρότητα αυτής η άποψης αμφισβητήθηκε στο The March to the Marne, 17-22 του Porch, ως καθ όλα υπερβολική.476 Βλ., Ralston, The Army of the Republic, 260-301; and, in a critical vein, Porch, The March to the Marne, 73-104.


234

νισμός των σοσιαλιστών και το αντιστρατιωτικό πνεύμα συν-δυάστηκαν με την απέχθεια προς το στρατό από τα μέσα της δεκαετίας του 1890.477 Η χρησιμοποίηση του στρατού στην καταστολή των εκκλησιαστικών διαφωνιών και των απεργιών των εργατών συνέβαλε στην περαιτέρω μείωση του ηθικού.478 Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να εμφανιστούν. Ο αριθμός των υποψηφίων στη στρατιωτική σχολή Saint-Cyr μειώθη-κε από τους 1920 υποψηφίους το έτος 1897, στους 982 για το έτος 1907. Σχεδόν οι μισοί από τους αξιωματικούς του πυ-ροβολικού που αποφοίτησαν από τη Σχολή Πολέμου μετα-ξύ 1905 και 1907 είχαν παραιτηθεί μέχρι το 1910.479 Το επίπεδο, όπως καταγραφόταν ειδικά στους επαγγελματίες μισθοφό-ρους και στη Σχολή Πολέμου έπεφτε κατακόρυφα.480

Ο πολιτικός διωγμός του στρατού συνέπεσε, και επιτάχυ-νε, την κοινοβουλευτική πρωτοβουλία ώστε να ψηφιστεί ένας νέος νόμος που να ορίζει διετή θητεία. Η συντόμευση της θη-τείας στη Γερμανία το 1893 για το πεζικό στα δυο χρόνια, έδινε κύρος στις Γαλλικές φιλοδοξίες και έκανε την εφαρμογή του θέμα χρόνου. Ο δημόσιος διάλογος ξεκίνησε στη Γαλλία στα μέσα της δεκαετίας του 1890 και το νομοθετικό πλαίσιο ολο-κληρώθηκε το 1905. Όλες οι κοινωνικές και εκπαιδευτικές εξαι-ρέσεις καταργήθηκαν. Υπό το νόμο του 1889 περισσότερο από το ένα τρίτο κάθε ετήσιας κλάσης απέφυγε την κατάταξη και μόνο τα τρία πέμπτα υπηρετούσαν την πλήρη τριετή θη-τεία.481 Με τον καινούργιο νόμο, όλοι οι νέοι Γάλλοι υπηρετού-σαν υποχρεωτικά για δυο έτη. Από το 1905 και μετά η Γαλλία είχε το 83% της κάθε ετήσιας κλάσης να κατατάσσεται, αφή-νοντας μόνο αυτούς που είχαν σωματικά προβλήματα εκτός στρατεύματος. Όπως και το 1889, το κίνητρο για το νόμο

477 Girardet, La Societe militaire, 213-35.478 Βλ., Ralston, The Army of the Republic, 280-6; Porch, The March to the Marne, 105-33.479 Girardet, La Societe militaire, 274.480 Porch, The March to the Marne, 84-5.481 Ralston, The Army of the Republic, 302-3

235


ήταν κυρίως πολιτικό, αλλά αυτή τη φορά οι πρακτικές συνέ-πειες ήταν σημαντικές. Πιο εξαντλητική κατάταξη αλλά για μι-κρότερο χρονικό διάστημα σήμαινε ότι η Γαλλία θα είχε μικρό-τερο ενεργό στρατό, αλλά πολύ περισσότερους σε εφεδρεία σε περίπτωση πολέμου. Επίσης είχε ως συνέπεια ότι τώρα πια ο στρατός αντιμετωπιζόταν λιγότερο ως ένα σώμα επαγγελ-ματιών εκπαιδευμένων στρατιωτών και περισσότερο ως μια προπαρασκευαστική σχολή για τις εφεδρείες.

Ενοχλημένος, καθώς ήταν κατά τη διάρκεια και μετά την υπόθεση Dreyfus, ο στρατός αντιμετώπιζε το νόμο για τη δι-ετή θητεία ως ένα ακόμη πολιτικό κτύπημα, στην εκστρατεία που είχε αναπτυχθεί εναντίον του. Ήδη από το 1895, όταν η ιδέα της αλλαγής πρωτοήρθε στο Ανώτατο Συμβούλιο Πο-λέμου, απορρίφθηκε πλήρως. Επιπλέον, αυτή τη φορά δεν βρήκε καθόλου υποστήριξη στις τάξεις του στρατού.482 Τα επι-χειρήματα δεν είχαν αλλάξει κατά πολύ από το 1870 στο 1880. Ξανά, οι αντίπαλοι του νόμου υποστήριζαν ότι η σύντομη πε-ρίοδος της θητείας δεν ήταν επαρκής για να μετατρέψει τους απλούς πολίτες σε εκπαιδευμένους στρατιώτες. Αυτό που ήταν δυνατόν στη Γερμανία, όπου υπήρχε ένα κράτος τάξης και αυταρχισμού δεν ήταν δυνατό να λειτουργήσει στη φιλε-λεύθερη Γαλλία. Επίσης, τόνισαν ότι η μικρότερη περίοδος θητείας θα έκανε χειρότερο το ήδη υπάρχον πρόβλημα που υπήρχε, δηλαδή στο να πεισθεί ένας ικανοποιητικός αριθμός αποστράτων για να επανακαταταχθεί. Επιπλέον, ενώ ασκή-θηκε πίεση στον στρατό να στηρίζεται περισσότερο στις εφε-δρείες, αρκετοί αξιωματικοί είχαν πεισθεί ότι η τρομακτική αλ-λαγή των σύγχρονων όπλων θα απαιτούσε ακόμα υψηλότε-ρο ηθικό, επαγγελματισμό και συνοχή στα χρόνια που ακο-λουθούσαν. Η στάση τους θύμιζε αυτή των αξιωματικών του Louis Napoleon, στο ανοργάνωτο πρόγραμμα των εφεδρει-ών που τους επεβλήθη πριν το 1870. Ο Langlois ανέφερε ότι

482 Ibid. 391. See, for example. Derrecagaix, La Guerre et l’armee; and, in support of he law, Emile Manceau (Mayer), Nos institutions militaries (Paris, 1901)


236

ο du Picq επαινούσε τα ανώτερα προσόντα ενός μικρότε-ρου και υψηλά εκπαιδευμένου στρατού.483

Πράγματι, και εδώ το έργο του du Picq έγινε ξαφνικά πολύ σχετικό. Σίγουρα δεν είναι σύμπτωση, ότι ο εκδότης της νέας εμπεριστατωμένης έκδοσης του “Battle Studies” (1903), ο οποίος έγραψε τη μνημειώδη εισαγωγή και συνέγραψε τις βιογραφικές λεπτομέρειες της οικογένειας του du Picq, δεν ήταν άλλος από τον Ernest Judet, ένα δημοσιογράφο, πο-λέμιο του Dreyfus, και συντάκτη της λαοφιλούς και επιθετικής δεξιά προσκείμενης εφημερίδας Le Petit Journal. Ενώ ο στρα-τός βρισκόταν κάτω από ισχυρή πίεση για να ανοιχτεί προς την κοινωνία και ενώ η κυβέρνηση τον πίεζε να αποδεχτεί τη μείωση της θητείας, άνθρωποι σαν τον Judet ήταν πανευτυ-χείς από τις ξεκάθαρες απόψεις των σκεπτικιστών όπως ο du Picq, και από τη βεβαιότητά του ότι το σώμα των αξιωματικών θα έπρεπε από τη φύση του να είναι αριστοκρατικό.484 Ο νό-μος των “Δυο Ετών” και η νέα έντονη ενασχόληση της πολιτι-κής έκανε τις απόψεις πιο ριζοσπαστικές και έθεσε το θεμελιώ-δες ερώτημα: πού βρίσκεται το βάρος της Γαλλικής άμυνας, με τον τακτικό στρατό ή με το σύνολο του έθνους, στα όπλα;

Στη μετά-Dreyfus εποχή και μέχρι τις δεκαετίες του 1920 και 1930, αυτή η ερώτηση υπερφορτίσθηκε από την πολιτική σκηνή, και αναδύθηκε ως ένα από τα κοινά σημεία Δεξιάς και Αριστεράς στη Γαλλία. Ξεφεύγοντας από την πολιτική σκηνή, κυριάρχησε όμοια και στην ιστορική σκηνή. Για του λόγου το αληθές, οι ιστορικοί των γαλλικών στρατιωτικών υποθέσεων δεν έγραφαν για τίποτε άλλο. Οι απόψεις τους και οι συμπερι-φορές τους αντικατόπτριζαν τις πολιτικές ρητορείες και από-ψεις, ειδικά αυτές της Αριστεράς, στην οποία πολλοί από αυ-τούς τους ιστορικούς ανήκαν. Η προτίμηση του στρατού για τους μόνιμους και η απέχθεια προς τους εφέδρους εξηγήθη-κε με μη στρατιωτικούς όρους ως μια πολιτική λειτουργία και

483 Langlois, Lessons from two Recent Wars, 140-1484 Battle Studies, 22-3.

237


έκφραση συντηρητισμού.485 Επιπλέον, στα κρίσιμα μεταπολε-μικά χρόνια, η δυσπιστία του στρατού για τις εφεδρείες προ-στέθηκε στον κατάλογο των λαθών και της στενοκεφαλιάς που συνέβησαν κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην πορεία, όμως, η ουσία και η πολυπλοκότητα του στρατιωτικού προ-βλήματος, όπως φαινόταν εκείνη την εποχή, δεν γνώριζε τί-ποτα άλλο από την αδιαφορία.486 Από τη στιγμή που η ανά-πτυξη του επιθετικού δόγματος συνδέθηκε με την προτίμηση του Γαλλικού στρατού για μόνιμους, το πρόβλημα αυτό αξί-ζει να εξετασθεί σε βάθος. Οι στρατοί πάλευαν με τις παραμέ-τρους αυτού του προβλήματος όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης και της Γερ-μανίας.

Το πρόβλημα των εφεδρειών ήταν πρωταρχικά πρόβλη-μα οργάνωσης και λειτουργίας πλαισίων. Όπως συχνά επι-σημαίνεται, οι επαγγελματίες στρατιώτες σε όλες τις χώρες και οι συμπεριφορές των εκπαιδευμένων εφεδρειών δεν μπορού-σαν να επιτρέψουν τη σύσταση μιας ετοιμοπόλεμης δύνα-μης. Το 1870-1 η Πρωσική προσέγγιση ήταν η εύκολη λύση. Οι ενεργές μονάδες κρατούνταν στη μισή από τη δυναμικό-τητά τους σε περιόδους ειρήνης, και σε περίπτωση κινητο-ποίησης, ενισχυμένες από τις εφεδρείες, διπλασίαζαν τουλά-χιστον τη δύναμή τους. Αυτό, όμως, ήταν δυνατόν μόνο όσο το πλήθος των ενεργών και των εφεδρειών ήταν περίπου το ίδιο – τρεις κλάσεις εν ενεργεία και τέσσερις σε εφεδρεία καθ’ έτος. Η Εθνοφυλακή, που περιλάμβανε πέντε επιπλέον κλά-σεις, δημιουργήθηκε σε διαφορετικές μονάδες και είχε κυρίως

485 Βλ. ειδ. Τους αριστερούς ιστορικούς Monteilhet (1926) και Michon (1935). Επίσης Girardet (1953, Challener (1955) και Ralston 1967). Ο Snyder (1984), αντιπαραθέτει μια μάλλον οργανωτική, παρά πολιτική και σοσιαλιστική προκατάληψη εκ μέρους του Στρατού. Ο Porch (1981), δίνει ένα σημαντικό, αν και κατά διαστήματα με υπερβάλλοντα ζήλο, διορθωτικό παράγοντα στους ιστορικούς της σχολής, Το Έθνος Στα Όπλα.486 The exceptions are Porch, The March to the Marne, which goes a long way in this direction, and Jean Charles Jauffet, ‘L’Organisation de la reserve a l’epoque de la revanche, 1871-1914’, Revue Historique des Armees (1989), 27-37.


238

καθήκοντα δεύτερης γραμμής. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1870, όμως, το πλήθος των εφεδρειών μεγάλωσε πέρα από την ικανότητα των ενεργών μονάδων να τους απορρο-φήσουν, ειδικά όταν η θητεία αυξήθηκε μέχρι τα τεσσεράμισι έτη. Οι ενεργές μονάδες μπορούσαν να απορροφήσουν τα δυο τρίτα των εφεδρειών, και συνεπώς μια νέα μορφή οργά-νωσης έπρεπε να βρεθεί για το πλεόνασμα, αλλά καμία δεν θα μπορούσε να είναι τόσο αποτελεσματική όσο το παλαιό σύστημα. Η Γερμανική λύση ήταν η δημιουργία ξεχωριστών μεραρχιών εφεδρείας, με μια εφεδρική μεραρχία να αντιστοι-χεί σε ένα ενεργό σώμα στρατού. Αλλά αυτή ήταν μόνο η απαρχή της διαδικασίας.

Από το 1893, η θητεία για το πεζικό στη Γερμανία μειώ-θηκε στα δυο χρόνια, ενώ το πλήθος των κλάσεων που υπη-ρετούσαν στην εφεδρεία ανέβηκε σε πέντε. Οι ενεργές μονά-δες μπορούσαν τώρα να απορροφήσουν μια μειοψηφία των εφεδρειών. Για να γίνει οικονομία στα τρέχοντα κόστη, ο Γερ-μανικός στρατός απέφυγε τη δημιουργία περισσότερων σχη-ματισμών εφεδρείας και δοκίμασε μια διαφορετική προσέγγι-ση. Συγκροτήθηκε ένα επιπλέον τάγμα ειδικής σύνθεσης, τέ-ταρτο, τάγμα σε κάθε ενεργό σύνταγμα. Όμως αυτό κρίθη-κε μη ικανοποιητικό και το 1898 ο στρατός υποχώρησε και εν-σωμάτωσε τις εφεδρείες από το τέταρτο τάγμα σε νέες, ξεχω-ριστές μεραρχίες εφεδρειών. Καθώς ο αριθμός τους μεγάλω-νε, οι μεραρχίες εφεδρειών αργότερα συγκροτήθηκαν σε ένα σώμα στρατού εφεδρειών. Παρόλα αυτά, λόγω των υψηλών εξόδων στους εξοπλισμούς και τα επαγγελματικά στελέχη, τα οποία θα απαιτούνταν ώστε να μεταπέσουν οι σχηματισμοί σε ετοιμοπόλεμη κατάσταση, παρέμειναν κατά πολύ κατώτε-ρες από αυτές των ενεργών σχηματισμών και η χρήση τους θα ήταν κυρίως για δευτερεύουσας σημασίες αποστολές. Όπως ήδη αναφέραμε, μόνο η πίεση της διεθνούς και στρα-τηγικής θέσης της Γερμανίας στη δεκαετία πριν τον πόλεμο, πίεσαν τον Schlieffen και τους διαδόχους του να αναθέσουν στους σχηματισμούς της εφεδρείας αποστολές της πρώτης

239


γραμμής. Ακόμη πιο σημαντικό είναι το γεγονός, ότι τα σχέ-δια επί χάρτου του Schlieffen θα μπορούσαν να πραγματο-ποιηθούν μόνο όταν το Reichstag πείθονταν να ψηφίσει για τα υπέρογκα χρηματικά ποσά που απαιτούνταν για την επέ-κταση και την αναβάθμιση των σχηματισμών εφεδρείας.487

Ο Γαλλικός στρατός αντιμετώπισε παρόμοια προβλήμα-τα και πειραματίστηκε με παρόμοιες λύσεις. Σε αντίθεση με την κοινή άποψη, όμως, προχώρησε πιο μπροστά από τους Γερ-μανούς αντιπάλους της, στο να χρησιμοποιήσει τις εφεδρείες σε ενεργή υπηρεσία ως μονάδες εκστρατείας για μεγαλύτερη από την αντίστοιχη απαιτούμενη χρονική περίοδο. Οι στρατι-ωτικοί νόμοι της δεκαετίας του 1870 αντέγραψαν τις διάφορες κατηγορίες εφεδρειών των Γερμανών σε μια ελαφρά τροπο-ποιημένη μορφή. Όλοι οι έφεδροι μέχρι την ηλικία των 30 (33 από το 1892) ανατέθηκαν στην εφεδρεία, που ήταν αντίστοι-χη της Γερμανικής εφεδρείας, συν της Landwehr (Εθνοφυλα-κή). Όπως και στη Γερμανία, τα μεγάλα νούμερα εφέδρων απορροφήθηκαν από ενεργές μονάδες, διπλασιάζοντας το μέγεθος του ενεργού στρατού σε περίπτωση κινητοποίησης. Όμως, από τη στιγμή που ο μέσος χρόνος ενεργού θητείας έφτασε τα επίπεδα σχεδόν των τριών ετών, κατά μέσο όρο, με έξι κλάσεις εφέδρων, πολλοί απ’ αυτούς έπρεπε να οδη-γηθούν στα ειδικά τέταρτα τάγματα που δημιουργήθηκαν σε κάθε σύνταγμα από το πλαίσιο νόμου του 1875. Επιπλέον, οι παλαιότερες κλάσεις των εφέδρων μεταξύ 30 και 35 ετών χρη-σιμοποιήθηκαν επίσης σε ξεχωριστές μεραρχίες κατά περιο-χή. Έτσι, τους ανατέθηκε ένας πολύ πιο ενεργός ρόλος από τον αντίστοιχο του Γερμανικού Στρατού (Landsturm), για την οποία δεν υπήρχε προοπτική να χρησιμοποιηθεί στο πεδίο της μάχης. Το Γαλλικό Σχέδιο 3 (1882), για παράδειγμα, ανέ-πτυσσε δύο δυνάμεις εθνοφυλακής στα μετόπισθεν των πέ-ντε σωμάτων στρατού γραμμής, οι οποίες αποτελούντο από

487 Βλ.,, against the general drift of his argument, Snyder, The Ideology of the offensive, 228, n. 109.


240

μόνιμους στρατιώτες και τους εφέδρους τους.488 Μεταγενέ-στερα σχέδια κατά τη δεκαετία του 1880 προχώρησαν ακόμη πιο πέρα στο να ενώσουν τις μεραρχίες εθνοφυλακής και να φέρουν τους στρατιώτες πιο κοντά στην ενεργό δύναμη.489 Οι Γάλλοι στην πραγματικότητα χρησιμοποιούσαν δεκατέσ-σερις ετήσιες κλάσεις για τον ενεργό στρατό, έναντι των δώ-δεκα των Γερμανών.

Το 1888, όταν οι Γερμανοί δημιούργησαν το δεύτερο τμή-μα της Εθνοφυλακής, αναθέτοντας έτσι ένα πιο ενεργό ρόλο στις παλαιότερες κλάσεις των εφεδρειών τους, οι Γάλλοι προ-χώρησαν ένα βήμα μπροστά. Ενεργά εμψυχωμένοι από τον Υπουργό Πολέμου Freycinet, τον αρχιτέκτονα των στρατών της εθνικής άμυνας το 1870-1, το Ανώτατο Συμβούλιο Πολέ-μου υιοθέτησε ένα μεγαλοπρεπές σχέδιο, όπου δεκαέξι σώμα-τα στρατού εφεδρειών, αποτελούμενα από μικτά συντάγμα-τα εφέδρων και εθνοφυλάκων, δημιουργήθηκαν για να συ-μπληρώσουν τα είκοσι ενεργά σώματα στρατού.490 Το σχέδιο, όμως, ήταν πολύ φιλόδοξο για να γίνει πραγματικότητα. Το σύνολο των ιστορικών που αποκήρυξαν τον συντηρητισμό του στρατού στην απόφασή του να εγκαταλείψει το σχέδιο, έχασαν την οπτική γωνία της γενικότερης Ευρωπαϊκής προο-πτικής και πήραν πολύ ελαφρά το μέγεθος του σχεδίου. Αξί-ζει να μνημονευθεί ότι ο Γερμανικός στρατός έφτασε περίπου στο προαναφερθέν μέγεθος σε σύνθεση και δύναμη μόνο στην αυγή του πολέμου και μετά από τεράστιες επενδύσεις. Τα επιχειρήματα των στρατηγών ότι οι σχηματισμοί των εφε-δρειών θα είναι άχρηστοι, χωρίς επαρκή στελέχη και πυροβο-λικό και ότι τέτοια στελέχη και πυροβολικό απλά δεν ήταν δια-θέσιμα, δεν θα έπρεπε να ξεχαστούν ως απλές δικαιολογίες. Το προταθέν σχέδιο σύντομα εγκαταλείφθηκε για πιο πρακτι-

488 Marchand, Plans de concentration, 28; Etat- Major de l’Armee; Les Armees francaises, i. 6-7489 Marchand, Plans de concentration, 53, 61, 83, 204-5; Etat-major de l’armee; L’armees francaises, 8-18.490 Etat major de l’Armee, Les Armees francaises, 18-19.

241


κές προετοιμασίες. Μεταξύ του 1890 και του 1895 ο αριθμός των εφεδρικών σωμάτων μειώθηκε στα πέντε, ενώ κάθε ενερ-γό σώμα απέκτησε μια τρίτη μεραρχία εφεδρείας.491 Το 1897 ο στρατός υποχώρησε από το σύστημα των μεγάλων σχημα-τισμών εφεδρείας και μετακύλυσε το τέταρτο τάγμα σε κάθε σύνταγμα, επιπρόσθετα στις ξεχωριστές εφεδρικές μεραρχί-ες.492 Αυτές οι μεραρχίες εφεδρειών συγκροτήθηκαν σε σώ-ματα εφεδρειών και τοποθετήθηκαν στη δεύτερη γραμμή, κο-ντά στο μέτωπο.

Ο σκεπτικισμός σχετικά με την αξία της μαχητικής ικα-νότητας των μονάδων εφεδρείας (εν αντιθέσει με τους εφέ-δρους που ενσωματώθηκαν στις ενεργές μονάδες διπλασιά-ζοντας το μέγεθος του ενεργού στρατού – ένας διαχωρισμός που συχνά λησμονείται), ήταν ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτος ανά-μεσα στους υπέρμαχους του ηθικού και της ενεργού και επι-θετικής συμπεριφοράς στα τέλη της δεκαετίας του 1880 και της δεκαετίας του 1890. Αμφισβητούσαν το γεγονός ότι οι σχηματισμοί εφέδρων είχαν προσαρμοστεί σε αυτόν τον τρό-πο του πολέμου. Ο Georges Gilbert, για παράδειγμα, τόνισε, ότι χωρίς πυροβολικό και συνοχή, οι σχηματισμοί εφέδρων του Freycinet θα είχαν μικρή αξία.493 Το 1893 ο στρατός προ-σπάθησε να ενδυναμώσει τις μονάδες εφέδρων με τη δημι-ουργία ενός μικρού επιτελείου από μόνιμους αξιωματικούς σε κάθε σύνταγμα. Όμως, οι κριτικοί υποστήριξαν ότι οι θέ-σεις αυτές, με τους λιγότερο ικανούς αξιωματικούς του στρα-τού και ότι η φύση της δουλειάς, ήταν τέτοια που τους επέ-τρεπε να σπαταλούν το χρόνο τους μη κάνοντας το παραμι-κρό.494 Ξεκινώντας από το εμπνευσμένο από τον Bonnal, Σχέ-διο 14 (1898), οι μονάδες εφεδρειών επιστράφηκαν, κυρίως στη δεύτερη γραμμή ή σε καθήκοντα φύλαξης, το οποίο δεν

491 Ibid. 20,25.492 Ibid. 27; Marchand, Plans de concentration, 296-7.493 Βλ., Georges Gilbert’s collection of essays, Lois et institutions militaries (Paris, 1895), 173-448; Contamine, La Revanche, 71-2.494 Monteilhet, Les institutions militaries, 238; Porch, The March to the Marne, 26.


242

ήταν καθόλου διαφορετικό από το ρόλο που είχαν οι Γερμα-νοί για τους δικούς τους σχηματισμούς εφεδρειών, την Land-wehr. Μόνο στη δεκαετία πριν από τον πόλεμο, και σε μεγάλο βαθμό μόνο μετά το 1911, άλλαξαν τα βασικά χαρακτηριστι-κά αυτής της εικόνας. Ενώ οι Γερμανοί προχωρούσαν προς την κατεύθυνση της ενεργοποίησης των εφεδρειών τους σε ένα πιο ενεργό ρόλο, ο νόμος των “Δύο Ετών” και οι πολιτι-κές συνδέσεις αυτού, άλλαζαν ριζικά τις απόψεις σχετικά με τις Γαλλικές εφεδρείες.

Ο νόμος των “Δυο Ετών” δημιούργησε ένα εύρος εκ-παιδευμένων εφέδρων και συνέπεσε με την αυξανόμενη πίε-ση προς τον στρατό και την κοινωνία. Ο στρατός ήταν ανα-μενόμενο να στηρίζεται περισσότερο στους εφέδρους και να κάνει μεγαλύτερες προσπάθειες για την εκπαίδευσή τους. Πα-ρόλα αυτά, οι κριτικοί της Αριστεράς κατηγόρησαν τον στρα-τό ότι σαμποτάριζε το νόμο. Για παράδειγμα, υποστηρίχθηκε, ότι ακόμα και μετά την ψήφιση του νόμου, ο στρατός, ο οποί-ος υποστήριζε ότι η θητεία των δυο ετών ήταν μία πολύ σύ-ντομη περίοδος για την εκπαίδευση των νεοσυλλέκτων, στην πραγματικότητα σπαταλούσε ένα μεγάλο μέρος του χρόνου των νεοσύλλεκτων σε εργασίες άσχετες με την εκπαίδευση. Πολλές από αυτές τις εργασίες ήταν προσωπικές εργασίες για τους αξιωματικούς, τις οποίες ο στρατός δεν έκανε τίποτα για να εξαλείψει.495 Η εκπαίδευση των εφέδρων απαιτούσε με-γαλύτερη προσπάθεια ακόμα.496 Ο φαινομενικά φαύλος κύ-κλος της δυσπιστίας του στρατού προς τους εφέδρους και η αδιαφορία των εφέδρων και η χαμηλή απόδοσή τους δεν μπορούσε να μειωθεί σε κανένα από τα δύο μέρη. Το γεγονός παραμένει, ότι πολλοί έφεδροι απέφευγαν την εκπαίδευση, και ότι κατά τη διάρκειά της, η πειθαρχία ήταν ελλιπής και η από-

495 Monteilhet, Les institutions militaries, 315; Ralston, The Army of the Republic, 313; Porch, The March to the Marne, 195; Gerd Krumeich, Armament and Politics in France on the Eve of the First World War: the Introduction of the Three years Conscription (London, 1984), 105-6.496 Monteilhet, Les institutions militaries, 253; Porch, The March to the Marne, 204-5; Gorge, The French Army, 56-7.

243


δοση μη εντυπωσιακή.497 Εν τω μεταξύ, στη Γερμανία, όπου ο στρατός τύχαινε μεγάλου κοινωνικού σεβασμού, δεν υπήρ-ξε κανένα πρόβλημα στη δημιουργία ενός μεγάλου και πε-ρήφανου σώματος εφέδρων, ενώ στη Γαλλία ο αριθμός των εφέδρων αξιωματικών βρίσκονταν σε οξεία έλλειψη, λόγω της απροθυμίας τους να καταταγούν.498 Πράγματι, γυρνώ-ντας στο θεμελιώδες πρόβλημα των στελεχών, μια σύγκρι-ση με τη Γερμανία μιλά από μόνη της. Το 1902 η Γερμανία είχε 75.000 έως 80.000 έφεδρους υπαξιωματικούς σε σύγκριση με τους 22.000 της Γαλλίας.499 Οι εκτεταμένοι στρατιωτικοί νόμοι της Γερμανίας του 1911, 1912 και 1913 έδωσαν στον γερμα-νικό στρατό 112.000 εφέδρους υπαξιωματικούς και στη Γαλ-λία 48.000. Τέλος, υπήρχαν 215 έφεδροι υπαξιωματικοί καριέ-ρας στο Γερμανικό σύνταγμα πεζικού και μόλις 95 στο αντί-στοιχο Γαλλικό.500

Δεν υπήρχε τίποτα σ’ αυτά τα μειονεκτήματα, που αρ-κετές εβδομάδες ή μήνες εμπειρίας πολέμου δεν θα μπορού-σε να τα θεραπεύσει. Ενώ μερικές Γαλλικές μονάδες εφεδρεί-ας μπορεί να είχαν μειωμένη απόδοση στις αρχικές ημέρες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου,501 γρήγορα όμως έπαιξαν απο-φασιστικό ρόλο, με τη συνέχιση του πολέμου και όλοι οι δια-χωρισμοί μεταξύ μονίμων και εφέδρων εξαφανίστηκαν εντε-λώς. Ο Γαλλικός στρατός, όπως όλοι οι στρατοί, πρόσμενε ένα σύντομο και αποφασιστικό πόλεμο, στον οποίο μόνο οι

497 In 1907, for example, 36% of the reservists called for training did not respond to the call; Jauffet, ‘L’Organisation de la reserve’, 35498 Ibid, 33; Porch, The March to the Marne, 204-6.499 French parliamentary deliberations, cited in Ralston, The Army of the Republic, 301; cf. Reichsarchiv, Der Weltkrieg, i, supp. 485.500 The March to the Marne, 194 του Porch. ΟΙ αριθμοί στις Γερμανικές πηγές είναι παρεμφερείς, εκτός από το ότι 215 υπαξιωματικοί ήταν το 80% και όχι το σύνολο των υπαξιωματικών σε ένα Γερμανικό Σύνταγμα Πεζικού. Der Weltkrieg, 509, 512 του Reichsarchiv. Βλ The March to the Marne, 196-200, του Porch, για μια εμπεριστατωμένη ανάλυση του προβλήματος των Γάλλων υπαξιωματικών. Επίσης, ‘The Doctrine of the Offensive’, 54-6, του Setzen.501 Porch, The March to the Marne, 211.


244

ετοιμοπόλεμοι στρατιώτες θα μπορούσαν να πάρουν μέρος αποτελεσματικά. Επίσης, εύκολα ξεχάστηκε ότι οι σχηματισμοί εφεδρειών δεν είχαν ποτέ βρεθεί στην πρώτη γραμμή πριν τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε και το 1870-1, όπως ευρέως θεω-ρήθηκε. Ήταν μια καινοτομία και ένας μεγάλος άγνωστος πα-ράγοντας. Κανείς δεν ήξερε ακριβώς εάν και πώς θα απέδι-δαν. Κανένας άλλος εκτός από τον Michel, του οποίου το δι-άσημο σχέδιο για ομογενοποίηση εφέδρων και μονίμων μο-νάδων, που αναλύεται παρακάτω, ρώτησε το 1911: Αυτές οι μεραρχίες εφεδρείας υπάρχουν στα χαρτιά και μόνο, αλλά ποιός μπορεί να εγγυηθεί για τη σταθερότητά τους;502 Πρέ-πει να έχουμε στη σκέψη μας ότι ο Michel ήταν ο Επιθεωρη-τής των Συνταγμάτων Εφεδρείας το 1907-8 και ήταν ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές. Η δική του απάντηση στην ερώτηση ήταν αρνητική, και στην πραγματικότητα το σχέδιό του ζητούσε τη μείωση όλων των σχηματισμών εφεδρείας.503 Αυτό το γεγονός έχει αγνοηθεί από τους σύγχρονους ιστορι-κούς. Μόνο μετά από δύο επεκταμένους χρονικά παγκοσμί-ους πολέμους μπόρεσε η δυσπιστία για τις εφεδρείες να δια-λυθεί και η ψευδαίσθηση ενός σύντομου πολέμου να γελοιο-ποιηθεί.

Από το 1905, οι πληροφορίες σχετικά με τις Γερμανικές προθέσεις άλλαξαν τον Γαλλικό σχεδιασμό, ενώ το αποτέλε-σμα του νόμου των “Δυο Ετών” ήταν η αλλαγή της οργά-νωσης των εφεδρειών. Το 1904 η Γαλλική αντικατασκοπία είχε ακριβείς πληροφορίες ότι οι Γερμανοί σχεδίαζαν μια πολύ δυ-νατή υπερκερωτική κίνηση μέσω Βελγίου και Λουξεμβούργου, χρησιμοποιώντας σχηματισμούς εφέδρων σε ενεργούς ρό-λους. Πρόσθετες αναφορές, υποστήριζαν αυτές τις πληρο-φορίες, αλλά καμία δεν έκανε ξεκάθαρο ότι οι Γερμανοί θα αναπτύσσονταν πέρα από το Meuse και το Sambre σε μια βαθιά βορειοδυτική σάρωση, χωρίς να αποκλείεται μια Γερ-

502 Etat-Major de l’armee, Les Armees francaises, I. i, ann. pp. 11, 8, 13; see Porch, The March to the Marne, 211, for basically the same argument.503 Etat-Major de l’armee, Les Armees francaises, I. i, ann. pp. 8, 12-13.

245


μανική επίθεση στη Lorraine. Προς απάντηση, το κέντρο βά-ρους των Γαλλικών δυνάμεων μετακινήθηκε με κατεύθυνση προς Βορρά σε μια σειρά σταδιακών ρυθμίσεων. Το Σχέδιο 15 (1907) δημιούργησε μια νέα Στρατιά στα βόρεια του Ver-dun. Το σχέδιο 16 (1909) υποστήριξε αυτή τη Στρατιά τοπο-θετώντας πίσω της, μια νέα στρατηγική, τη στρατιά ελιγμών, δηλαδή δύο, αντί για μία, ομάδες από μεραρχίες εφέδρων. Όλοι ήταν έτοιμοι να αντεπιτεθούν προς την κατεύθυνση των Αρδεννών.504 Το Σχέδιο 16 ενσωμάτωνε επίσης το αυξανόμε-νο προσωπικό, που έγινε διαθέσιμο με το νόμο του 1905. Τα τέταρτα τάγματα αποσύρθηκαν και συμπτύχθηκαν σε ταξι-αρχίες, οι οποίες δημιουργήθηκαν στα περισσότερα σώμα-τα στρατού. Ο αριθμός των μεραρχιών εφεδρείας αυξήθη-κε με τη δημιουργία μιας μεραρχίας εφέδρων σε κάθε Σώμα Στρατού. Το σχέδιο, έτσι λοιπόν, αύξησε τον αριθμό των ταγ-μάτων εφέδρων από 320 σε 463 και επιπρόσθετα σε 108 τάγ-ματα στις εννέα μεραρχίες εθνοφυλακής.505

Αναφορικά με την κατεύθυνση και το μέγεθος της Γερ-μανικής επίθεσης συνέχιζαν να συσσωρεύονται περισσότε-ρες ενδείξεις.506 Έως το 1911, ο Στρατηγός Wilson, διευθυντής των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο Βρετανικό Γραφείο Πολέ-μου, είχε εκτιμήσει ότι η Γερμανική επίθεση στα δυτικά, θα έκα-νε χρήση κυρίως των εφεδρειών και θα έφτανε σε εύρος έως την Lille.507 Με βάση μια παρόμοια υπόθεση, ο στρατηγός Mi-

504 Marchland, plans de concentration, 156-81; Les Armees francaises, 31-7; Williamson, The Politics of Grand Strategy, 53-5, 117-24; Jan Karl Tanenbaum, ‘French estimates of Germany’s Operational War Plans’, in Ernest R May (ed.), Knowing One’s Enemies: Intelligence Assessment before the Two World Wars (Princeton, NJ, 1984), 150-171; Cole. ‘Forward with the Bayonet’, 296-300; Snyder, The Ideology of the Offensive, 81-90505 Etat-Major de l’armee, Les Armees francaises, I, i .34-5.; Contamine, La Revanche, 116-17.506 See Tanenbaum, ‘French Estimates’, in May (ed.), Knowing One’s Enemy, 156-170; Snyder, The Ideology of the Offensive, 87-90.507 ‘French Estimates’ του Tanenbaum, στο Knowing One’s Enemy, 159 του May, The ideology of the Offensive, 88 του Snyder, Les Armees francaises, 37, του Γαλλικού Γενικού Επιτελείου Στρατού. Ο ισχυρισμός του Gamelin το 1954, ότι ο


246

chel, ο νέος αντιπρόεδρος του Ανωτάτου Συμβουλίου Πολέ-μου και Αρχιστράτηγος σε περίπτωση πολέμου, ένιωθε ότι το Σχέδιο 16 ήταν ανεπαρκές. Κατέστρωσε ένα ριζικά νέο σχέδιο πολέμου, το οποίο ανέπτυξε τις Γαλλικές δυνάμεις από τα Ελ-βετικά σύνορα ως τη Βόρεια θάλασσα και μετακινούσε το βά-ρος της γαλλικής προσπάθειας στον Βελγικό τομέα. Οι Γαλ-λικές δυνάμεις στα Γάλλο-Γερμανικά σύνορα θα μειώνονταν σε όχι παραπάνω από τρία Σώματα Στρατού, με άλλα τρία να ενισχύουν ως δεύτερο κύμα. Όχι λιγότερα από έντεκα Σώματα Στρατού θα αναπτύσσονταν στο Βελγικό μέτωπο, ενώ άλλα τρία θα συγκεντρώνονταν ως εφεδρείες γύρω από το Παρίσι. Οι δυνάμεις που κάλυπταν τα Γερμανικά σύνορα και τις Αρ-δέννες θα υιοθετούσαν μια αμυντική στάση. Οι κύριες Γαλλι-κές προσπάθειες θα λάμβαναν χώρα στα άκρα αριστερά και θα αντεπιτίθεντο στο δεξί τμήμα του κυρίως κύματος των Γερ-μανών, στις Βελγικές πεδιάδες. Όπως και με τους Γερμανούς, ο διπλασιασμός του μήκους του γαλλικού μετώπου απαι-τούσε τη μαζική ενσωμάτωση των μονάδων εφεδρείας στην πρώτη γραμμή. Για να επιτευχθεί αυτό, ο Michel πρότεινε ένα ακόμα ριζοσπαστικό σχέδιο, όπου οι ενεργές και σε εφεδρεία μονάδες θα ομογενοποιούνταν. Όλα τα ενεργά και σε εφε-δρεία συντάγματα θα ενώνονταν σε νέες ημι-ταξιαρχίες. Έτσι, η δύναμη κάθε Σώματος Στρατού σχεδόν θα διπλασιαζόταν σε σαράντα οκτώ τάγματα.508

Είναι κοινή γνώση ότι τα στρατηγικά σχέδια του Michel προέβλεψαν σε αξιοπρόσεκτο βαθμό τη μορφή που τελι-κά πήρε η Γαλλική ανάπτυξη, μετά τις μεγάλες αναταραχές, στην πρώτη εκστρατεία του 1914. Αλλά και τα δύο του σχέδια ήταν τόσο ριζοσπαστικά, ώστε αυτά έγιναν αποδεκτά με με-γάλη δυσπιστία από τους συναδέλφους του. Πολλές πρακτι-

Foch είχε την ίδια άποψη με τον Wilson, το στενό του φίλο, δεν υποστηρίζεται από καμία άλλη πηγή, ούτε ακόμα και από τα απομνημονεύματα του ίδιου του Foch, Manouevre et victorie de la Marne, 42, του Gamelan.508 Etat-Major de l’armee, Les Armees francaises, Ι, i, 38; and ann., pp. 7-17; Percin, Les Erreurs du haut commandement, 39-49.

247


κές αντιρρήσεις εμφανίστηκαν. Υπήρχαν βασικά ερωτήματα αναφορικά με την ορθότητα των σχημάτων του για τις εφε-δρείες. Η ομογενοποίηση ενεργών και εφέδρων στρατιωτών σήμαινε επίσης ότι η Γαλλική κινητοποίηση θα ήταν τρεις ημέ-ρες πίσω από τους Γερμανούς. Τελικά, τι θα γινόταν αν οι Γερ-μανοί δεν πέρναγαν τους ποταμούς Mause και Sambre, ή αν έκαναν την κύρια επίθεσή τους τελικά στη Lorraine; Ειδικά στην τελευταία περίπτωση, το μεγαλύτερο μέρος του γαλλι-κού στρατού θα είχε αναπτυχθεί σε σημείο που θα ήταν άχρη-στο. Το κέρδος της πρόβλεψης για το 1914 δεν έπρεπε να πα-ραπλανήσει. Οποιοδήποτε και αν ήταν το Γαλλικό σχέδιο, θα έπρεπε να καλύπτει και τις δυο περιπτώσεις.509 Παρόλα αυτά, ο παράγοντας που έγειρε τη ζυγαριά ενάντια στα σχέδια του Michel και έφερε την πτώση του, δεν ήταν στρατιωτικός αλλά πολιτικός και σχετιζόταν με μια βαθύτερη αλλαγή στη Γαλλι-κή εθνική διάθεση. Ο Michel ήταν ένα από τους δημοκράτες στρατηγούς που προήχθη γοργά από τη ριζοσπαστική κυ-βέρνηση. Είχε περιορισμένη εξουσία επάνω στους συναδέλ-φους του. Δυστυχώς για αυτόν, με τον ερχομό του 1911, η ρι-ζοσπαστική ατζέντα είχε εξαντληθεί και νέες ανησυχίες προέ-κυπταν. Στην αρχή της κρίσης του Agadir, η αναπτυσσόμενη Γερμανική απειλή προκάλεσε την αποκαλούμενη “εθνικιστική αναγέννηση” στη Γαλλία. Οι Γάλλοι πολιτικοί μετακινήθηκαν από την κεντροαριστερά προς την κεντροδεξιά. Η κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να χαλυβδώσει την εθνική άμυνα, εργα-ζόμενη πιο στενά με τον στρατό. Στην πράξη, ο Michel ανα-γκάστηκε να παραιτηθεί από το νέο Υπουργό Πολέμου, Mas-simy, πριν ακόμα το σχέδιό του τελικά απορριφθεί από τους

509 Βλ. την προηγούμενη σημείωση καθώς και τη μελέτη του Γενικού Επιτελείου που παρατίθεται στο ‘French Estimates’ του Tanenbaum, στο Knowing One’s Enemy, 161-2, του May, και στο The Ideology of the Offensive, 93-4 του Snyder. Ο ισχυρισμός του Joffee στα απομνημονεύματά του, 17-18, ότι το σχέδιο του Michel θα είχε εκθέσει σε μεγάλο κίνδυνο τη Γαλλία εάν η Γερμανική επίθεση επρόκειτο να γίνει από τη Lorraine, ήταν πολύ λιγότερο απολογητικός από όσο συνήθως παρουσιαζόταν ότι ήταν. Βλ. επίσης τις σκέψεις του σχετικά με το σχέδιο 17, ibid. 78-9.


248

συναδέλφους του στο Ανώτατο Πολεμικό Συμβούλιο.510

Μετά από δυο δεκαετίες προκατάληψη με τα θέματα του εσωτερικού, η εθνικιστική ανάσταση σημείωσε μια αλλαγή στις έννοιες του Γαλλικού κοινού. Οι διεθνείς εντάσεις, που συσσωρεύονταν στις διαδοχικές κρίσεις μετά το 1905, συγκέ-ντρωναν την προσοχή τους στην ξένη απειλή και την προ-οπτική πολέμου. Τα εθνικιστικά συναισθήματα ξεχύθηκαν. Ο πατριωτισμός ήταν και πάλι της μόδας.511 Οι υπουργοί πολέ-μου, Massimy και Millerand, ανακάλεσαν πολλά από τα μέ-τρα που είχε πάρει ο Andre.512 Η Ανώτατη Διοίκηση αναδιορ-γανώθηκε και μια νέα θέση δημιουργήθηκε, αυτή του Αρχη-γού του Στρατιωτικού Γενικού Επιτελείου, το οποίο συνδύαζε τις προηγούμενα ξεχωριστές θέσεις του Αρχιστρατήγου και του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου. Το 1912 ένα νέο πλαίσιο νόμου για το πεζικό ενδυνάμωσε τα στοιχεία του επιτελείου και τα διοικητικά στοιχεία για τα συντάγματα εφεδρείας.513 Το πιο αντιφατικό μέτρο, όμως, ήρθε σε απάντηση των Γερμα-νικών νόμων του 1911, 1912 και 1913, που έδωσαν στον τα-κτικό Γερμανικό στρατό μια υπεροχή δυο προς ένα ενάντια στον Γαλλικό. Για να αντιμετωπίσει την τεράστια αυτή αύξηση, η Γαλλική κυβέρνηση το 1913 δεν έβλεπε άλλη επιλογή από το να επεκτείνει ξανά τη θητεία στα τρία έτη.

Στην άγρια κοινοβουλευτική διαμάχη, η οποία αναπτύ-χθηκε για το μέτρο αυτό, οι αντιπρόσωποι της Αριστερά επέ-δειξαν την αμφίβολη αξία του, και οι ιστορικοί ακολούθησαν, υποδεικνύοντας τα απώτερα κίνητρα τόσο της κυβερνούσας μεσαίας τάξης όσο και του στρατού.514 Παρόλα αυτά, ενώ ο

510 For the famous incident, see also Adolphe-Marie Messimy, Mes souvenirs (Paris, 1937), 74-6.511 The standard work is Eugen Weber, The Nationalist revival in France, 1905-1914 (Berkeley, Calif., 1959)512 Βλ., Porch, The March to the Marne, 169-90.513 Ibid. 191-2514 Les Institutions militaries, 267-302, του Monteilhet. La Preparation a la guerre, passim του Michon. Μια καλή περίληψη και ανασκευή των εγχώριων ερμηνειών

249


στρατός ποτέ δεν υποστήριξε τον νόμο των “Δύο Ετών”, δεν υπάρχει λόγος να αμφισβητηθεί ότι το μέτρο ήταν πραγματι-κό και αυθεντικό, αν όχι μία απελπισμένη, απάντηση στην αυ-ξανόμενη Γερμανική επικυριαρχία.515 Ο νόμος αύξησε τη δύ-ναμη του υπάρχοντος στρατού κρατώντας μία τρίτη ετήσια κλάση με τη στολή. Δεν θα μπορούσε, όμως, να αναπτύξει τις γενικές πολεμικές προετοιμασίες στο επίπεδο που είχε επι-τευχθεί από την εκτεταμένη εκμετάλλευση των κατά πολύ με-γαλύτερων Γερμανικών κλάσεων. Ο στρατός υπεραμύνθηκε της λογικής του νόμου διογκώνοντας τον κίνδυνο μιας Γερ-μανικής αιφνιδιαστικής επίθεσης, η οποία θα πραγματοποι-είτο από τον ενεργό γερμανικό στρατό πριν την κινητοποί-ηση και θα υπερνικούσε τις κατώτερες Γαλλικές συνοριακές δυνάμεις. Στην πραγματικότητα, όμως, ενδιαφερόταν περισ-σότερο με το να διασφαλίσει την ικανότητά του να αναλά-βει επιθετικές επιχειρήσεις όσο το δυνατόν νωρίτερα.516 Οι κρι-τικοί της αριστεράς τόνισαν ότι ήταν μια άκαιρη και άστοχη προσπάθεια των μονίμων αξιωματικών να διασφαλίσουν τη θέση τους στον τακτικό και επαγγελματικό στρατό σε βά-ρος των εφέδρων και την ιδέας του “έθνους στα όπλα”. Αλλά μια πιο προσιτή εκτίμηση της κατάστασης συμπεραίνει ότι οι συγγραφείς του νόμου πίστευαν ότι θα ενδυνάμωνε το όλο στρατιωτικό σύστημα, τόσο των μόνιμων όσο και των εφέ-δρων.517 Υιοθετημένο το 1913, το Σχέδιο 17 ενσωμάτωνε 401 τάγματα εφεδρειών, κάπως λιγότερα από αυτά που προβλέ-πονταν στο Σχέδιο 16, αλλά καλύτερα οργανωμένα και εξο-πλισμένα.518

που βασίζονταν σε απώτερα κίνητρα, μπορεί να βρεθεί στην επιμελημένη εργασία του Krumeich, Armament and politics in France, 5-20, η οποία συμπεραίνει ότι το κύριο κίνητρο για το νόμο ήταν, σε τελευταία ανάλυση, στρατιωτικό.515 Ralston, The Army of the republic, pp. 353-6.516 Krumeich, armament and Politics in France 17 et passim.517 Βλ., Porch, The march to the Marne, 191 et passim; also Joffee, Memoirs, ii. app. 1, pp. 592-5.518 Αντί των 22 εφεδρικών Μεραρχιών, κάθε μια από τις οποίες αποτελείτο από 18 Τάγματα, υπήρχαν τώρα 25 Μεραρχίες των 12 Ταγμάτων έκαστη. Οι εφεδρικές


250

Οι κατηγορίες της αριστεράς παίρνουν το πλήρες νό-ημά τους μόνο υπό το πλαίσιο της θεμελιώδους θέσης των σοσιαλιστών, αναφορικά με το πρόβλημα της εθνικής άμυ-νας, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά παντού στην Ευρώπη. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, αυτό αποτελούσε την ολική απόρρι-ψη τόσο του θεσμού των ενεργών στρατών όσο και των επι-θετικών πολέμων. Για τους σοσιαλιστές, η πολιτοφυλακή του Ελβετικού μοντέλου, με στόχο μόνο την εθνική άμυνα, ήταν η μόνη νόμιμη μορφή στρατιωτικού κατεστημένου. Ο μεγά-λος σοσιαλιστής ηγέτης Jean Jaures έπαιζε με τις ιδέες αυτές, όταν, κατά τη διάρκεια ενός κοινοβουλευτικού διαλόγου, πα-ρουσίασε το εμπεριστατωμένο και συστηματικό σχέδιο που είχε αναπτύξει στο βιβλίο του L’Armee nouvelle (πρώτη έκδο-ση 1910). Λαμβάνοντας υπόψη τη διδασκαλία των Gilbert, Langlois, και Bonnal, υπενθύμισε στους καθηγητές του κολεγί-ου, ότι ο Clausewitz είχε υποστηρίξει πως η άμυνα ήταν δυνα-τότερη από την επίθεση, και επισήμανε ότι η λαοφιλής φύση των Επαναστατικών στρατών ήταν η πραγματική πηγή των επιτυχιών του Ναπολέοντα. Οι επικριτές του, οι οποίοι τόνιζαν ότι οι Γάλλοι δεν έμοιαζαν με τους Ελβετούς και ότι η Γαλλία δεν ήταν μία οχυρωματική γραμμή, αλλά μια Μεγάλη Δύνα-μη, που χρειαζόταν στρατό στα ίδια επίπεδα με τους Γερμα-νούς, για να υποστηρίξει τα Ευρωπαϊκά και παγκόσμια συμ-φέροντά της,519 επέδειξαν μόνο τη θεμελιώδη διαφορά αυτής της διαμάχης. Το θέμα δεν ήταν τεχνικό. Αυτό που ο Jaures είχε στο μυαλό του ήταν ένα διαφορετικό είδος Γαλλίας και ένα εντελώς διαφορετικό διεθνές σύστημα.

Η εθνικιστική έξαψη δούλεψε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αναπτερώσει το ηθικό του στρατού άμεσα και έμμεσα. Αρχι-κά, το πάθος για ηθική και πνευματική αναγέννηση ήταν ένα

Ταξιαρχίες του τακτικού Σώματος, δύναμης 6 Ταγμάτων έκαστη, αντικαταστάθηκαν από 2 Συντάγματα των 2 Ταγμάτων έκαστο. Armees francaises, 47-8, 55,του Γενικού Επιτελείου Στρατού και La Revanche, 141του Contamine.519 Porch, The March to the Marne, 210; Ralston, The Army of the Republic, 348-9, 352.

251


από τα κύριά του χαρακτηριστικά. Δεύτερον, με το να συνεχί-σει την πολιτική συνεργασία με τον στρατό, τον βοήθησε να ανακάμψει από τα κτυπήματα που είχε δεχθεί με την υπόθεση Dreyfus και τα οποία είχαν ρίξει το ηθικό του στρατού στα χα-μηλότερα επίπεδα. Η σύνδεση μεταξύ αυτής της επανάκαμ-ψης και της αποδοχής του επιθετικού δόγματος μετά το 1911, έχει σημειωθεί από τους ιστορικούς. Ο Joffee, η νέα ηγεσία του Γαλλικού στρατού, συνειδητά ενθάρρυνε τους νέους υπο-στηρικτές για την επιθετικότητα και τη δύναμη του ηθικού στο Γενικό Επιτελείο, ως ένα τρόπο να αποκαταστήσει την άσχη-μα κατεστραμμένη αίσθηση του στρατού, καθώς και την αυ-τοπεποίθησή του.520

Απαλλάσσοντας τον στρατό από τα εξωτερικά βάρη, η εθνικιστική αναγέννηση τον βοήθησε επίσης να απωθήσει ό,τι θεωρούσε ως αβάσιμη και επικίνδυνη πίεση για να ενσωμα-τώσει μονάδες εφεδρείες στην πρώτη γραμμή. Εδώ και πάλι το επιθετικό δόγμα παρενέβη θετικά. Η δυσπιστία του στρα-τού προς τους εφέδρους ενισχύθηκε από το επιθετικό δόγ-μα, και το δόγμα πήρε την καταξίωση που του ανήκε, επειδή κατάφερε να κρατήσει τις σχετικές πιέσεις εκτός στρατού. Οι έφεδροι απλά δεν είχαν εμπειρία σε τέτοιου είδους εχθροπρα-ξίες, οι οποίες ομολογουμένως απαιτούσαν μεγάλα προσό-ντα τακτικής και συνοχής. Όντως, ο επίμονος σκεπτικισμός του στρατού όσον αφορά στις ενδείξεις ότι οι Γερμανοί σχεδί-αζαν μια βαθιά σάρωση μέσα από το Βέλγιο, κάνοντας χρή-ση σχηματισμών εφεδρείας στην πρώτη γραμμή, εξηγήθηκε από την αποκάλυψη μιας κλειστής προκατάληψης, ριζωμέ-νης σε πολιτικές ή οργανωτικές προτιμήσεις. Αν τα στοιχεία για την επικείμενη επίθεση των Γερμανών μέσα από τις Βελγι-κές πεδιάδες είχαν γίνει πιστευτά, αυτό θα απαιτούσε την επέ-κταση του γαλλικού μετώπου και τη χρήση σχηματισμών εφε-δρείας στην πρώτη γραμμή.521

520 Porch, The March to the Marne, 217-18, 223-4; Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 55, 225-6, 235; Snyder, The Ideology of the Offensive, 95.521 Βλ., Monteilhet, Les Institutions militaries, 331-2, arguing for the existence


252

Υπάρχει αναμφίβολα κάποια αλήθεια στην εξήγηση για αυτή τη Γαλλική σκέψη και συμπεριφορά. Δεν πρέπει να πιε-στεί πολύ όμως. Ο συσχετισμός στον στρατό μεταξύ του πο-λιτικού συντηρητισμού ή της οργανωτικής αντίστασης στην αλλαγή από τη μια μεριά και του ενθουσιασμού για το επιθε-τικό δόγμα από την άλλη, απέχει πολύ από το να είναι ξεκά-θαρη. Πολιτικά, είχε για πολύ καιρό παρατηρηθεί ότι καλοί δη-μοκράτες στρατηγοί όπως ο Gallieni και ο Joffee ήταν δύ-σπιστοι ως προς τους εφέδρους και, μαζί με τον δημοκρά-τη Sarrail, υποστήριξαν την επιθετικότητα. Την ίδια στιγμή, δε-ξιοί όπως ο Negrier τόνισαν τη δύναμη της μοντέρνας άμυ-νας και ήταν ένας από τους λίγους, στο 1904, που πήραν στα σοβαρά την πιθανότητα μια Γερμανικής εισβολής μέσω Βελγίου. Ένας άλλος δεξιός, ο Grouard, υποστήριξε τόσο την άμυνα όσο και την ενσωμάτωση των εφεδρειών στην πρώ-τη γραμμή.522 Η οργανωτική παράδοση δεν ήταν καλύτερη. Όπως συνέβη, ο Negrier ήταν ο πιο διάσημος πολέμιος των εφεδρειών κατά τη χρονική περίοδο των συζητήσεων για τον νόμο των “Δυο Ετών”, όπως και ο στρατηγός Kessler.523 Επι-

of a politically rooted bias in the army; and Snyder, The Ideology of the Offensive, arguing for an organizational one.522 Contamine, La Revanche, 87; and also Porch, The March to the Marne, 249-50. On Sarrail, see J. K. Tanenbaum, Genaral Maurice Sarrail, 1856-1929 (Chapel Hill, NC, 1974), 28; and on Negrier in 1904, id., ‘French Estimates’, in May (ed.), Knowing One’s Enemy, 155.523 Στον Kessler Βλ.στον ίδιο τον Snyder, The Ideology of the Offensive, 75. Ο Snyder διατύπωσε τις απόψεις του με σαφήνεια και τεκμηρίωσε με επιδεξιότητα τους στόχους της διατριβής με το να εξηγήσει τα πάντα με την υποκινούμενη από οργανωτικούς λόγους, προκατάληψη του Στρατού. Ωστόσο, το βιβλίο του φαίνεται να είναι υπαίτιο για τη δική του υποκινούμενη από επαγγελματικούς λόγους προκατάληψη, ως πολιτικού επιστήμονα. Άλλο το να προτείνεις ένα σύνδρομο μέσα στην πραγματικότητα, και τελείως διαφορετικό το να εξηγείς το σύνολο και την πολυπλοκότητα αυτής της πραγματικότητας, με αυτό. Για να αφήσει στην άκρη πολλά σημεία δευτερευούσης σημασίας, σύμφωνα με τον δικό του ορισμό, ο Snyder ασχολείται με ένα πανευρωπαϊκό φαινόμενο. Εντούτοις δε βρίσκει πανευρωπαϊκά αίτια για αυτό. Παράγοντες, όπως οι διαπλαστικές εμπειρίες του 1866 και 1870 και κοινωνικός Δαρβινισμός, αναφέρονται μόνο για να απορριφθούν γρήγορα: ibid. 29, 39-40, 199. Εξάλλου, ενώ αποδίδει το επιθετικό πνεύμα κατά της Γαλλίας, Γερμανίας και Ρωσίας σε διαφορετικές αιτίες για κάθε

253


πρόσθετα, η έμφαση στο ηθικό και το επιθετικό πνεύμα επε-κτάθηκε και πέρα από τον στρατό. Διαφορετικά δεν θα γινό-ταν ποτέ αποδεκτό και δεν θα ενθαρρύνονταν από τους πο-λίτες. Ο Massimy είναι ένα παράδειγμα. To 1912, o Fallieres, Πρόεδρος της Δημοκρατίας, σε ομιλία του στο Ανώτατο Συμ-βούλιο Πολέμου επεσήμανε τα παρακάτω: Είμαστε αποφασι-σμένοι να προχωρήσουμε ευθεία ενάντια στον εχθρό χωρίς ενδοιασμούς. Η επίθεση και μόνο ταιριάζει στο ταπεραμέντο των στρατιωτών μας, και θα μας εξασφαλίσει τη νίκη, αν και εμείς είμαστε διατεθειμένοι να συμβάλουμε στην προσπάθεια με όλες μας τις δυνάμεις και χωρίς εξαιρέσεις.524 Η εθνικιστική ανάσταση ήταν αναμφίβολα πίσω από αυτήν τη στάση εν-θάρρυνσης και υποστήριξης, και από μόνη της συνέλεγε την κινητήριο δύναμη και το πνεύμα μέσα από μια ευρύτερη διά-θεση διανόησης που επικρατούσε στη Γαλλία. Με τον ερχο-μό του 20ου αιώνα, αυτή η διάθεση διανόησης επηρέασε ξε-κάθαρα τα αισθήματα, και τις αντιλήψεις, γύρω από τα απα-ραίτητα της ύπαρξης και της ανθρώπινης ζωής. Οι στρατιω-τικοί έπαιζαν μια γνωστή και αρεστή μελωδία.

Όπως προαναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η προσμονή για ηθική και πνευματική αναγέννηση και μια επα-νακάλυψη των στοιχειωδών δυνάμεων της ζωής ήταν ένα δι-α-Ευρωπαϊκό αίσθημα, που συγκέντρωνε ορμή με τον ερχο-μό του νέου αιώνα. Όπως και έναν αιώνα πριν, ο αποκαλού-μενος νέο-Ρομαντισμός χαρακτηρίσθηκε από μια εξέγερση ενάντια στην υπερβολική και αποξενωτική λογική και με τον εορτασμό του προαισθήματος, της άμεσης αντίδρασης και της προσωπικής έκφρασης. Στη Γαλλία, ο κόσμος συνέδεε την κυριαρχούσα κοινωνική και πολιτιστική ανάταση με τον

χώρα, αυτές οι αιτίες, κατά κάποιο τρόπο ,αποκαλύπτεται ότι είναι οργανωτικής φύσεως. Οι στρατοί ‘ δεν έχουν φυσική κλίση προς την επιθετικότητα βασιζόμενοι σε ιστορικά αίτια, ωστόσο, έτειναν να εμφανίζονται έτσι στον 19ο αιώνα.’ Η ίδια επικριτική στάση τηρείται και στο ‘The Cult of the Offensive and the Origins of the First World War’ του Stephen van Evera και στο Military Strategy and the origins of the First World War (Princeton, NJ, 1985), 58-107 του Miller.524 Joffee, Memoirs, 30.


254

ατομισμό και την έλλειψη κοινής λογικής και σκοπού, την αί-σθηση του να ανήκεις κάπου, και τις κοινές δεσμευτικές αξί-ες που είναι χαρακτηριστικές στη σύγχρονη κοινωνία. Η υπό-θεση Dreyfus, ενώ διαιρούσε του Γάλλους βαθιά, παρείχε ένα ιδανικό πεδίο για τους διανοούμενους και μια διέξοδο για την ηθική και ιδεαλιστική τους ενέργεια. Αλλά το επακόλουθο αποτέλεσμα της υπόθεσης, τα χρόνια που οι Ριζοσπαστικοί κυβερνούσαν, η δίωξη της εκκλησίας, και η αυξανόμενη δι-αμάχη στις εργασιακές σχέσεις με την οργανωμένη εργασία και τον σοσιαλισμό, έφερε απογοήτευση και αηδία με μικρές δημοκρατικές πολιτικές. Δυσαρέσκεια με υλισμό και κάτι που γινόταν αντιληπτό ως τυπικότητα, μετριότητα, και πνευματι-κή ανία της μπουρζουαστικής κοινωνίας, οδήγησε στην έρευ-να για παλιές και νέες ενωτικές ιδέες, μυστικισμούς και πηγές αναζωογόνησης.

Για δεύτερη φορά μέσα σε έναν αιώνα, τα πρώτα σημά-δια πολιτιστικών αλλαγών εμφανίστηκαν στις τέχνες, όπου ο ιμπρεσιονισμός, η πίστη για τη φυσική ζωή, ο συμβολισμός και ο κυβισμός αντικατέστησαν τον κλασικό νατουραλισμό που κυριαρχούσε στη Γαλλία μέχρι τη δεκαετία του 1870. Όπως και στη Γερμανία, μια τρέλα του Nietzsche αναπτύχθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1890. Συγγραφείς με μεγάλη εκτί-μηση όπως οι Andre Gide, Marcel Proust και Alain Fournier συγκεντρώθηκαν στο ψυχολογικό και το υποσυνείδητο ταυ-τόχρονα με την ανεξάρτητη ανάπτυξη της ψυχανάλυσης του Freud στη Βιέννη. Όμως, ο πολιτιστικός ήρωας της προπολε-μικής δεκαετίας στη Γαλλία ήταν ο Henri Bergson, καθηγητής φιλοσοφίας στο Κολέγιο της Γαλλίας από το 1905 και συγ-γραφέας του έργου Creative Evolution (1907). Οι μεθυστικές του διαλέξεις της Παρασκευής, έγιναν σπουδαία γεγονότα, παρακολουθούμενες από βουλευτές, διανοούμενους και δια-σημότητες όλων των κοινωνικών τάξεων. Ο Bergson οδηγού-σε τη φιλοσοφική επίθεση ενάντια στη μηχανιστική προοπτική του θετικισμού. Από το τέλος του 19ου αιώνα, αυτή η προοπτι-κή είχε ήδη διαβρωθεί από τις προόδους της επιστήμης, ειδικά

255


στον τομέα του ηλεκτρομαγνητισμού και τη θεωρία των πεδί-ων, στις οποίες σύντομα θα βασίλευε η θεωρία της σχετικότη-τας του Einstein (1905). O Bergson υποστήριξε, ότι η ανθρώ-πινη ικανότητα για ανάλυση διαμέλισε τεχνικά την πραγματι-κότητα σε διαφορετικές στατικές μονάδες, διαταράσσοντας έτσι θεμελιωδώς τη ζωή και τη δυναμική της ποιότητα. Μόνο η δύναμη του ενστίκτου μπορούσε να συλλάβει την πραγμα-τική ουσία “του είναι”, η οποία είναι η συνεχής δημιουργική εξέλιξη μέσα στη ροή του χρόνου, η αποκαλούμενη élan vital.

Ο Μπεργκσονισμός/Bergsonism ήταν ιδιαίτερα επιτυχής, γιατί απαντούσε και συγκινούσε τα κυρίαρχα συναισθήματα της εποχής, παρέχοντας υποστήριξη, έμπνευση, και κίνητρο για πολλές διαφορετικές και απόμακρες πνευματικές ανησυ-χίες. Για παράδειγμα, ένας τακτικός ακροατής, στα μαθήματα του Bergson, ήταν ο Georges Sorrel. Το έργο του Reflections on Violence (1908), εορτάζοντας τον εμπνευστικό μύθο και τη ζωογόνο δύναμη της άμεσης ενέργειας ως τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας, επηρέασε τον επαναστατικό συνδικα-λισμό και αργότερα κοίταζε με συμπάθεια και τον Φασισμό και τον Μπολσεβικισμό. Συνεργάτης του στα μαθήματα ήταν ο νέος ποιητής και ηθικολόγος, Charles Peguy, ο οποίος αποζητούσε την πνευματική και ηθική αναγέννηση και καθα-ρισμό της χώρας του και ο οποίος έψαχνε για μια ενοποιητι-κή μυστηριώδη γοητεία για όλους τους Γάλλους. Όπως πολ-λοί άλλοι της εποχής του, βρήκε το δρόμο προς την Εκκλη-σία, η οποία, εκμεταλλευόμενη τη γενική αναζήτηση για πίστη, έζησε μια ξαφνική και μάλλον απρόσμενη αναγέννηση. Στα δεξιά, ο Charles Maurras και το Action francaise αναζητού-σαν επαναστατικούς τρόπους για να αντικαταστήσουν την παρακμάζουσα Δημοκρατία με μια μοναρχική Γαλλία, βασι-σμένη στον εσωτερικό εθνικισμό και στη φυλετική ακεραιότη-τα. Ο φίλος του, συγγραφέας Maurice Barres, επαίνεσε επί-σης τον εθνικισμό και τα ενωτικά δεσμά των κοινών προγό-νων, ιστορίας και πολιτισμού. Τελικά, η άμεση ξένη απειλή και η σκιά του πολέμου στη δεκαετία πριν το 1914 ενδυνάμωσαν


256

την αίσθηση ενός κοινού πεπρωμένου, το αίσθημα της ηθι-κής σοβαρότητας και την προθυμία να πράξουν ενεργά, ει-δικά ανάμεσα στους μορφωμένους νεαρούς.525 Στο ιμπρεσι-ονιστικό του βιβλίο Les Jeunes Gens d’aujourd’huii (1913), o Agathon αντιπαράθεσε τη “γενιά του 1912” με τη γενιά των πατέρων τους της δεκαετίας του 1890. Χαρακτήρισε τους σύγχρονους νεαρούς σαν πρόθυμους να ενεργήσουν στον κόσμο [και] εξίσου πρόθυμους για μια ομάδα πεποιθήσεων/ιδανικών που θα τους στήριζαν σε αυτήν την ενέργειά τους και θα της έδιναν κατεύθυνση.526Η ζωή έγραψε ένας φοιτη-τής δεν είναι ούτε πνευματική ούτε κριτική, αλλά δραστήρια. Άλλοι φοιτητές ανακήρυξαν ότι η Γαλλία χρειάζεται ηρωϊσμό για να ζήσει, και είδαν ένα πόλεμο αισθητικών ιδεών ενέργει-ας και δύναμης.527 Σ’ αυτό το πλαίσιο, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τη δημοσιότητα που απολάμβανε η πνευ-ματική εργασία του du Picq, όταν επανεκδόθηκε το 1903. Οι αναγνώστες θαύμαζαν την ανάταση του ανθρωπίνου πνεύ-ματος πάνω από τα μηχανιστικά ζητήματα, τα οποία βρήκαν την αρμονία με τη δική τους κριτική της σύγχρονης μηχανιστι-κής μαζικής κοινωνίας.528

Μόνο με αυτό το υπόβαθρο, μπορεί ένας να προσεγ-γίσει την επανάσταση των επονομαζόμενων “Young Turks” στο Γαλλικό Γενικό Επιτελείο ενάντια στη γενιά του 1890 και τις απαντήσεις που προσέφεραν για την Γαλλική υλική κατωτε-ρότητα και τους κινδύνους, τόσο στο μοντέρνο πεδίο της μά-χης όσο και στη διεθνή σκηνή. Επιστρέφοντας για να διοική-

525 The literature on this subject is extensive. See especially: Alexander Sedgwick, The Third French Republic, 1870-1914 (New York, 1968), 120-9; H. Stuart Hughes, Consciousness and Society, The Reorientation of European Social Thought, 1890-1930 (London, 1959), esp.337-44; Ronald Stromberg, Redemption by War: The Intellectuals and 1914 (Lawrence, Kan., 1982), passim.526 Cited in Paul Mazgaj, The Action Francaise and revolutionary Syndicalism (Chapel Hill, 1979), 34; Agathon was a pseudonym for Henri Massis and Alfred de Tarde. Robert Wohl, The Genaration of 1914 (Cambridge, Mass., 1979), 5-18.527 Cited from Agathon by Gorce, French Army, 91-2528 Βλ., Barbey d’ Ayreville in Battle Studies, 11-13.

257


σει τη Σχολή Πολέμου το 1908-11, μετά τον εξοστρακισμό του από την επαγγελματική του θέση, ο Foch ήταν τώρα η ανώτε-ρη φιγούρα που ενέπνεε και ακολουθούσε τις προσταγές της καρδιάς του. Φαινομενικά ακόμη και περισσότερο από πριν, έδινε έμφαση στην ηθική ενέργεια, πράξη και θέληση. Παρό-λα αυτά, δεν υπήρχε λόγος να υποθέσουμε ότι είτε η μυστη-ριώδης γοητεία της εποχής ή της Σχολής Πολέμου ως Ίδρυ-μα που έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο εκείνη τη στιγμή στην ανάπτυξη του επιθετικού δόγματος. Σε αντίθεση με την κοινώς αποδεκτή άποψη, είναι γεγονός ότι στη Σχολή Πολέμου υπήρ-χε μεγάλος πλουραλισμός όσον αφορά στα θέματα τακτικής στα χρόνια πριν από τον πόλεμο.529 Πολλοί από τους καθη-γητές εκεί, ιδιαιτέρως αυτοί που ειδικεύονταν στην τακτική πεζι-κού, αντιτάχθηκαν στις ακρότητες του Grandmaison και των φίλων του. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκε και ο βοηθός κα-θηγητή, και αργότερα καθηγητής, τακτικών πεζικού (1902-3, 1904-6, και 1908-11) ταγματάρχης, αργότερα αντισυνταγμα-τάρχης, Petain. Όπως και ο προκάτοχός του Maud’huy, δί-δασκε τα συμπεράσματα του πολέμου της Μαντζουρίας και έδινε έμφαση στη δύναμη της εξελιγμένης ισχύος πυρός. Το ίδιο έκανε και ο διάδοχός του, ο Debeney.530 Η θέση ότι η ανέ-λιξη του Petain καθυστέρησε είναι τελείως αβάσιμη. Η καριέ-

529 La Guerre et les hommes, 12, 277-8 του Debeney, The March to the Marne, 219, του Porch. Ο Porch έχει δίκιο σε αυτή του την επισήμανση, αλλά φαίνεται να μην είναι ενημερωμένος για τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξε η Σχολή Πολέμου προς το τέλος του 19ου αιώνα. Δεν ασχολείται με την αναβίωση της Γαλλικής στρατιωτικής σκέψης και με την Κλαουσεβιτσιανή και Ναπολεοντική Σχολή εκείνης της περιόδου, αλλά ούτε κάνει διάκριση μεταξύ εκείνης της Σχολής και της νέας, επιθετικής Σχολής. Συνεπώς έχει δίκιο να ισχυρίζεται ότι η αλλαγή στο κλίμα της διανόησης, δε μπορούσε να είναι ο λόγος για την υιοθέτηση του Clausewitz από τους Γάλλους στη δεκαετία του 1880, διότι η αλλαγή στη διανόηση ήρθε μόνο μετά από δύο δεκαετίες. Ισχυροποιείται λοιπόν στο να επεκτέινει την επιχειρηματολογία του στο δόγμα της επιθετικότητας, το οποίο ανέπτυξε ακριβώς τότε. ‘Clausewitz and the French’ 291-2, του Porch.530 Βλ., previous note and also Contamine, La Revanche, 164, 170, 183-4; Ryan, Petain, 24-36; Herbert R. Lottman, Petain: Hero or Traitor? (New York, 1985), 34, 38-9; Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 256-7, 262-4, 265-7,; the texts of the lectures exist in the Ecole de guerre’s library.


258

ρα του ήταν πάντα ομαλή. Το νέο επιθετικό δόγμα προωθή-θηκε από μια ομάδα αφοσιωμένων νέων και της μεσαίας τά-ξης αξιωματικών του Γενικού Επιτελείου, οι οποίοι υποστηρί-ζονταν από εκπροσώπους της παλαιότερης γενεάς, όπως οι στρατηγοί Pau και Castelnau.531 Το δόγμα ήταν επιτυχές για-τί υιοθετήθηκε από τον Joffee, ο οποίος θαύμαζε την ομάδα των νέων για την ενέργειά της και την υπόσχεσή της, ο οποί-ος δεν ήταν στρατηγιστής, θεωρούσε όμως ως κύρια απο-στολή του να απαλλάξει τον στρατό από τη σύγχυση στην οποία βρισκόταν και την έλλειψη εμπιστοσύνης, παρέχοντάς του ένα καθαρό, ενωτικό δόγμα που θα εμπνέει.532

Σε διάστημα ενός έτους, το Γενικό Επιτελείο του Joffee άλλαξε το Γαλλικό δόγμα και τον πολεμικό σχεδιασμό. Οι νέοι Συμπληρωματικοί Κανονισμοί για τη Συμπεριφορά Μεγάλων Σχηματισμών (έκδοση 28 Οκτωβρίου 1913), οι Κανόνες Υπη-ρεσίας στο Πεδίο της Μάχης (2 Δεκεμβρίου 1913), και Κανό-νες Πεζικού στο Πεδίο της Μάχης (20 Απριλίου 1914) κωδι-κοποίησαν το επιθετικό δόγμα με αδιάσειστους όρους.533 Το πρώτο από αυτά τα κείμενα σχεδιάστηκε από μια επιτροπή υπό τον Στρατηγό Pau. Τα γενικά σχόλια περιείχαν:

Η διεξαγωγή του πολέμου κυριαρχείται από την αναγκαιότητα ώστε να δίνεται στις επιχειρήσεις το πνεύμα μιας ορμητικής επίθεσης.

Από όλα τα έθνη, η Γαλλία είναι εκείνη η χώρα της οποί-ας η στρατιωτική ιστορία προσφέρει τα πιο δυνατά παραδείγ-ματα σπουδαίων αποτελεσμάτων, στα οποία η επιθετικότητα στον πόλεμο ηγείται, όπως και των καταστροφών στις οποί-ες εμπλέκεται η παθητική άμυνα... Τα μαθήματα του παρελ-θόντος έχουν βγάλει καρπούς, ο Γαλλικός στρατός που επι-531 Για μια συλλογή άρθρων υπέρ της επιθετικότητας, τα οποία συντάχθηκαν μεταξύ 1911 και 1914, κυρίως από νέους αξιωματικούς, βλ. ‘Forward with the Bayonet’, 218-21, του Cole.532 Joffee’s evidence in his Memoirs, 26, 29-30, is absolutely clear. Also see n.173 above.533 Joffee, Memoirs, 33-5.

259


στρέφει στις παραδόσεις του, και ουδένα νόμο αποδέχεται από εδώ και στο εξής στη διεξαγωγή των επιχειρήσεων εκτός από αυτόν της επίθεσης...534

Το Κεφάλαιο 1 συνεχίζει στο ίδιο πνεύμα:Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις αποσκοπούν στην κατα-

στροφή των οργανωμένων δυνάμεων του εχθρού. Η απο-φασιστική μάχη ακολουθούμενη από μια ενεργητική καταδί-ωξη που εμπεριέχει την καταστροφή των στρατιών του, είναι η μόνη μέθοδος για το λύγισμα της θέλησης του αντιπάλου... Η επιθετικότητα από μόνη της οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα.... Από την έναρξη των επιχειρήσεων, αυτός [ο διοικητής] θα επι-βάλει στις επιχειρήσεις μια τέτοια σφραγίδα βίας και πείσμα-τος, ώστε ο εχθρός, συγκλονισμένος από το ηθικό και παρα-λυμένος από τις πράξεις του, θα αναγκασθεί να παραμείνει στην άμυνα.... Οι μάχες πάνω από όλα είναι ηθικοί αγώνες.535

Η συνέχιση με, και η απόκλιση από, τους κανονισμούς του 1895 είναι και οι δύο εμφανείς, και οι τελευταίοι είναι και συγκεκριμένα διατυπωμένοι.536 Σε όρους επιχειρήσεων, οι νέοι κανονισμοί απέρριψαν ακόμα και την πιθανή χρήση της άμυ-νας και έτσι μαζί και το αμυντικό-επιθετικό δόγμα. Έτσι δικαι-ολογούνται και οι κύριες διαφορές μεταξύ του Σχεδίου 17, και του νέου πολεμικού σχεδιασμού υπό τον Joffee, και τα Σχέ-δια 14 και 16, τους προκατόχους για τα προηγούμενα 15 έτη.

Εγκεκριμένο σε γενικές γραμμές από το Ανώτατο Πολεμι-κό Συμβούλιο στις 18 Απριλίου 1913 και σε ισχύ από 15 Απρι-λίου 1914, το Σχέδιο 17 ενδυνάμωσε τον Γαλλικό συγκεντρωτι-σμό ενάντια στη Γερμανία, υποθέτοντας για τον φιλικό ή ου-δέτερο χαρακτήρα της Βρετανίας και της Ιταλίας, Πιο σημαντι-κά, συνέχισε την επέκταση της Γαλλικής ανάπτυξης σε μια βό-

534 Conduite des grandes unites, English trans. By General Staff, War Office, The Operations of Large Formations (London, 1914) 7-8; italics in the original.535 Ibid. 20-1. For the regulations see also Cole. ‘Forward with the Bayonet’, 227-34, 280-8; Carrias, La Pensee militaire francaise, 296-8.536 Large Formnations, 8.


260

ρειο-δυτική κατεύθυνση, για να αντιμετωπιστεί ένα Γερμανικό σάρωμα μέσω του Βελγίου. Ο Joffee είχε ήδη προσαρμόσει το Σχέδιο 16 σε αυτές τις γραμμές, πριν επινοήσει το δικό του Σχέδιο. Το Σχέδιο 17 ανέπτυσσε την ισχυρή 5η Στρατιά, κατά μήκος των Βελγικών Αρδεννών και του ανέθετε πέντε Σώμα-τα Στρατού, δυο Μεραρχίες εφέδρων και μια Μεραρχία ιππι-κού. Υπό άμεση υποστήριξη είχαν διατεθεί Σώμα Στρατού ιπ-πικού και μια ομάδα Μεραρχιών εφέδρων, κάθε μια με σύν-θεση τριών μεραρχιών. Με τη Βρετανική Εκστρατευτική Δύνα-μη στα αριστερά και τη Στρατιά Ελιγμών, την 4η, στα δεξιά, η 5η Στρατιά ήταν έτοιμη να εισχωρήσει στο Βέλγιο, εάν η Βελγι-κή υπόθεση υλοποιούταν. Αν και η υπόθεση αυτή αντιμετωπι-ζόταν ως σχεδόν σίγουρη, οι διαθέσιμες πληροφορίες ακόμη άφηναν χώρο για αμφιβολίες κατά πόσο θα αποτελούσε τη μοναδική Γερμανική επιθετική προσπάθεια, στο αν θα έπρεπε να αναπτυχθούν πέρα από τους ποταμούς Meuse και Sam-bre, και κατά πόσο θα ήταν φρόνιμο να χρησιμοποιηθούν εφεδρείες στην πρώτη γραμμή.537 Αυτή η διχογνωμία έχει γενι-κά παραβλεφθεί από όλους τους ιστορικούς. Το πραγματικά ξεχωριστό σημείο όλου του σχεδίου ήταν, όμως, η επιθετική του φύση. Η πιθανότητα ενός πρώτου γαλλικού κτυπήματος στο Βέλγιο είχε αποκλεισθεί από τους πολιτικούς για εμφανείς λόγους στα προκαταρτικά στάδια του σχεδιασμού. Παρόλα αυτά όμως, υποκινούμενοι από το γενικότερο επιθετικό κλίμα και από την ενθάρρυνση των Ρώσων για μια πρώτη επιθετική προσπάθεια στην Πολωνία σε έκκληση των συμμάχων τους, οι συγγραφείς του Σχεδίου 17 ήταν αποφασισμένοι να μην χάσουν την πρωτοβουλία από τους Γερμανούς και να καθο-ρίσουν την πορεία των επιχειρήσεων ξεκινώντας έναν πόλεμο με μια άμεση ολοκληρωτική επίθεση στην Lorraine.538 Οποιεσ-

537 Για τις συγκρουόμενες εδώ ενδείξεις και σκέψεις, βλ. Memoirs, 61-4, 145, του Joffee. Επίσης βλ. ‘French Estimates’ του Tanenbaum και Knowning One’s Enemy, 165-7, του May.538 Το κείμενο του Σχεδίου έχει δημοσιευθεί στο Les Armees francaises, I, i, ann σελ. 21-35 του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Για την ιστορία του και τις σκέψεις πίσω από αυτό, βλ. ibid. 44-61, 75-91, Memoirs, 36-112, του Joffee. Για το Βελγικό

261


δήποτε και εάν είναι οι συνθήκες, λένε ότι στις πρώτες γραμ-μές του Σχεδίου, οι προθέσεις του διοικούντος είναι να προ-χωρήσει με όλες τις δυνάμεις ενωμένες για να επιτεθεί στον Γερμανικό στρατό.539

Από εδώ και εμπρός βρίσκεται το στρατηγικό λάθος στο σχέδιο. Ούτε το θέμα των εφεδρειών, ούτε το Βελγικό πρό-βλημα, ενώ αυτά είναι μεταξύ τους αλληλένδετα και άμεσα επηρεαζόμενα από το επιθετικό πνεύμα, αντιμετωπίζονται και αναδρομικά θεωρούνται τόσο κρίσιμα όσο τα γεγονότα του 1914. Είναι αλήθεια, ότι πριν τον πόλεμο, η ανώτατη ηγεσία των Γάλλων είχε ενδείξεις ότι οι Γερμανοί θα χρησιμοποιήσουν εφεδρείες στην πρώτη γραμμή, μια τακτική που οι Γάλλοι εί-χαν αποκλείσει. Επιπλέον, πολλοί Γάλλοι έφεδροι είχαν μείνει εκτός σχηματισμών και είχαν συγκεντρωθεί στα μετόπισθεν για να χρησιμοποιηθούν αργότερα ως αντικαταστάτες.540 Όμως, το 1914 η ανώτατη ηγεσία των Γάλλων τροφοδότησε τη μάχη με τις εφεδρείες πολύ γρήγορα, πριν ακόμα η Γερμα-νική πρακτική αναγνωρισθεί. Οι δυο νέες Στρατιές της Alsace και της Lorraine, οι οποίες σχηματίσθηκαν κατά τα πρώτα στάδια της Μάχης των Συνόρων για να υποστηρίξουν τη Γαλ-λική επίθεση, αποτελούντο κυρίως από μεραρχίες εφέδρων, που ακόμη και πριν είχαν αναπτυχθεί πλησίον του μετώπου. Καθώς η σαρωτική δύναμη της δεξιάς πτέρυγας των Γερμα-νών αναγνωριζόταν, οι στρατιές αυτές διαλύθηκαν και οι δυ-νάμεις τους μεταφέρθηκαν για να ενωθούν με τις δυο μεραρ-χίες εφέδρων από το Παρίσι ώστε να σχηματιστεί η 6η Γαλλική Στρατιά, απόμακρα, αριστερά των συμμάχων.

πρόβλημα του Entente, βλ. Anglo-French Military Planning. 1905-1914’, 234-54, 33-5 του Krause. Ο ισχυρισμός του Krause, ότι ο Ρωσικός παράγων ήταν ο κύριος λόγος για την υιοθετηθείσα επιθετική έμφαση στο Σχέδιο 17, είναι αβάσιμος και υπεραπλουστεύει τα πράγματα. Ibid 183-5, 377.539 Ibid. I,i, ann. p. 21.540 Βλ., Percin, 1914, Les Erreurs du haut commandement (Paris, 1920), 10, 56, which is perhaps a little exaggerated.


262

Αυτό μας φέρνει στο Βελγικό πρόβλημα. Αν και το δυ-ναμικό αυτών των δυνάμεων που ανατέθηκαν από το Σχέδιο 17 στον Βελγικό τομέα ήταν σίγουρα ανεπαρκές, αυτή η ανε-πάρκεια όμως δεν ήταν τόσο σοβαρή όπως φαίνεται αρχι-κά. Όπως αναφέρθηκε, οι Γάλλοι είχαν να προετοιμαστούν για διάφορες στρατηγικές επιλογές. Αυτό έχει αναφερθεί από τον Joffee.541 Πριν ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους, θα έπρεπε να είναι σίγουροι για τη γενική κατεύθυνση των επιθε-τικών Γερμανικών κινήσεων. Όμως, εδώ δεν υπήρχε συμμε-τρία μεταξύ των κατευθύνσεων των πιθανών επιθέσεων. Από την πρώτη κιόλας ημέρα των επιχειρήσεων, οι Γάλλοι έπρεπε να είναι προετοιμασμένοι για μια Γερμανική επίθεση στη Lor-raine. Εντούτοις, εάν η επίθεση γινόταν μέσα από το Βέλγιο, θα είχαν άφθονο χρόνο να προσαρμοστούν. Μπορούσαν να βασιστούν στο σιδηροδρομικό δίκτυο για να αναδιατα-χθούν, εφόσον οι Γερμανοί προέλαυναν ήδη στο Βέλγιο. Υπό αυτή την άποψη, η Γαλλική ανάπτυξη με βάση το Σχέδιο 17 επέτρεπε μεγάλη ευελιξία. Οι Γάλλοι έπρεπε να έχουν απλώς ανοικτό μυαλό και να διατηρήσουν την ελευθερία κινήσεών τους. Μόνο που δεν το έπραξαν. Αντί να περιμένουν, όπως στα προηγούμενα Γαλλικά πολεμικά σχέδια, μέχρι οι Γερμανοί να ξεκαθαρίσουν τις προθέσεις τους, αυτοί προετοιμάστη-καν για μια κύρια επίθεση στη Lorraine. Πριν αυτή η εντολή ακυρωθεί, όχι μόνο είχαν υποστεί βαριές απώλειες αλλά είχαν παραδώσει το βόρειο τμήμα της Γαλλίας στους Γερμανούς, διακινδυνεύοντας την ολοκληρωτική τους ήττα. Το πρόβλημα λοιπόν υπήρχε στο δόγμα της ανεξέλεγκτης επιθετικότητας, και πραγματικά αυτό ήταν το σημείο στο οποίο επικεντρώνο-νταν οι επικριτές του Σχεδίου 17.

Ο Στρατηγός Gallieni, διοικητής της 5ης Στρατιάς, παραι-τήθηκε από τη διοίκηση, όταν ο Joffee απέρριψε την αίτησή του να ενισχυθεί με πέντε ως εννέα Σώματα Στρατού. Αν και ήταν επιθετικά προσανατολισμένος, δεν ήταν τόσο ακραίος όσο οι “Young Turks” του Γενικού Επιτελείου. Υπό το βλέμμα 541 Joffee, Memoirs, 63-4, 68, 78-9.

263


των πολλών αστάθμητων παραγόντων, προτιμούσε να είναι πιο συγκρατημένος στο αρχικό στάδιο της εκστρατείας, μέχρι οι Γερμανικές προθέσεις να αποσαφηνιστούν.542 Ο στρατηγός Lanzerac, διάδοχος του Gallieni, ως διοικητής της 5ης Στρατιάς, εξέφρασε παρόμοιες ανησυχίες. Όσον αφορά στην τακτική, όπως πολλοί άλλοι ανώτατοι αξιωματικοί, δεν έπαιρνε την επι-θετικότητα τόσο στα σοβαρά. “Bah!” είπε σε ένα συνάδελφό του οι “νέες ιδέες δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται πολύ ως στήριγμα. Ο χρόνος, ελπίζω, θα αναλάβει να ηρεμήσει τον εν-θουσιασμό αυτών των νέων ανδρών”.543 Στρατηγικά φοβόταν την έκθεση στον Βελγικό τομέα και την υποστήριξη για επίθεση στη Lorraine, όπου ούτως ή άλλως έβλεπε μικρή προοπτική για επιτυχία.544 Ο στρατηγός Pierre Ruffey, διοικητής της 3ης Στρα-τιάς, ήταν από τους λίγους που περίμεναν ότι η επίθεση των Γερμανών θα λάμβανε χώρα πέρα από τον ποταμό Meuse. Υποστήριξε μια στρατηγική αντεπίθεσης, με την κύρια συμμα-χική προσπάθεια να γίνεται στο Βέλγιο.545 Οι Gallieni, Lanzerac και Ruffey, όλοι ξεχωριστά υπέβαλαν αναφορές παρουσιάζο-ντας τις απόψεις τους. Ακόμη και ο στρατηγός Castelnau, βο-ηθός του Joffee στο Γενικό Επιτελείο και ένας από τους συγ-γραφείς του Σχεδίου 17, άρχισε να έχει δεύτερες σκέψεις αφό-του προτάθηκε να ηγηθεί της 2ης Στρατιάς στη Lorraine. Ανα-ρωτήθηκε, εάν τελικά δεν ήταν συνετό να καθυστερήσουν την αποφασιστική μάχη στο θέατρο των επιχειρήσεων και να υιο-θετήσουν μια αντιεπιθετική στρατηγική, μέχρι οι Ρώσοι να είχαν τη δυνατότητα να επέμβουν δυναμικά.546

542 Tanenbaum, ‘French Estimates’, in May (ed.), Knowing One’s Enemy, 170; Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 264-5 for Gallieni’s views of tactics, and 339-40 for his criticism of Plan 17; Snyder, The Ideology of the Οffensive, 95-6, 103, 231-2; Gaetan Gallieni, Les Carnets de Gallieni,(Paris, 1932), 17-18.543 Cited in Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 258. also see 259.544 Charles L.m. lanzerac, Le Plan de campagne francaise et le premier mois de la guerre (Paris, 1929), 30-43; Cited by Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 343-4; Snyder, The Ideology of the Offensive, 103545 See his memoranda, cited in Cole, ‘Forward with the Bayonet’, 345-6546 Private memoir cited in ibid. 337-8; Snyder, The Ideology of the Offensive, 43-4


264

Πράγματι, ενώ από άποψη τακτικής το δόγμα της ανε-ξέλεγκτης επιθετικότητας, όπως κωδικοποιήθηκε στους νέ-ους κανονισμούς, ήταν αντίθετο με την ισχύ πυρός, οι επι-χειρησιακές και στρατηγικές του απόψεις, όπως ενσωμα-τώθηκαν στο Σχέδιο 17, δέχθηκαν κριτική κυρίως από υπέρ-μαχους της παλιάς αμυντικό-επιθετικής σχολής του 1890. O Bonnal, η διδασκαλία του οποίου έγινε στόχος της κριτικής του Grandmaison, απάντησε χλιαρά.547 Ο κύριος ομιλητής της νέο-Ναπολεοντικής σχολής σε αυτό το σημείο ήταν ένας άλλος από τους αντιπροσώπους του, ο οποίος, παρά τη ση-μασία του, παρέμεινε πάντα παρείσακτος.

Ο Αντισυνταγματάρχης Auguste A. Grouard, ήταν ένας εκ των δυο ανδρών, (ο άλλος ήταν ο Mayer), στους οποί-ους ο Lidell Hart έδωσε το αγαπημένο του κομμάτι της ιστο-ρίας, της Γαλλικής στρατιωτικής σκέψης. Ήταν ο ρόλος ενός έντιμου και διορατικού φοιτητή στρατιωτικών υποθέσεων, που είδε την αλήθεια και χρησιμοποίησε την πέννα του για να προειδοποιήσει τη χώρα του αλλά, που ειρωνικά, αποκλεί-στηκε ακριβώς για αυτό μέσα σε ένα τυφλό και εχθρικό περι-βάλλον.548 Αργότερα οι ιστορικοί υιοθέτησαν αυτήν την εικό-να, αλλά η ιστορία του Grouard δεν ήταν ούτε τόσο δραμα-τική και διδακτική, αλλά ούτε και τόσο απλή. Ο Lidell Hart έχα-σε μερικά σημεία και παρερμήνευσε άλλα ή απλώς αγνόησε σιωπηλά κάποια άλλα. Στην πραγματικότητα, από τη δεκαε-τία του 1880, ο Grouard ήταν ένας από τους βασικούς συ-ντελεστές της αναβίωσης του Ναπολέοντα, παράλληλα με τα γεγονότα του 1870-1. Όπως και οι άλλοι νέο-Ναπολεοντικοί αποκήρυξε την παθητικότητα του παρελθόντος και τη λογική των οχυρών και απαίτησε μια ενεργητική, επιθετική και συντρι-πτική γαλλική στρατηγική.549 Όπως οι άλλοι, διατύπωσε εκτε-

547 Bonnal, ‘Considerations sur la tactique actuelle’, Journal des sciences militaries, 5 (15 oct. 1912), 380-1; cited by Williamson, Politics of Grand Strategy, 219-20.548 Lidell Hart, Foch, 49-50; and esp. id “French Military Ideas”, 144-7.549 Βλ., above n.55 and related text.

265


ταμένες διατριβές σχετικά με τις εκστρατείες του Ναπολέοντα και το αυτοκρατορικό σύστημα επιχειρήσεων με μια έντονη επίδραση από τον Jomini.550 Διέφερε από τους υπόλοιπους μόνο στο ότι δεν φοίτησε στη Σχολή Πολέμου, το οποίο εμπό-δισε σημαντικά την καριέρα του, παρά την εύνοια που είχε από τον στρατηγό de Miribel. Παραιτήθηκε από τις τάξεις του στρατού με τον βαθμό του αντισυνταγματάρχη το 1900 και κέρδιζε τα προς το ζην ως στρατιωτικός συγγραφέας. O Grouard απείχε πολύ από το να αντιτεθεί στην κλασική Γαλ-λική στρατιωτική θεωρία, και ήταν μόλις μετά το 1911, όταν η στρατιωτική θεωρία μετακινήθηκε σε κάτι που ο Grouard θε-ωρούσε ως ακραίο και επικίνδυνο και το οποίο τότε το αντι-λήφθηκε με μεγάλη ανησυχία. Παραδοσιακές και ήδη αποδε-κτές ιδέες ακούγονταν στη στρατηγική του θεώρηση, France and Germany, the Possible War (1913).

Το κύριο επιχείρημά του ήταν ότι η μόνη δυνατή στρα-τηγική για τη Γαλλία ήταν η αμυντικό-επιθετική. Πολιτικά, δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει έναν πόλεμο με μια επίθεση, για-τί έπρεπε να αφήσει την πρώτη κίνηση στους Γερμανούς, έτσι ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των συμμάχων της, της Βρετανίας και της Ρωσίας. Στρατιωτικά, ήταν απλά πιο αδύ-ναμη από τη Γερμανία και ήθελε περισσότερο χρόνο για να κινητοποιηθεί.551 Σε αυτό, ο Grouard απλώς επαναδιατύπωσε τη λογική του 1890. Οι Γαλλικές στρατηγικές επιλογές δεν είχαν αλλάξει. Για τον Grouard, η αμυντική στάση με τίποτα δεν σή-μαινε παθητικότητα. Σε αντίθεση, η Γαλλική άμυνα θα έπρεπε να είναι τολμηρή και ενεργή.552 Αναφέροντας τον Bonnal, ο Grouard τόνισε ότι οι Γερμανοί χρησιμοποιούν έναν πολύ δι-εσπαρμένο στρατό προσπαθώντας να περικυκλώσουν τον

550 Βλ., esp. Grouard, La Campagne d’ automne de 1813 et les lignes interieurs, (Paris, 1897); id., Maximes de Guerre de Napoleon 1er (Paris, 1898); id., La Critique de la campagne de 1815 (Paris, 1904)551 Id. France et Allemagne; la Guerre eventuelle (Paris, 1913; periodical publication from 1911), 198.552 Ibid. 4, 69 ff.


266

εχθρό.553 Το αποτελεσματικό Ναπολεόντειο αντίδοτο σε αυτή τη στρατηγική ήταν, είπε ο Grouard, να μείνουν οι Γαλλικές δυ-νάμεις ενωμένες, να εκμεταλλευθούν την κεντρική τους θέση και να ενεργούν σε εσωτερικές γραμμες για να κτυπούν τις εχθρικές στρατιές, μόλις αυτές έξέθεταν τους εαυτούς τους.554 Η μόνη αναβάθμιση στα σχέδια που χρειαζόταν, στα πλαί-σια της αμυντικό-επιθετικής σχολής από τη δεκαετία του 1890, ήταν σχετικά με το Βελγικό πρόβλημα. Αντίθετα στο μετέπει-τα μύθο, ο Grouard δεν διέφερε καθόλου από τους συνάδελ-φους του στρατιωτικούς συγγραφείς ή από τους σχεδιαστές στο Γενικό Επιτελείο. Όπως και αυτές οι δυο ομάδες, αντιμετώ-πιζε την πιθανότητα μιας Γερμανικής επίθεσης από το Βέλγιο σχεδόν ως σίγουρη, αλλά αν και θα είχε ως στόχο να υπερ-φαλαγγίσει τον Γαλλικό στρατό βόρεια του Verdum και δεν θα επεκτεινόταν πέραν του ποταμού Meuse.555 Αυτή ήταν η κυριαρχούσα υπόθεση στη Γαλλία, ευρέως συζητούμενη σε πολλά δημοφιλή βιβλία της εποχής όπως του συνταγματάρ-χη Boucher, “L’Offensive contre l’ Allemagne” (1911) και “La Belgique a jamais independante” (1913), και του λοχαγού Sorb “La Doctrine de defense nationale” (1912).556 Αντίθετα με τη Γερμανική εισβολή από τις Αρδέννες, o Grouard πρότει-νε μια Γαλλική αντεπίθεση από το δέλτα των ποταμών Mause και Sambre, η οποία πίστευε, σαν τον Joffee, θα ανέτρεπε τη δεξιά Γερμανική πτέρυγα. Αυτή ήταν ακριβώς η γραμμή που ακολουθήθηκε από την 5η Γαλλική Στρατιά το 1914. Ο Grouard διέφερε από τους συγγραφείς του Σχεδίου 17 σε ένα σημείο μόνο, το οποίο δεν ήταν και μικρό. Υποστήριξε ότι οι Γάλλοι δεν πρέπει να δεσμεύσουν τους εαυτούς τους σε μια πρόω-ρη επίθεση, αλλά πρέπει να κρατήσουν την ελευθερία των κι-νήσεών τους μέχρι οι Γερμανοί να ξεκαθαρίσουν τις προθέ-σεις τους. Τότε ο κύριος όγκος των γαλλικών δυνάμεων θα

553 Ibid, 85-95.554 Ibid. 153-70.555 Ibid. 98-110, 185.556 Ibid. 98.

267


αναδιαταχθεί ξανά με το σιδηρόδρομο, για να επιφέρει το τε-λικό κτύπημα.

Επιστρέφοντας στο αρχικό μας πλαίσιο του προβλήμα-τος του Γαλλικού στρατιωτικού δόγματος, μια σύντομη ανα-κεφαλαίωση είναι απαραίτητη. Πολλοί διαφορετικοί παράγο-ντες και επιρροές αλληλεπίδρασαν στη δημιουργία του επιθε-τικού δόγματος, στις απαρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1880, η Γαλλική ανακάλυψη των Γερμανικών στρατιωτικών ιδεών και η επιστροφή στον Ναπολέοντα οδήγησε σε μια σημαντική πνευματική αναβίω-ση. Ένα νέο, παραγωγικό στρατιωτικό σχολείο, επικεντρωμέ-νο γύρω από τη Σχολή Πολέμου, έδωσε έμφαση στην ενερ-γή και επιθετική συμπεριφορά, στοχεύοντας στην καταστρο-φή των δυνάμεων του εχθρού στη μάχη. Όμως, με τον ερχο-μό του 20ου αιώνα, η πρόσφατα ανακτημένη σιγουριά του στρατού κλονίστηκε από στρατιωτικά, εσωτερικά και διεθνή γεγονότα. Οι πόλεμοι στη Νότια Αφρική και στη Μαντζουρία επέδειξαν τη δύναμη της σύγχρονης άμυνας. Η Ριζοσπαστική εκστρατεία για εκδημοκρατισμό του στρατού, τον απομόνω-σε από το έθνος και μείωσε τη δημοτικότητά του. Η υλική ανι-σότητα με τη Γερμανία μεγάλωνε σταθερά, ενώ η Γερμανική απειλή αυξάνονταν ανησυχητικά. Όταν, μετά το 1911, η εθνική αναβίωση άλλαξε πάλι το πολιτικό σκηνικό, δυνάμεις και ιδέες που είχαν ωριμάσει στην προηγούμενη μισή δεκαετία πρότει-ναν εαυτούς ως πιθανές λύσεις στα προβλήματα του στρα-τού. Νέοι ανώτεροι αξιωματικοί του γενικού επιτελείου, προώ-θησαν τις ιδέες τους περί ανώτερου ηθικού και της κατά μέ-τωπο επίθεσης ως απάντηση και στα προβλήματα των σύγ-χρονων όπλων, αλλά και στη Γερμανική υπεροχή υλικού και μέσων. Σε αυτήν την θεώρηση που εξέφραζαν, υποστηρίζο-νταν στη συνέχεια από την απαίτηση για ηθική αναγέννηση και από τις φιλοσοφικές σκέψεις της Γαλλικής κουλτούρας και κοινωνίας. Πρόσφατα, τοποθετηθείς στην ανώτατη διοίκηση, ο Joffee αντιλαμβάνονταν τις ιδέες των “Young Turks” ως ένα εξαίσιο μέσο για να αναζωογονήσει τον στρατό, να τονώσει


268

το ηθικό του, και να του παρέχει ένα ενωτικό δόγμα. Η επίση-μη υιοθέτηση του επιθετικού δόγματος και το Σχέδιο 17 ήταν το αποτέλεσμα.

269

Από τα Ιστία στον Ατμό: Η Ναυτική Θεωρία και ο Στρατιωτικός Παραλληλισμός 1882-1914

4Από τα Ιστία στον Ατμό:

Η Ναυτική Θεωρία και ο Στρατιωτικός Παραλληλισμός 1882-1914

Ο Ιμπεριαλισμός, του οποίου οι ρίζες αποδίδονται στη μεγάλη ναυτική ανοικοδόμηση που έλαβε χώρα περί το τέλος του 19ου και την αρχή του 20ου αιώνα, εξήπτε τον ενθουσιασμό του κοινού για τις ναυτικές υποθέσεις και συνέβαλε σε μια αξιόλογη ανάπτυξη της ναυτικής θεωρίας και των ιδεών. Και ενώ αυτό ελάμβανε χώρα, ο ίδιος ο ναυτικός πόλεμος μεταμορφωνόταν από τη διαδικασία της μηχανοποίησης των πλοίων, που συνεχίζονταν από τα μέσα του 19ου αιώνα. Η εποχή του ιστίου, που είχε αρχίσει τρεις αιώνες νωρίτερα, με την ήττα της Ισπανικής Αρμάδας, έφτανε στο τέλος της. Οι στόλοι αγωνίζονταν για την επικράτηση με τις νέες συνθήκες και τις αβεβαιότητες που δημιουργούνταν από τις ταχείες τεχνολογικές αλλαγές. Όλα αυτά τα θέματα των ναυτικών εξελίξεων έχουν θαυμάσια εξερευνηθεί από τους ιστορικούς. Περιλαμβάνουν: την αλλαγή της διεθνούς ισορροπίας ισχύος στη θάλασσα, τη ναυτική ανάπτυξη και τη ναυτική πολιτική κάθε μιάς από τις Μεγάλες Δυνάμεις,


270

με ειδική αναφορά στους δύο ισχυρούς αντιπάλους - τη Βρετανία και Γερμανία - τις αλληλεπιδρούσες σχέσεις μεταξύ των εσωτερικών πολιτικών, των οικονομιών, των αποικιακών φιλοδοξιών, του νέου ναυτικού κινήματος, την επίδραση των τεχνολογικών επιτευγμάτων στη ναυτική αρχιτεκτονική, τη στρατηγική και τις τακτικές καθώς και τη φύση και το πλαίσιο των νέων ναυτικών θεωριών, ειδικά αυτές του Mahan. Εάν το κεφάλαιο αυτό αποτολμά να προσθέσει κάτι σχετικά με τη ναυτική σκέψη της περιόδου, αυτό θα είναι μόνο μέσα στο πλαίσιο των γενικών θεμάτων που αναπτύσσονται από το υπόψη βιβλίο ως σύνολο. Μια εντυπωσιακή ομοιότητα υπήρχε μεταξύ των ναυτικών και των στρατιωτικών ιδεών περί το 19ο αιώνα, και αυτό όχι μόνο γιατί ο Mahan, ο Corbett και οι άλλοι ναυτικοί διανοούμενοι ήταν βαθιά επηρεασμένοι από τους ηγετικούς στρατιωτικούς θεωρητικούς της εποχής τους. Αυτού του είδους η επιρροή ήταν πιθανή μόνο επειδή για πολλούς αιώνες, οι κύριες λειτουργίες τόσο του στρατιωτικού όσο και του ναυτικού πολέμου ήταν, αλλά και συνέχιζαν να είναι περιορισμένες εντός και προσδιορισμένες από ένα κοινό σύνολο τεχνολογικών, κοινωνικο-πολιτικών και οικονομικών συνθηκών. Επιπλέον, από μια αξιοσημείωτη σύμπτωση, τόσο η στρατιωτική όσο και η ναυτική σκέψη είχαν εκπληκτικά παρόμοια στρατηγικά μοντέλα: το ένα ήταν η Γαλλική Επαναστατική και Αυτοκρατορική ισχύς, ενσαρκωμένη από τον Ναπολέοντα και η άλλη, όχι λιγότερο κυριαρχούσα, ήταν η Βρετανική ναυτική υπεροχή, που προσωποποιήθηκε από τον Λόρδο Nelson.

Ο MAHAN ΚΑΙ Η ΣΑΡΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΑπό τα μέσα της δεκαετίας του 1880, έχοντας

προηγουμένως προσελκύσει ελάχιστη επίσημη ή δημόσια προσοχή, οι ναυτικές υποθέσεις κινούνταν προς το προσκήνιο σε όλες τις μεγάλες χώρες. Η παρατεταμένη έριδα, που ξέσπασε μετά το 1882 επί της Βρετανικής κατοχής της Αιγύπτου, δηλητηρίασε τις Άγγλο-Γαλλικές σχέσεις. Για πρώτη φορά στη διάρκεια ενός αιώνα, οι ναυτικοί κύκλοι

271


στη Γαλλία, και ειδικά η διάσημη “Jeune école”, έψαχνε πάλι για τρόπους ώστε να ανταγωνισθεί τη Βρετανική ναυτική υπεροπλία. Όντας υποχρεωμένη να σκέφτεται υπό την απειλή ενός πολέμου ενάντια σε μία Γάλλο-Ρωσική ναυτική συνεργασία, η Βρετανία είχε οδηγηθεί υπό την πίεση της δημόσιας ανησυχίας στην ανασυγκρότηση του ναρκωμένου Βασιλικού Ναυτικού και στην επανεξέταση της ναυτικής της πολιτικής. Η Ναυτική Νομοθετική Πράξη του 1889 επισφράγισε αυτές τις προσπάθειες. Τη δεκαετία που ακολούθησε, οι νέες βιομηχανικές δυνάμεις – οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γερμανία και η Ιαπωνία – παρακινημένες από τα συμφέροντα του παγκόσμιου εμπορίου καθώς και από τη διεκδίκηση της κυριαρχίας, του γοήτρου και της μοίρας, εισήλθαν επίσης στη ναυτική αρένα. Σε όλες αυτές τις ναυτικές δυνάμεις, τόσο τις παλιές όσο και τις καινούργιες, οι νέες ιδέες, οι ανοιχτοί ορίζοντες και η απότομη ανάπτυξη απαιτούσαν, και παρήγαγαν, ισχυρό διανοητικό αναβρασμό – ναυτικά οράματα, ναυτική προπαγάνδα και ναυτικές θεωρίες. Ήταν απλή σύμπτωση ότι – με διαφορά – το πιο πετυχημένο και πιο σημαντικό προϊόν αυτής της διανοητικής δραστηριότητας ήρθε από την Αμερική.

Η καριέρα του Alfred Thayler Mahan (1840-1914) και ο αναπόσπαστος από αυτή κύκλος στελεχών του “Νέου Ναυτικού” εντός του οποίου έδρασε, καθώς και το ευρύτερο πλαίσιο του Αμερικανικού ναυτικού κινήματος που αναδύονταν, έχουν διερευνηθεί όλο και περισσότερο διεξοδικά.557 Το 1884, ο Διοικητής Ναυτικής Μοίρας, Stephen

557 Επί του ίδιου του Mahan, βλ. με τη σειρά εμφανίσεως, καθώς και διάκρισης και επίκρισης που κυμαίνεται από την ιστορικά αφελή στην εξονυχιστική και από την αξιοθαύμαστη στην αντιπαθητική: Charles C. Taylor, The Life of Admiral Mahan (Νέα Υόρκη, 1920); William D. Puleston, Mahan: The Life and Work of Captain Alfred Thayer Mahan (New Haven, Conn., 1939); William E. Livezey, Mahan on Sea Power (Norman, Okla., 1947); Robert Seager II, Alfred Thayer Mahan: The Man and His Letters (Annapolis, Md., 1977). Robert Seager II and Doris D. Maguire ed. Letters and Papers of Alfred Thayer Mahan (Annapolis, Md., 1975. Το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Mahan είναι το From Sail to Steam: Recollections of Naval Life (London and New York, 1907). Δύο μικρά δοκίμια των Margaret T. Sprout και Philip A. Crowl


272

B. Luce, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος του νέου Κολεγίου Ναυτικού Πολέμου, που αργότερα συγκροτήθηκε στο New-port, στο Rhode Island, προσέφερε στον Mahan, Διοικητή Ναυτικής Μοίρας που υπάγεται στην υπηρεσία Διοίκησης του Ειρηνικού για τις Νότιο-Αμερικανικές θάλασσες, την έδρα ναυτικής ιστορίας και τακτικής στο κολέγιο. Μετά από σχεδόν τριάντα χρόνια υπηρεσίας στο Ναυτικό των ΗΠΑ, ο Mahan δέχθηκε κάτι που δεν τον ικανοποιούσε απόλυτα. Ήταν ο γιος του μεγάλου Dennis Mahan και ο ίδιος ήταν ο συγγραφέας του τόμου “The Navy in the Civil War, The Gulf and Inland Waters” (πρώτη έκδοση 1883), δημοσιευμένο ως τμήμα μιας σειρά βιβλίων για το αμερικανικό ναυτικό κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, είχε όμως λίγα προσόντα και ελάχιστη προετοιμασία και εμπειρία για την καινούργια του θέση. Αποτέλεσε την τρίτη επιλογή για τη θέση αυτή και έδειξε ότι ήταν ένας άνθρωπος διανοητικής ανάκαμψης, που ενθαρρύνθηκε και καθοδηγήθηκε από τον Luce.

Ο αυτοδίδακτος και διανοητικά άγρυπνος Luce (1827-1917) ήταν ένας από τους πλέον επαγγελματικά ευσυνείδητους και εκπαιδευτικά συνετούς αξιωματικούς του ναυτικού. Η ίδρυση του Κολεγίου Ναυτικού Πολέμου ήταν σε μεγάλο βαθμό δικό του προσωπικό έργο, ο καρπός χρόνων φιλόπονης ενασχόλησης. Ανασκοπώντας, έβλεπε την εμπειρία του από τον Εμφύλιο Πόλεμο ως ένα θεμέλιο λίθο στην ανάπτυξη των ιδεών του. “Εσείς οι ναυτικοί”, του είπε ο στρατηγός, “σφυροκοπείτε συνεχώς στο Charleston τα τελευταία τρία χρόνια. Αλλά . . . θα κόψω τις επικοινωνίες του και τότε το Charleston θα πέσει στα χέρια σας σαν ώριμο φρούτο.”

Αφού άκουσα τη σαφή έκθεση της στρατιωτικής κατά-στασης από το Στρατηγό Sherman, [γράφει ο Luce], τα μεγέ-θη άρχισαν να πέφτουν μπροστά μου. “Εδώ”, είπα μέσα μου,

αντίστοιχα, μπορούν να βρεθούν στις εκδόσεις των Earle και Paret, Makers of Modern Strategy.

273


“είναι ένας στρατιώτης που ξέρει τη δουλειά του!” Μου ήρθε η ιδέα ότι υπήρχαν συγκεκριμένες βασικές αρχές που καθορί-ζουν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, οι οποίες θα ήταν καλό να διερευνηθούν, αρχές γενικής εφαρμογής, είτε οι επιχειρήσεις διεξάγονταν στη ξηρά ή στη θάλασσα.558

Η ανάθεση στον Luce της Σχολής Πυροβολικού του Φρουρίου Monroe και η σχέση του με τον Emory Upton, τον κορυφαίο στη θεωρία πολέμου στα ανώτερα στρατιωτικά σχολεία του Στρατού των ΗΠΑ, αποκρυστάλλωσε στο μυα-λό του έργο που επρόκειτο από εκεί και μετά να επιδιώξει για εφαρμογή. Το 1877 έγραψε ένα γράμμα στον Υπουργό του Ναυτικού, θέτοντας για πρώτη φορά την ιδέα για την ίδρυση Κολεγίου Ναυτικού Πολέμου. Στο γράμμα εξηγούσε:

Καθώς οι αρχές της στρατηγικής είναι πάντα οι ίδιες και εφαρμόζονται ισοδύναμα στον Στρατό Ξηράς και στον στρατό εν πλω – το Ναυτικό – νομίζω ότι οι αξιωματικοί μας θα πρέπει να διδαχθούν την Τέχνη του Πολέμου κατά πολύ με τον ίδιο τρόπο που οι αξιωματικοί του Στρατού μας διδάσκονται αυτόν τον κλάδο . . . οι κανόνες της Τέχνης πρέπει να εφαρμόζονται στις ναυτικές επιχειρήσεις και . . . το πρόγραμμα σπουδών πρέπει να συνδυαστεί με τη μελέτη της ναυτικής ιστορίας.559

Έως το 1884 οι επίμονες προσπάθειες του Luce στο Τμή-μα Ναυτικού και ανάμεσα στους συναδέλφους του αξιωματι-κούς είχαν στεφθεί με επιτυχία. Η ίδρυση ενός Κολεγίου Ναυτι-κού Πολέμου διατάχθηκε και, ενώ διατηρούσε τη διοίκηση στη Βόρειο-Ατλαντική Μοίρα Ναυτικού, ορίστηκε ο πρώτος πρόε-

558 Stephen B. Luce, ‘Naval Administration III’, United States Naval Institute Proceedings (Dec. 1903), 820; also cited by A. T. Mahan, Naval Strategy, Compared and Contrasted with the Principles and Practice of Military Operations on Land (London, 1911), 15. 559 Luce to R. W. Thompson, Secretary of the Navy, Aug. 1877, in Albert Gleaves, Life and Letters of Rear Admiral Stephen B. Luce. U.S. Navy, Founder of the Naval War College (New York, 1925), 169; Upton to Luce, ibid., p. 170; see also Luce, ‘War Schools’, States Naval Institute Proceedings, 1883, 633-57; Ronald Spector, Professors of War: The Naval War College and the Development of the Naval Profession (Newport, RI, 1977), 16-17.


274

δρός του.560 Είχε μια πολύ σαφή αντίληψη, επαναλαμβανόμε-νη τόσο στους προφορικούς του λόγους όσο και στα γρα-πτά του, για το τι περίμενε από το Κολέγιο. Η αντίληψη αυτή πήγαζε από τη θετική κουλτούρα της επιστήμης που είχε δι-αποτίσει τόσο την επιστημονική όσο και τη λαϊκή συνείδη-ση στον Αγγλόφωνο κόσμο από τα μέσα του 19ου αιώνα.561 Όπως ο Ardant du Picq (του οποίου οι εργασίες του ήταν προφανώς άγνωστες), προσπαθούσε να εφαρμόσει την επι-στημονική μέθοδο στη νηπιακή επιστήμη του ναυτικού πολέ-μου, όπως ο Theodore Jung (του οποίου το έργο του ήταν επίσης άγνωστο), προσέφερε τις ιδέες του σε ό,τι αντιστοι-χούσε σε μία πραγματικά αξιόλογη θετική κατεύθυνση. Μελέ-τησε το θέμα του, μολονότι σε επιφανειακό επίπεδο, και κατέ-ταξε μια μεγάλη αντιστοιχία αρχών προς τους υποστηρικτές του. Η υπέρτατη έκφραση τούτου ήταν η διάλεξή του “Για τη Μελέτη του Ναυτικού Πολέμου ως Επιστήμης”, την οποία εκ-φώνησε δύο φορές στο Κολέγιο Ναυτικού Πολέμου – το 1885 και ως εναρκτήρια διάλεξη το 1886:

Η επιστήμη συνεισφέρει τόσο ελεύθερα σε κάθε τμήμα της γνώσης μας και ήδη έχει κάνει τόσα πολλά για την ανάπτυξη μια αληθέστερης κατανόησης των διαφόρων τεχνών, περιλαμβανομένης αυτής της ναυτικής, που φαίνεται απλά φυσικό και λογικό το ότι θα χρειαστούμε την επιστήμη προς βοήθειά μας στο να μας οδηγήσει σε μια αληθέστερη αντίληψη του ναυτικού πολέμου, όπως αυτός πρόκειται να εξασκηθεί στο μέλλον. 562

Παραθέτοντας τον William Hamilton, τον Francis Lieber και πάνω από όλους τον Henry Thomaw Buckle για τους ορι-σμούς της επιστήμης, που μετέφρασε με ένα ισχυρά θετικιστι-

560 Gleaves, Luce, 168 ff; Spector, Professors of War, 20-6.561 Βλ., Spector, Professors of War, 17-20.562 Luce, ‘On the Study of Naval Warfare as a Science’, United States Naval Institute Proceedings (1886), 527-46; reprinted in The Writings of Stephen B. Luce, ed. John D. Hayes and John B. Hattendorff (Newport, RI, 1975); here p. 50.

275


κό πνεύμα,563 ο Luce ανέλαβε να δείξει πώς η γενική επιστη-μονική μέθοδος και οι κανόνες μπορούσαν να εφαρμοστούν στο θέμα που επέλεξε.

Η ομαδοποίηση ενός αριθμού σημαντικών δεδομένων, που συλλέχθηκαν από τους απολογισμούς ναυτικών μαχών, θα δώσουν τη δυνατότητα στο ναυτικό δόκιμο σπουδαστή, που έχει αποκτήσει τη συνήθεια της γενίκευσης, να θέσει αρχές για την καθοδήγησή του στον πόλεμο.564

Η ναυτική ιστορία αφθονεί σε γεγονότα, με τα οποία εγεί-ρεται η επιστήμη, όπως η επιστήμη έχει ορισθεί και περιγραφεί, και ο σκοπός μας σε αυτό το σημείο είναι να χτίσουμε με τα υλικά αυτά την επιστήμη του ναυτικού πολέμου. Δεν μπορού-με να ισχυριστούμε ότι τα διάφορα προβλήματα του πολέμου μπορούν να αντιμετωπιστούν τόσο άκαμπτα όπως αυτά των φυσικών επιστημών, αλλά δεν τίθεται θέμα ότι οι ναυτικές μά-χες του παρελθόντος μας εφοδιάζουν με μια μάζα στοιχείων αρκετά ικανοποιητικά για τη διαμόρφωση των νόμων ή αρ-χών, οι οποίες όταν θεμελιωθούν, θα εξυψώσουν τον ναυτικό πόλεμο στο επίπεδο μιας επιστήμης. Έχοντας θεμελιώσει τις αρχές μας με την επαγωγική μέθοδο, μπορούμε μετά να κα-ταφύγουμε στη συμπερασματική μέθοδο ώστε να εφαρμό-ζουμε τις αρχές αυτές στις διαφοροποιημένες συνθήκες της τέχνης του πολέμου, που μπορούν να τεθούν από μελλοντι-κές εφευρέσεις.565

Σύμφωνα με τον Luce, ήταν αυτή η μέθοδος της παρα-τήρησης, συλλογής, επαγωγής, γενίκευσης και αντιστρόφως της συμπερασματοποίησης στις οποίες καταλογίζονται όλες οι πρόοδοι όλων των επιστημών, που επιτεύχθηκαν από σπουδαί-ες μορφές, όπως ο Lavoisier στη χημεία, ο Cuvier στη γεωλογία

563 Ibid. 51. Οι εκδότες προσέφεραν άριστη υπηρεσία με το να συντάξουν σύντομο ενημερωτικό σημείωμα για κάθε μια από τις πολλές αυθεντίες που μνημονεύονται από τον Luce.564 Ibid. 54; also see Luce, ‘On the Study of Naval History (Grand Tactics)’, United States Naval Institute Proceedings (1887), 175-201; reprinted ibid.; here p. 75.565 Luce, ‘Naval Warfare as a Science’, Writings, 53.


276

και ειδικά ο Kepler και ο Newton στην αστρονομία, στηριζόμενοι στους ώμους του Ιπποκράτη, του Πτολεμαίου, του Copernicus, του Brahe και του Galileo.566 Η συγκριτική προσέγγιση, ισχυριζό-ταν ο Luce, ήταν ένα άλλο επιστημονικό όργανο υπέρτατης ση-μασίας, που εμπλουτίζει τη μελέτη ενός πεδίου με τις ανακαλύ-ψεις, που προέκυψαν σε γειτονικά πεδία με τη μέθοδο της ανα-λογίας. Χρησιμοποιώντας τη συγκριτική μέθοδο οι Dalton, Mat-teucci, Brown-Sequard και Velpeau, Bidder και Schmidt, και Harvey πέτυχαν μέγιστες επιστημονικές ανακαλύψεις στη φυσι-ολογία. Ο Max Muller την προώθησε στη φιλολογία.567

Έτσι, δεν έχουμε μόνο συγκριτική ανατομία και συγκρι-τική φυσιολογία αλλά και συγκριτική φιλολογία, συγκριτική γραμματική, συγκριτική θρησκεία, συγκριτική λογοτεχνία, και γιατί όχι ρωτούμε ... συγκριτικό πόλεμο ή μια συγκριτική μελέ-τη των στρατιωτικών επιχειρήσεων ενός στρατού θαλάσσης και ενός στρατού ξηράς.568

Στην Ιστορία, πρότεινε ο Luce, ο ρόλος του ναυτικού και του στρατιωτικού διοικητή συχνά διαδραματιζόταν από το ίδιο πρόσωπο: Κίμων και Λύσανδρος, Πομπείος και Αγρίππας, Don John της Αυστρίας και Λόρδος Howard του Effingham, Raleigh και Blake, Rupert και Monk.569 Καθώς τα δύο πεδία είναι στενά συνδεδεμένα, η στρατιωτική θεωρία μπορεί να πηγάσει αναπτύσσοντας τη νηπιακή επιστήμη του ναυτικού πολέμου:

Μη έχοντας κάποια αυθεντική πραγματεία για την τέχνη του ναυτικού πολέμου με ατμό ... πρέπει, για αυτό, να κατα-φύγουμε στους πολύ γνωστούς κανόνες της στρατιωτικής τέχνης ... Μόνο με τον τρόπο αυτό μπορούμε να εξυψώσου-με τον ναυτικό πόλεμο από το εμπειρικό στάδιο στο σεβασμό μιας επιστήμης.570

566 Ibid. 51-2.567 Luce, ‘Naval Warfare as a Science’, Writings, 54-5.568 Ibid. 57.569 Ibid. 57-8; ‘Naval History’, ibid. 76-77. 570 ‘Naval Warfare as a Science’, ibid. 55-6.

277


Βασιζόμενοι στην ιστορία, που είναι η “φιλοσοφία του να διδάσκεις με παραδείγματα”, και γνωρίζοντας ότι βρισκόμα-στε στον δρόμο που οδηγεί στην ίδρυση μιας επιστήμης ναυ-τικού πολέμου με ατμό, ας κοιτάξουμε με σιγουριά σε αυτό το εξαίρετο μυαλό που θα θέσει τα θεμέλια αυτής της επιστή-μης, και θα κάνει για αυτή ό,τι έκανε ο Jomini για τη στρατιωτι-κή επιστήμη.571 Χρόνια αργότερα ο Luce θα προσθέσει: “Αυ-τός εμφανίσθηκε στο πρόσωπο του Πλοίαρχου A. T. Mahan, ΗΠΑ, ΠΝ.”572

Στην ηλικία των σαράντα πέντε, ο Mahan, όπως το έθε-σε, “περιπλανιόταν στις γραμμές του αξιοσέβαστου τόσο άσκοπα όσο ήταν δυνατόν να μπορέσει κάποιος”.573 Η προ-σφορά του Luce έφερε την επανάσταση στη ζωή του και τον έκανε μια παγκόσμια διασημότητα. Πιο πριν, δεν είχε δείξει αξι-όλογο ενδιαφέρον στο θέμα που είχε προσκληθεί να διδάξει, και θα περιέγραφε αργότερα τις γνώσεις του για την περίοδο εκείνη ως “πλήρη άγνοια”.574

Ενώ η σκέψη της κληρονομιάς του, που ανέφερε στο γράμμα της αποδοχής προς τον Luce, τον βοήθησε να ξε-περάσει τις αναστολές του, σ’αυτόν όμως ήταν σχεδόν εντε-λώς άγνωστο το έργο του πατέρα του.575 Έπρεπε να ξεκινήσει ουσιαστικά από την αρχή, διαβάζοντας ό,τι έπεφτε στα χέρια του. Στο Αγγλικό Κλαμπ στη Λίμα, βρήκε την Ιστορία της Ρώ-μης του Mommsen και εντυπωσιάστηκε από τη σημασία του ρόλου που διαδραματίσθηκε από τη Ρωμαϊκή ναυτική κυρι-αρχία στον προσδιορισμό της πορείας και του αποτελέσμα-

571 Ibid. 68; ‘Naval History’, ibid. 74-5.572 ‘Naval Warfare as a Science’, ibid. 68, παρατίθεται το χειρόγραφο σχόλιο στη Ναυτική Σχολή Πολέμου, στις 26 Ιουλίου 1899. Ομοίως βλ. σε μια επιστολή που εκλιπαρεί έναν εκδότη για το Influence I, 5 Αυγ. 1889, του Mahan και σε μια επιστολή προς τον Mahan στις 15 Ιουλίου 1907. Gleaves, Life and Letters of Luce, 268, 296.573 Mahan, From Sail to Steam, 274.574 Ibid. 278.575 Mahan to Luce, 4 Sept. 1884, Letters and Papers, i. 577-8; From Sail to Steam, 273.


278

τος του πολέμου του Αννίβα.576 Καθυστερημένος από τα ναυ-τικά του καθήκοντα σχεδόν για ένα χρόνο και έχοντας χάσει το πρώτο διδακτικό έτος του Κολεγίου Ναυτικού Πολέμου (Σε-πτέμβριος 1885), έλαβε την άδεια να παραμείνει στη Νέα Υόρ-κη μέχρι τον επόμενο Αύγουστο, ώστε να μπορέσει να χρησι-μοποιήσει τις βιβλιοθήκες της πόλης, καθώς εργαζόταν για την προετοιμασία των διαλέξεών του.

Ο Luce του είχε ζητήσει να παραδίδει δύο ενότητες δια-λέξεων: μια σχετικά με τις ναυτικές τακτικές, που ήταν κυρίως σύγχρονες, και μία για τη ναυτική ιστορία. Ο Mahan σκέφτη-κε ότι μπορούσε να αναπτύξει την πρώτη ευκολότερα, αν και οι γενικές του γνώσεις για τους ναυτικούς ελιγμούς με ατμό, που ενσωματώθηκαν στο κείμενο “Τακτικές Μάχης Στόλου”, αποδείχθηκε ότι ήταν λιγότερο από ικανοποιητικές.577 Αυτό που υπήρχε σχετικά με το υπόψη θέμα σε όλες τις ναυτικές δυνάμεις κατά τη δεκαετία του 1880, ήταν κάτι περισσότερο από υποθέσεις και σύγχυση. Ανησυχούσε περισσότερο για τις διαλέξεις στη ναυτική ιστορία, που απαιτούσαν περισσό-τερες γνώσεις. Πέρασε τους πρώτους μήνες στη Νέα Υόρκη επικεντρώνοντας τη μελέτη του τόσο στη γενική ιστορία όσο και τις τυπικές Βρετανικές και Γαλλικές ναυτικές ιστορίες, βιο-γραφίες και πραγματείες του δεκάτου ογδόου και του δεκά-του ένατου αιώνα.578 Αυτό έθεσε τα ιστορικά όρια στη μελέτη του: τη μεγάλη εποχή της ιστιοπλοΐας, και τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην Αγγλία, την Ολλανδία και τη Γαλλία για τη ναυ-τική υπεροχή από τα μέσα του δεκάτου εβδόμου αιώνα έως το 1815.579 Επίσης είχε προσδιορίσει και το κυρίως θέμα των διαλέξεων του. Αυτές ήταν η σημαντικότητα του ελέγχου της θάλασσας/control of the sea ή η θαλάσσια ισχύς/sea pow-er (ο Mahan επισήμανε τη φράση επιζητώντας την προσο-

576 Mahan to Luce, 16 May 1885, Letters and Papers, i. 606; From Sail to Steam, 277.577 Seager, Alfred Thayer Mahan, 166.578 For the authors and works, see Mahan to Luce, 3, 14, and 19 Nov. 1885, 18 Jan, 1886, Letters and Papers, i. 617-19, 621-2; From Sail to Steam, 278-81.579 Mahan to Luce, 22 Jan. 1886, Letters and Papers, i. 622-4.

279


χή) η ιστορία των εθνών και η αλληλεξάρτησή της με άλλους ιστορικούς παράγοντες και εθνικά χαρακτηριστικά. Ανακάλυ-ψε αρκετά γρήγορα ότι το θέμα αυτό δεν είχε ποτέ προσεγ-γισθεί συστηματικά από μια τέτοια προχωρημένη προοπτική και για το λόγο αυτό προσέφερε σημαντικό αντικείμενο εργα-σίας.580 Το ζήτημα που παρέμενε άλυτο και το οποίο εσκεμμέ-να ανέβαλε για το τέλος ήταν αυτό που o Luce του είχε τονί-σει από την αρχή: Γενικά πιο εφαρμόσιμο συμπέρασμα μπο-ρούσε να βγει από όλα αυτά; - “Ποια χρησιμότητα έχει η γνώ-ση αυτών των περασμένων καιρών;”581

Με την παρακίνηση του Luce, στράφηκε προς μια προ-φανή πηγή έμπνευσης, τη στρατιωτική θεωρία, που ανακά-λυψε με μια αίσθηση αποκάλυψης. Λίγα χρόνια αργότερα έγραψε, “είχα διαβάσει προσεκτικά τον “Peninsular War” του Napier, και βρέθηκα σε έναν νέο κόσμο σκέψης, ευγενικά εν-διαφερόμενος και εκτιμώντας, λιγότερο τη στρατηγική αφή-γηση ...από ότι τη στρατιωτική ακολουθία του αίτιου και του αποτελέσματος.”582 Στις αρχές του 1886, έχοντας τελειώσει το κυρίως μέρος της ιστορικής μελέτης, και με τη συνεχή ενθάρ-ρυνση από τον Luce, που του είχε στείλει την εργασία του “Για τη Μελέτη της Ναυτικής Ιστορίας ως Επιστήμης”, ανέφε-ρε στον Luce ότι σχεδίαζε επί τέλους να στραφεί στο πιο απαι-τητικό θέμα της ναυτικής θεωρίας. “Θα κρατήσω την αναλο-γία ανάμεσα στον πόλεμο στην ξηρά και στη θάλασσα ως έχει”, ... “περιμένω να ξεκινήσω με τον Jomini, κλπ ... και με ένα εξαιρετικό σύστημα ενός είδους πολέμου μπροστά μου, να συμβάλω κάπως στην ανάπτυξη μιας συστηματικής μελέτης του πολέμου σε ένα άλλο πεδίο”.583 Μελετώντας τον Jomini

580 Ibid.; From Sail to Steam, 276.581 Mahan to Luce, 22 Jan. 1886, Letters and Papers, 623.582 Mahan, From Sail to Stream, 273.583 Ο Mahan στον Luce, 6 και 22 Ιαν. 1886 στο Gleaves, Life and Letters of Luce, 312, Mahan, Letters and Papers, i.622-4. Βλ. επίσης, την υπενθύμιση του Luce προς τον Mahan για την ανάπτυξή του και το μερίδιο του Luce σε αυτή και κυρίως την ιδέα της ‘ συγκριτικής μεθόδου’ την οποία πρότεινε στο άρθρο του 1886: 15 Ιουλίου 1907, Gleaves, Life and Letters of Luce, 296


280

και τον Hamley, βρήκε αυτό που ζητούσε:Η αυθεντία του Jomini αρχικά με έκανε να μελετήσω με

αυτό τον τρόπο [διδακτικά και γενικεύοντας] τις πολλές ναυ-τικές ιστορίες που μου παρουσιάστηκαν. Από αυτόν έμαθα τις λίγες, εξαιρετικά λίγες, ηγετικές θεωρήσεις στη στρατιωτι-κή συνδυαστική· και σε αυτές βρήκα το κλειδί με το οποίο . . . θα μπορούσα να εκμαιεύσω, από τη ναυτική ιστορία που την είχα δει με απελπισία, οδηγίες που είναι ακόμα σχετικές.584

Τον Σεπτέμβριο του 1886, με την έναρξη του δεύτερου ακαδημαϊκού έτους στο Κολέγιο Ναυτικού Πολέμου ήταν έτοι-μη η ενότητα των διαλέξεων που θα δινόταν με τίτλο “Η Επί-δραση της Θαλάσσιας Ισχύος επί της Ιστορίας/The Influence of Sea Power Upon History”.

Ο Mahan που προήχθη σε Πλοίαρχο, εγκαταστάθηκε στο Newport το καλοκαίρι του 1886 ως νέος πρόεδρος του Κολεγίου, ενώ o Luce διατάχθηκε να επιστρέψει στη θάλασ-σα. Υπηρέτησε στη θέση αυτή από το 1886 έως το 1889 και ξανά από το 1892 έως το 1893, επιβλέποντας το μικρό του τμήμα και τις τάξεις, αλλά κυρίως αγωνιζόμενος να κρατήσει το Κολέγιο αβύθιστο στην αντιμετώπιση μιας απελπιστικής έλ-λειψης πόρων, φτωχών εγκαταστάσεων, και χωρίς να έχει την εκτίμηση του Υπουργείου Ναυτικού. Μεταξύ του 1889 και 1892, όταν η λειτουργία του Κολεγίου ανεστάλη, ο Mahan χρησιμο-ποίησε τον χρόνο για να προετοιμάσει τις διαλέξεις του προς δημοσίευση. “Η Επίδραση της Θαλάσσιας Ισχύος επί της Ιστορίας”, 1660 – 1783, εκδόθηκε το 1890, και ακολουθήθη-κε δύο χρόνια αργότερα από “Την Επίδραση της Θαλάσσιας Ισχύος επί της Γαλλικής Επανάστασης και της Αυτοκρατορί-ας” σε δύο τόμους. Η επιτυχία ήταν άμεση και στις δύο πλευ-ρές του Ατλαντικού, και ιδιαίτερα στη Βρετανία. Το 1893, ριζι-κά αντίθετα από τις επιθυμίες του και παρά τις προσπάθειες

584 Mahan, From Sail to Steam, 282; also 278, and Naval Strategy, Compared and Contrasted with the Principles and Practice of Military Operations on Land, 17.

281


των φίλων του να μεσολαβήσουν για αυτόν, ο Mahan διατά-χθηκε να επιστρέψει στη θάλασσα, ως κυβερνήτης στο πλοίο “USS Chicago”. Όπως αποδείχθηκε αυτή ήταν μια μεταμφιε-σμένη ευλογία. Οι επισκέψεις καλής θέλησης του “Chicago” στα Αγγλικά λιμάνια κατά το 1893 και 1894 έγιναν ευκαιρίες για ενθουσιώδεις δημόσιες υποδοχές του Mahan. Τα δείπνα, οι επίσημες προσκλήσεις και τα σαββατοκύριακα στην εξοχή τον είχαν κατακλύσει. Οι πιο διακεκριμένες προσκλήσεις ήρ-θαν από τη Βασίλισσα Βικτόρια και τους καλεσμένους της, συμπεριλαμβανομένων του Αυτοκράτορα Wilhelm ΙΙ, του Πρί-γκιπα της Ουαλίας, του πρωθυπουργού Λόρδου Rosebery, του αρχηγού του Συντηρητικού κόμματος Λόρδου Salisbury, του Λόρδου Balfour, του πρώτου Λόρδου του Ναυαρχείου, και του Λόρδου Δημάρχου του Λονδίνου. Ο Gladstone απε-κάλεσε το δεύτερο βιβλίο του Mahan ως «το βιβλίο της επο-χής». Η κάλυψη από τον τύπο περιλάμβανε παρόμοιες υπερ-βολές. Ο Mahan έγινε ο πρώτος ξένος που έγινε δεκτός ως τιμώμενος επισκέπτης στη συνάντηση του Βασιλικού Ναυτι-κού Ομίλου. Τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Κέïμπριτζ του απένειμαν τιμητικούς διδακτορικούς τίτλους την ίδια εβδο-μάδα.585 Παρόμοια γεγονότα ακολούθησαν στην Αμερική με τίτλους από τα κολέγια Harvard, Yale, Columbia, McGill και Dartmouth. Σίγουρα, η επιτυχία του ήταν στη Βρετανία, που εντυπωσίασε όμως περισσότερο την Αμερική και τον έκανε δι-άσημο στη χώρα του.

Οι νέες του φιλολογικές επιδιώξεις και η φήμη άνοιξαν νέες προοπτικές για τον Mahan. Το 1896 παραιτήθηκε από το ναυτικό και μετά απασχολήθηκε αποκλειστικά με το γράψιμο. Η μέγιστη διανοητική συμβολή του είχε ήδη γίνει, αλλά συνέ-χισε να δημοσιεύει βιβλία: The Life of Nelson (πρώτη έκδοση 1897), Sea Power in its Relation to the War of 1812 (1905), Na-val Strategy (1911), μια συλλογή των διαλέξεών του στο Ναυ-τικό Κολέγιο, και αρκετά, μικρότερης αξίας, ιστορικά και βιο-

585 Mahan, From Sail to Steam, 313-16; id., Letters and Papers, ii. esp. 105, 128-36, 203, 296-300, 312.


282

γραφικά έργα. Τα άρθρα του στα περιοδικά πάνω στα τρέ-χοντα θέματα είχαν μεγάλη ζήτηση, αποζημιώνοντάς τον με εκατοντάδες δολάρια το καθένα, ενώ αργότερα συλλέχθηκαν και εκδόθηκαν σε μορφή βιβλίου. Στα άρθρα αυτά, ο Mahan ασχολήθηκε με ναυτικά και στρατιωτικά θέματα και ζήτησε με-γαλύτερη αμερικανική επίγνωση και συμμετοχή στα παγκό-σμια θέματα, ιδιαίτερα εκεί όπου οι ΗΠΑ είχαν μέγιστα συμφέ-ροντα – στην Καραϊβική και στην Κεντρική Αμερική, στην Κίνα και στην Άπω Ανατολή. Η επίσημη αναγνώριση δεν έλειπε. Με το ξέσπασμα του Ισπανό-Αμερικανικού Πολέμου το 1898, ο Mahan προσκλήθηκε στο Ναυτικό Πολεμικό Συμβούλιο, που ιδρύθηκε για να συμβουλεύει τον Γραμματέα του Ναυτικού και τον Πρόεδρο. Ένα χρόνο αργότερα ορίσθηκε ως σύμβουλος στην αμερικανική αποστολή στο πρώτο Συνέδριο Ειρήνης της Χάγης, όπου τον υποδέχθηκαν ως μια παγκόσμια αυ-θεντία, του οποίου οι απόψεις είχαν σημαντική βαρύτητα. Η αναγνώριση ήρθε επίσης από την Αμερικανική Ιστορική Ένω-ση, η οποία τον εξέλεξε πρόεδρό της το 1902.

Τα κυριότερα θέματα της διδασκαλίας του Mahan έχουν επισημανθεί αρκετά συχνά. Πρώτον, υπήρχε η δική του “φι-λοσοφία της θαλάσσιας ισχύος” και ο ρόλος του ως “ο ευ-αγγελιστής της θαλάσσιας ισχύος”. Αυτά στηρίζονταν στη μελέτη της ναυτικής ιστορίας και της αλληλεπίδρασής της με τη σύγχρονη Ευρωπαϊκή Ιστορία. Καθώς ο συναγωνισμός των ιμπεριαλιστών γινόταν θερμότερος, τόσο η φιλοσοφία του όσο και ο ρόλος του στόχευαν στην προώθηση της ναυ-τικής επέκτασης. Δεύτερον, σε πιο αυστηρά στρατηγικό επί-πεδο, υπήρχαν τα γενικά αποδεκτά αξιώματά του για τον ναυ-τικό πόλεμο.

Η επισήμανση του ιστορικού ρόλου και της σημασίας της θαλάσσιας ισχύος ήταν το πλέον αυθεντικό έργο του Mahan, και τον ωφέλησε με τον θαυμασμό των συγχρόνων του. Από τη στιγμή που εμφανίσθηκε το έργο του για πρώτη φορά, έχει συχνά τονισθεί ότι αυτή η ιδιαίτερη ιδέα δεν ήταν καινούργια αλλά είχε εκφραστεί αιώνες πριν από μια σειρά

283


συγγραφέων από τον Walter Raleigh και τον Francis Bacon και μετά. Όμως, όπως ο ίδιος ο Mahan το έθεσε, υπάρχει δια-φορά ανάμεσα στα αραιά αποφθέγματα που είχαν διατυπω-θεί παλαιότερα σχετικά με τις ευλογίες που συσσωρεύονται για τον έλεγχο της θάλασσας και της δικιάς του συστηματι-κής έκθεσης του θέματος.586 Ήταν βέβαια ο πρώτος που πα-ρουσίασε τη ναυτική ιστορία – που πρώτα γραφόταν σε μια αμιγώς τεχνική και λειτουργική βάση – με φόντο το ευρύ πέρα-σμα ιστορικών γεγονότων, συνυφασμένα και αλληλεπιδρώ-ντα με πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες.

Η αριστοτεχνική ιστορία του Mahan δεν γράφτηκε, όπως ο ίδιος το έθεσε, «σύμφωνα με το μοντέρνο πρότυπο». Η ιστο-ρική του κρίση ήταν δυνατή και ισορροπημένη και ήταν προ-σεκτικός στη σωστή παράθεση των γεγονότων, όμως τα γε-γονότα από μόνα τους σήμαιναν λίγα γι’ αυτόν. Όπως πολ-λοί κριτικοί έσπευσαν να σημειώσουν, τόσο πριν όσο και μετά, και όπως ο ίδιος παραδέχθηκε: “η αυθεντική έρευνα δεν αποτέλεσε στόχο μου, ούτε ήταν απαραίτητη στη γενική ιδέα που περιέγραψα.…”.587 Εξομολογούμενος τα λάθη του ως ιστορικός στην προεδρική προσφώνησή του στην Ameri-can Historical Association, επιτέθηκε έντονα στον ιστορικό θε-τικισμό, που αντιπροσώπευε η μεγάλη προσωπικότητα του Lord Acton. Τα γεγονότα ήταν μόνο «τα τούβλα και η λάσπη του ιστορικού», όπως είπε στο ακροατήριό του. Η καθαρότη-τα της δομής και του περιεχομένου και η προσιτότητα στους αναγνώστες ήταν τα ουσιώδη στοιχεία. Αυτό που είχε περισ-σότερο σημασία ήταν η ιστορική σημασία και σπουδαιότη-τα.588 Πράγματι, η ιστορική επιδεξιότητα του Mahan και το βά-θος της έρευνάς του βελτιωνόταν σημαντικά με κάθε βιβλίο που έγραφε, η δε αξία των τελευταίων του βιβλίων δεν είχε κα-μία σχέση με αυτή των πρώτων του έργων. Τόσο η έκταση

586 Mahan, From Sail to Stream, 276.587 Ibid. 277-8.588 Mahan, ‘Subordination in Historical Treatment’ (1902), in Naval Administration and Warfare (Boston, 1908), 245-72.


284

του ιστορικού σκηνικού, όσο και το κυρίαρχο μήνυμα είχαν εξαντληθεί στους δυο τόμους του βιβλίου, “Influence”. Ήταν εξαιτίας της ιστορικής ερμηνείας και των κυρίαρχων απόψε-ων που υπήρχαν, ο λόγος για τον οποίο τα έργα του απέκτη-σαν φήμη, αλλά έλαβαν και κριτική.

Το κυρίαρχο μήνυμα ήταν απλό και αναγκαίο. Ανατρέ-χοντας στη μεγάλη μάχη για ναυτική κυριαρχία μεταξύ των μεγάλων εμπορικών δυνάμεων και στην εποχή του εμπορι-κού καπιταλισμού, ο Mahan κατέληξε στα ακόλουθα συμπε-ράσματα: Η ναυτική ανωτερότητα ήταν αυτό που είχε δώσει στην Αγγλία όχι μόνο ασφάλεια αλλά και μια προεξέχουσα παγκόσμια θέση, εμπορικό πλούτο και εξαιτίας αυτών, την υπεροχή στην Ευρώπη. Η ναυτική ανωτερότητα παρείχε στην Αγγλία ένα αυξανόμενο μονοπώλιο στο εμπόριο, στις αποι-κίες και στη βιομηχανία. Η στέρηση τέτοιων πόρων στο μεγα-λύτερό της εχθρό, τη Γαλλία, ο αποκλεισμός που μπορούσε να επιβάλλει η Αγγλία στα γαλλικά λιμάνια και οι μεγάλες επι-χορηγήσεις με τις οποίες εξαγόραζε και διατηρούσε τους Ευ-ρωπαίους συμμάχους, κατέστρεψαν τελικά τις προσπάθειες για ευρωπαϊκή ηγεμονία που γίνονταν από τον Louis XIV και τον Ναπολέοντα. Έτσι, ο ρόλος της ναυτικής δύναμης στη δι-αμόρφωση της μοντέρνας Ευρώπης αλλά και όλου του κό-σμου δε μπορεί να θεωρηθεί ως υπερβολικός.

Είναι προς τιμή του Mahan ότι η εργασία του πάνω στο θέμα, παρά τις ατέλειες και τις παραλήψεις που είχε, είναι πλή-ρως ανεπτυγμένη και χωρίς επιφανειακά και φαντασιόπλη-κτα επιχειρήματα. Όμως έγινε και έντονη κριτική που αφορού-σε τόσο τη λεπτομέρεια όσο και το γενικό πλαίσιο που παρεί-χε αυτή η εικόνα, η οποία βέβαια σπάνια γινόταν όσο ζούσε ο Mahan, αλλά σε μεγάλη έκταση αργότερα. Ειδικότερα, υπο-στηρίχθηκε ότι η ανάλυση των αιτιών της Βρετανικής επιτυχί-ας, δεν έλαβε σημαντικά υπόψη τον ιδιαίτερο ρόλο που δια-δραμάτισαν οι Βρετανικές ένοπλες δυνάμεις στην ήπειρο, από την εποχή της Elizabeth I και του Marlborough μέχρι τον Elder Pitt και τον Wellington. Ο ρόλος τους ήταν ζωτικής σημασίας

285


για τη δημιουργία συμμαχιών κατά των εχθρών της Βρετανί-ας, χωρίς τις οποίες καμία στρατιωτική ή πολιτική απόφαση υπέρ αυτής δεν θα είχε επιτευχθεί. Λέγεται ότι ο Mahan τόνι-σε υπερβολικά την ικανότητα του Βρετανικού ναυτικού για να νικήσει μόνο του μια μεγάλη, πλούσια και παραγωγική ηπει-ρωτική δύναμη, όπως ήταν η Γαλλία, της οποίας η εξάρτη-ση από το ξένο εμπόριο ήταν λιγότερο σημαντική από ό,τι πί-στευε.

Σε ένα πιο γενικό επίπεδο, υποστηρίχθηκε ότι η ανάλυ-ση του Mahan και τα γενικά συμπεράσματα κυριαρχούντο από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης, την οποία διερεύνησε και στην πραγματικότητα, ήταν μοναδική κατά πολλούς τρόπους. Αυτή ήταν η περιβόητη Columbian, Vasco de Gama, ή Oceanic εποχή, στην οποία τα παράκτια Ευρωπαϊκά κράτη, έχοντας αποκτήσει την τεχνολογική δυνα-τότητα για υπερατλαντικά ταξίδια, απέκτησαν μεγάλο πλού-το και δύναμη από το ουσιαστικά μονοπώλιό τους στον κύ-ριο παγκόσμιο εμπορικό δίαυλο. Η σημασία της θάλασσας, παρόλα αυτά, δεν ήταν τόσο μεγάλη πριν την εποχή των ιστι-οφόρων και της πυξίδας. Ούτε επρόκειτο να παραμείνει έτσι στη βιομηχανική εποχή, ένα γεγονός που καθιστούσε ακό-μη πιο προβληματικές τις θέσεις του Mahan. Αυτό υποστη-ρίχθηκε και από μεγάλο αριθμό διανοούμενων της εποχής του: o αμερικανός δικηγόρος και ιστορικός Brooks Adams δι-ατύπωσε τις ιδέες αυτές στο έργο του “America’s Economic Supremacy”, (1900), και εκφράστηκαν ακόμη πιο καθαρά από τον Βρετανό γεωγράφο Sir Halford Mackinder στη διά-λεξη του “The Geographical Pivot of History” (1904). Και οι δύο επεσήμαναν ότι η χρήση ατμού για κίνηση κατέστησε δι-αθέσιμους τους τεράστιους ηπειρωτικούς όγκους της Αμερι-κής και της Ασίας, που μέχρι τότε ήταν απόμακροι και αραι-οκατοικημένοι.589 Για πρώτη φορά στην ιστορία, η επίγεια με-

589 Brooks Adams, America’s Economic Supremacy (New York, 1900), esp. 38-43; Halford J. Mackinder, ‘The Geographical Pivot of History’, Geographical Journal, 23 (1904), 421-37.


286

ταφορά, μέχρι τότε βασιζόμενη μόνο στη δύναμη ανθρώπων και ζώων, ήταν σε θέση να συναγωνιστεί το αναμφισβήτητο πλεονέκτημα το οποίο η θαλάσσια και ποτάμια μεταφορά εί-χαν ως τότε, δηλαδή να μετακινούν μεγάλες ποσότητες αγα-θών σε μεγάλες αποστάσεις με μικρό κόστος. Επιπρόσθετα, στη νέα εποχή του βιομηχανικού καπιταλισμού, η εγχώρια βι-ομηχανική ικανότητα επισκίασε σε μεγάλο βαθμό το θαλάσ-σιο εμπόριο και τις αποικίες, ως η κύρια πηγή εθνικού πλού-του και ναυτικής δύναμης. Εάν αυτό ίσχυε, τα μαθήματα που ο Mahan αντλούσε από την εποχή των ιστιοφόρων και του εμπορικού μερκαντιλισμού δεν ήταν τόσο εφαρμόσιμα στο παρόν όσο αυτός είχε υποθέσει.590

Αυτό ήταν ένα σημαντικό σημείο, διότι είχε σχέση τόσο με την εσωτερική υποκίνηση του Mahan για να γράψει την ιστορία του καθώς και με τον τρόπο που αυτή έγινε αποδε-κτή. Με την αποδοχή του αξιώματος του καθηγητή στο νέο Ναυτικό Κολλέγιο, του οποίου το μέλλον ήταν επισφαλές, και υπηρετώντας σε ένα μικρό και απαρχαιωμένο ναυτικό, το οποίο μόλις άρχιζε να αναπτύσσεται, ο Mahan στρατολογή-θηκε στις δυνάμεις για την επέκταση του ναυτικού. Όπως δή-λωσε ο ίδιος, ο σκοπός της εργασίας του ήταν “να εμποτί-σει του ακροατές του με ένα αίσθημα τιμής για την αποστο-λή του επαγγέλματός τους, και…να συμβάλλει στο να δώσει στην υπηρεσία και στη χώρα μια πιο σαφή ιδέα της ανάγκης απόκτησης στόλου κατάλληλου για μεγάλες επιχειρήσεις”.591 Σ’ αυτή την προσπάθεια, ο Mahan δεν ήταν καθόλου μόνος, ούτε ήταν πρωτοπόρος ή ιδιαίτερα διακεκριμένος. Ήταν ένας τυπικός αντιπρόσωπος του κύκλου «New Navy» στον οποίο είχε προσχωρήσει, και ο οποίος, αποτελούμενος από νεα-ρούς αξιωματικούς μεσαίου βαθμού, διακήρυττε τη δημιουρ-

590 Gerald S. Graham’s brilliant observations in The Politics of Naval Supremacy: Studies in British Maritime Ascendancy (Cambridge, 1965), 1-30, esp. 28-9, 124, have been developed by Paul Kennedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery (London, 1976).591 Mahan, Influence II, vol. I, p. iv.

287


γία ενός δυνατού μοντέρνου αμερικανικού ναυτικού από τις αρχές της δεκαετίας του 1880.592 Μόνο μετά την επιτυχία των δυο πρώτων βιβλίων του “Influence” ο Mahan έγινε μια από τις κυριότερες και με μεγάλη επιρροή μορφές στο αμερικανι-κό ναυτικό κίνημα.

Πράγματι, ενώ μερικοί πρώιμοι σχολιαστές έτειναν να σχετίζουν σχεδόν κάθε έκφραση του νέου ναυτικού κινήμα-τος με την επιρροή του Mahan, μεταγενέστεροι είχαν μια πιο κριτική άποψη. Τα γεγονότα είναι ευρέως γνωστά. Το πρώτο βιβλίο “Influence” είχε εμφανιστεί σε δεκαπέντε εκδόσεις μέ-χρι το 1900 και σε εικοσιτέσσερις μέχρι το 1914. Το δεύτερο κι-νήθηκε στα ίδια επίπεδα, δημοσιευμένο έντεκα φορές μέχρι το 1900 και δεκατέσσερις μέχρι το 1914.593 Στην Αμερική, ο Υφυ-πουργός Ναυτικού και αργότερα πρόεδρος των ΗΠΑ, Theo-dore Roosevelt, έγινε ενθουσιώδης θαυμαστής και στενός φί-λος του Mahan, ο γερουσιαστής Henry Cabot Lodge ενίσχυ-σε τις απόψεις του, ο υπουργός Ναυτικού Tracy ζήτησε τη συμβουλή του,594 ενώ ο διάδοχος του Tracy, Herbert, εγκα-τέλειψε την παλιά εχθρική θέση του και προσηλυτίστηκε στο ναυτικό κίνημα, διαβάζοντας το δεύτερο βιβλίο “Influence”. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1890 το όνομα και η εγκυρότη-τα του Mahan μετρούσαν πολύ στις συσκέψεις του Κογκρέ-σου για τα ναυτικά θέματα. Παρόλα αυτά, είναι επίσης ξεκά-θαρο ότι οι περισσότεροι από αυτούς που αναφέρθηκαν πα-ραπάνω ήταν υποστηρικτές του κινήματος πολύ πριν ακού-σουν για τον Mahan. Το αμερικανικό ναυτικό κίνημα ως ευρύ-

592 Βλ., esp. Peter Karsten, The Naval Aristocracy: The Golden Age of Annapolis and the Emergence of Modern American Navalism (New York, 1972), 306-17, 326, et passim, for an excellent study of the naval mind and for pre-Mahan ‘Mahanities’.593 A Bibliography of the Works of Alfred Mahan, ed. John B. Hattendorf and Lynn C. Hattendorf (Newport, R1,1986). See also Langer, The Diplomacy of Imperialism, 418.594 Mahan made the contact by sending copies of his book to the last tow names immediately upon its publications; 10 and 19 May 1890, Letters and Papers, ii. 10-11.


288

τερο πολιτικό και πολιτιστικό κίνημα μεγάλωνε παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου της χώρας, προωθήθηκε από τις πιέσεις του ευρωπαϊκού αποικιοκρα-τισμού, και μεγάλωνε σε ορμή ουσιαστικά ανεξάρτητα από το προσωπικό έργο ή τη δραστηριότητα του κάθε ατόμου. Η “φιλοσοφία της ναυτικής δύναμης” του Mahan έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από όλους επειδή καθόρισε, επικεντρώθηκε και έδωσε σαφή κατεύθυνση στις ιδέες και αντιλήψεις που εί-χαν ήδη ενστερνιστεί. Παρείχε μία θαυμάσια, επιβλητική επίδει-ξη των θέσεών τους. Πράγματι, προσέθεσε σημαντικό κύρος στα επιχειρήματά τους.595

Η φιλοσοφία του Mahan για τη ναυτική δύναμη είχε πα-ρόμοιο αντίκτυπο στο εξωτερικό. Τα έργα του μεταφράστη-καν σύντομα στα Γερμανικά, Γαλλικά, Ιαπωνικά, Ρωσικά, Ιτα-λικά, Ισπανικά και Σουηδικά. Εκδόθηκαν δε ακριβώς την επο-χή που η Βρετανία άρχιζε να εξοπλίζεται ξανά, μπροστά στη νέα Γαλλο-Ρωσική πρόκληση, της μέχρι τότε αδιαμφισβήτη-της ναυτικής της υπεροχής. Καθώς η κοινή γνώμη ευαισθη-τοποιήθηκε και η κυβέρνηση κατάλαβε τη σχετική ναυτική πα-ρακμή, επικαλέσθηκαν οι αρχαίες παραδόσεις για να συνε-γείρουν την υποστήριξη και την ενίσχυση του ηθικού. Η ιστο-ρία και η ανάλυση του Mahan σχετικά με την άνοδο της βρε-τανικής ναυτικής δύναμης είχαν μεγάλη συνεισφορά και βο-ήθησαν ώστε να επιτευχθεί η αναδιάρθωση του ναυτικού της βασισμένη σε ένα ιστορικό και στρατηγικό πλαίσιο.596

Στη Γερμανία, μία παραδοσιακά ηπειρωτική δύναμη, ο ρόλος του Mahan πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερος. Τον Μάιο του 1894, λιγότερο από ένα χρόνο μετά το δείπνο του

595 A good updated summary is Crowl, ‘Mahan’, in Paret (ed), Makers of modern Strategy, 470-2. Harold and Margaret Sprout, The rise of American Naval Power, 1776-1918 (Princeton, NJ, 1966), 205-22, is probably still the most useful survey of the political scene; the authors of this pioneering study, originally published in 1939, renounced their strongly Mahanite views in their introduction to the second edition.596 Βλ., briefly in Langer, the Diplomacy of Imperialism, 422-3.

289


με τον Mahan στο τραπέζι της βασίλισσας Victoria, ο Αυτο-κράτορας Wilhelm II έγραψε στον Poultney Bigelow της εφη-μερίδας New York Herald: “Αυτό τον καιρό όχι απλά διαβάζω αλλά καταβροχθίζω το βιβλίο του πλοίαρχου Mahan και προ-σπαθώ να το αποστηθίσω. Είναι ένα πρώτης τάξης βιβλίο και κλασικό σε όλα του τα σημεία. Βρίσκεται σε κάθε πλοίο μου και αναφέρεται συχνά από τους πλοίαρχους και αξιωμα-τικούς μου”.597 Ο νέος ναυτικός προσανατολισμός της Γερ-μανίας ήταν σχεδόν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της αλμα-τώδους ανάπτυξης της βιομηχανίας και της δύναμής της, κα-θώς και των αυξανόμενων ιμπεριαλιστικών της διεκδικήσεων. Όμως, είναι αναμφισβήτητο ότι το μέγεθος, η κατεύθυνση και η επιμονή της ναυτικής ανοικοδόμησης επηρεάστηκε αποφα-σιστικά από το ατομικό ενδιαφέρον, αν όχι την εμμονή, του Αυτοκράτορα. Ο Tirpitz, η άλλη εξέχουσα μορφή της γερμανι-κής ναυτικής ανοικοδόμησης, στην πραγματικότητα δεν χρει-αζόταν τον Mahan για να διαμορφώσει τις απόψεις του για τη γερμανική ναυτική πολιτική. Ήδη από το 1888 και το 1891, αλλά ειδικότερα στο έργο του Memorandum IX του 1894 (τα οποία γράφηκαν πριν διαβάσει τον Mahan), είχε ήδη υποστη-ρίξει τον σχηματισμό ενός ναυτικού από θωρηκτά πλοία, συ-γκεντρωμένα στα εγχώρια ύδατα. Παρόλα αυτά, στην προ-σπάθεια για τη δημιουργία ενός μεγάλου γερμανικού ναυτι-κού και για την απόκτηση αποικιών, ο Tirpitz και το Ναυτικό Γραφείο του Reich, σε συνεργασία με την Colonial Society και αργότερα με την Naval League, βρήκαν στα εμπνευσμέ-να έργα του Mahan ένα καλό όπλο προπαγάνδας. Το 1898, εργαζόμενος για την προετοιμασία του πρώτου Ναυτικού Νόμου, ο Tirpitz ξεκίνησε την έκδοση του πρώτου τόμου “Influ-ence” (το οποίο είχε μεταφραστεί σε περιοδικά τεύχη σειρές, δύο χρόνια πριν). Από τα 8.000 αντίτυπα που τυπώθηκαν, τα 2.000 επρόκειτο να μοιραστούν απευθείας από το Naval Of-fice. Ο δεύτερος τόμος “Influence” μεταφράστηκε επίσης το 1898. Οι καθηγητές του Naval College, όπως ο αντιναύαρ-

597 C. C. Taylor, The Life of Admiral Mahan, 131.


290

χος von Maltzahn στο Naval Warfare (1908), και ακαδημαϊ-κοί προπαγανδιστές, όπως ο Ernst von Halle στο “Sea Power in German History” (1907), μεταλαμπάδευσαν τον Mahan στη γερμανική κοινωνία.598

Όπως ο ίδιος ο Mahan σημείωσε, τα έργα του μεταφρά-στηκαν ευρέως στα Ιαπωνικά, με την πρώτη μετάφραση να ξεκινά από το Club of Naval Officers, το 1896. Στη νησιωτική αυτοκρατορία, η οποία επίσης επιχειρούσε μια ιμπεριαλιστική και ναυτική πορεία, τα έργα του παρείχαν μια πολιτικοποιημέ-νη και στρατηγική λογική για άσκηση πολιτικής και έκανε το μέλλον να φαίνεται ευοίωνο. Τοποθετήθηκαν στις βιβλιοθή-κες των γυμνασίων και λυκείων της Ιαπωνίας και ήταν εγχειρί-δια σε όλες τις ναυτικές σχολές.599

Οι κοινωνικά Δαρβίνειες, ρατσιστικές και ιμπεριαλιστικές απόψεις του Mahan εναρμονίστηκαν με τις ναυτικές θεωρί-ες κατά τον ίδιο τρόπο που παρόμοιες ιδέες στη Γερμανία συ-σχετίστηκαν με τις γερμανικές στρατιωτικές ιδέες. Στην πραγ-ματικότητα, οι απόψεις του δεν διέφεραν πολύ από αυτές του Moltke και πράγματι και στις δυο περιπτώσεις τα χριστιανικά αισθήματα έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Οι ομοιότητες υποδη-λώνουν ότι ο Mahan γνώριζε τις απόψεις του Moltke, τα έργα του οποίου εκδόθηκαν στη Νέα Υόρκη το 1892-3. Ακόμα πε-ρισσότερο, ακολουθώντας τα σημεία των καιρών τους, ο Mahan, όπως και ο Moltke, πέρασε από ένα ιδεολογικό μετα-σχηματισμό. Ενώ μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1880 ήταν αντι-ιμπεριαλιστής600, με το ξεκίνημα της εποχής του ιμπερια-λισμού και αρχίζοντας την έρευνά του για τις μεγάλες θαλάσ-σιες αυτοκρατορίες, άλλαξε εντελώς. Και εδώ επίσης, οι από-ψεις του δεν ήταν διαφορετικές από αυτές που κυριαρχούσαν

598 Βλ., esp. Tirpitz, My Memoirs (2 vols; London 1919), i. 55, 112; Volker Berghahn, Der Tirpitz-Plan (Düsseldorf, 1971), 145, 179-180, 424.599 Mahan, From Sail to Steam, 303; C.C. Taylor, The Life of Admiral Mahan, 114-15.600 Mahan, From Sail to Steam, 274.

291


μέχρι τότε στο ναυτικό.601 Μόνο που οι δικές του κυκλοφόρη-σαν και είχαν παγκόσμια απήχηση.

Δικαιολογώντας τον διαμελισμό της Ασίας, ο Mahan εξήγησε ότι “η ανάπτυξη είναι ιδιότητα της ευημερίας”.602 Ένα κράτος δεν επεμβαίνει στις υποθέσεις του άλλου εκτός αν “η πολιτική του ανάπτυξη είναι ανύπαρκτη ή σε παρακμή”603:

Η απαίτηση του εγχώριου πληθυσμού για διατήρηση ελέγχου του εδάφους του δεν βασίζεται σε φυσικά δικαιώμα-τα αλλά σε πολιτική φόρμα…κατά τέτοιον τρόπο ώστε να δια-σφαλίσεται το φυσικό δικαίωμα όλου του κόσμου, ότι δηλαδή οι πόροι δεν πρέπει να μένουν ανεκμετάλλευτοι, αλλά να χρη-σιμοποιούνται για το γενικό καλό.604

“Ο κόσμος προχωρά συνεχώς μπροστά και αυτό πρέ-πει να γίνει αποδεκτό ως πραγματικότητα”.605 Τα δυνατά κρά-τη συναγωνίζονται σε μια διαδικασία φυσικής εξέλιξης, η οποία αναπόφευκτα γεννά αγώνα και πόνο.606

Στα τέλη της δεκαετίας του 1890, όταν η Ρωσική πίεση στην Άπω Ανατολή έκανε άμεσο τον κίνδυνο διαμελισμού της Κίνας, ο Mahan υποστήριξε τη συνεργασία μεταξύ των τρι-ών Τευτονικών θαλάσσιων δυνάμεων, - Γερμανίας, Βρετανί-ας και ΗΠΑ -, για περιορισμό της Σλαβικής Ρωσίας.607 Αναλύ-οντας τις διαφορές μεταξύ των δυο φυλών, θεώρησε κάποιες ως περιβαλλοντικές και πολιτιστικές και άλλες ως θεμελιώδεις, που εξαρτώνται από τη φυλετική φύση.608 Οι Γάλλοι, ένα λατι-

601 See Kartsen’s excellent Naval Aristocracy, esp. 205-31; Spector, Professors of War, 83.602 Mahan, The Problem of Asia and Its Effects upon International Policies (London, 1900), 29-30.603 Ibid. 32.604 Ibid. 98.605 Ibid. 61, 16.606 Ibid. 15, 46.607 Ibid. 104.608 Ibid. 114-15.


292

νο-γαλατικό μείγμα, ήσαν πιο αδύναμοι, και έτσι δεν υπήρχε Τρίτη ανταγωνιστική φυλή.609 Αργότερα, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης της Γερμανικής ναυτικής δύναμης, ο Mahan στή-ριξε τη συνεργασία μεταξύ των δυο αγγλοσαξονικών φυλών ενάντια στη Γερμανική απειλή.610

Κατά τη διάρκεια των δύο Διασκέψεων της Χάγης, ο Mahan παρουσιαζόταν ως οχυρό του ρεαλισμού. Τάχθηκε κατά όποιου περιορισμού στον πόλεμο, κατά των περιορι-σμών τών εξοπλισμών και υπέρ της ελευθερίας δράσης στη θάλασσα. Από χριστιανικής και ηθικής απόψεως, υποστήρι-ξε, ο πόλεμος σε μερικές περιπτώσεις είναι δίκαιος και ακό-μα επιβεβλημένος. Τα κράτη, όπως και τα άτομα, πρέπει να ασκούν κριτική και να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πρά-ξεών τους.611 Επιπλέον, “η δύναμη είναι ικανότητα της φυσι-κής ζωής, ένα από τα χαρίσματα που δίνονται από το Θεό στα έθνη”.612 Το μαχητικό πνεύμα προέρχεται από «τις ευγενι-κότερες αξίες της ανδρείας, του κουράγιου, της πίστης, του πατριωτισμού», οι οποίες δεν πρέπει να αγνοούνται.613 Η δι-αιτησία και ένας διεθνής νομικός κώδικας δεν μπορούν πά-ντα να αντικαταστήσουν: είτε πρακτικά είτε ευεργετικά, τη δια-δικασία και τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την ελεύ-θερη δράση των φυσικών δυνάμεων. Σε αυτές τις δυνάμεις, η εθνική αποδοτικότητα είναι κυρίαρχο στοιχείο και οι εξοπλι-σμοί, όντας αντιπροσωπευτικοί της εθνικής δύναμης, είναι ο δείκτης… Είναι μεγάλης σημασίας το γεγονός ότι η Ευρωπα-ϊκή οικογένεια κρατών διατηρεί πλήρως τη δύναμη της αυτο-προβολής, δύναμη της οποίας το αίσθημα της εθνικότητας

609 Ibid. 105-6.610 Mahan, The Interest of America in International Conditions (London, 1910), 71-124.611 Mahan, ‘The Power that Makes for Peace’, Some Neglected Aspects of War (London, 1907), 97-114, esp. 100.612 Mahan, ‘The Peace Conference and the Moral Aspect of War’, Lessons of the War with Spain and Other Articles (Boston, 1899), 232.613 Mahan, ‘The Power that Makes for Peace’, Neglected Aspects of War, 8-9.

293


είναι το πνεύμα και οι εξοπλισμοί η ενσάρκωση.614

Όπως ο Delbrück, τον οποίο μνημόνευε συχνά στα τε-λευταία του χρόνια, ο Mahan προειδοποίησε τους αναγνώ-στες του ότι “η ενοποιημένη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με την Pax Romana δεν είναι τελείως καλός οιωνός για ένα μέλλον ειρήνης εξαρτώμενο από ένα κέντρο αποφάσεων και από γε-νικό αφοπλισμό”.615 Ενεπλάκη σε μια καυστική αλληλογραφία με τον Norman Angel, του οποίου το δημοφιλές βιβλιο “Τhe Great Illusion” (1910) απέρριπτε τον πόλεμο με το σκεπτικό ότι δεν ήταν πλέον αποδοτικός. Υποστήριξε, ότι ενώ ο πόλεμος είναι πολυέξοδος, μπορεί να δημιουργήσει τις συνθήκες για μελλοντική ευημερία, όπως δείχνουν οι περιπτώσεις της Γερ-μανίας και της Βρετανίας.616

Το δεύτερο σημαντικό ζήτημα στο έργο του Mahan ήταν το δόγμα του για τον ναυτικό πόλεμο. Όπως η φιλοσοφία του για τη ναυτική δύναμη, αυτό περιγράφεται ως εξής: κάποιος μπορεί να ανακτήσει το θαλάσσιο έλεγχο και όλα τα πλεονε-κτήματα που απορρέουν από αυτό, απλά καταστρέφοντας τον κύριο πολεμικό στόλο του εχθρού στη ναυμαχία ή, εάν αποφύγει την ευθεία αντιπαράθεση, βυθίζοντας το ναυτικό του στους ναυστάθμους του. “Το ρητό του Jomini”, έγρα-ψε, “πως οι οργανωμένες δυνάμεις του εχθρού είναι πάντα ο κύριος στόχος, διείσδυσε σαν ένα σπαθί με δυο άκρα στις κλειδώσεις και τον πυρήνα πολλών παραπειστικών προτάσε-ων”.617 Η αναβολή άμεσης δράσης και η υιοθέτηση “μεθό-δων με απώτερους σκοπούς”, όπως η επίθεση πχ στο εχθρι-κό εμπόριο, ποτέ δεν πέτυχε στο παρελθόν και δεν μπορεί να επιτύχει στο μέλλον. Για αυτό είναι μεγάλη η σημασία των θω-ρηκτών ή των πλοίων γραμμής για το ναυτικό. Παρότι σημα-

614 Mahan, Armaments and Arbitration, or the Place of Force in the International Relations of States (London, 1912), 10.615 Mahan. 13.616 Ibid. 121-54; Seager, Alfred Thayer Mahan, 586-91.617 Mahan, From Sail to Steam, 283.


294

ντικά είναι τα καταδρομικά ή οι επισήμως λεγόμενες φρεγά-τες, δεν μπορούν να κερδίσουν έναν πόλεμο. Η στρατηγική συγκέντρωση της δύναμης και το τακτικό θράσος είναι οι βα-σικές αρχές των ναυτικών επιχειρήσεων.

Το γεγονός ότι αυτή «η στροφή του Jomini στη θάλασ-σα» έχει επισημανθεί πολύ συχνά σε πολλές περιπτώσεις από τον ίδιο τον Mahan. Η δομή του έργου του, ως στρατηγικού σχολίου στην αφήγηση της ιστορίας, αναπτύσσοντας και επεξηγώντας αρχές, προερχόταν επίσης από την “Treatise on Grand Military Operations” του Jomini.618 Παρόλα αυτά, αυτή η ομαλή προσαρμογή δε θα είχε ποτέ μελετηθεί, και ακό-μα περισσότερο λάβει χώρα, εάν δεν υπήρχε τεράστια ομοι-ότητα μεταξύ των στρατιωτικών και ναυτικών εξελίξεων στην περίοδο που καλύπτουν τόσο τα βιβλία “Influence” όσο και η “Treatise”. Βαθύτεροι λόγοι έκαναν τον 19ο αιώνα και τις στρατιωτικές και ναυτικές εικόνες του παρελθόντος, τα στρα-τηγικά μοντέλα και δόγματα ανάλογα. Για την απόδειξη αυτού απαιτείται ένα σύντομο ταξίδι μέσα στους αιώνες.

Οι τακτικοί στρατοί και οι ναυτικές δυνάμεις, με κρατι-κή οργάνωση και συντήρηση, εμφανίστηκαν σχεδόν την ίδια εποχή, και αυτό είναι εύκολα κατανοητό. Η ανάπτυξη του μο-ντέρνου, κεντρικού κράτους και η οικονομία του χρήματος από τις αρχές του 16ου αιώνα ευθύνονταν γι’ αυτό. Οι tercios και η armada/στόλος που μαζί τρομοκράτησαν την Ευρώ-πη, ήταν κομμάτι της ίδιας “Στρατιωτικής Επανάστασης”. Το ίδιο ήταν και οι στρατοί και οι στόλοι που σχηματίστηκαν από την United Provinces. Από το μέσον του 17ου αιώνα, όλη η σχετική με τον πόλεμο δραστηριότητα ουσιαστικά μονοπω-λείτο από το κράτος. Η κρατική γραφειοκρατία την περίοδο του Louvois και του Le Tellier δημιούργησε τους μεγάλους τα-κτικούς στρατούς της Γαλλίας του Louis XIV, ενώ υπό τον Col-bert της παρείχε αξιοσέβαστο, μοντέρνο και αποτελεσματικό ναυτικό. Κατά τη διάρκεια περίπου της ίδιας περιόδου, ένας

618 Ibid.

295


μοντέρνος στρατός και ένα δυνατό τακτικό ναυτικό δημιουρ-γήθηκαν στην Αγγλία από τον Λόρδο Protector.

Η ομοιότητα ήταν εμφανής όσον αφορά τα όπλα και τις τακτικές μάχης. Αν και χρησιμοποιήθηκαν τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα στο τέλος του 16ου αιώνα, χρειάστηκε χρόνος μέχρι τα πυροβόλα όπλα να κυριαρχήσουν στις πο-λεμικές επιχειρήσεις. Αυτό οφειλόταν μερικώς σε προβλήματα τεχνικής αποτελεσματικότητας και μερικώς, ειδικότερα για το πυροβολικό, στο κόστος και τον αριθμό των διαθέσιμων πυ-ροβόλων. Ο μεσογειακός ναυτικός πόλεμος σε όλο τον 16ο αιώνα διεξάγονταν ακόμα από στόλους με γαλέρες, οι οποίοι πρόσθεσαν πυρά πυροβολικού στις παραδοσιακές τακτικές του εμβολισμού και εφόδου.619 Κατά τον ίδιο τρόπο, ο πόλε-μος στην ξηρά τον 16ο αιώνα διεξαγόταν με τα παλιά, με βά-θος, τετράγωνα ανδρών με δόρυ, μόνο που πλέον υποστη-ρίζονταν, ή πιο συχνά ακινητοποιούνταν, από τα νέα πυρο-βόλα όπλα. Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα, το δόρυ παρέμε-νε στην ξηρά, ενώ οι στόλοι με ιστιοφόρα, οι οποίοι κυριαρ-χούσαν στις ναυτικές επιχειρήσεις στη Βόρεια Θάλασσα και στον Ατλαντικό, ακόμα χρησιμοποιούσαν πλοία επιβίβασης και πολεμικά πλοία όσο χρησιμοποιούσαν και τα πυροβόλα. Στη πραγματικότητα, αυτή ήταν η αγαπημένη τακτική των Ολ-λανδών. Η σε βάθος διάταξη και το melee (συμπλοκή εκ του συστάδην) ήταν η κυριαρχούσα μορφή θαλάσσιας μάχης. Μόνο στο τέλος του 17ου αιώνα, τη στιγμή που οι στρατιώτες με δόρυ επέστρεφαν τα όπλα τους για πάντα, η μάχη με χρή-ση του πυροβολικού έγινε η βασική μορφή ναυτικών επιχειρή-σεων. Τα μακροπρόθεσμα τακτικά αποτελέσματα αυτών των παράλληλων εξελίξεων ήταν εξαιρετικά όμοια.

Με το τέλος του 17ου αιώνα για τη θάλασσα και στις αρ-χές του 18ου για τη ξηρά, η ανάγκη για μεγιστοποίηση της δύ-ναμης πυρός οδήγησε στην καθολική υιοθέτηση του ίδιου

619 Βλ. την εκλεκτή εργασία του John Francis Guilmartin jun., Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at sea in the Sixteenth Century, (Cambridge, 1974).


296

σχηματισμού μάχης, της γραμμής/παράταξης, από όλους τους στρατούς και τις ναυτικές δυνάμεις της Ευρώπης. Η πο-λυπλοκότητα ελιγμού αυτού του επιμήκους, λεπτού και εύ-θραυστου σχηματισμού, εκτεινόμενου από μερικά έως και δε-κάδες χιλιόμετρα για τη στεριά και τη θάλασσα αντίστοιχα, αποδείχθηκε πονοκέφαλος. Και στις δυο περιπτώσεις, απαι-τούσε ατελείωτη άσκηση, αυστηρά κεντρική διοίκηση, πιο σα-φείς υποδιαιρέσεις και ένα πολύπλοκο σύστημα επικοινωνι-ών. Στη θάλασσα, κατά τη διάρκεια του δεύτερου Ολλανδι-κού πολέμου, παρουσιάστηκε το πρώτο επίσημο βιβλίο ση-ματοδοσίας στο Βρετανικό Royal Navy, από τον Δούκα του York (αργότερα βασιλιά James II), και ένα μόνιμο σύστημα δομών και βαθμών εφαρμόσθηκε άμεσα. Η γραμμή, επίσης αποδείχθηκε προβληματική στον επιθετικό τομέα. Η προσέγ-γιση για επίθεση έγινε τρομερά δυσκίνητη εξαιτίας της ανά-γκης διατήρησης του σχηματισμού και αποφυγής έκθεσης των προπορευόμενων μονάδων σε καταιγιστικά πυρά από τις εχθρικές γραμμές. Όταν γινόταν η επαφή, η δύναμη κρού-σης της λεπτής γραμμής ήταν μικρή και οι πιθανότητες διά-σπασης της εχθρικής γραμμής ήταν πολύ μικρές. Στη θάλασ-σα, σε δυο διάσημα περιστατικά το 1744 και 1756, οι ναύαρ-χοι Matthews και Byng βρέθηκαν σε καταστάσεις που ήταν αντίθετες από τις συνήθεις πρακτικές, όπως αυτές περιγρά-φονται στους κανονισμούς του Ναυαρχείου. Απέτυχαν να ευ-θυγραμμίσουν τους στόλους τους παράλληλα με τον Γαλλι-κό πριν την επίθεση. Πλησιάζοντας την εχθρική γραμμή υπό αμβλεία γωνία, η εμπροσθοφυλακή δέχτηκε σφοδρά πυρά, ενώ η υπόλοιπη Βρετανική γραμμή ήταν ακόμα πολύ μακριά και ανίκανη να παρέμβει. Ο Matthews, ο οποίος προτίμησε να συνεχίσει την επίθεση είχε μεγάλες απώλειες και πέρασε στρατοδικείο για κακοδιοίκηση. Δώδεκα χρόνια αργότερα ο Byng, ο όποίος ήταν ένας από τους δικαστές στη δίκη του Matthews, απέτυχε να υποστηρίξει την εμπροσθοφυλακή του και μετά επέτρεψε στους Γάλλους να καταλάβουν τη Minorca. Δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο.

297


Οι δυσκολίες για αυτόν που επιτίθεται αυξάνονταν από την άρνηση του αμυνόμενου να εμπλακεί σε μάχη. Στην ξηρά, συχνά ανήσυχοι από την δυσκολία αντικατάστασης των εξα-ντλημένων δυνάμεων από αντίστοιχες τακτικές, οι στρατοί κα-τέφευγαν σε ισχυρά οχυρωμένες θέσεις, από τις οποίες ήταν εξαιρετικά δύσκολο να εκδιωχθούν. Παρόμοια, στο Γαλλικό ναυτικό, τον 18ο αιώνα, υπήρχαν αυστηρές διαταγές για ελα-χιστοποίηση των απωλειών σε πλοία. Με τους πόρους να μοι-ράζονται στην ξηρά και στη θάλασσα, η Γαλλία δεν ήταν ικα-νή να αντεπεξέλθει σε έναν ολοκληρωτικό πόλεμο σε ναυτικό επίπεδο με τη Βρετανία, και η Γαλλική τακτική αντανακλούσε αυτήν την πολιτική. Έτσι, ενώ το Βρετανικό ναυτικό επιζητού-σε την επίθεση, οι Γάλλοι παρέμεναν σε αμυντική θέση. Άλ-λοτε εκμεταλλεύονταν τον άνεμο για να κρατηθούν εκτός του εχθρικού βεληνεκούς και άλλοτε έφερναν τα πλοία τους υπή-νεμα, γυρνώντας την πρύμνη τους προς τον εχθρό, έτσι ώστε οι Βρετανοί, μην μπορώντας να πλευρίσουν τον εχθρικό στό-λο, να μην καταφέρνουν να χρησιμοποιήσουν αποτελεσμα-τικά την ομοβροντία των πυροβόλων. Οι Γάλλοι μπορούσαν μετά να τους υποδεχτούν με πλήρη ισχύ πυρός, πριν να κινη-θούν με ζιγκν- ζαγκ προς τα πίσω και να ανασχηματίσουν τη γραμμή, ετοιμαζόμενοι για έναν ακόμη γύρο. Τα πυρά πυρο-βολικού τους, στοχεύοντας στα κατάρτια και τα ξάρτια των βρετανικών πλοίων, ήταν επίσης προς αυτήν την κατεύθυνση εξουδετερώνοντάς τα, αναβάλλοντας έτσι την επίθεση.

Το τακτικό αδιέξοδο συμπληρωνόταν σε στρατηγικό επί-πεδο δημιουργώντας το γνωστό σύνδρομο της «αναποφα-σιστικότητας» του πολέμου του 18ου αιώνα. Στην ξηρά, ενώ έτειναν να μην εμπλέκονται γρήγορα σε μάχη, οι στρατη-γοί χρησιμοποίησαν μια ποικιλία άλλων μέσων για να απο-κτήσουν πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους. Το πρώ-το από αυτά ήταν οι επιχειρήσεις κατά των επικοινωνιών του εχθρού, δημιουργώντας τον γνωστό “πόλεμο των ελιγμών / war of manoeuvre”. Τα γεγονότα δεν ήταν πολύ διαφορετι-κά στη θάλασσα. Αποφεύγοντας μια κατά μέτωπο σύγκρου-


298

ση με το δυνατότερο βρετανικό ναυτικό, οι Γάλλοι έψαξαν για άλλους τρόπους διεξαγωγής ναυμαχίας. Η ύπ΄αριθμόν ένα αρχή ήταν η επίθεση στις ναυτικές επικοινωνίες των Βρετα-νών. Η έννοια των επικοινωνιών στη θάλασσα δεν είχε να κά-νει με τις καθ’ αυτού στρατιωτικές επικοινωνίες, αλλά με την εμπορική κίνηση των λιμανιών και τον έλεγχο των παγκόσμι-ων εμπορικών θαλασσίων μεταφορών. Η δύναμη της Βρετα-νίας προερχόταν από το διεθνές εμπόριο. Εάν αυτό μπορού-σε να διασπασθεί, τότε η Βρετανία θα έπρεπε να δεχθεί την ήττα. Για ενάμιση αιώνα, από τις ημέρες του Vauban και του θρυλικού Jean Bart έως τις ημέρες του Ναπολέοντα και των καταδρομικών πλοίων, οι γαλλικές φρεγάτες και τα εμπορικά πλοία με βάση τη Brest και τη Toulon αλλά και το Dunkirk, St. Malo, Dieppe, και ένα πλήθος άλλων μικρών λιμανιών, πα-ρενοχλούσαν και καταδίωκαν το βρετανικό εμπόριο. Οι Βρε-τανοί απάντησαν με αποκλεισμό των γαλλικών λιμανιών και με συγκέντρωση των εμπορικών πλοίων τους σε καλά προ-στατευμένες νηοπομπές. Ο ανταγωνισμός είχε τις διακυμάν-σεις του και μερικές φορές ήταν πράγματι πολύ έντονος.

Η αναποφασιστικότητα στον πόλεμο του 18ου αιώνα δη-μιούργησε προβληματισμό και ξεκίνησε μια αναζήτηση για ρι-ζοσπαστικές νέες λύσεις ανάμεσα στους ειδικούς στο στρα-τιωτικό και ναυτικό πεδίο. Και στα δυο πεδία, υπήρχε δυσαρέ-σκεια και αυξανόμενη αντίδραση για τις υιοθετημένες τακτικές της γραμμής/φάλαγγας. Οι ιδέες του διάσημου Chevalier de Folard, σχετικά με τη μεγαλύτερη ευκινησία και ισχύ πυρός της φάλαγγας, κέρδισαν έδαφος στη Γαλλία μετά τις ταπεινωτι-κές αποτυχίες του γαλλικού στρατού στον Πόλεμο των Επτά Ετών. Έντονη αντιπαράθεση και μεγάλος πειραματισμός εί-χαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη νέων τακτικών, που είχαν σχέση με τη διδασκαλία του Count de Guilbert. Οι τακτικές αυ-τές βασίζονταν κυρίως στη γραμμή/φάλαγγα, τόσο για ελιγ-μό όσο και για επίθεση, βρίσκοντας εφαρμογή στους Επανα-στατικούς και Ναπολεόντειους στρατούς. Η Γαλλία ήταν επί-σης το κέντρο της συστηματικής ναυτικής θεωρίας. Η δημι-

299


ουργία των ναυτικών ακαδημιών, το πνεύμα της εξέτασης και της συστηματοποίησης του Διαφωτισμού, και η αίγλη, οι τι-μές και η επιβράβευση σε συγγραφείς από τη γαλλική κοινω-νία και τις κρατικές ακαδημίες για την πρόοδο της γνώσης ευ-θύνονταν για όλα αυτά. Το 1697 ο Paul Hoste, καθηγητής μα-θηματικών στο Royal Navy College της Toulon, έγραψε την πρώτη συστηματική πραγματεία πάνω στους ελιγμούς των ιστιοφόρων πλοίων. Οι Πλοίαρχοι de Morogues, Bourde de Villehuet και Viscount Grenier, όλοι εργαζόμενοι υπό την αι-γίδα του French Royal Academy of Sciences, εργάστηκαν πάνω στο ίδιο θέμα και διαβάστηκαν ευρέως σε όλη την Ευ-ρώπη.620 Χαρακτηριστικά, οι Άγγλοι, αν και ήταν το μεγαλύτε-ρο ναυτικό έθνος, δεν ασχολήθηκαν καθόλου με τη γαλλική τάση για σχηματισμό θεωριών. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πώς αν υπήρχε κάτι σημαντικό, για το οποίο έπρε-πε να αναπτυχθεί μια θεωρία στη Βρετανία, στην εποχή του Διαφωτισμού, αυτό αφήνονταν στους Σκωτσέζους. Κατά τη διάρκεια των σκοτεινών χρόνων του αμερικανικού πολέμου της Ανεξαρτησίας, ο John Clerk of Eldin, ένας προικισμένος ερασιτέχνης και υπέρμαχος των ναυτικών θεμάτων, κατέγρα-φε με ζήλο την επιτυχία των γαλλικών διφορούμενων τακτι-κών και τις επαναλαμβανόμενες αποτυχίες των Βρετανών τα τελευταία πενήντα χρόνια να διασπάσουν τη γαλλική γραμ-μή. Το 1782, σε μια εργασία που διενεμήθη σε κλειστό κύκλο, η οποία αργότερα (1790) μεγάλωσε σε όγκο και εκδόθηκε ως βιβλίο με τίτλο “An Essay on Naval Tactics, Systematical and Historical”, o Eldin, ανέλυσε το τακτικό αδιέξοδο και διατύπω-σε νέες μεθόδους επίθεσης.

620 L’ Art des armies navales (Lyon, 1697) του Paul Hoste, Αγγλική μετάφραση 1762, 1834. Tactique navale, (Paris, 1763) του S. F. V. B de Morogues, Αγγλ μεταφρ.1767,επισημαίνεται η αναφορά της Ακαδημίας στην εισαγωγή. Le Manoeuvrier, ou essai sur la theorie et la pratique des mouvements du navire et les evolutions navales (Παρίσι, 1765), του Bourde de Villehuet, Αγγλ. Μεταφρ.1788. L’ Art de la guerre sur mer, ou tactique navale (Παρίσι, 1787), του Vicomte J. R. de Grenier.


300

Ο Eldin πρότεινε, ότι αντί να βεβαιωθούν πρώτα ότι οι δυο αντίπαλοι στόλοι πλέουν παράλληλα πριν την επίθεση, όπως οι κανονισμοί του Ναυαρχείου περιέγραφαν, οι Βρετα-νοί όφειλαν να ξεκινήσουν την επίθεση αμέσως όταν η εμπρο-σθοφυλακή τους πέρναγε το πίσω μέρος του εχθρού. Με αυ-τόν τον τρόπο, τα προσεγγίζοντα πλοία δεν θα εκτείθεντο στα καταιγιστικά πυρά όλης τη γαλλικής γραμμής. Διαπερνώντας μέσα από το κέντρο της εχθρικής γραμμής, θα επιτύγχαναν υπερβολική συγκέντρωση απέναντι σε ένα μέρος τους στό-λου τους, αφήνοντας την οπισθοφυλακή του εχθρού με μό-νες επιλογές είτε με την επιλογή να αφήσει στην τύχη του το πίσω μέρος του στόλου ή να γυρίσει πίσω και να αγωνιστεί με μειονέκτημα. Αυτό προσπάθησε ο άτυχος Matthews το 1744, αποτυγχάνοντας, λόγω έλλειψης συντονισμού μετα-ξύ των μοιρών του, προκαλώντας εκ νέου μια καταστρεπτι-κή ακαμψία στις ναυτικές τακτικές. Αντί να πλέουν στην άκα-μπτη γραμμή, πρότεινε ο Eldin, ότι ο βρετανικός στόλος όφει-λε να διασπασθεί σε ξεχωριστές μικρές φάλαγγες ή σχηματι-σμούς, οι οποίες ήταν ευκολότερο να διοικηθούν και πιο ευέ-λικτες στους ελιγμούς.

Την ίδια περίοδο που ο γαλλικός στρατός, στο τέλος του ancien regime, υλοποιούσε παρόμοιες ιδέες στην ξηρά, τα πράγματα άλλαζαν και στο βρετανικό ναυτικό. Το 1782, τον ίδιο χρόνο που ο Eldin έγραψε την εργασία του, ο Ναύαρχος Rodney ρίσκαρε με ένα παρόμοιο ελιγμό κατά τη διάρκεια της μάχης του με τον de Grasse έξω από την ακτή της Dominica (η Μάχη των Αγίων). Ο στόλος του, ακόμα σε γραμμή, πέ-ρασε μέσα από το γαλλικό κέντρο από την υπήνεμη πλευ-ρά των πλοίων. Ο Eldin αργότερα προσπάθησε να υπονοή-σει ότι ο Rodney ήταν επηρεασμένος από το έργο του, αλλά αυτό έχει αποδειχτεί λανθασμένο.621 Η τακτική δυσχέρεια είχε

621 John Clerk of Eldin, An Essay on Naval Tactics, Systematical and Historical (2nd edn.; Edinburgh, 1804), xiv; persuasively refuted by the son of Rodney’s flag-captain, Major-General sir Howard Douglas, Naval Evolutions; A Memoir (London, 1832).

301


ως αποτέλεσμα στρατηγοί και ναύαρχοι όλων των εμπλεκο-μένων δυνάμεων να ακολουθούν λίγο-πολύ παρόμοιες λύ-σεις στη μάχη. Στη Γαλλική πλευρά επίσης, ο ορμητικός Suf-fren στην έξοχη εκστρατεία του στις Ανατολικές Ινδίες, επιτέ-θηκε στα βρετανικά νώτα από την προσήνεμη πλευρά έξω από το Madras, δύο μήνες πριν τον ελιγμό του Rodney. Και το 1787, παρατηρώντας τις νέες εξελίξεις, ο Grenier απαίτη-σε την αντικατάσταση της γραμμής από ένα ευέλικτο σχημα-τισμό με μικρές φάλαγγες.

Όμως, η ήδη υπάρχουσα επανάσταση στην τακτική γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη μόνο λόγω των νέων συνθηκών που δημιουργήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση. Αυτό ίσχυε για τον πόλεμο τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασ-σα, περιέργως όμως με διαφορετικό τρόπο. Όπως είναι γνω-στό, ήταν η πατριωτική και επαναστατική élan, καθώς και η απειρία των γαλλικών στρατευμάτων, η οποία έκανε την τα-κτική της φάλαγγας τόσο αποτελεσματική και κατάλληλη γι’ αυτούς. Όμως αυτές οι ιδιότητες, υποστηρίχτηκε από ανθρώ-πους της Επανάστασης και αργότερα από τον Ναπολέοντα, δεν ήταν ικανές να αντικαταστήσουν τις τεχνικές ικανότητες και την εμπειρία του πολέμου στη θάλασσα. Μόνο επιδείνω-ναν την κατάσταση του γαλλικού ναυτικού, του ήδη κλονι-σμένου από τη μετανάστευση, τις διώξεις και τις εκκαθαρίσεις των αριστοκρατικών μονίμων αξιωματικών. Το γαλλικό ναυ-τικό αποδυναμώθηκε πολύ από την Επανάσταση και έγινε σκιά του προηγούμενου εαυτού του. Εάν θέλουμε να κατανο-ήσουμε την επιτυχία των τακτικών αιφνιδιασμού του Nelson, από το St. Vincent και το Νείλο, έως το Trafalgar, ο παράγο-ντας αυτός πρέπει να ληφθεί υπόψη. Το 1794, στη μάχη του Glorious First June, ο Lord Howe είχε ήδη διασπάσει τη γαλλική γραμμή σε πολλά σημεία. Το 1797, ο Ναύαρχος Duncan είχε επιτεθεί στον πιο αδύναμο στόλο των Ολλανδών στη μάχη του Camperdown, διασπώντας την εχθρική γραμμή με δυο φάλαγγες. Στο Trafalgar, ο Nelson χρησιμοποίησε παρόμοιες τακτικές, επιτιθέμενος σχεδόν κάθετα με δυο φάλαγγες. Κατά


302

τη διάρκεια της προσέγγισης, η κεφαλή των βρετανικών φα-λάγγων υπέστη σοβαρές ζημιές και θα είχε ακόμη περισσότε-ρες εάν οι Γάλλοι είχαν την αίγλη του παρελθόντος. Σε αυτήν την περίπτωση, οι βρετανικές φάλαγγες επιτιθέμενες στη Γαλ-λο-Ισπανική γραμμή στα νερά του Ιβηρικού θα είχαν την ίδια τύχη με τις γαλλικές φάλαγγες που επιτίθεντο στη Βρετανο-Ισπανική γραμμή στην ιβηρική ενδοχώρα. Σε μια άλλη αντι-στραμμένη εικόνα των εξελίξεων στην ξηρά, ο επιτιθέμενος είχε σημαντική υπεροχή στο πυροβολικό. Ενώ το ανασυγκρο-τημένο και βελτιωμένο πυροβολικό ήταν ένας από τους πα-ράγοντες που συνέβαλαν στην επιτυχία της Γαλλικής Επανά-στασης και του στρατού του Ναπολέοντα, ο βρετανικός κα-νονιοβολισμός, συντριπτικός σε μικρά βεληνεκή, ήταν πολύ αποτελεσματικός στο melee (συμπλοκή εκ του συστάδην), το οποίο ήταν το βασικό αποτέλεσμα των νέων ναυτικών τα-κτικών. Εν συντομία, παρόμοιες εξελίξεις και συνθήκες έκαναν δυνατές τις θεαματικές μάχες καταστροφής, οι οποίες ενίσχυ-σαν τη γαλλική υπεροχή στην ξηρά και τη βρετανική μαεστρία στη θάλασσα.

Η ομοιότητα των συνθηκών και των εξελίξεων δημιούρ-γησε επίσης την εκπληκτική ομοιότητα που υπήρχε τον 19ο αι-ώνα μεταξύ της στρατιωτικής και ναυτικής θεωρίας και της εικόνας του παρελθόντος. Η ιστορική ερμηνεία του Mahan, η οποία αντανακλούσε την άποψη που είχαν ενστερνιστεί οι ναυτικοί ιστορικοί, δύσκολα μπορούσε να διαχωριστεί από αυτή των στρατιωτικών ιστορικών και θεωρητικών του αιώνα. Πρώτα και σπουδαιότερα, τα παραδείγματα του Ναπολέοντα και του Nelson δημιούργησαν μια δυσαρέσκεια για το πολε-μικό μοντέλο του 18ου αιώνα. Οι μετά τον Ναπολέοντα συγ-γραφείς απέρριψαν τις γραμμικές τακτικές και θεώρησαν τον «πόλεμο του ελιγμού» του 18ου αιώνα ως μια μεγάλη ιστορική εκτροπή, που σαρώθηκε από την ευφυΐα και το σθένος του Βοναπάρτη. Οι απόψεις των μετά Nelson ναυτικών συγγρα-φέων αποκρυσταλλώθηκαν παρόμοια από τον Mahan. Η αι-τία αυτού του κακού, έγραψε, ήταν “το στείρο σύστημα εξαι-

303


τίας του οποίου είχε υποβιβαστεί στα μέσα του 18ου αιώνα, η λανθασμένη αλλά γενναία και σφρυγιλή παράδοση που κλη-ρονομήθηκε από τον 17ο αιώνα».622 Ένας στρατιωτικός θεω-ρητικός, όπως ο Jomini θεωρούσε τον Μεγάλο Φρειδερίκο ως πρόδρομο του Ναπολέοντα, αλλά και έναν που δεν μπό-ρεσε να απελευθερωθεί από τις μεθόδους της εποχής του. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι ναυτικοί συγγραφείς θεώρησαν ότι πολλοί από τους μεγάλους ναυάρχους της βρετανικής ναυ-τικής ιστορίας, όπως οι Hawke, Rodney, Howe και Jervis, εί-χαν προλάβει τον Nelson. Και εδώ παρόλα αυτά, ο Mahan υποστήριξε ότι ο Rodney, για παράδειγμα, «παρά το εξαιρετι-κό ατομικό του κουράγιο και τα επαγγελματικά χαρίσματα, τα οποία…ήταν πιο εξελιγμένα από ό,τι των συναδέλφων του…ανήκει μάλλον στη δύσπιστη, προσεκτική σχολή των Γάλλων ειδικών τακτικής, παρά στον παράφορο ζήλο του Nelson”.623

Για τον Mahan, η Γαλλική ναυτική πολιτική, η οποία, χάρη στους εσωτερικούς πόρους υπαγόρευε περιορισμούς τακτικής και στρατηγικής, ήταν το χειρότερο από όλα τα ναυ-τικά λάθη. Αυτές οι “ατυχείς προκαταλήψεις” και το “λάθος σύστημα” έκαναν τελικά σίγουρη την ολοκληρωτική ήττα της Γαλλίας.624 Προκειμένου να αποφύγουν τη μάχη, οι Γάλλοι πα-ραιτήθηκαν από τον αγώνα για ναυτική κυριαρχία. Αυτό που οι Αυστριακοί, υπό τους Daun και Archduke Charles, θεω-ρείτο ότι είχαν εφαρμόσει στην ξηρά, εφάρμοσαν και οι Γάλ-λοι, οι οποίοι “αντικατέστησαν την τακτική της καταστροφής του εχθρικού στόλου, των οργανωμένων δηλαδή ναυτικών του δυνάμεων, και επεδίωξαν τον έλεγχο στη θάλασσα μέσω της επιτυχίας συγκεκριμένων επιχειρήσεων, της διατήρησης συγκεκριμένων περιοχών και σημείων, και της επίτευξης συ-

622 Mahan, Types of Naval Officers Drawn from the History of the British Navy (London, 1902), 56 et passim; Influence I, passim; and on many other occasions, e.g. The Major Operations of the Navies in the War of American Independence (London, 1913), 93; Armaments and Arbitration (London, 1912), 204.623 Mahan, Influence I, 377-8.624 Ibid. 79-80.


304

γκεκριμένων απώτερων στρατηγικών στόχων”.625 Σαν μονα-δική αχτίδα φωτός, έγραφε ο Mahan, “η μεγάλη και τρανή αξία του Suffren βρισκόταν στη διαύγεια την οποία αναγνώ-ριζε στον Αγγλικό στόλο, τον υπέρμαχο της Βρετανικής θα-λάσσιας δύναμης, τον κύριο εχθρό του Γαλλικού στόλου”. Έβλεπε “καθαρά” ότι ο τρόπος για να διασφαλίσει αυτούς τους (απώτερους) στόχους (που οι Γάλλοι επιθυμούσαν) δεν ήταν με το να κάνει οικονομία στα δικά του πλοία, αλλά με το να καταστρέψει εκείνα του εχθρού. Η επίθεση και όχι η άμυνα ήταν ο δρόμος που οδηγούσε στη θαλάσσια δύναμη κατά την άποψή του”.626

Οι “guerre de course”/ναυτικές επιχειρήσεις εναντίον του εμπορίου, στην οποία κατέφευγαν οι Γάλλοι ήταν ανά-θεμα για τον Mahan. Κατά την άποψή του, η πεποίθηση ότι η δύναμη των Βρετανών μπορούσε να παρακαμφθεί και οι ευαίσθητες γραμμές της να δεχθούν επίθεση, ήταν μια πα-ραίσθηση και μια παραβίαση της πιο θεμελιώδους αρχής των ναυτικών εχθροπραξιών. Αυτό αποδείχθηκε περίτρανα από το αποτέλεσμα της Αγγλο-Γαλλικής μάχης, στην οποία οι Γάλλοι δίκαια έχασαν. Ότι η ήττα, κατά βάση αντανακλού-σε την ισορροπία των δυνάμεων μεταξύ των δυο αντιπάλων ναυτικών δυνάμεων και πιθανώς θα συνέβαινε άσχετα με το ποια στρατηγική θα ακολουθούσαν οι Γάλλοι, ήταν κάτι που λίγο μετρούσε για τον Mahan.627 Κατά τη γνώμη του, από το να καταφύγει στην καταστροφή των εμπορικών συνδέσμων και λιμανιών του εχθρού, ο πιο αδύναμος ναυτικός στρατός θα έπρεπε να περιμένει για να είχε την ευκαιρία του, ή ακόμα καλύτερα, θα έπρεπε να είχε ξεκινήσει μια κατάσταση όπου

625 Ibid. 339.626 Ibid. 425.627 Για την υποκρυπτόμενη Γαλλική κατωτερότητα σε χρήματα, ανθρώπινο δυναμικό και πολεμικό υλικό, βλ. Louis XV’s Navy 1748-1762: A Study of Organization and Administration (Μόντρεαλ, 1987) του James Pritchard. Ειδικότερα, για τη Γαλλική έλλειψη ξυλείας και την επίδραση που είχε αυτό στην εκστρατεία της, βλ. Forests and French Sea Power 1660-1789 (Τορόντο, 1956) του Paul Walden Bamford.

305


το εχθρικό ναυτικό θα χωριζόταν και θα μπορούσε να δεχθεί εκτεταμένη επίθεση με τον τρόπο που περιέγραψε και πρό-τεινε ο Jomini.628 Ο Mahan, ο ιστορικός που έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην εμπορική στατιστική, κατέγραψε τα εντυπω-σιακά νούμερα των Βρετανικών εμπορικών πλοίων που αιχ-μαλωτίστηκαν από τους Γάλλους. Οι Βρετανικές απώλειες σε κάθε έναν από τους μεγάλους πολέμους εναντίον της Γαλλί-ας, - ο πόλεμος της Ομοσπονδίας των Augsburg, ο πόλεμος της Ισπανικής διαδοχής, ο πόλεμος της Αυστριακής διαδο-χής, ο πόλεμος των Επτά Ετών και οι Επαναστατικοί πόλεμοι - έφταναν τις χιλιάδες, με εκατοντάδες πλοία να αιχμαλωτίζο-νται κάθε χρόνο.629 Όπως ήταν φυσικό, η Βρετανική εμπορική καταστροφή από τους Γάλλους ήταν σε συγκεκριμένες περι-πτώσεις αποτελεσματική, κατά τη διάρκεια της αποκορύφω-σης της Γαλλικής δύναμης υπό τον Λουδοβίκο XIV και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας μάλιστα, οι Βρετανικές απώ-λειες υπερέβαιναν τα 10.000 πλοία. Η επεκτεινόμενη και τερά-στια εμπορική μεταφορική ικανότητα της Βρετανίας της έδινε τη δυνατότητα να αντέξει τις μεγάλες αυτές απώλειες, αλλά ο Mahan γνώριζε καλά το πόσο κοντά έφτασε στην ήττα της στα τελευταία χρόνια πριν την κατάρρευση του Ναπολέο-ντα.630 Επιπλέον, στη μελέτη του για τον Αγγλο-Αμερικανικό πόλεμο του 1812, ουσιαστικά υποστήριξε την Αμερικανική ναυτική στρατηγική των επιδρομών στον εχθρικό πολεμικό στόλο ως τη μόνη δυνατή λύση για την αδύναμη πλευρά και ως αρκετά αποτελεσματική.631 Ακόμη, για τον ίδιο, το τελικό

628 Mahan, Influence II, 179-80.629 From Sail to Steam, 282; Influence I, 317-19; Influence II, ii. 221-2 του Mahan. The Rise and Fall of British Naval Mastery, 53, 72, 79, 85, 93, 110, 131 του Kennedy. Βλ. επίσης την εύστοχη επισήμανση του χάσματος που υπάρχει εδώ μεταξύ του Mahan ως Ιστορικού και του Mahan ως δογματικού Jominian Στρατηγιστή, στο The Crisis of French Sea Power 1688-1697, From the querre d’escadre to the guerre de course (Χάγη, 1974), ιδ. 227-9,του Geoffrey Sympox. 630 Mahan, Influence II, ii. 199-271.631 Mahan, Sea Power in Its Relations to the War of 1812 (2 vols.; London 1905), i. 285-9.


306

αποτέλεσμα της Αγγλο-Αμερικανικής μάχης ήταν μερικώς η επιβεβαίωση μιας αρχής. Το ποιά ερχόταν πρώτη λογικά, η αρχή ή η συγκεκριμένη ιστορική εμπειρία, ήταν ένα ασήμαντο ερώτημα για εκείνον. Σύμφωνα με την παράδοση του Διαφω-τισμού, η οποία στη δική του περίπτωση ήταν αναμεμειγμένη με μια βαθιά θρησκευτική πίστη σε μια θεϊκή κοσμική τάξη,632 πίστευε ότι η γενικευμένη αυτή αρχή αποκαλύπτεται και αξιο-λογείται από την εμπειρία.

Τελικά, η αληθινή εφαρμογή των θεμελιωδών αξιωμάτων καταδείχθηκε εντυπωσιακά από τον Νelson, του οποίου η ευ-φυία ενσωμάτωσε τις αρχές της ναυτικής διαμάχης με τον ίδιο τρόπο που ο Βοναπάρτης ενσωμάτωσε εκείνες στην ξηρά. Πράγματι, όπως και ο καθένας, ο οποίος είναι γνώστης του Ναπολεόντιου τρόπου των επιχειρήσεων, έτσι και αυτός δεν θα μπορούσε να μην αναγνωρίσει ότι η φύση και των δυο αυ-τών αρχών, δηλαδή του Ναπολέοντα στην ξηρά και του Nel-son στη θάλασσα, ήταν σχεδόν ταυτόσημες. Σύμφωνα με τον Mahan, ο Νelson είχε “το μάτι του θαλασσινού, που είναι απο-φασισμένος να επιτεθεί”. Το γνωμικό του ήταν το “πρώτα εξα-σφάλισε τη νίκη, και μετά εκμεταλλεύσου τη όσο μπορείς”. Τον Μάιο του 1805, το πρώτο του σχέδιο επίθεσης στην εκστρατεία του Trafalgar άνοιξε με τα ακόλουθα λόγια: “Ο ρόλος του Άγ-γλου Αρχιστράτηγου είναι αρχικά να εμπλέξει τον Εχθρικό Στό-λο σε Μάχη, με τους πιο ευνοϊκούς όρους για εκείνον … και δεύτερον, να συνεχίσει … μέχρι η δουλειά να γίνει”. Αναζητού-σε μια “κλειστή και αποφασιστική Μάχη ... Εάν οι δυο Στόλοι εί-ναι αποφασισμένοι να πολεμήσουν, αλλά οι ελιγμοί που μπο-ρούν να γίνουν πρέπει να είναι περιορισμένοι”.633

632 Αυτό το θέμα, που προηγούμενοι ιστορικοί είχαν επισημάνει, εκπονήθηκε από τον Seager. Η θρησκευτική φιλοσοφία του θείου του Mahan, του Milo, ενός διακεκριμένου εκκλησιαστικού ιστορικού και στοχαστή, ο οποίος είχε σοβαρή επίδραση στον νεαρό Alfred Mahan, προώθησε την ιδέα ότι ένας μαθηματικός, σχεδόν Πυθαγόρειος, Θείος σχεδιασμός εκδηλώνεται στον κόσμο. Alfred Thayer Mahan, 4-5, 10, 445-8 του Seager. Βλ. Επίσης στο βιβλίο του Mahan, The Harvest Within; Thoughts on the Life of the Christian (Λονδίνο, 1909).633 Mahan , The Life of Nelson, The Embodiment of the Sea Power of Great

307


Με δεδομένη αυτή την εντυπωσιακή ομοιότητα μεταξύ των στρατιωτικών και ναυτικών εικόνων του παρελθόντος και των στρατηγικών θεωριών, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι θεω-ρίες του Mahan αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα με εκεί-να που είχε αντιμετωπίσει ο Jomini στην προσπάθειά του να αντιπαραβάλλει τις μεταβαλλόμενες ιστορικές συνθήκες και την τεχνολογική εξέλιξη, και πράγματι απέτυχαν στα ίδια ακρι-βώς σημεία. Στην ξηρά, τα βελτιωμένα όπλα άλλαζαν τις τα-κτικές και η ατμοκίνηση έφερε επανάσταση στη στρατηγική. Ενώ ο Jomini και οι μαθητές του είχαν κολλήσει στην Ναπο-λεοντική περίοδο και είχαν δεσμευτεί από αμετάβλητες αρχές, το έβρισκαν δύσκολο να «καταπιούν» την αλλαγή στην τακτι-κή, λόγω των νέων όπλων και δεν θα μπορούσαν ποτέ να δεχθούν την αλλαγή στρατηγικής που επέφερε ο ατμός. Στη θάλασσα, τα ατμοκίνητα θωρηκτά, τα ατσάλινα όπλα και ο οπλισμός, οι τορπίλες, οι νάρκες, και τελικά η μηχανή εσωτε-ρικής καύσης έφεραν επανάσταση στις θαλάσσιες μάχες πε-ρίπου με τον ίδιο τρόπο.634 Ωστόσο, ο Mahan πιστός στο αξί-ωμα ότι οι λεπτομέρειες της τακτικής μπορούν να αλλάξουν αλλά οι αρχές της στρατηγικής είναι γενικευμένες, νοσταλγι-κά προσκολλημένος στη μεγάλη εποχή του πανιού, ήθελε με κάθε τρόπο να αποτρέψει οτιδήποτε θα μπορούσε να απει-λήσει τα θεμέλια των θεωριών του για τη θαλάσσια δύναμη και τη ναυτική μάχη. Η υπόθεση του σιδηροδρόμου έχει ήδη αναφερθεί. Ο Jomini συνέχιζε να αρνείται ότι θα μπορούσε να αλλάξει τις αιώνιες αρχές της στρατηγικής, όπως δήλωνε ο Ναπολέων – μέχρι που διαψεύστηκε από τους Πρώσους. Ο Mahan ήταν εξίσου επίμονος στο ότι ο σιδηρόδρομος δεν θα μπορούσε να επισκιάσει τη θαλάσσια και ποτάμια μεταφορά και συνεπώς την υπεροχή της ναυτικής δύναμης, καθώς και μελλοντικά θα εξακολουθούσε να είναι φθηνότερη. “Αυτές οι

Britain (London, 1899), 294, 490, 694-5.634 By far the best study of these development and of their overall significance is Marder, The Anatomy of British Sea Power (London, 1940); see also Bernard Brodie, Sea Power in the Machine Age (Princeton, NJ, 1941).


308

διακρίσεις”, έγραφε, “δεν είναι τυχαίες ή προσωρινές. Έχουν τη φύση της πραγματικότητας και της μονιμότητας”.635

Ο Mahan δεν είχε πολλά να πει για την κίνηση με ατμό στη θάλασσα. Σε κάθε περίπτωση, η κίνηση με ατμό δεν έδει-χνε να κάνει και μεγάλη διαφορά στους κανόνες της θαλάσ-σιας μάχης, ειδικά στην επικράτηση της μεγάλης ναυμαχίας, που θα καθόριζε το αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια ενός ναυ-τικού αγώνα και της υπεροχής των πολεμικών πλοίων. Ακό-μη κι εδώ, παρόλα αυτά, όταν το 1906 οι Βρετανοί έφεραν την επανάσταση στην αρχιτεκτονική ναυπηγική θωρηκτών, με την παρουσίαση του τεράστιου, αμφιλεγόμενου, εξοπλισμέ-νου με μεγάλου διατρήματος πυροβόλα, του “HMS Dread-nought”, ο Mahan αντιτέθηκε στη νέα τάση κατηγορηματι-κά. Φοβόταν ένα κλιμακωτό διαγωνισμό υπερμεγεθών, στον οποίο κανένα οριστικό τέλος δεν διαφαινόταν. Πίστευε ότι δεν υπήρχε λόγος να ναυπηγούνται πλοία μεγαλύτερα από 10.000 τόνους (σε σύγκριση με το Dreadnought των 18.000 τόνων), σε αντιστοιχία πλοίων των εβδομήντα τεσσάρων κα-νονιών στη σειρά, που είχαν γίνει το πρότυπο στην εποχή του ιστίου.636

Μια κλιμακούμενη μάχη υπερμεγεθών πράγματι ξεκίνη-σε και δεν επρόκειτο να σταματήσει πριν το ίδιο το θωρηκτό, περισσότερο από τρεις φορές μεγαλύτερο από το Dread-nought, αποσυρθεί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστό-σο, η μάχη από μόνη της ήταν, μιλώντας από τεχνική πλευ-ρά, αναπόφευκτη, δεδομένου του γεγονότος ότι σε αντίθεση με την κατάσταση με τα ξύλινα ιστιοφόρα, δεν υπήρχε φυσι-ολογικό όριο στο μέγεθος των ατσάλινων κυτών, ή στο μέγε-θος της ατμομηχανής ή της ντιζελομηχανής που κατασκευά-ζονταν για τέτοιας αυξημένης δύναμης τέρατα. Ο Mahan επί-σης αντιτίθετο στην παρουσίαση των μονών, μεγάλου διαμε-

635 Mahan, The problem of Asia, 37-8636 Mahan, Lessons of the War with Spain, 41, 264-6; id., Naval Administration and Warfare, 141-3.

309


τρήματος πυροβόλων, τα οποία με το Dreadnought είχαν γί-νει το καθιερωμένο όπλο των θωρηκτών. Προτιμούσε τα ποι-κίλα πυροβόλα, που αποτελούσαν τον οπλισμό των θωρη-κτών από την εποχή του ιστίου. Δεν ήταν ιδιαίτερα οικείος με τις νέες εξελίξεις, στον οπλισμό μεγάλου βεληνεκούς και τον έλεγχο του πυρός των βαρέως οπλισμένων θωρηκτών. Αντι-λαμβανόταν την ίδια την ιδέα των μονομαχιών μεγάλου βελη-νεκούς πυροβόλων, ως μια υποχώρηση από την εντυπωσια-κή παράδοση του Nelson των “κλειστών” ναυμαχιών και επι-στροφή σε παλαιότερες, πλέον ξεπερασμένες γραμμικές τα-κτικές. Όταν ο William S. Sims, μετέπειτα αντιπλοίαρχος, αντέ-κρουσε τα επιχειρήματα του Mahan δημόσια στις σελίδες του U.S. Naval Institute Proceedings, έγινε εμφανές, τουλάχιστον όχι μόνο στον ίδιο τον Mahan, ότι η γηραιά εξουσία ήταν εκτός δράσης.637

Ωστόσο, οι αληθινά σοβαρές προκλήσεις στις διδαχές και τις αρχές της κλασικής ναυτικής μάχης ήρθαν από αλλού. Η τορπίλη ήταν το πιο ασυνήθιστο και δραστικό καινούριο ναυτικό όπλο στη δεκαετία του 1880. Στη Γαλλία, η νέα σχο-λή το έκανε κεντρικό κομμάτι του προγράμματός της, ορα-ματιζόμενη πλήθη μικρών, γρήγορων τορπιλακάτων, που θα μπορούσαν να κάνουν εχθρικές επιδρομές και να κατα-στρέψουν των τεράστιων διαστάσεων αλλά ανίκανο Βρετα-νικό στόλο.638 Το αν το μεγάλο θωρηκτό ήταν καταδικασμέ-

637 Mahan, ‘Reflections, Historic and Other, Suggested by the Battle of the Japan Sea’, United States Navy Institute Proceedings (June 1906), 447-71; W. S. Sims, ‘The Inherent Tactical Qualities of the All-Big-Gun, One Caliber Battleship of High Speed, Large Displacement and Gun Power’, ibid. (Sep. 1906), 1337-66; Mahan, Leters and Papers, iii. 170-1, 177-80, 193, 204; Fear God and Dread Nought: The Correspondence of Admiral of the Flett Lord Fischer of Kilverstone, ed. Arthur Marder (3 vols; London, 1956), ii. 96-7.638 Η πιο πλήρης παρουσίαση του Jeune ecole’s programme and vision, που συντάχθηκε από έναν από τους κύριους υποστηρικτές του, είναι το Naval Reform (Λονδίνο, 1887), του Gabriel Charmes. Η καλύτερη μελέτη είναι η The Development of a Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904 (Annapolis, Md., 1987), ιδ. 19-22,155-80, 254-80.Βλ. επίσης ‘Frence’s Search for a Battlefleet: French Naval Policy 1898-1914’ (unpubl. Doc. Diss., University of North Carifornia, 1976), 49-50.


310

νο αποτελούσε ένα ερώτημα στο οποίο κανείς δεν έδωσε ορι-στική απάντηση στη δεκαετία του 1880, ούτε καν το Βρετανι-κό Ναυαρχείο. Το 1886, o κοινοβουλευτικός γραμματέας του Ναυάρχου εξομολογήθηκε ότι ίσως προσπαθούσε να προ-σεγγίσει το Κοινοβούλιο για νέα θωρηκτά για τελευταία φο-ρά.639 Ταυτόχρονα με την εισαγωγή του στο Κολέγιο Ναυτι-κού Πολέμου, ο Mahan αυτόματα στρατολογήθηκε στη μάχη του «Νέου Ναυτικού» κύκλου για ένα ναυτικό με θωρηκτά που θα μπορούσαν να ελέγξουν τα Αμερικανικά ύδατα. Η παλιά πολιτική, η οποία είχε βασιστεί στα όργανα παρακολούθη-σης και τα καταδρομικά για την παράκτια άμυνα και τις επι-δρομές στα εμπορικά πλοία και τα οποία επικρατούσαν για όσο καιρό οι ΗΠΑ ήταν αδύναμες να διεκδικήσουν την κυρι-αρχία επί των ωκεανών, πλέον είχε απορριφθεί τελείως.640 Η τορπίλη είχε πολλούς οπαδούς στο ναυτικό, αλλά η ετυμη-γορία του Mahan ήταν τυπικά υποτιμητική. Στις διαλέξεις του στο Κολέγιο Πολέμου για τις τακτικές, απέρριπτε την τορπιλά-κατο με το επιχείρημα ότι “στις μέρες των ιστιοφόρων πλοί-ων, που έχουν γράψει σχεδόν όλη τη ναυτική ιστορία έως σή-μερα”, το πυροβόλο πλοίο είχε αποδειχθεί αναποτελεσματικό, και “υπάρχει μικρό περιθώριο αμφιβολίας ότι η εμπειρία που έχουμε ακόμη να κερδίσουμε απ’ αυτό θα είναι σαν την εμπει-ρία που ο κόσμος είχε μέχρι τώρα απ΄αυτό, δηλαδή την ανα-ποτελεσματικότητά του”. 641

Στους Γάλλους οπαδούς της, η τορπίλη και η νάρκη υπόσχονταν τη διάσπαση ενός από τα πιο αποτελεσματικά τεχνάσματα στο παραδοσιακό Βρετανικό πολεμικό σύστημα:

639 Marder, The Anatomy of British Sea Power, 125; the whole chapter (pp. 119-143) is excellent on the confusion of tactical ideas in the 1880s. Also see Admiral Sir George Elliot;s popular but instructive A Treatise on Future Naval Battles and How to Fight them (London, 1885), esp. 1-38.640 Βλ., the developing tendency and many statements to that effect, preceding, and unrelated to, Mahan, in Spector, Proffesors of War, 47-9; also Mahan, Lessons of the War with Spain, 264-80.641 Mahan, ‘Fleet Battle Tactics’, 1886, unpubl. Lectures, quoted in Spector, Professors of War, 45. Also, see more lukewarmly, Influence I, 110-11, 113-14.

311


τον αποκλεισμό. Ξεγλιστρώντας από το λιμάνι με την κάλυψη της νύχτας, οι τορπιλάκατοι μπορούσαν να βάλουν σε κίνδυ-νο κάθε πλοίο που θα βρισκόταν εντός βεληνεκούς, δεκάδες μίλια μακριά. Όπως διαπίστωσε το Βρετανικό ναυτικό προς έκπληξή του κατά τη διάρκεια των εκτεταμένων ελιγμών, που έκανε το 1888 για να εξετάσει το πρόβλημα, ένα κλειστός απο-κλεισμός που θα σφράγιζε τα Γαλλικά λιμάνια είχε γίνει σχεδόν αδύνατος.642 Εάν όντως ήταν έτσι, και ποιές θα ήταν οι συνέ-πειες για το μέλλον της Βρετανικής ναυτικής κυριαρχίας, ήταν μερικά από τα πιο ενοχλητικά ερωτήματα, με τα οποία οι ναυ-τικοί κύκλοι της Βρετανίας πάλευαν από τη δεκαετία του 1880. Ο Mahan δεν είχε καμιά αμφιβολία επί του θέματος. Οι τακτι-κές που είχαν τηρήσει οι Hawke, Jervis, και Nelson τόσο απο-τελεσματικά, θα παρέμεναν σε ισχύ για όσο καιρό τα πλοία ήταν πλοία και τα λιμάνια ήταν λιμάνια. Ωστόσο, όταν ξέσπα-σε πόλεμος το 1914, ένας κλειστός αποκλεισμός των Γερμα-νικών λιμανιών καθόλου δεν συζητιόταν. Ένας αποκλεισμός της Γερμανίας θα μπορούσε να επιβληθεί μόνο εξαιτίας του μεγάλου γεωγραφικού μειονεκτήματος της Γερμανίας. Οι δίο-δοί της προς την ανοιχτή θάλασσα, σε αντίθεση με εκείνους της Γαλλίας, θα μπορούσαν να συγκρατηθούν για εκατοντά-δες μίλια μακριά από τις ακτές της, στις δυο στενές εισόδους στη Βόρεια Θάλασσα, μέσω του Καναλιού και των νησιών Shetlands, οι οποίες βρίσκονταν και οι δυο υπό τον Βρετανι-κό έλεγχο.

Όταν, μετά σχεδόν τρία τέταρτα ενός αιώνα ειρηνικών σχέσεων, η παλιά αντιζηλία της Γαλλίας με τη Βρετανία ανα-ζωπυρόθηκε με τη Βρετανική κατοχή της Αιγύπτου, οι Γάλλοι κατέφυγαν στην παλιά τους στρατηγική, της καταστροφής του εμπορικού στόλου. Την θεωρούσαν ως ένα μέσο επίθε-σης στις Βρετανικές ωκεάνιες γραμμές, ενώ απέφευγαν την κατά μέτωπον αντιπαράθεση με το ισχυρότερο ναυτικό της. Οι επιτυχείς επιχειρήσεις των καταδρομικών πλοίων της Συ-νομοσπονδίας κατά του εχθρικού εμπορικού στόλου , ειδι-642 Marder, The Anatomy of British Sea Power, 107-9.


312

κά το Alabama, κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου ήταν άλλη μια πηγή έμπνευσης για τους Γάλλους. Έχοντας τον ηγεμονικό ρόλο στη Γαλλική, η ναυτική πολιτική στα μέσα της δεκαετίας του 1880, η νέα σχολή υπολόγιζε ότι στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν η Βρετανία ήταν περισσότερο εξαρτημένη από ποτέ σε εισαγόμενα τρόφιμα για τους πλη-θυσμούς της, η αναζωογονημένη guerre de course ίσως είχε ένα θανάσιμο αποτέλεσμα. Με την τιμή της ναυτικής ασφά-λειας να εκτοξεύεται στα ύψη και με τα Γαλλικά κανονιοφόρα να βομβαρδίζουν τις Βρετανικές παράκτιες πόλεις, η Βρετανία ίσως ταρακουνιόταν σοβαρά.

Η επιρροή της νέας σχολής εξασθένισε στη δεκαετία του 1890. Η μεγάλη Βρετανική ναυτική αναγέννηση που ακολού-θησε το πέρασμα της Ναυτικής Πράξης του 1889, μια αναγέ-νηση που ερχόταν σε άμεση αντίθεση με τα κακοσχεδιασμέ-να γαλλικά πλάνα τσάκισε το Γαλλικό ηθικό. Ο ενθουσιασμός για την τορπίλη υποχώρησε με την εμφάνιση του αντιτορπιλι-κού, σχεδιασμένου να προστατεύει τους πολεμικούς στόλους από λεηλατητές τορπιλακάτους. Οι ναυτικοί αναλυτές παντού στο σύνολό τους συμφωνούσαν ότι στη σύγχρονη εποχή, η μέθοδος της καταστροφής του εχθρικού εμπορικού στόλου θα ήταν λιγότερο παρά περισσότερο αποτελεσματική απ’ ότι στην εποχή του ιστίου. Οι τηλεγραφικές επικοινωνίες, που συ-νέδεαν όλους τους σημαντικούς ναυστάθμους του Βρετα-νικού ναυτικού, θα διευκόλυναν στον εντοπισμό των Γαλλι-κών καταδρομικών, που θα επιχειρούσαν να επιτεθούν στον εμπορικό τους στόλο. Η ανάγκη για κάρβουνο θα περιόριζε σημαντικά την ακτίνα δράσης και την ελευθερία των κινήσε-ών τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1890, όλα τα τμήμα-τα του ναυτικού είχαν επικεντρωθεί και πάλι στη ναυπήγηση θωρηκτών και στην προετοιμασία για μεγάλες ναυτικές μά-χες. Η Βρετανία, η Γερμανία του Tirpitz, η Αμερική και η Ιαπω-νία έπαιρναν τα σκήπτρα. Η guerre de course που είχε εξά-ψει τη φαντασία στη δεκαετία του 1880, βυθιζόταν σε όνειδος, και η διδασκαλία του Mahan και πάλι ενώ δεν δημιουργού-

313


σε την τάση, την επηρέαζε σημαντικά με τη σταθερότητα και την αυθεντικότητα των συμπερασμάτων της. Η καταστροφή του εχθρικού εμπορικού στόλου, έλεγε, δεν ήταν ποτέ και ποτέ δεν θα γινόταν υποκατάστατο για την κυριαρχία στη θάλασ-σα, άσχετα με το τι τεχνικά μέσα θα χρησιμοποιούνταν. Αυτό ήταν ένα γενικό αξίωμα, που εμφανιζόταν συχνά στην ιστο-ρία και έμενε ανεπηρέαστο από τις αλλαγές σε μια λεπτομέ-ρεια ή σε άλλη.

Για μια ακόμη φορά, ωστόσο, η εμφάνιση ενός νέου οπλικού συστήματος, του υποβρυχίου, που είχε γίνει εφικτό από την εφεύρεση της μηχανής εσωτερικής καύσης στα τέλη του 19ου αιώνα, επρόκειτο να αποδειχθεί μια τεχνολογική αλ-λαγή που θα υπονόμευε τις παγκόσμιες αρχές του Mahan. Το ότι ο Mahan θεωρούσε το υποβρύχιο ως τίποτε άλλο παρά μια καλυμμένη από νερό, τορπιλάκατο άμυνας των ακτών, πιθανώς επιλεκτικά αποτελεσματική και εκνευριστική λόγω της περίεργης ποιότητάς της, δεν ήταν τίποτα σπου-δαίο. Πρακτικά κανείς δεν σκεφτόταν διαφορετικά πριν το 1914, ούτε ακόμη και ο προοδευτικός στη σκέψη, μεταρρυθ-μιστής και ένθερμος υποστηρικτής του υποβρυχίου, Ναύαρ-χος John Fisher.643 Οι θεωρίες του Mahan ωστόσο, απέκλειαν εκ των προτέρων την ιδέα μιας ναυτικής εκστρατείας που θα εξαπολύονταν από υποβρύχια.644 Και πάλι, σε δυο παγκόσμι-ους πόλεμους, παρά το ότι είχαν πρωτοφανή ναυτική υπερο-χή έναντι του ηπειρωτικού τους αντιπάλου, οι Βρετανοί έφθα-σαν πολύ κοντά στο να χάσουν στη θάλασσα περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Οδηγήθηκαν σε εκείνο το σημείο από έναν εχθρό, που χρησιμοποιούσε αυτά τα νέα και θανατη-φόρα όπλα σε ένα μεγάλης κλίμακας, θηριώδες guerre de course.

Το ότι η Βρετανία δεν έχασε εν τέλει τον δια θαλάσσης πόλεμο δεν οφειλόταν σε τυχόν όρια, όσον αφορά στην

643 Ibid. 363, 367-8, 495.644 E.g. Mahan, Naval Strategy, 3-4.


314

εμπορική της καταστροφή. Οφειλόταν περισσότερο απ’ όλα στο γεγονός ότι κατά την ώρα της κρίσης δέχθηκε βοήθεια – και στους δυο παγκόσμιους πολέμους – από έναν γιγαντιαίο σύμμαχο, τις ΗΠΑ, των οποίων οι μαζικοί πόροι σε ανθρώπι-νο και στρατιωτικό υλικό έκαναν τη μάχη εναντίον της Γερμα-νίας, στη θάλασσα και αλλού, άνιση και σχεδόν αναπόφευ-κτη στην τελική της έκβαση. Για να εξισορροπήσουμε την κα-τάσταση, ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ τα λιγότε-ρο δογματικά μυαλά στη Βρετανία σκέπτονταν ότι είχαν πε-ράσει οι μέρες του περιττού και δυσκίνητου συστήματος της νηοπομπής προκειμένου να προστατευτεί ο εμπορικός στό-λος, ο Mahan κατέληξε γρήγορα στην άποψη ότι τέτοιο σύ-στημα ήταν τόσο απαραίτητο, όσο ήταν και στην εποχή του ιστίου. Πράγματι, μέχρι το 1917, το σύστημα της νηοπομπής είχε επαναπαρουσιαστεί ως το πλέον αποτελεσματικό ενάντια στα υποβρύχια.

Όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι ναυτικοί κύ-κλοι βρέθηκαν σε μια εντυπωσιακά όμοια κατάσταση με εκεί-νη στην οποία είχαν βρεθεί οι ισοδύναμοί τους στην ξηρά. Ενώ τα περισσότερα από τα νέα όπλα και οι εξελίξεις στις τα-κτικές ήταν γνωστά, και η σημασία τους είχε τουλάχιστον με-ρικώς αναγνωριστεί, ο πόλεμος ως σύνολο υποδείκνυε έναν αναπάντεχο, παράξενο και, όπως και ήταν, ανικανοποίη-το χαρακτήρα. Από το να οδηγηθεί γρήγορα σε μια μεγάλη μάχη καταστροφής στη Βόρεια Θάλασσα, στην οποία η μοί-ρα των ναυτικών επιχειρήσεων θα καθορίζονταν γρήγορα με τη μορφή που ο Nelson είχε ακολουθήσει, και έτσι η διοίκη-ση της θάλασσας από έναν από τους αντιπάλους θα αποτε-λούσε σύντομα γεγονός, ο πόλεμος κατέληξε να είναι μια πα-ρατεταμένη μάχη φθοράς. Εκατοντάδες μίλια τεχνητών εμπο-δίων, καθώς επίσης και υποβρύχια περιπολίας, παρεμπόδι-ζαν την κίνηση σχεδόν τόσο σημαντικά όσο στο Δυτικό μέ-τωπο του στρατού ξηράς. Το ναυτικό δεν μπορούσε πλέον να θεωρεί τις ακτές του εχθρού ως την πρώτη του γραμμή ή να πλέει όποτε ήθελε, με τον ίδιο τρόπο που και ο στρατός ξη-

315


ράς δεν μπορούσε πλέον να κινείται σε σχετικά ανοιχτές απο-στάσεις στα θέατρα των πολεμικών επιχειρήσεων. Τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, ο πόλεμος έγινε ένας πόλεμος θέσης. Έχοντας φτάσει ουσιαστικά σε αδιέξοδο, όσον αφο-ρά στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον, τόσο τα πρότυπα του Ναπολέοντα όσο και εκείνα του Nelson και οι στρατηγικές θε-ωρίες που βασίστηκαν σ’ αυτά και διεκδικούσαν την παγκό-σμια καταξίωση, απέτυχαν να υλοποιηθούν.

Ο ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ CORBETT ΑΠΟ ΤΟΝ DRAKE ΕΩΣ ΤΗΝ JUTLAND

Όπως επεσήμανε ο σπουδαιότερος ιστορικός της Βρε-τανικής θαλάσσιας δύναμης στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, το δημόσιο ενδιαφέρον για το ναυτικό, που έμελλε αργότερα να γίνει ένα ξεχωριστό κομμάτι της Βρετα-νικής ταυτότητας, μόλις και μετά βίας υπήρχε πριν τη δεκα-ετία του 1880.645 Στην εποχή της Pax Britannica μετά το 1815, όταν η Βρετανία πράγματι κυριαρχούσε στη θάλασσα, χωρίς ουσιαστικό αντίπαλο, η Βρετανική κοινή γνώμη θεώρησε την αστυνόμευση του Βασιλικού Ναυτικού στους ωκεανούς σαν δεδομένη. Για τους Βικτωριανούς ήταν αδιαχώριστο από, και τόσο στέρεο όσο και η Βρετανική έμφυτη υπεροχή και επιρ-ροή στον υπόλοιπο κόσμο.646 Η αυτοπεποίθησή τους σπά-νια κλονιζόταν. Μια τέτοια περίπτωση συνέβη το 1859, όταν οι Γάλλοι εξαπέλυσαν το πρώτο θωρηκτό, το La Gloire, και δη-μιούργησαν πανικό με την πιθανότητα ότι “ο ατμός θα γεφύ-ρωνε το Αγγλικό Κανάλι”. Μια άλλη περίπτωση έλαβε χώρα στο διάστημα 1866-71, όταν η Πρωσία ανέτρεψε τις Ευρωπαϊ-κές ισορροπίες στη δύναμη, με εντυπωσιακές επιδείξεις στρα-τιωτικής προόδου.

Ενώ η βιομηχανοποίηση και το περισσότερο παρά ποτέ

645 Marder, The Anatomy of British Sea Power, 44-5.646 For British attitudes during the age of Pax Britannica, see Semmel, Liberalism and Naval Strategy, passim.


316

το αυξανόμενο παγκόσμιο εμπόριο έφερναν επανάσταση στη Βρετανική οικονομία, και ο ατμός μεταμόρφωνε τον ναυ-τικό πόλεμο, στη Βρετανία υπήρχε ένας μόνο άνδρας που δη-μόσια εξέφραζε τους προβληματισμούς του για τις έμφυτες συνέπειες των νέων όρων για την άμυνα των Βρετανικών Νή-σων και της Αυτοκρατορίας. Ο πλοίαρχος (αργότερα Sir/ιπ-πότης) John Colomb (1838-1909) του τμήματος Πεζοναυτών του Βασιλικού Ναυτικού, είχε αποσυρθεί από τη στρατιωτική υπηρεσία το 1866-7, για να ξεκινήσει καριέρα στην πολιτική, αρχικά στην Ιρλανδική τοπική κυβέρνηση και αργότερα στο Κοινοβούλιο. Πιθανώς, ο πρώτος στρατηγικός αναλυτής που γνώρισε η Βρετανία, τα φυλλάδιά του, τα άρθρα και οι διαλέ-ξεις του ζητούσαν μια περιεκτική και κατανοητή προσέγγιση στο πρόβλημα της άμυνας ολόκληρης της Αυτοκρατορίας. Εκτιμούσε βαθύτατα τη στενή σχέση που υπήρχε μεταξύ της στρατηγικής και της ανερχόμενης παγκόσμιας οικονομίας, και διέπρεψε στην ανάλυση εμπορικών στατιστικών και στην επίδειξη της σημασίας τους σε σχέση με το αμυντικό πρόβλη-μα της Αυτοκρατορίας. Πολλές από τις οξυδερκείς παρατη-ρήσεις του, ο τρόπος με τον οποίο διατύπωνε τις ερωτήσεις, και οι φράσεις που επινοούσε, κέρδισαν στο πέρασμα του αι-ώνα, παγκόσμιο κύρος, όταν οι ναυτικές σχέσεις βρέθηκαν στο προσκήνιο του δημόσιου ενδιαφέροντος. Ωστόσο, ο John Colomb δέχθηκε, άσπλαχνα θα λέγαμε, πολύ λίγη ανα-γνώριση για την πρωτοποριακή του εργασία κατά τις προη-γούμενες δεκαετίες. Υπήρχε κάτι σε αυτόν τον άνθρωπο που έκανε τον κόσμο να τον θεωρεί βαρετό.647

Ενώ οι Πρωσικές στρατιωτικές επιτυχίες του 1866 και 1871 αφύπνισαν την κοινή γνώμη στο ζήτημα της άμυνας και αποτέλεσαν το έναυσμα για τις μεταρρυθμίσεις του Cardwell στο Βρετανικό στρατό, ο John Colomb υπενθύμισε στους 647 The man and his work are presented in Howard d’Egville, Imperial Defence and Closer Union: A Short Record of the Life Work of Sir John Colomb and of the Movement Toward Imperial Organization (London, 1913); D. M. Schurman, The Education of a Navy: The Development of British Naval Strategic Thought 1867-1914 (London, 1965), 16-35.

317


αναγνώστες του, ότι το ζήτημα της άμυνας δεν ξεκινούσε με την ποιότητα των όπλων αλλά με την συνολική οργάνωση και κατανομή των εθνικών δυνάμεων προκειμένου να επιτύ-χουν τους εθνικούς στόχους. Τα αμυντικά προβλήματα της Βρετανίας ήταν εντελώς διαφορετικά από αυτά μιας ηπειρω-τικής δύναμης.648 Η Βρετανία ήταν μια αποικιακή αυτοκρατο-ρία, που έπρεπε να ικανοποιήσει και να προσαρμόσει στους αμυντικούς της σχεδιασμούς τις διαφορετικές - αλλά αλληλο-συνδεόμενες - ανάγκες του κράτους-νησιού, των θαλάσσιων επικοινωνιών, και των αποικιών, ιδιαίτερα της Ινδίας. Σύμφω-να με τον Colomb, η δραστηριοποίηση του κοινού σε σχέση με την άμυνα της Βρετανίας ενάντια σε εισβολή και σε σχέση με τη μορφή των στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων χαρακτηρι-ζόταν από μία διάθεση θεώρησης κάθε μέρους του προβλή-ματος ξεχωριστά. Έστω ότι είχαμε το πιό τέλειο στρατιωτικό σύστημα στον κόσμο, όπου ο κάθε άνδρας θα ήταν ένας εκ-παιδευμένος στρατιώτης, η κάθε κορυφή θα είχε μία πυροβο-λαρχία και ο κάθε δρόμος θα καλύπτονταν από πολυβόλα, τότε σε τι θα μας ωφελούσε; ρωτούσε.649 Ο Colomb ήταν ο πρώτος που επισήμανε αυτό που αργότερα έγινε το βασικό επιχείρημα της λεγόμενης 'σχολής των ανοιχτών θαλασσών', δηλαδή ότι σε περίπτωση μεγάλης γενικευμένης εισβολής, το βρετανικό ναυτικό θα μπορούσε να χάσει τον έλεγχο των χω-ρικών υδάτων, ώστε τότε μία πραγματική εισβολή να μην χρει-αστεί. Από το τέλος του 19ου αιώνα, η Βρετανία γινόταν όλο και πιο εξαρτημένη σε εισαγόμενα προϊόντα διατροφής, που το 1880 καταλάμβαναν το 50% της κατανάλωσης. Το πρό-βλημά της τότε δεν θα ήταν η εισβολή αλλά η πολιορκία,650 ή

648 John Colomb, The Protection of Our Commerce and Distribution of Our Naval Forces Considered (London, 1867), id., Imperial Defence (London, 1871), 5-6. For the background see Schurman, Education of a Navy, 17-19.649 Colomb, Imperial Defence, 7.650 Βλ. προοδευτικά στις εργασίες του Colomb: Imperial Defence, 6-7; Colonial Defence, (Λονδίνο,1877), 3 et passim. Επίσης, το τεκμηριωμένο θαυμάσια με στατιστικές και στοιχεία για τις εισαγωγές τροφίμων, Naval Intelligence and Protection of Commerce in War (London, 1881), 7 et passim.


318

όπως το έθεσε ο Fisher, ο οποίος είχε εξαντλήσει την υπομο-νή του με τους υπέρμαχους του Colomb, που τοποθετούνταν σε θεωρητικό πάντα επίπεδο: “Δεν είναι η εισβολή που φοβό-μαστε στην περίπτωση που το ναυτικό μας νικηθεί, αλλά είναι Η ΠΕΙΝΑ!” 651. Εντυπωσιασμένη από τους Πρώσους, η κοινή γνώμη θεωρούσε πιο σημαντικό τον Στρατό Ξηράς παραμε-ρίζοντας το Ναυτικό. Όμως, όσο δυνατός και να είναι ο Στρα-τός Ξηράς, η δύναμή του δεν θα έπαιζε στην ουσία κανένα ρόλο όσον αφορά στην προστασία των Βρετανικών νήσων.

Ο John Colomb όμως δεν ήταν και φανατικός υποστη-ρικτής του ναυτικού σε αντίθεση με τους ένθερμους της 'σχο-λής των ανοιχτών θαλασσών'. Στην αξιοπρόσεκτα συστημα-τική του ανάλυση της στρατηγικής θέσης της Αυτοκρατορί-ας, έδωσε έμφαση στο γεγονός ότι η εθνική άμυνα ποτέ δεν ήταν ένα πρόβλημα μόνο για το ναυτικό, και ποτέ δεν θα εί-ναι.652 Ένας συνδυασμός ναυτικών και στρατιωτικών μέσων ήταν απαραίτητος για την προάσπιση των ποικίλων αμυντι-κών αναγκών της Αυτοκρατορίας. Ενώ το ναυτικό θα απέκλειε τα εχθρικά λιμάνια, προστάτευε το εμπόριο και περιφρουρού-σε τις Βρετανικές νήσους ενάντια σε εισβολές και πολιορκί-ες, τις δε αποικίες ενάντια σε ναυτικές επιδρομές, δεν θα μπο-ρούσε όμως να προσφέρει πλήρη προστασία κατά ναυτικών και στρατιωτικών επιδρομών για όλα τα λιμάνια και τις πα-ράκτιες πόλεις της Αυτοκρατορίας. Για αυτές τις ανάγκες, και μόνο αυτές, έλεγε ο Colomb ότι χρειαζόταν πλοιάρια παρά-κτιας άμυνας, οχυρώματα, φυλάκια και πολιτοφυλακή. Έτσι, οι εργασίες της σχολής που υποστήριζε τις οχυρώσεις, και που είχε κυριαρχήσει κατά την εποχή του 1859, με τον φόβο της εισβολής, μπορεί να είχε δώσει κάποιες λάθος κατευθύν-σεις και να υπερέβαλε, αλλά δεν ήταν εντελώς εκτός λογικής. Το ναυτικό, πρόσθετε ο Colomb, δεν ήταν αρκετό για να προ-στατεύσει τις αποικίες ενάντια σε εισβολές από τις ηπειρωτικές χώρες από ξηρά, όπως η Ρωσία και οι ΗΠΑ και σίγουρα δεν

651 Quoted in Marder, The Anatomy of British Sea Power, 65.652 Colomb, Imperial Defence, 8.

319


μπορούσε να μεταφέρει τον πόλεμο μέσα σε εχθρικό έδαφος. Εκεί ακριβώς, σύμφωνα με τον Colomb, ήταν ο Στρατός Ξη-ράς που θα λειτουργούσε σε συνεργασία και συντονισμό με το Ναυτικό.653 Σε ανασκόπηση, μετά από ένα αιώνα στρατη-γικών συζητήσεων, η λογική και σαφής λύση μιας μοιρασμέ-νης στρατηγικής δράσης υποστηρίχθηκε από όλους τους με-λετητές, έστω και αν ο πρώτος εισηγητής της δεν έλαβε ποτέ την πρέπουσα αναγνώριση.

Πιο γνωστός ήταν ο μεγαλύτερος αδελφός του Colomb, o Philip (1831-99), ο οποίος έδρασε σε ένα περιβάλλον που μελετούσε όλο και πιο προσεκτικά τα ναυτικά θέματα. Κατά τη διάρκεια της μακράς θητείας του στο Ναυτικό, ο Philip Co-lomb, ανέπτυξε ένα σύστημα φωτεινών σινιάλων, το οποίο υιοθετήθηκε από το Ναυτικό, έγραψε μια ζωντανή περιγρα-φή από την υπηρεσία του στον Ινδικό Ωκεανό και το 1878 κέρδισε το Βραβείο του Ναυτικού Πονήματος (Έκθεσης/Δοκι-μίου) από το Βασιλικό Ινστιτούτο Ενωμένων Σωμάτων για το δοκίμιό του Great Britain’s Maritime Power: How Best Devel-oped. Το 1886 αποστρατεύθηκε από το Ναυτικό και το 1887 και 1892 προήχθηκε σε Υποναύαρχο και Αντιναύαρχο αντί-στοιχα. Όταν έγινε εισηγητής ναυτικής στρατηγικής και τακτι-κής στο Βασιλικό Ναυτικό Κολέγιο του Greenwich, και σχεδόν την ίδια εποχή που ο Mahan τοποθετήθηκε στο Newport, τότε άρχισε και η περίοδος της ακαδημαϊκής και συγγραφικής του δημιουργικότητας.654

Το βραβευμένο δοκίμιο του Philip Colomb, τo 1877, ήταν σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένο από τις ιδέες του αδελφού του, του οποίου τη συμβολή αναγνώριζε. Το δοκίμιο έθετε την ανάγκη για μία συλλογική ανασκόπηση των στρατιωτικών αναγκών της αυτοκρατορίας και μελετούσε το θέμα του νέου προβλήματος της τροφής και τις στρατηγικές του συνέπειες.

653 Βλ., esp. Colomb, Protection and Distribution, 10-12; Imperial Defence, 8, 14-18, et passim; Colonial Defence, passim.654 The only study is the chapter in Schurman’s excellent Education of a Navy, 36-56.


320

Σύμφωνα με τις νέες συνθήκες, έλεγε, ο βασικός φόβος της νήσου ήταν ένας πιθανός εχθρικός αποκλεισμός και όχι μία εισβολή.655 Η λογική του διέφερε από αυτή του αδελφού του σε ένα μόνο σημείο. Δεν δεχόταν την ανάλυση του αδελφού του σε σχέση με την πολυπλοκότητα της αποστολής του ναυ-τικού. Για τον Philip Colomb, η αποστολή του ναυτικού επι-κεντρωνόταν στην πολύ πιο απλοποιημένη μορφή ναυτικής αποστολής, δηλαδή στον αποκλεισμό του εχθρού στα λιμά-νια του και στην προστασία των Βρετανικών θαλασσίων επι-κοινωνιών και εμπορίου.656 Αυτό ήταν ένα σημείο, που όταν αναπτύχθηκε μετά από μία δεκαετία, τον έθεσε ως έναν από τους πρώτους εκφραστές και τον μεγαλύτερο θεωρητικό της 'σχολής των ανοιχτών θαλασσών'.

Τα δοκίμια του Philip Colomb πάνω στα ναυτικά στρατη-γικά θέματα της Βρετανίας, που γράφτηκαν κυρίως προς τα τέλη του 1880, εμφανίσθηκαν σε βιβλίο το 1893, με τον τίτλο “Essays on Naval Defence”. Οι θεωρητικές -ιστορικές του με-λέτες, που πρωτοδημοσιεύθηκαν σε μορφή φυλλαδίων (σει-ράς περιοδικών), συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν με τον τίτ-λο Naval Warfare, Its Ruling Principles and Practice, Histori-cally Treated (1891). Και τα δύο βιβλία αναπτύσσουν παρό-μοιες ιδέες. Ενώ η βρετανική θαλάσσια κυριαρχία αμφισβη-τούνταν για πρώτη φορά από την εποχή του Trafalgar, και οι πιθανότητες ενός ναυτικού πολέμου με μια Γαλλο-Ρωσική συμμαχία αυξανόταν, ο Colomb επέστρεφε στους μεγάλους ναυτικούς αγώνες του παρελθόντος για να θέσει τη Βρετα-νία σαν καθ΄εαυτού θαλάσσια αυτοκρατορία και βασίλισσα των ωκεανών. Εκείνη την εποχή η Βρετανία αμυνόταν κυρί-ως από τη θάλασσα. Αυτή ήταν το πεδίο δράσης της. Οι θα-λάσσιες επικοινωνίες της έμοιαζαν με τους εσωτερικούς δρό-

655 Philip Colomb, Great Britain’s Maritime Power: How best Developed (London, 1878), 3-7; the essay was reprinted in id., Essays on Naval Defence (London, 1893), 31-128.656 Ibid., 10.

321


μους μίας χώρας. Οι ακτές του εχθρού ήταν τα σύνορά της. (Αυτή ήταν ακόμα μια έκφραση που αργότερα ο Fisher οικει-οποιήθηκε).657

Σε δύο διαλέξεις του στο Βασιλικό Ινστιτούτο των Ενό-πλων Δυνάμεων το 1888 και 1889, ο Colomb ενθουσίασε το κοινό του από τους δύο Κλάδους, ιδιαίτερα τους αξιωματι-κούς του Στρατού Ξηράς, αρνούμενος τη θεωρία ότι το ναυ-τικό μπορούσε να αναλάβει αποκλειστικά την άμυνα της Βρε-τανίας. Στο προηγούμενο κεφάλαιο μελετήσαμε ότι οι Γάλλοι στρατηγικοί θεωρητικοί της εποχής, στο όνομα της πραγμα-τικής ιδέας του πολέμου που γνώρισαν στο δοξασμένο τους παρελθόν, επαναστατούσαν ενάντια σε οχυρωματικές γραμ-μές, που είχαν κατασκευαστεί στη Γαλλία την τελευταία δεκα-ετία. Με παρόμοιο τρόπο, ο Colomb επιχειρηματολογούσε πως οι παράκτιες φρουρές, οχυρώσεις και οπλισμένα σκά-φη, που κληρονομήθηκαν από τον πανικό του 1859, ήταν πρακτικά άχρηστα. Έλεγε πως η αναλυτική ιστορική μελέτη έδειχνε πως όταν η ναυτική κυριαρχία υπήρχε, οι οχυρώσεις δεν χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν ποτέ. Από την άλλη, σε περίπτωση ναυτικής ήττας, οι αμυντικές οχυρώσεις δεν μπό-ρεσαν να προστατεύσουν μεγάλες βάσεις όπως του Gibral-tar και της Minorca από μία αποφασισμένη εχθρική επίθε-ση.658 Ο μόνος στόχος του ναυτικού στον πόλεμο είναι η ναυ-τική κυριαρχία. Με την επίτευξη αυτής, όλα τα άλλα έπονται.659 Επειδή, όπως και παλαιότερα, ο εχθρικός στόλος δύσκολα θα προκαλούσε το βρετανικό ναυτικό σε ανοιχτή αναμέτρη-ση, ο αποκλεισμός, κοντινός ή πιο μακρινός, θα ήταν ο βασι-κός στόχος της βρετανικής πολιτικής. Παρότι η χρησιμότητα των παλαιών καταδρομικών κατά των εμπορικών πλοίων είχε

657 Philip Colomb, Essays on Naval Defence, 20-3, 129-30. For Fisher see Marder, The Anatomy of British Sea Power, 68.658 Colomb, Essays on Naval Defence, 11-13, 149-51, 160-93.659 Ibid. 190, 210.


322

μειωθεί λόγω της χρήσης των κινητήρων άνθρακος και πα-ρότι η ανάγκη για νηοπομπές είχε μειωθεί, ο guerre de course αποτελούσε ακόμα τη βασική απειλή.660

Για τη Βρετανία δεν χρειαζόταν κανένας Mahan για να διατυπώσει τις αρχές της ναυτικής κυριαρχίας και την ηθική του λαμπρού παρελθόντος. Από την άλλη, ο Mahan κέρδισε ξεκάθαρα και άμεσα διεθνή αναγνώριση σε αντίθεση με τον Colomb, που έγινε γνωστός μόνο σε κλειστό επαγγελματικό κύκλο. Ένας λόγος πιθανόν ήταν το γεγονός ότι ο Colomb, όπως το έθεσε ένας ιστορικός, ‘’θάφτηκε’’ από το ευρύ κοι-νό.661 Το βιβλίο Naval Warfare, που ξεκίνησε μαζί με αυτό του Mahan, εκδόθηκε ένα χρόνο μετά. Πιο σημαντικό είναι το γε-γονός ότι το βιβλίο του Mahan, “Influence” ταίριαζε περισ-σότερο στον απλό άνθρωπο, όντας πιο ιστορικό και λιγότε-ρο τεχνικό. Ήταν κατατοπιστικό και διαφωτιστικό, πραγματι-κά εξαιρετικό. Ο Mahan ήταν απαράμιλλος στο να τοποθε-τεί τη ναυτική ιστορία σαν μέρος της ευρύτερης, και όπως ο Colomb γράφει στην εισαγωγή του δικού του, ήταν “άξιος συγγραφέας και βαθύς μελετητής”, το έργο του οποίου εκ-δόθηκε πριν το δικό του βγει από το τυπογραφείο.662 Από τη μεριά βέβαια της καθαρής ναυτικής θεωρίας, το βιβλίο του Colomb ήταν πιο εντυπωσιακό. Τα βασικά του θέματα ήταν τα ίδια με αυτά του Mahan, αλλά σαν συστηματική μελέτη ο “Naval Warfare” ήταν πολύ πιο καλά οργανωμένος.

Συνθέτοντας το θεωρητικό κομμάτι μέσα από το ιστορι-κό, ο Colomb με επιδεξιότητα κατηγοριοποίησε κάθε περίο-δο της βρετανικής ναυτικής ιστορίας έως το παρόν, περιγρά-φοντας μέσα από κάθε περίοδο και ένα διαφορετικό ναυτικό θέμα. Ο αγώνας ενάντια στους Ισπανούς χρησιμοποιείται ως πρώτο και εισαγωγικό κεφάλαιο στο βιβλίο του και μελετά τη

660 Ibid. 154-9, 194-257.661 Schurman, Education of a Navy, 53.662 Philip Colomb, Naval Warfare, Its Ruling Principles and Practce, Historically Treated (London, 1891), p. viii.

323


φύση της ναυτικής σύγκρουσης. Σε αντίθεση με τον Mahan, ο Colomb ξεχώρισε τις ναυτικές συγκρούσεις πριν και μετά την εποχή του ιστίου. Παλαιότερα, υπήρχαν ναυτικές μάχες, ναυτικές (ή ακριβέστερα παράκτιες) επιχειρήσεις και ναυτικές (παράκτιες) επιδρομές, αλλά δεν υπήρχε ναυτικός πόλεμος με την ευρύτερη έννοια που πήρε αργότερα ο όρος. Αυτός εμφανίστηκε μόνο με την πρόοδο της τεχνολογίας και την εμ-φάνιση του πανιού που δημιούργησε ποντοπόρα πλοία, με ικανότητα να παραμένουν στη θάλασσα για μακρά διαστή-ματα και έτσι να ασκούν έλεγχο σε μεγαλύτερο χώρο.663 Αυτή ήταν η πραγματικότητα κατά την Elizabethan περίοδο. Αυτό έγινε αντιληπτό και μελετήθηκε από τους Monson και Raleigh που ανακάλυψαν τις αρχές του ναυτικού πολέμου και επικε-ντρώθηκαν στην απόκτηση της θαλάσσιας κυριαρχίας.664

Οι Αγγλο-Ολλανδικοί ναυτικοί πόλεμοι, σύμφωνα με τον Colomb, κατέδειξαν αυτή τη νέα λογική. Η κυριαρχία στη θά-λασσα ήταν το μέσο, η καταστροφή και προστασία του εμπο-ρίου ήταν ο σκοπός. Οι Άγγλοι κέρδισαν λόγω της μεγαλύτε-ρής τους ναυτικής δύναμης και ανώτερης γεωγραφικής τους θέσης. Τα κεφάλαια του Naval Warfare που πραγματεύονταν την Αγγλο-γαλλική διαμάχη, εξέτασαν το πρόβλημα της εισβο-λής στις Βρετανικές νήσους, που για πάνω από έναν αιώνα ήταν το επίκεντρο του γαλλικού στρατηγικού σχεδιασμού. Για τον Colomb, οι Γάλλοι απέτυχαν εξ' αιτίας λαθεμένων αρχών. Μόνο εάν κάποιος περιμένει ισχυρή υποστήριξη στην κατα-κτημένη χώρα (Jacobite) δεν θα επιχειρήσει εισβολή χωρίς πρώτα να εξασφαλίσει τον έλεγχο των θαλασσίων περασμά-των. Οι Γάλλοι δοκίμασαν να το εφαρμόσουν χωρίς πρώτα να εξασφαλίσουν τον τρόπο που θα τους οδηγούσε σε πιθα-νή επιτυχία - τη συγκέντρωση μεγάλων ναυτικών δυνάμεων στο Κανάλι (Μάγχη). Ο βασικός τους στόχος τους αποπρο-σανατόλισε από τις θεμελιώδεις αρχές του ναυτικού πολέμου.

663 Colomb, Naval Warfare, 1-6; cf. Guilmartin, Gunpowder and Galleys, 2-3, 16, 18 et passim.664 Colomb, Naval Warfare, 10-24.


324

Τελικά, μετά από αρκετές μελέτες, ο Colomb εξέτασε το θέμα των θαλάσσιων εκστρατειών και εξέδωσε αρκετά σημα-ντικά συμπεράσματα. Ξεχώρισε ως βασικό αίτιο της αποτυ-χίας σε τέτοιες επιχειρήσεις, το διπλό σκοπό που αναλάμβα-νε συνήθως το ναυτικό, το οποίο δεν συμπορευόταν με τον στρατό και μάλιστα συχνά αποσπούσε την προσοχή των επι-χειρήσεων από ξηρά. Έδωσε έμφαση στην αναγκαιότητα της στρατιωτικής δύναμης συνοδείας στο στόλο. Το ναυτικό δεν ήταν δυνατό να επωμιστεί και το ρόλο του στρατού. Υποστη-ρίζεται, ότι μόλις επιτευχθεί ο θαλάσσιος έλεγχος σε ένα το-πικό θέατρο επιχειρήσεων, οι οχυρώσεις μπορούν μόνο να καθυστερήσουν την πτώση των απομακρυσμένων αποικια-κών βάσεων και των στρατηγικής σημασίας προκεχωρυμέ-νων φυλακίων.665

Το Naval Warfare ήταν ένα θαυμάσιο λογικό και συστη-ματικό πόνημα προσανατολισμένο στο παρόν και με μεγάλη διδακτική αξία. Όμως, είναι ξεκάθαρο, ότι όπως και το βιβλίο του Mahan, αυτό του Colomb έπασχε από τα χαρακτηριστικά ελαττώματα της θεωρίας των “ανοιχτών θαλασσών”. Με την έμφαση στις θαλάσσιες επιχειρήσεις και στο ναυτικό, έκλινε να υποβαθμίσει, μάλλον από παράλειψη, τον ρόλο των ηπει-ρωτικών επιχειρήσεων και του Στρατού Ξηράς. Με την επικέ-ντρωση στις δυνατότητες του ναυτικού, παρέβλεψε τους περι-ορισμούς του. Μαγεμένος από το μοντέλο του Nelson, υπο-τίμησε την ποικιλία των ναυτικών επιχειρήσεων και εξίσωσε τις πολύπλοκες ιστορικο-πολιτικές συγκυρίες σε μία μόνο μέθο-δο. Όπως όλες οι στρατιωτικές θεωρίες της εποχής, η βαθιά αφοσίωσή του στο παρελθόν δείχνει μία προκατάληψη. Σε με-γάλο βαθμό, και οι δύο μελετητές καλλιεργούσαν έναν ιστο-ρικό μύθο, τρεφόμενο από τις πηγές της εθνικής παράδοσης σε εποχές έλλειψης εθνικής αυτοπεποίθησης.

Στη ναυτική, όσο και στη στρατιωτική ιστορική και θεω-ρητική μελέτη, η αντίσταση, περιορισμένη βέβαια, στην κυρί-

665 Ibid., esp. 203, 278, 375, 430.

325


αρχη εικόνα του παρελθόντος και των κυρίαρχων στρατηγι-κών αρχών, εκφραζόταν συνήθως με μεθόδους και αρχές μοντέρνων ιστορικών μελετών. Το περιεχόμενο των μελετών αυτών, ο Mahan, το περιέγραφε με σεβασμό στην ιστορία του μοντέρνου τρόπου σκέψης, αλλά πρακτικά το απέφευγε ως θεωρητικό και κατά την άποψή του μη αναγκαίο. Η ανά-πτυξη της μοντέρνας ναυτικής ιστορικής επιστήμης συνδυά-στηκε με το όνομα του Sir John Laughton (1830-1915), έναν απόφοιτο του μαθηματικού τμήματος του Cambridge, που αργότερα έγινε διευθυντής του τμήματος μετεωρολογίας και ναυτικής παρατήρησης (χαρτογράφησης) στο Greenwich, όταν το Βασιλικό Ναυτικό Κολέγιο μεταφέρθηκε εκεί το 1873. Το έτος 1876 ξεκίνησε να διδάσκει ναυτική ιστορία στο Κολέ-γιο. Το 1885 αποστρατεύθηκε από το ναυτικό και έγινε καθη-γητής σύγχρονης ιστορίας στο King's College, London.666

Ο Laughton έγραψε εκτενώς σε δύο διαφορετικά είδη: λαϊκή ιστορία από τη μία, και σχολαστικά ερευνητικά χρονικά από την άλλη, ιδιαίτερα τα εκατοντάδες λήμματα που έγραψε για το Dictionary of National Biography. Συνολικά, η ανάγνω-ση των γραπτών του προκαλεί απογοήτευση. Όμως, σε μία δημιουργική διάλεξη το 1874 στο Royal United Services Insti-tute (RUSI), κάλεσε για μία επιστημονική μελέτη της ναυτικής ιστορίας και προσωπικά βοήθησε στην επέκταση της στρα-τηγικής νοοτροπίας, την οποία αργότερα ο Mahan και ο Co-lomb οικειοποιήθηκαν και ανέπτυξαν με θαυμάσιο τρόπο.667 Η βασική του συνεισφορά όμως ήταν αλλού. Από το 1879 είχε πρόσβαση στο Εθνικό Αρχείο, το οποίο αργότερα (1887) άνοιξε τις πόρτες του σε όλους τους μελετητές. Το 1893 ίδρυ-σε την Ένωση Ναυτικών Αρχείων και έγινε ο πρώτος γραμ-ματέας της. Με τις διασυνδέσεις του στον κύκλο εκείνων που ασχολούνταν με ναυτικά θέματα και όντας διαπρεπής, ξεκίνη-

666 See again Schurman, Education of a Navy, 83-109.667 See esp. John K. Laughton, ‘The Scientific Study of History’, Hournal of the Royal United Services Institution, 18, 1875, 508-27; id., Essays on Naval Tactics (London, 1874), 3-17; id., Studies in Naval History (London, 1887), passim.


326

σε και διεύθυνε μία τεράστια συλλογή και έκδοση του βασικού υλικού από το ναυτικό αρχείο.668 Ένας από εκείνους που τον έπεισαν να συμμετάσχει στο εγχείρημα, ήταν και ο Sir Julian Corbett.

Ο Corbett (1854-1922) ασχολήθηκε με τη ναυτική ιστορία ως μεσήλικας και έχοντας μη-στρατιωτικό παρελθόν. Πρώτα εισήχθη στη Νομική Σχολή του Cambridge, αλλά ποτέ δεν του άρεσε το δικηγορικό επάγγελμα και όντας άνθρωπος ανε-ξάρτητης φύσης, αποσύρθηκε τελείως το 1882. Ταξίδευσε αρ-κετά, δοκίμασε την τύχη του στη συγγραφή και έγραψε μερι-κά μυθιστορήματα σχετικά επιτυχημένα, χωρίς να είναι όμως κάτι το ιδιαίτερο. Οι αξιοπρόσεκτες βιογραφίες που έγραψε για τους Monk και Drake, τον οδήγησαν να γίνει μέλος στην Ένωση Ναυτικών Αρχείων, με την ίδρυσή της το 1893. Το 1896 δέχθηκε την πρόταση του Laughton για τη σύνταξη ενός τό-μου σχετικά με τον Ισπανικό πόλεμο του 1585-7. Έτσι ξεκίνη-σε η καριέρα που θα κυριαρχούσε στην υπόλοιπη ζωή του.669

Τα ιστορικά γραπτά του Corbet μπορούν να διαχωρι-στούν σε δύο κατηγορίες: στους Τόμους, τους οποίους συ-νέταξε για την Ένωση Ναυτικών Αρχείων, αναφορικά με την ανάπτυξη των Βρετανικών κανόνων σηματοδοσίας (σινιά-λων) και οδηγιών μάχης και τη συγγραφή Ιστορίας συγκεκρι-μένων περιόδων των βρετανικών ναυτικών πολέμων. Και οι δύο κατηγορίες περιείχαν ριζοσπαστικές νέες ερμηνείες του παρελθόντος, η μια σε σχέση με τις ναυτικές τακτικές και η άλλη σε σχέση με τη ναυτική στρατηγική. Με αυτές τις ερμη-νείες παρουσίασε και ένα νέο τρόπο για την κατανόηση του παρόντος. Όλα αυτά τα θέματα ήταν αλληλεξαρτημένα αλλά

668 See Julian S. Corbett, ‘The Revival of Naval History’, 4 Oct. 1916, Corbett Papers, Box 4.669 Schurman, Julian S. Corbett, 1854-1922 (London, 1981), cannot be bettered. See also id., Education of a Navy, 147-84; Peter M. Stamford, ‘The Work of Sir Julian Corbett in the Dreadnought Era’, United States Naval Institute Proceedings, 77 (1951), 61-71; and Eric J. Grove’s fine Introduction to Corbett, Some Principles of Maritime Strategy (Annapolis, Md., 1988), pp. xi-xlv.

327


για να είναι πιο σαφή, θα μελετηθούν ξεχωριστά.Στο Fighting Instructions, 1530-1816, ο Corbet συνέλε-

ξε και σχολίασε όλους τους τυπωμένους βρετανικούς ναυ-τικούς κανονισμούς, που είχαν επιζήσει ή ανακαλυφθεί κατά τους νεότερους χρόνους. Παρόλο που ο τίτλος του βιβλίου παρέπεμπε πίσω μέχρι την Elizabethan περίοδο, δεν βρέθη-κε υλικό προ των αγγλο-ολλανδικών πολέμων και μάλλον δεν θα υπήρξε και ποτέ. Σε σχέση με τα μέσα του 17ου αιώνα και μετά ωστόσο, το “Instructions”, τεμαχισμένο και ατελές όπως ήταν, παρείχε την κύρια αρχική πηγή για την ανάπτυξη των Βρετανικών και ξένων ναυτικών τακτικών. Αντιμέτωπη με τις ελάχιστες αποδείξεις του παρελθόντος, γνωρίζοντας τις μετέ-πειτα παραδόσεις και ερμηνείες, η ισχυρή ιστορική αίσθηση του Corbett σταδιακά έφτασε στην ανακάλυψη μιας ιστορίας διαφορετικής από την κοινά αποδεκτή.

Ανιχνεύοντας την επιτυχία των πολεμικών οδηγιών, οι οποίες από το 1653 είχαν καθορίσει τη γραμμή (παράταξη) ως τον κυρίαρχο σχηματισμό μάχης, ο Corbett αμφέβαλε για το ότι αυτές οι οδηγίες ήταν ανόητα σχολαστικές ή είχαν οδη-γήσει σε έναν εκφυλισμό της ναυτικής διένεξης κατά τον 18ο αιώνα. Σχεδόν την ίδια στιγμή στη Γερμανία, ο Delbrück προ-σέφευγε στη σχετικότητα και στην ενδότερη λογική των ιστο-ρικών καταστάσεων, ώστε να αποκαταστήσει την από ξη-ράς διένεξη του 18ου αιώνα, που είχε δυσφημιστεί από τους ανθρώπους της ίδιας της γενιάς του. Με ένα σχετικά όμοιο τρόπο, ο Corbett υποστήριξε ότι η νέα πειθαρχία των οδη-γιών και οι νέες τακτικές των γραμμών (παρατάξεων) είχαν εξελιχθεί κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης χρονικής περιόδου, σε άμεση ανταπόκριση των υπαρχουσών ιστορικών συνθη-κών. Η αυξανόμενη ικανότητα βολής είχε κάνει επιτακτική την ανάγκη για ένα καθορισμένο σύστημα ελέγχου και ελιγμών, ακόμη και σε βάρος των ατομικών πρωτοβουλιών. Το σπά-σιμο της γραμμής/παράταξης του εχθρού είχε γίνει όλο και σπανιότερο απλά επειδή η αυξανόμενη ικανότητα βολής είχε


328

κάνει πολύ επικίνδυνους τους ελιγμούς.670 Συνεπώς, έλεγε ο Corbett, “ο ελιγμός για τη διάρρηξη της γραμμής (παράτα-ξης) εγκαταλείφθηκε από τους ειδικούς της τακτικής εκείνης της περιόδου, όχι από άγνοια ούτε από έλλειψη τόλμης, αλλά από μια εσκεμμένη καταδίκη της τακτικής που κερδήθηκε από την εμπειρία στον πόλεμο”.671

Αν το Fighting Instructions παρείχε μια ιστορικά συμπα-θητική άποψη των πηγών και της λειτουργίας της επιχειρησια-κής τακτικής των γραμμών, πρόσφατα έγγραφα που ανακα-λύφθηκαν, και τα οποία ο Corbett συνέταξε υπό τον τίτλο Sig-nals and Instructions, 1776-1794 (1908), προσέφεραν μια φρέ-σκια ματιά στην περίοδο που οι τακτικές των γραμμών ανα-μορφώνονταν. Στη διάρκεια των ίδιων χρόνων που ο Corbett εργαζόταν για το Instructions, ο Colin, ερευνώντας τα Γαλλι-κά αρχεία, ανακάλυπτε ότι οι τακτικές της φάλαγγας κατά την Επανάσταση είχαν τις ρίζες τους σε μια εξελικτική διαδικασία που άρχισε να αποκτά δυναμική κατά τη διάρκεια των τελευ-ταίων δεκαετιών του ancien regime. Μελετώντας ανεξάρτητα την ίδια στιγμή τα Βρετανικά αρχεία, ο Corbett έφτανε σε πα-ρόμοια συμπεράσματα σχετικά με τις ναυτικές διενέξεις. Ανα-κάλυψε ότι η αλλαγή από την τακτική των γραμμών σε αυτή της φάλαγγας δεν έγινε με ένα επαναστατικό βήμα, και δεν ήταν ένα ιδιοφυές δημιούργημα ανθρώπων όπως ο Eldin, ο Rodney, ο Howe ή ο Nelson. Έδειξε ότι σημάδια για τη διάρρη-ξη της γραμμής/παράταξης του εχθρού είχαν εντοπιστεί από ξεχωριστούς ναυάρχους το νωρίτερο στη δεκαετία του 1770, πριν ακόμη από τον διάσημο ελιγμό του Rodney. Αυτά τα ση-μάδια είχαν σχεδιαστεί υπό την επιρροή των Γαλλικών αρχών των Morogues και Villehuet, των οποίων οι εκθέσεις επί των ναυτικών τακτικών, που στοιχειοθετήθηκαν στη δεκαετία του 1760, είχαν διαβαστεί ουσιαστικά από όλους. Ο Corbett υπο-δείκνυε ότι οι ιδέες του Eldin προκαλούσαν μικρή προσοχή το

670 Julian Corbett, Fighting Instructions, 1530-1816 (London, 1905), 134-5, 176, 178, 183.671 Ibid. 184.

329


1790, καθώς η μεταρρύθμιση βρισκόταν ήδη σε πλήρη δρα-στηριότητα από το Ναυαρχείο. Σε κάθε περίπτωση, υποστήρι-ζε ότι οι τεράστιες δραματικές επιτυχίες που επέφεραν οι νέες τακτικές ήταν αποτέλεσμα αποκλειστικά των λαθών του Γαλ-λικού ναυτικού. Αν δεν ήταν έτσι, η κάθετη επίθεση του Nelson στο Trafalgar θα ήταν μια πράξη τρέλας. Πράγματι, οι οδηγί-ες τακτικής μετά τον Nelson δεν παρουσίασαν καμία δραμα-τική αλλαγή και παρέμειναν στην ουσία συντηρητικές και υπό μορφή γραμμής, όπως ήταν πριν.672

Οι επιτυχείς και πολύτιμες μελέτες του Corbett για τις Βρε-τανικές ναυτικές επιχειρήσεις από τον Drake στον Nelson υπο-νόμευαν την εξέχουσα εικόνα από το παρελθόν και τις αποδε-κτές αρχές σχετικά με τη ναυτική θεωρία σε μια περισσότερο ριζοσπαστική τάση απ’ ότι τα έργα του στα αρχεία των Βρε-τανικών ναυτικών τακτικών. Η ομοιότητα με τη δουλειά του Delbrück είναι μεγάλη και λαμβάνοντας υπόψη την ομοιότη-τα που υπήρχε ανάμεσα στις στρατιωτικές και τις ναυτικές πα-ραδόσεις που οι δυο άντρες προκαλούσαν, δεν είναι και τόσο μεγάλη έκπληξη. Όπως και ο Delbrück , έτσι και ο Corbett κα-τέληξε στην αναθεώρηση της στρατηγικής νοοτροπίας, της οποίας οι επιπτώσεις ήταν εκείνη τη στιγμή σημαντικότατες. Παρόλες τις διαφορές μεταξύ της ακαδημαϊκής συμπεριφο-ράς των λογίων και διανοούμενων της Γερμανίας και της πε-ρισσότερο περιφρονητικής αντιμετώπισης των αντιστοίχων Αγγλο-Σαξόνων και στις δυο περιπτώσεις, οι αναθεωρήσεις τους προέρχονταν από μια βαθιά ιστορική προσέγγιση. Κα-θόλη τη διάρκεια, και οι δυο άντρες κέρδισαν πολλά από τη διάκριση του Clausewitz μεταξύ ολοκληρωτικού και περιορι-σμένου πολέμου και από την έμφαση που έδινε στη σχέση με-ταξύ των στρατιωτικών μέσων και του πολιτικού στόχου. Τελι-

672 Signals and Instructions, 1776-1794 (Λονδίνο, 1908), passim, του Corbett. Fighting Instructions, 313-60; id., The Campaign of Trafalgar (Λονδίνο, 1910), 347-59. Στο σύνολό τους, τα συμπεράσματα του Corbett εξάγονται από σύγχρονη ιστορική κατάρτιση. Βλ. ιδ. στο με βαθιά γνώση και ακόμα περισσότερο, απομυθοποιητικό έργο του John Creswell, British Admirals of the Eighteenth Century (Λονδίνο, 1972).


330

κά, και στις δυο περιπτώσεις οι νέες ιδέες βρήκαν αντίσταση και έγιναν το κέντρο της διαμάχης.

Στην πρώτη σοβαρή δουλειά του Corbett, “In Drake and the Tudor Navy” (2 τόμοι,1898), ερωτήματα για τα ναυτικά δόγματα σπανίως συζητούνται και η στρατηγική κρίση σπα-νίως επιβάλλεται. Το βιβλίο του είναι πάνω απ΄ όλα ιστορικό, και ως τέτοιο είναι δυνατό, παρά τον εμφανή θαυμασμό του συγγραφέα για τον ήρωά του. Βέβαια, ο Corbett ακόμα πα-ρουσιάζει την προσωπική του κρίση, ότι οι ναυτικές διαμάχες γίνονται για την κυριαρχία της θάλασσας. Άρχισε να απομα-κρύνεται από τις θεωρείες των «ανοικτών θαλασσών» μόνο στο δεύτερο βιβλίο του, “The Successors of Drake” (1900).

Σε εκείνο το βιβλίο, ο Corbett ασχολήθηκε με την περίοδο 1596-1603, που γενικότερα θεωρείται ως η περίοδος κατά την οποία άρχισαν να αλλάζουν οι συνθήκες που είχαν διαμορ-φωθεί μετά τη νίκη κατά της Ισπανικής Αρμάδας. Η νίκη δεν οδήγησε στην πλήρη καταστροφή της Ισπανικής ναυτικής δύναμης, ή στον αποκλεισμό των Ισπανικών λιμανιών κόβο-ντας τη ροή ράβδων χρυσού από την Αμερική, όπως πρό-τειναν οι Drake, Hawkins και Raleigh. Η συνέχιση του πολέ-μου είχε ως αποτέλεσμα την αναγέννηση του Ισπανικού ναυ-τικού, ενώ από την πλευρά των Άγγλων, ο πόλεμος φαινόταν να είχε εκφυλιστεί στη μορφή ανεπιτυχών επιδρομών. Για τους ναυτικούς τότε, αλλά και αργότερα, την ευθύνη έφερε καθα-ρά η Βασίλισσα με την υπερπροστατευτική της στάση και την ηπειρωτική της στρατηγική, η οποία σπατάλησε αποθέματα και απέκλεισε την ναυτική εκστρατεία από την προσοχή των επιτελών. Για τον Corbett, όμως, το θέμα δεν ήταν καθόλου ξεκάθαρο. Τόνισε, όπως αργότερα θα έκαναν και άλλοι ιστο-ρικοί, ότι η Αγγλία της Elizabethan ήταν σχετικά μια φτωχή και αδύναμη χώρα, που δεν μπορούσε να ακολουθήσει την πλούσια και δυνατή Ισπανική Αυτοκρατορία. Θα ήταν πιθα-νόν, πέραν της δύναμής της και ιδιαίτερα ριψοκίνδυνη πολιτι-κή εκ μέρους της να προσπαθήσει να καταποντίσει την Ισπα-νία. Τόνισε, επίσης, ότι η βασίλισσα είχε δώσει πολλές ευκαι-

331


ρίες στους ναυάρχους της για να ασκήσουν τα σχέδια τους. Όμως, τα περισσότερα απ΄ αυτά τα σχέδια απέτυχαν, διότι τα πλοία δεν κατείχαν τον κατάλληλο αριθμό ατόμων για αυτές τις αποστολές. Αυτό ήταν ένα μάθημα που δεν έγινε πάθη-μα για τους Άγγλους. Οι άνθρωποι ξεχνούν ότι αυτό που άρ-χισε ο Nelson τελείωσε ο Wellington. Έχοντας αποκτήσει αρ-κετή θαλάσσια δύναμη, ξέχασαν ότι η πραγματική επίδραση του ναυτικού είναι στο να καθορίζει την έκταση στην οποία οι στρατοί μπορούν να μεταφερθούν ελεύθερα από τη θάλασ-σα.673

Στο βιβλίο του Corbett, “England in the Mediterranean 1603-1713” (2 τόμοι, 1904), που βασίστηκε σε μελέτες, τις οποί-ες παρέδωσε στο Greenwich και στη συνέχεια στην Oxford, δεν περιείχε θα λέγαμε κάποιο ιδιαίτερο θεωρητικό μήνυμα. Αλλά τότε ο Corbett ανακάλυψε τον Clausewitz, ο οποίος δι-έγειρε τη σκέψη του και είχε τεράστια επιρροή επάνω του. Στην επόμενη ιστορική του μελέτη, “England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy”, (δύο τόμοι, 1907), έγινε μια διεξοδική ανάλυση μιας μελετημένης ανασκόπησης της ναυτικής θεωρίας.

Το κύριο επιχείρημα του Corbett ήταν εναντίον αυτού που ο ίδιος αποκαλούσε περιορισμός της έννοιας του ναυ-τικού πολέμου, ο οποίος στόχευε αποκλειστικά σε νικηφόρες ναυμαχίες και στην απόκτηση της κυριαρχίας της θάλασσας. Πίστευε ότι αυτή η έννοια θα ήταν παραπλανητική και εκπαι-δευτικά επικίνδυνη. Επέμενε ότι η κυριαρχία των θαλασσών ήταν ο κύριος σκοπός του ναυτικού πολέμου, αλλά όχι και ο μόνος. Δεν υπάρχει πάντα η ευκαιρία να κάνεις μάχη, αλλά δεν είναι και απαραίτητο να πολεμήσεις. Για παράδειγμα, στο

673 Corbett, The Succeessors of Drake (London, 1900), esp. 1, 407-10. Also see Schurman, Education of a Navy, 152; R. B. Wernham, ‘Elizabethan War Aims and Strategy’, in S. T. Bindoff, J. Hurstfield, and C. H. Williams (eds.), Elizabethan Government and Society (London, 1961), 340-68; G. Mattingly, The Defeat of the Spanish Armada (London, 1959); Kennedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery, 27-30.


332

Μεσογειακό θέατρο επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια του Ισπα-νικού Πολέμου για τη Διαδοχή, οι Άγγλοι κέρδισαν χωρίς να νικήσουν τον αντίπαλο στόλο. Η ναυτική υπεροχή των Άγ-γλων ήταν εμφανής, και θα μπορούσαν όμως να εκμεταλ-λευτούν τα περισσότερα πλεονεκτήματά τους.674 Έτσι λοιπόν,

…απαιτούμε για την καθοδήγηση των ναυτικών πολιτι-κών και των ναυτικών πράξεων ένα πιο ευρύ όραμα από τη σημερινή έννοια της ναυτικής στρατηγικής, κάτι που θα φέρει μπροστά στα μάτια μας όχι μόνο τον στόλο του εχθρού ή τις μεγαλύτερες ναυτικές λεωφόρους του εμπορίου ή της κυρι-αρχίας της θάλασσας, αλλά επίσης τις σχέσεις των ναυτικών πολιτικών και συγκεκριμένες δεσμεύσεις και πράξεις σε ολό-κληρο τον διπλωματικό και στρατιωτικό τομέα.675

Αυτό, υποστήριζε, ήταν σημαντικό όσον αφορά στο ναυτικό μύθο που είχε δημιουργηθεί για να καθορίζει και να κυβερνά τόσο τα επίσημα κλιμάκια, όσο την κοινή γνώμη.

Στα επόμενα χρόνια ο κόσμος είχε τόσο εντυπωσιαστεί με την αποτελεσματικότητα της θαλάσσιας δύναμης, που ξε-χάσαμε πόσο μικρό ρόλο θα παίξει σε ενδεχόμενο πόλεμο με ισχυρά Ηπειρωτικά κράτη, πόσο ασήμαντη θα είναι η πίεση μέσω της ναυτικής δράσης εάν δεν είναι κατάλληλα συντονι-σμένη με στρατιωτική και διπλωματική πίεση.676

Ο πόλεμος με την Ισπανία έφτασε στο τέλος του, μόνο 15 χρόνια μετά την ήττα της Αρμάδας, και ο πόλεμος με τη Γαλλία του Ναπολέοντα μόνο 10 χρόνια μετά τη μάχη στο Tra-falgar. Πραγματικά, οι Μεγάλες Δυνάμεις υποστήριζε, όπως είπε και ο Corbett, δεν μπορούν να ηττηθούν μόνο στη θά-λασσα.677

674 Corbett, England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy (2 vols.; London, 1907), i. 3-5.675 Ibid. 5.676 Ibid.677 Ibid. 5, 7.

333


Ολοκληρώνοντας τη μελέτη του, Τhe Campaign of Tragalgar, ο Corbett απέρριψε την άποψη του Μahan περί του αγώνα κατά της Αυτοκρατορικής Γαλλίας. Η ναυτική νίκη, επισήμανε, εξασφάλισε τη Βρετανική κυριαρχία στις θάλασ-σες και ασφάλισε την αυτοκρατορία, αλλά άφησε τον Ναπο-λέοντα σαν δικτάτορα της Ευρώπης. Η δύναμη της θάλασ-σας έκανε ό,τι μπορούσε να κάνει, αλλά για την Ευρώπη, που η τύχη της αποφασίστηκε στο Austerlitz και όχι στο Trafalgar, αυτό ήταν αποτυχία.678

Έτσι παίρνουμε μια φόρμουλα διαφορετικού ορισμού για τη ναυτική στρατηγική… Αρχίζουμε να ξεχωρίζουμε πιο καθαρά μεταξύ των μέσων και του τέλους της ναυτικής πολιτικής… η ιστορική μέθοδος αποκαλύπτει ότι η κυριαρχία της θάλασσας είναι απλά το μέσο προς τον τελικό σκοπό. Δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ από μόνη της η τελική έκβαση μιας γενικής διαμάχης.679

Ο Clausewitz έθεσε ως θεωρητικό αξίωμα αυτό που ο Εlder Pitt είχε αποδείξει στην πράξη, δηλαδή ότι ο πόλεμος είναι η συνέχεια και το μέσο επιβολής της πολιτικής, και ως επακόλουθο μπορεί να έχει διαφορετικές μορφές, περιορισμένες ή μη.680 Αυτό, υποστήριξε ο Corbett, εφαρμόστηκε ισότιμα και στους Γάλλους, των οποίων η αμυντική ναυτική στρατηγική κατά τη διάρκεια του Επταετούς Πολέμου, προσαρμόστηκε στις θέσεις τους. Η στρατηγική τους δεν πρέπει να διαγραφεί μόνο επειδή στην προκειμένη περίπτωση η Γαλλία έχασε τον πόλεμο.681

Το παρόν και το παρελθόν συνδέονταν άμεσα στο μυαλό του Corbett. Η αναθεώρησή του για τη ναυτική θεωρία και ιστορία παρακινήθηκε από, και επηρέασε άμεσα το γεγονός ότι άρχισε πλέον ολοένα και περισσότερο να θεωρείται ως ο

678 Corbett, Trafalgar, 408, 423-4.679 Corbett, England in the Seven Years War, i. 6.680 Ibid. i. 24, 28, 190, 336.681 Ibid. ii. 373-4.


334

μεγαλύτερος διανοούμενος του Ναυτικού. Από το 1901 έγραφε συχνά για τις ναυτικές σχέσεις στη φιλελεύθερη εφημερίδα “The Monthly Review”. Προσφέροντας υποστήριξη στις μεγάλες μεταρρυθμίσεις που γίνονταν στο ναυτικό από άτομα όπως ο Fιsher, και μετέπειτα Πρώτος τη τάξη Λόρδος του Ναυτικού, ο Corbett έγινε από τα κύρια μέλη του κύκλου του Fisher.682 Από το 1902 δίδασκε ναυτική ιστορία στο μάθημα του νέου πολέμου, στο Ναυτικό Πανεπιστήμιο Πολέμου το 1900. Από το 1905 άρχισε να διδάσκει ναυτική στρατηγική. Την ίδια περίοδο έγινε ο ανεπίσημος κύριος στρατηγικός σύμβουλος του Γενικού Ναυαρχείου της Βρετανίας.

Στον πόλεμο φυσικά, ο Corbett προσπάθησε να μετα-φέρει στους ανώτατους αξιωματικούς του ναυτικού μια δια-φορετική νοοτροπία από την κοινότυπη αντίληψη του ναυ-τικισμού. Τα επιχειρήματά του δεν ενέπνευσαν όπως οι δια-λέξεις του Mahan, αυτού του μεγάλου ρήτορα και εκλαϊκευ-τή της ναυτικής ιστορίας και θεωρίας, όπως έλεγε ο Corbett, άλλοτε με θαυμασμό και άλλοτε με κριτική διάθεση.683 Αντίθε-τα με τον Delbrück, που συζητούσε ευχάριστα ενάντια στους υποστηρικτές του ολοκληρωτικού πολέμου, ο Corbett ενερ-γούσε εσωτερικά και προσπαθούσε να επηρεάσει το ναυτι-κό κατεστημένο. Έπρεπε να φιλτράρει τις ιδέες του συνήθως περιφραστικά. Αυτό μπορεί να ήταν ψυχολογικά πιο εύκο-λο στο κοινό του, αλλά τους άφηνε λίγο μπερδεμένους. Υπο-πτεύθηκαν ότι η λογική τον οδηγούσε ανεξέλεγκτα, μιας και ήταν ένας θεωρητικός πάρα ένας ναυτικός στην πράξη. Το 1906, για να παράσχει ένα καθαρό πλαίσιο αναδρομής και βιβλιογραφίας για τους μαθητές του, ο Corbett, σε συνεργα-σία με τον Διευθυντή της Σχολής Πολέμου, Πλοιαρχο Edmond J. W. Slade, έξέδωσε ένα μικρό βιβλιαράκι, “Strategic Terms

682 For their extensive correspondence see ‘Corbett Papers’, Box 12 only partly printed in Fisher, ‘Fear God and Dread Nought’.683 See, Corbett, ‘The Revival of Naval History’, ‘The Teaching of Naval and Military History’, Grove, Introduction to Corbett, ‘Principles of Maritime Strategy’, Mahan treated Corbett with respect, and Corbett on his part refrained from criticizing Mahan’s work publicly and directly, at least during the latter’s lifetime.

335


and Definitions used in Lectures on Naval History”, πιο γνω-στό ως “Green Pamphlet”. Μια δεύτερη ανανεωμένη έκδο-ση του φυλλαδίου ‘Notes on Strategy’, εκδόθηκε το 1909. Το βιβλίο του Corbett, “Some Principles of Maritime Strategy” (1911), συμπλήρωσε με κατανοητό τρόπο το φυλλάδιο και πρόσφερε τις ιδέες του στο ευρύ κοινό.684

Παρότι ήταν σε άμεση σχέση και ουσιαστικά εμπνευσμέ-νη από τον Clausewitz, η εργασία του Corbett, παρά τον μέ-τριο αριθμό συγγραφέντων τόμων, ήταν μία αναλυτικότατη και αληθινή αναθεώρηση των δεδομένων αρχών της ναυτι-κής θεωρίας και για την ακρίβεια της στρατηγικής θεωρίας γενικότερα. Ήταν απαλλαγμένη από τις ιδιοσυγκρασίες και τα τυπικά δόγματα που χαρακτήριζαν την πνευματική δουλειά του Clausewitz, λόγω της ιδιαίτερης ανάπτυξης. Ταυτόχρονα συνέθετε την εργασία του Clausewitz και τα ειδικά χαρακτηρι-στικά του πολέμου στη θάλασσα, μ΄ έναν τρόπο που αυτό-ματα ξεπέρασε και τις μετέπειτα διατυπώσεις του Clausewitz, ή αλλιώς τις μετέτρεψε σε ριζοσπαστικά συμπεράσματα. Αν και για διδακτικούς λόγους η γνώμη του Corbett συχνά εμπλέκε-ται, η εργασία του έχει κατά βάση πνευματική διαύγεια, λεπτό-τητα και μη δογματική σκέψη.

Η εργασία του Corbett αναφερόταν ταυτόχρονα σε ισχυρή και χαλαρή διασύνδεση μεταξύ ναυτικού και χερσαί-ου πολέμου. Από την έναρξη, τόνισε ότι ο πόλεμος στη θά-λασσα ήταν μόνο ένα κομμάτι του φαινομένου του πολέμου ως συνόλου, που πρέπει να κατανοηθεί στο ίδιο οπτικό πλαί-σιο που αναπτύχθηκε για τους πολέμους στην ξηρά, από τους μεγάλους στρατιωτικούς λόγιους στις αρχές του 19ου αιώνα, δηλαδή τον Jomini και τον Clausewitz. Ως κατάλλη-λο ορισμό επιλέγει τον “maritime war” αντί του “naval war”, επειδή αμφότερα τα μέσα και οι αντικειμενικοί σκοποί επεκτεί-νονται πέραν της δράσης των ναυτικών δυνάμεων και ευρί-

684 The two editions of the ‘Green Pamphlet’ are appended to the 1988, of ‘Principles of Maritime Strategy’.


336

σκονται σε στενή σχέση με την εξέλιξη των επιχειρήσεων στην ξηρά. Πράγματι συνολικά, ο ναυτικός πόλεμος καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση μετά τον πόλεμο στην ξηρά. Ενώ οι ναυτικοί παντού, εξύψωναν τη σημασία για την κυριαρχία της θάλασ-σας, ο Corbett τόνισε ότι ο άνθρωπος μένει πάνω στην ξηρά και όχι στη θάλασσα.685

Από το απλό αυτό γεγονός, σύμφωνα με τον Corbett, ξεκινούν οι περισσότερες κύριες διαφορές μεταξύ των πολέ-μων σε ξηρά και θάλασσα. Ο ναυτικός πόλεμος, θεωρού-σε, έτεινε να γίνει όλο και μικρότερης σημασίας για την τελική έκβαση. Θα μπορούσε κανείς να επιφέρει σημαντικές ζημιές στον εχθρό, εντούτοις δεν είχε τα μέσα να τον πληγώσει απο-φασιστικά κατατροπώνοντάς τον. Έτσι:

Είναι σχεδόν αδύνατον ένας πόλεμος να αποφασιστεί μόνο με ναυτική στάση. Χωρίς βοήθεια, η ναυτική πίεση μπορεί μόνο να οδηγήσει σε κούραση. Η επίδρασή της είναι κατά κανόνα αργή, εκνευρίζοντας την εσωτερική εμπορική κοινωνία αλλά και τους ουδέτερους, και οδηγώντας έτσι στην αποδοχή ειρήνης με όρους που κάθε άλλο παρά καθορίζουν ένα τελικό αποτέλεσμα. Για μια κάθετη απόφαση χρειάζεται μια γρηγορότερη και πιο αποφασιστική πίεση. Εφόσον ο άνθρωπος ζει στη ξηρά και όχι στη θάλασσα, όλα τα μεγάλα θέματα μεταξύ εθνών που βρίσκονταν σε πόλεμο ανέκαθεν αποφασίζονταν – εκτός σπάνιων περιπτώσεων – είτε με το τι ο στρατός της χώρας μπορούσε να κάνει ενάντια στις εχθρικές περιοχές και στην εθνική ζωή, είτε με το φόβο του, τι δύναται ο στόλος να κάνει, ώστε ο στρατός ξηράς να δράσει αποτελεσματικά.686

Ακόμα και σε ό,τι αφορά τη στρατηγική ξηράς, υποστή-ριζε ο Corbett, οι στρατιωτικοί συγγραφείς προχώρησαν πιο πολύ με το να τονίζουν την ανάγκη να καταστρέψουν πλή-ρως τον εχθρό. Η εκδοχή του Corbett για την εξέλιξη της

685 Corbett, Principles of Maritime Strategy, 15-16.686 Ibid.

337


στρατιωτικής θεωρίας τον 19ο αιώνα, και της θεωρίας του Clausewitz είναι εκπληκτική ακόμα και για τις ημέρες μας. Τό-νισε ότι οι συνθήκες, που δημιούργησε η Γαλλική Επανάστα-ση, (τις οποίες οι Άγγλοι τις δημιούργησαν με τη δικιά τους Πουριτανική Επανάσταση), έφεραν μια μεγάλη λαϊκή κινητι-κότητα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι στρατιωτικές προ-σπάθειες είχαν αποστολή την καταστροφή των κυρίων δυνά-μεων του εχθρού και την ολοκληρωτική καταστροφή των δυ-νάμεων της αντίστασης. Αυτό το μοντέλο πολέμου είχε κατα-στρατηγηθεί από στρατιωτικούς θεωρητικούς, που εκλάμβα-ναν το τυχαίο και παροδικό ως ουσιώδες και καθολικό και μά-λιστα καταδίκαζαν κάθε άλλη μορφή στρατηγικής ως αιρετι-κής. Στον Clausewitz αυτό πήρε κάποιο χρόνο για να διαπι-στώσει το λάθος του και να αναθεωρήσει την άποψή του για τον περιορισμένο πόλεμο.687

Σύμφωνα με τον Corbett, αυτό που ίσχυε στον χερσαίο πόλεμο ίσχυε ακόμα περισσότερο και στον ναυτικό πόλεμο, όπου λόγω των συνθηκών, ο περιορισμένος πόλεμος ήταν ο κανόνας. Στην Ήπειρο (Ευρώπη), ακόμα και οι περιορισμένοι πόλεμοι, τους οποίους περιέγραφε ο Clausewitz μεταξύ ομό-ρων κρατών για εδαφικούς λόγους, έτειναν να καταπίνουν όλες τις εμπόλεμες δυνάμεις και πόρους. Αντιθέτως, για την κυριαρχία της θάλασσας, οι Βρετανοί μπορούσαν, για πα-ράδειγμα, να απομονώσουν αποτελεσματικά τα διάφορα μέ-τωπα του πολέμου και να διεξάγουν περιορισμένες επιχειρή-σεις σε περιοχές της επιλογής τους.688 Η Βρετανία μπορούσε να διαλέξει την περιορισμένη εμπλοκή σε έναν ολοκληρωτικό ηπειρωτικό πόλεμο.689 Αυτή την αρχή την εξέφρασε πρώτος ο Francis Bacon: “Αυτός που κυριεύει τη θάλασσα έχει μεγα-λύτερη ελευθερία και μπορεί να αναμιχθεί λιγότερο στον πό-λεμο, ενώ αυτοί που έχουν τη δύναμη στην ξηρά έχουν παρά

687 Corbett, 19-27.688 Ibid. 52-9.689 Ibid. 60-71.


338

ταύτα αρκετά συχνά μεγάλες δυσκολίες”690. Έτσι εξηγούνται και οι ιστορικές αποκλίσεις που υπήρχαν μεταξύ των ηπειρω-τικών δογμάτων για τον πόλεμο και των ναυτικών δογμάτων της Βρετανίας.691

Από εδώ, ο Corbett προχώρησε στο να αλλάξει εντελώς όλες τις αποδεκτές στρατιωτικές αρχές. Πρώτον, υπογράμμι-σε τα πλεονεκτήματα της άμυνας, αν και αναφερόταν προ-σεκτικά στα κείμενα για τη φόρμουλα του Clausewitz, που έλεγε ότι η άμυνα δεν είναι έμφυτη αλλά κληρονομείται, και γι΄ αυτό γενικά, είναι δυνατότερη από την επίθεση.692 Παίρνο-ντας μια από τις εξηγήσεις του Clausewitz για τη δύναμη της άμυνας, τόνισε, για παράδειγμα, ότι η στρατηγική άμυνα έδι-νε τη δυνατότητα στη Βρετανία να αντέξει έναν πόλεμο ακόμα στην ακραία περίπτωση που έχανε την κυριαρχία της θάλασ-σας. Αυτό το γεγονός δεν σημαίνει αυτόματα ότι την κυριαρ-χία θα την αποκτήσει ο εχθρός. Για την ακρίβεια, γεγονός είναι ότι η διαμάχη της κυριαρχίας, μεταξύ των δύο πλευρών, είναι ένα σύνηθες γεγονός στο ναυτικό πόλεμο. Όταν αμφισβητεί-ται η διοίκηση - όπως έγινε για παράδειγμα στον Πόλεμο για την Αμερικανική Ανεξαρτησία - η “ενδυνάμωση” είναι σημα-ντική για την επιβίωση.693 Παίρνοντας ένα άλλο παράδειγμα, ο Corbett ανέφερε την πρόταση του Moltke, ότι κάτω από τις υπάρχουσες καταστάσεις του μοντέρνου εξοπλισμού, η στρατηγική επίθεση σε συνδυασμό με την τακτική άμυνα εί-ναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος πολέμου. Η Βρετανία μπο-ρούσε, για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας την ανωτερότητά της στη θάλασσα να κυριεύσει μια απομονωμένη εδαφική πε-ριοχή, την οποία θα μπορούσε να υπερασπίσει εύκολα ενά-ντια στις αντεπιθέσεις του εχθρού.694

690 Ibid. 58.691 Ibid. 41, 51.692 Ibid. 72-3.693 Ibid. 91-2.694 Ibid. 72-4

339


Η σημασία ήταν προφανής:Ήταν μια ευθεία άρνηση του ισχύοντος δόγματος

ότι στον πόλεμο μπορεί να υπάρχει μόνο ένας εύλογος αντικειμενικός σκοπός, η ανατροπή των μέσων αντίστασης του εχθρού, και ο πρωταρχικός στόχος πρέπει πάντα να είναι οι ένοπλες δυνάμεις. Γεννάται, φυσικά, το ερώτημα για το αν κάτι τέτοιο δεν είναι πάντα εύλογο, ούτε σωστό να στοχεύει κανείς απ΄ευθείας στον απώτερο αντικειμενικό σκοπό του πολέμου.695

Ο Corbett αμφισβητούσε ανοιχτά τον von der Goltz και τον Prince Kraft von Hohenlone,696 και προσέγγιζε σιγά-σιγά τον Mahan μέσα στο μυαλό του.

Ο Corbett ήταν αρκετά διπλωμάτης ώστε να τονίσει ότι δεν θα συνηγορούσε σε μια τυχόν επιστροφή στον πα-λαιό και μονόπλευρο πόλεμο των ελιγμών και δεν υποτιμού-σε τη σημαντικότητα του αγώνα και της σημαντικής μάχης στον πόλεμο.697 Την ίδια στιγμή, όμως, προειδοποίησε τους αναγνώστες του για την πλάνη ότι “ο πόλεμος περιέχει μόνο μάχες μεταξύ στρατού και στόλου”. Αυτή η πλάνη, συνέχισε, “αγνοεί τη βασική αρχή ότι οι μάχες είναι μόνο τα μέσα που επιτρέπουν σε κάποιον να κάνει αυτό ακριβώς που φέρνει τον πόλεμο σ΄ ένα τέλος – δηλαδή να ασκήσει πίεση στους πο-λίτες και στη συλλογική τους ζωή”.698 Εάν η μάχη ήταν απλά το μέσο για το τελικό αποτέλεσμα, υποστήριξε ότι άλλα μέσα μπορεί να αποδειχθούν καμιά φορά το ίδιο αποτελεσματικά. Επίσης, ενώ στην ξηρά μπορείς να πιέσεις τον εχθρικό στρα-τό να πολεμήσει, στη θάλασσα ο εχθρικός στόλος κρύβεται στα λιμάνια και για να τον νικήσεις απαιτούνται απαραίτητα διαφορετικά μέσα.699

695 Ibid. 74696 Ibid. 74-5.697 Ibid. 76, 86.698 Ibid. 97.699 Ibid. 155-6.


340

Τέλος, ο Corbett αμφισβήτησε τη συγκέντρωση δυνάμε-ων, τη βασική αρχή με την οποία ολοκληρώθηκε τον 19ο αι-ώνα η ιδέα του πολέμου. Οι συγκεντρώσεις, έγραψε, έχουν γίνει ένα είδος συμβόλου…Οι κριτικοί έχουν ξεχάσει την έν-νοια της εμπειρίας του παλαιού πολέμου, ότι χωρίς διαχωρι-σμό κανένας στρατηγικός συνδυασμός δεν είναι δυνατός.700 Στο παρελθόν, διαφώνησε, ότι “όσο πιο ώριμες και φρέσκες ήταν οι εμπειρίες και έχοντας συλλάβει την έννοια του πολέ-μου, τόσο πιο ελεύθεροι ήταν οι συνδυασμοί στη μάχη. Για να κερδίσεις μια μάχη πρέπει να τη μελετήσεις. Για την ακρίβεια, οι μάχες πρέπει να μελετηθούν κάτω από έναν στρατηγικό συνδυασμό, ο οποίος κατά κανόνα στηρίζεται σε κάποιο δια-σκορπισμό των δυνάμεων.701 Όταν οι δυνάμεις του ενός πα-ραμένουν ευλύγιστες και διασκορπισμένες, ο εχθρός βρίσκε-ται στο σκοτάδι όσον αφορά στις προθέσεις και στη δύναμη του αντιπάλου και συνεπώς είναι πιο εύκολο να οδηγηθεί σε καταστροφή.”702

Οι αδύναμοι Γάλλοι συχνά διασκορπίζονταν για μεμο-νωμένη δράση. Για τον Corbett, αυτό δεν ήταν ένα σημάδι “θεμελιώδους λάθους”, όπως συνήθωςθεωρείτο, αλλά μια έξυπνη στρατηγική, η οποία έφερε σε δύσκολη θέση το δυνα-τό Βρετανικό ναυτικό, γιατί το ανάγκαζε να διασκορπιστεί, και έδινε στους Γάλλους την ελπίδα ότι θα μπορούσαν να έχουν έστω και κάποια μικρή επιτυχία.703

Όλα αυτά ήταν επαναστατικά, ακόμα και όταν εκφράζο-νται και με τον υποτονικό τρόπο, όπως αυτόν του Corbett. Γι΄ αυτό, ενώ το βιβλίο του Some Principles of Maritime Strategy έγινε δεκτό και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, υπήρξαν πολλοί που άσκησαν κριτική.704 Ο ανώνυμος “Captain R.N.”

700 Ibid. 134.701 Ibid.702 Corbett, 152.703 Ibid. 138.704 See Corbett Papers, Box 5 for the huge number of reactions; also Grove,

341


αναφέρθηκε στο βιβλίο ως “το κυριότερο λάθος της καριέ-ρας του κυρίου Corbett”.

Για κάποια χρόνια ο κύριος Corbett, ενώ δίδασκε στο Royal Navy War College, επέτρεψε στον εαυτό του την από-λαυση να προσφέρει στο κοινό τις ιδέες του για την ορθότη-τα ή μη της στρατηγικής που είχαν υιοθετήσει οι αξιωματικοί του ναυτικού στο παρελθόν. Το κοινό συνήθως εκλάμβανε τις ερασιτεχνικές αυτές απόψεις με καλοσύνη, όμως οι υποθέ-σεις του είχαν ήδη απορριφθεί και για την ακρίβεια έκλεινε τα αυτιά του στις ευγενικές συμβουλές που του έδιναν.705

Η πιο σχολαστική κριτική ήρθε από έναν εκ των κυρίων Βρετανών στρατιωτικών σχολιαστών και αυθεντία στην Να-πολεόντια και Πρωσική στρατηγική, τον πρώτο καθηγητή της Στρατιωτικής Ιστορίας στην Οξφόρδη, Spencer Wilkison. Οι πιο αντιπαθητικές απόψεις του δεν ήταν ούτε λίγο ακαδημα-ϊκές. Οι φίλοι του – Ναύαρχοι Beresford, Custance & Bridge – εξέφρασαν μια σφοδρή αντίθεση στους νεωτερισμούς του Fisher και στη γενικότερη πορεία του ναυτικού. Όμως, ενώ αυ-τές οι απόψεις δεν είχαν προκληθεί από προσωπικά ή πολι-τικά κίνητρα, η μάχη δόθηκε για τις γραμμές των αρχών. Πι-στοί καθώς ήταν στις αρχές του Mahan, οι άνθρωποι αυτοί επιτέθηκαν στον Fisher και στον κύκλο του για γνωστά θέμα-τα όπως η κατασκευή θωρηκτών, τακτικής και στρατηγικής: Αντιτέθηκαν σφοδρά κατά του πλοίου Dreadnought, απέρρι-ψαν το κανόνι μεγάλου βεληνεκούς, που θα υποβάθμιζε την τολμηρή τακτική του Nelson. Έβλεπαν την επιθετική πολιτική ως τη μόνη και σωστή στρατηγική που οδηγούσε σε απο-φασιστικά αποτελέσματα, και ταίριαζε στη Βρετανική παρά-δοση. Η διαμάχη που αναπτύχθηκε μεταξύ των οπαδών του Fisher και των αντιπάλων του έγινε αργότερα γνωστή ως η δι-αφωνία μεταξύ των “ιστορικών” και των “τεχνολογικών” σχο-

Introduction, Principles of Maritime Strategy, pp. xxxvi-xxxix.705 Captain R. N., Naval and Military Record (1911), 821, in the Corbett Papers, Box 5; also Grove, Introduction, Principles of Maritime Strategy, pp. xxxix-xl.


342

λών. Ενώ οι “ιστορικοί” αναφέρονταν στα αμετάβλητα μαθή-ματα ιστορίας, οι “τεχνολογικοί” υποστήριζαν ότι η τεχνολο-γική πρόοδος και ανάπτυξη άλλαξαν αρκετά αυτά τα μαθή-ματα.706

Σε τρεις διαφορετικές κριτικές, ο Wilkison ανακοίνωσε την επιζήμια επιρροή που έχει η εργασία του Corbett. Εάν αυτό το βιβλίο το διαβάσουν αξιωματικοί, προειδοποίησε, ότι:

“Θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα στο Ναυτικό, για-τί θα άφηνε ερωτηματικά στο μυαλό όλων για τις αρχές τις οποίες οι υπεύθυνοι για τις στρατηγικές των τεσσάρων μεγά-λων Ναυτικών του μοντέρνου πολιτισμού συμφώνησαν ότι είναι βασικές… μου φαίνεται ότι ο Corbett θεωρεί ότι η διδα-σκαλία αυτών των υπεύθυνων για τις στρατηγικές…που μό-λις ανέφερα πρέπει να είναι αναμφίβολες”.

Έχοντας ως θέμα τις θέσεις του Corbett, ο Wilkison υπο-στήριξε ότι «ο ναυτικός πόλεμος…τείνει να είναι πιο αποφασι-στικός από τοn χερσαίο πόλεμο και πλησιάζει πιο πολύ στην ολοκληρωτική του μορφή όταν όλοι οι πόλεμοι μόλις γίνονται εθνικοί». Υποσχέθηκε στους αναγνώστες του ότι ο Γερμανι-κός στόλος σχεδιάστηκε για αποφασιστικές μάχες, που ση-μαίνει να παίρνει τα μεγαλύτερα ρίσκα για να έχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα.707

Όμως, όταν ήρθε ο πόλεμος, ο Γερμανικός Στόλος δεν αναζήτησε την αναμενόμενη αποφασιστική μάχη με τον ανώ-τερο Βρετανικό Στόλο. Ένα αδιέξοδο δημιουργήθηκε στη Βό-ρεια θάλασσα. Όπως έγινε με τις απόψεις του Delbrück, η ιστορική διδασκαλία του Corbett σε περίοδο ειρήνης, που

706 Μια εμπεριστατωμένη μελέτη για τη διαμάχη, μπορεί να βρεθεί στο Liberalism and Naval Strategy, 134-5, του Semmel. Για την προσυπογραφή των δογμάτων του Mahan από το Fischer, εφόσον δεν είχαν επιστρατευθεί για να εμποδίσουν την αναμόρφωσή του, ( ‘’ η ιστορία είναι ένα αρχείο ιδεών που έχουν καταρριφθεί’’),βλ, Fisher of Kilverstone (Οξφόρδη, 1973), 263-6, του Ruddock F. Mackay.707 Spenser Wilkison, Strategy at Sea, Morning Post, and the Star, Johannesburg, 9 Mar. 1912, Grove, Introduction Principles of Maritime Strategy.

343


στην περίπτωσή του πάντα είχε ένα ηθικό δίδαγμα για το πα-ρόν, γινόταν ξαφνικά ιδιαίτερα σημαντική και επίκαιρη. Ομο-λογουμένως, πριν τον πόλεμο, είχε κρίνει, όπως οι περισσό-τεροι ειδικοί, ότι στην εποχή του ατμού και του ασύρματου, τόσο η καταστροφή του εμπορικού στόλου όσο και το σύ-στημα συνοδευτικής νηοπομπής γινόνταν όλο και λιγότερο αποτελεσματικά.708 Δεν μπόρεσε να εκτιμήσει την επίδραση που θα είχε το υποβρύχιο σ΄ αυτό το θέμα.709 Την ίδια στιγ-μή, όμως, πολλά άλλα ζητήματα που είχε αναφέρει βγήκαν σωστά. Το Βρετανικό Ναυτικό απέφυγε την επικίνδυνη επίθε-ση εναντίον του Γερμανικού Στόλου στα χωρικά του ύδατα. Αλλά, με το ναυτικό αποκλεισμό της Γερμανίας και τη διακο-πή των θαλάσσιων επικοινωνιών της, το Βρετανικό ναυτικό εκπλήρωνε με το παραπάνω τον ρόλο του. Ήταν επίσης σω-στός στην άποψη ότι η επίδραση μιας τέτοιας εμπλοκής ενα-ντίον κάποιας μεγάλης Ευρωπαϊκής δύναμης θα χρειαζόταν πολύ καιρό για να φανεί και θα τους οδηγούσε σε ένα κα-ταστροφικό και μακροχρόνιο πόλεμο. Μόνο μια στρατιωτική επέμβαση στην Ήπειρο θα έδινε κάτι με τη μορφή ενός απο-φασιστικού αποτελέσματος.

Έτσι, μετά το επακόλουθο στην Jutland, οι επίσημοι κύ-κλοι αλλά και το ευρύ κοινό στην πλειοψηφία του, που είχαν οδηγηθεί στην άποψη ότι το Βρετανικό ναυτικό θα κυριαρ-χούσε στη Βόρεια θάλασσα, με τη μορφή ναυμαχιών όπως αυτές του Nelson, έβλεπαν όμως την απόδοση του Βρετα-νικού ναυτικού από την έναρξη του πολέμου ως μια πικρή απογοήτευση. Σε απάντηση αυτής της κριτικής, με ένα άρ-θρο που έγραψε μετά την Jutland, ο Winston Churchill χρη-σιμοποίησε απόψεις από τον Corbett, για να υπερασπίσει το ναυτικό και τη ναυτική πολιτική, την οποία ο ίδιος και ο Fisher υιοθέτησαν κατά την έναρξη του πολέμου. Καθησύχασε τους αναγνώστες του, ότι με το να διακόψουν τις Γερμανικές επι-κοινωνίες, το ναυτικό θα κατείχε όλα τα πλεονεκτήματα που

708 Corbett, Principles of Maritime Strategy, 266-71, 279.709 Ibid. 231-2.


344

θα μπορούσε να κερδίσει από μια θριαμβευτική μάχη. Διατη-ρώντας την ισχυρή του θέση, απέτρεπε τους Γερμανούς να πολεμήσουν έχοντας μειονεκτήματα, εάν θα ήθελαν να σπά-σουν τη Βρετανική στρατηγική θέση. Ο Churchill δεν κατονό-μασε τον Corbett, που κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν στρατηγικός σύμβουλος και επίσημος ιστορικός του Ναυαρ-χείου, αλλά άλλοι αναγνώριζαν την πηγή του δόγματος που ασπάζονταν. Απαντώντας στο άρθρο του Churchill σ΄ ένα γράμμα στους The Times, ο διανοούμενος ναύαρχος, Regi-nald Custance (επίσης χωρίς να κατονομάσει τον Corbett), τόνισε ότι το καταστροφικό δόγμα το οποίο είχε αναπτυχθεί σε σημείο να κατακτήσει το ναυτικό στα προηγούμενα 10 χρόνια, ήταν η βασική αιτία της άτολμης Βρετανικής στρα-τηγικής.710 Σε ένα άλλο γράμμα στην ίδια εφημερίδα μια ημέ-ρα αργότερα, και στη συνέχεια στη Βρετανική Βουλή, ο βε-τεράνος αυτοκρατορικός διαχειριστής και ναυτικός George Clarke, Λόρδος Sydenhan of Combe, ακολούθησε τον Cus-tance. Με δυσπιστία, αναφέρθηκε στο άρθρο του Churchill και στο ‘Green Pamphlet’.

“το πρώτο καθήκον του ναυτικού είναι να αιχμαλωτίσει ή να καταστρέψει τα πολεμικά πλοία του εχθρού όπου και όπο-τε είναι αυτό δυνατό. Είναι σίγουρο ότι τα υποβρύχια και οι νάρκες στις μέρες μας έχουν θέσει κάποια νέα όρια στη ναυ-τική δράση, αλλά αυτή η μεγάλη αρχή του ναυτικού πολέμου είναι διαχρονική. Βρίσκει εφαρμογή τόσο στη ναυμαχία της Σαλαμίνας όσο και στη ναυμαχία της Jutland.”711

Αυτή η αντιπαράθεση, όσον αφορά για τη δράση του Βρετανικού Ναυτικού συνεχίστηκε και δεν τερματίστηκε, με το τέλος του πολέμου. Η επίσημη ιστορία του Corbett για τον πόλεμο στη θάλασσα είχε δυσκολίες για να εγκριθεί από τους Ναυάρχους. Συγκεκριμένο πρόβλημα υπήρξε με τον τρίτο τόμο, που μιλούσε για την Jutland, που ολοκληρώθηκε με την

710 Custance, Letter to the Times, 9 Oct. 1916, Corbett Papers, Box 7.711 15 Nov. 1916, Parliamentary Debates, Lords (1916), 510-11. Also see correspondence with Corbett, 30 Nov. and 1 Dec. 1916, Corbett Papaers, Box 7.

345


αντιπαράθεση των Beatty – Jelliscoe. Το Συμβούλιο των Ναυ-άρχων ενέκρινε την έκδοση αλλά προσέθεσε την παρακάτω δήλωση υπό την μορφή προλόγου: «οι εξοχότητές τους βρή-καν ότι μερικές αρχές που παρουσιάζονται στο βιβλίο, κυρί-ως η τάση να μειωθεί η σημαντικότητά του να αναζητάς τη μάχη και να την επιδιώκεις ως αποτέλεσμα, είναι κάθετα αντί-θετη με τις απόψεις τους».712 Ο Corbett γλίτωσε την αγωνία να δει αυτές τις απόψεις τυπωμένες. Πέθανε τον Σεπτέμβριο του 1922, δυο εβδομάδες αφού κατέθεσε το κείμενο.

Στο βιβλίο του Churchill, “World Crisis”, 1923-31, ξανα-εγέρθηκε αυτή η αντιπαράθεση. Το βιβλίο του υπεβλήθη σε κριτική από μερικούς εκ των βασικότερων Βρετανικών στρατι-ωτικών και ναυτικών αρχών.713 Το 1931, ο Lord Sydenham, ο οποίος, μετά τον πόλεμο, ανέπτυξε μια κριτική και έναν πεσι-μισμό όσον αφορά στη Βρετανική δράση και το μέλλον, και πάλι κατηγόρησε τις “sea heresies/θαλάσσιες αιρέσεις“ του Corbett, για την αποτυχία της Βρετανίας να κερδίσει κάποια εκπληκτική ναυτική επιτυχία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο Corbett απέκτησε και συνοδοιπόρο. Ο 83χρονος Sydenham σύγκρινε τις θεωρίες του, με αυτές του Einstein, για τις οποίες ανέφερε ότι “θόλωναν στη σκέψη”. Συνέχισε, μαρτυρώντας ότι ήταν πάντα αποκρουστικός ως προς τον Clausewitz και “την ψυχο-ανάλυση στην οποία επέβαλλε τον εαυτό του”.714 Όπως συνέβη και στην αντιπαράθεση με τον Delbrück στη Γερμανία, η διαφωνία εξαλείφθηκε μόνο όταν ο Β΄ Παγκόσμι-ος Πόλεμος έβαλε ένα τέλος στην προηγούμενη παράδοση της ανωτερότητας – της Βρετανίας στη θάλασσα και της Γερ-μανίας στηΝ ξηρά. Περίπου την ίδια στιγμή, η ανακάλυψη των πυρηνικών όπλων έκλεισε τον κύκλο της Ναπολεόντιας – Νελ-σονικής άποψης του 19ου αιώνα για τον απεριόριστο πόλεμο.

712 Quoted in Grove, Introduction, Principles of Maritime Strategy, p. xliv.713 Lord Sydenham of Combe, Admiral Sir R. Bacon, General Sir W. D. Bird and Sir Charles Oman, The World Crisis by Winston Churchill: A Criticism (London, 1927).714 Lord Sydenham, ‘Sea Heresies’, The Naval Review (May 1931), 233.


346

347

Μαρξισμός, Clausewitz και Στρατιωτική Θεωρία 1848 έως την Πυρηνική Εποχή

5Μαρξισμός, Clausewitz και Στρατιωτική Θεωρία

1848 έως την Πυρηνική Εποχή

Η σχέση μεταξύ της Μαρξιστικής σκέψης του πολέμου και της στρατιωτικής θεωρίας και της διδαχής του Clausewitz είναι γνωστή. Ο Marx και ο Engels, ήδη απασχολημένοι με τις πολλαπλές τους δραστηριότητες, αναφέρεται ότι αντάλλασ-σαν σύντομα κολακευτικά σχόλια για το έργο του. Ο Engels ιδιαίτερα, που ήταν ο περισσότερο ειδικός σε στρατιωτικά θέ-ματα από τους δύο, επηρεάστηκε από τα γραπτά του Clause-witz, τόσο κατά τη διάρκεια της ατομικής του στρατιωτικής παιδείας όσο και μετά. Ο Lenin μελέτησε το “Οn War” προ-σεκτικά, το ενέκρινε, το χρησιμοποίησε επανειλημμένα στους πολιτικούς του λόγους και το πρότεινε στους κομματικούς αξιωματούχους. Επίσης, ο Trotsky και ο Stalin αναφέρονταν στο έργο του Clausewitz, καθώς και άλλοι Σοβιετικοί συγγρα-φείς που ασχολούνται με τη στρατηγική στην πυρηνική επο-χή. Όταν άρχισε ο Ψυχρός Πόλεμος, οι αναλυτές στις Ηνωμέ-νες Πολιτείες τόνισαν τη Μαρξιστική “σχέση του Clausewitz”. Συγχρόνως, αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον στη Γερμανία, για λόγους που δεν διαφοροποιούνταν κατά κάποιο τρόπο


348

μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Γερμανίας, ενώ είχε δοθεί δι-αφορετικό προφίλ στον Clausewitz κατά τη μετα – πολεμι-κή Γερμανία και αποστασιοποιημένος από την Πρωσική και Γερμανική στρατιωτική παράδοση, η Μαρξιστική του σύνδε-ση βοήθησε να επιδείξει το μεγαλύτερο εύρος που είχε η επιρ-ροή του και τόνισε την παγκόσμια δημοτικότητά του. Μεταξύ όλων αυτών των πηγών, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το σχε-τικό υλικό από τα γραπτά των προγόνων του Μαρξισμού συ-γκεντρώθηκε επιμελώς, παρατέθηκε επανειλημμένως και δια-σκευάστηκε πάρα πολλές φορές.

Προκειμένου να εξιστορίσουμε μία ίδια ιστορία, το κεφά-λαιο αυτό στοχεύει σε δύο θέματα. Πρώτον, διερευνά να διορ-θώσει κάποιες πλάνες, κυρίως τη σχέση μεταξύ Marx – Engels και Clausewitz. Θα επιχειρηθεί να παρατεθεί η άποψη, ότι κα-νείς από τους δύο δεν είχε κάποιο ειδικό συμφέρον ή ιδιαίτερη εκτίμηση για την εργασία του Clausewitz, και ότι ο Engels δεν επηρεάστηκε από αυτήν σε οποιοδήποτε σημαντικό βαθμό. Οι σχολιαστές ήταν προκατειλημμένοι κατά την επεξεργασία των στοιχείων που είχαν να κάνουν με τη μετέπειτα επιτυχία του Clausewitz με τους Μαρξιστές, κυρίως με τον Lenin,715 και τον σημερινό βαθμό δημοτικότητάς του. Ο δεύτερος πιο γενι-κός στόχος αυτού του κεφαλαίου, φαινομενικά αντίθετος με τον προηγούμενο, είναι να φτάσει στη ρίζα της σχέσης μετα-ξύ μαρξιστών και της εργασίας του Clausewitz. Περιέργως, η κύρια αυτή ερώτηση, συνολικά, δεν μας έχει απασχολήσει. Η ομοιότητα μεταξύ των ιδεών των Μαρξιστών και του Clause-witz, κυρίως αυτή των απόψεων περί πολέμου ως συνέχισης της πολιτικής, έχει ευρέως και με ιδιαίτερο τρόπο παρατεθεί ως η αιτία της δημοτικότητας του Clausewitz στους Μαρξι-στές. Αλλά αυτή η ομοιότητα δεν έχει προσεχθεί ποτέ ως κάτι

715 Αυτή η προκατάληψη μας προτρέπει σε προηγούμενες εκδόσεις, σε διαφορετικές γλώσσες, της Επιλεκτικής Αλληλογραφίας, του Karl Marx & Friedrich Engels (Λονδίνο 1934). Ένα υπόμνημα από τους εκδότες του Ινστιτούτου της Μόσχας Marx-Engels-Lenin, ήδη είχε συνδυάσει μια μικρή επεξήγηση του Engels με τον Lenin αργότερα να έχει την υποστήριξη του Clausewitz

349


περισσότερο από μια απλή ενδιαφέρουσα σύμπτωση. Άλ-λωστε, ποιός θα ήταν ο λόγος να συνδέσουμε τον Πρώσο στρατηγό με τους διεθνιστές επαναστάτες;

Όπως προτείνει αυτό το κεφάλαιο, οι ιδέες του Clause-witz και ο τρόπος σκέψης των Μαρξιστών συνδέονταν με μια κλωστή, που η βάση ήταν το ίδιο πνευματικό υπόβαθρο. Τόσο ο τρόπος συλλογισμού του Clausewitz, όσο και ο Μαρ-ξισμός, σαν μια ριζοσπαστική εξέλιξη του αριστερού Ιδεαλι-σμού, έχουν τις ρίζες τους στα μεγάλα κατορθώματα της Γερ-μανικής σκέψης περί τα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώ-να. Αξιοπρόσεκτες, μέσα σ’ αυτό το έντονο πνευματικό περι-βάλλον, ήταν μια σαφής ιστορική νοοτροπία και μια δυναμι-κή παρόρμηση, που έφτασε στο απόγειό της με τη Γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία, οι οποίες έτειναν να αγκαλιάσουν και να κατανοήσουν τη φύση της πραγματικότητας στο σύνολό της. Για να επιβεβαιωθεί κάτι τέτοιο, τονίζεται ότι οι ιδέες αυτές αναπτύχθηκαν σε διαφορετικές και κάποιες φορές αντιτιθέμε-νες κατευθύνσεις, μέσω ξεχωριστών πνευματικών ρευμάτων. Αυτό εξηγεί, με εκπληκτική συνέπεια, τόσο τη σχέση των μαρ-ξιστών με τις ιδέες του Clausewitz όσο και τα σημεία κριτικής που προσδιόριζαν τη βασική τους συμφωνία.

Η εξαίρετη καριέρα του Engels ως στρατιωτικού συγγρα-φέα, αν και δεν ήταν μια από τις πιο γνωστές του πλευρές, είχε παρόλα αυτά προσελκύσει ένα σημαντικό μελετητικό εν-διαφέρον.716 Πήρε πολύ σοβαρά τις στρατιωτικές σπουδές το 1851, με σκοπό να κατανοήσει τα θεμέλια της πειθαρχίας, η οποία, όπως είχαν δείξει στην πράξη τα γεγονότα του 1848-9, ήταν αναγκαία για την επιτυχία οποιασδήποτε επαναστατικής πράξης. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, στο οποίο επιδό-θηκε σε εντατικό διάβασμα, εξελίχθηκε σε ειδικό και σύντομα

716 Βλ., esp. Gerhard Zirke, Der General: Friedrich Engels, der erste Militar-theoretiker der Arbeiterklassen (Leipzing 1957), Jehuda L. Wallach, Die Kriegslehre von Friedrich Engels (Frankfurt 1968), Martin Berger, Engels, Armies, and Revolution: The Renolutionary Tactics of Classical Marxism (Hamden, Conn. 1977).


350

έγινε ένας από του πιο οξυδερκείς στρατιωτικούς παρατηρη-τές στην Ευρώπη. Ήταν ήδη γνωστό ότι τα κείμενά του πάνω στις στρατιωτικές σχέσεις αποτελούσαν μακράν το μεγαλύτε-ρο κομμάτι της συγγραφικής του εργασίας. Γι΄ αυτό το λόγο οι φίλοι του τον ονόμασαν “Στρατηγό”. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1850 για λογαριασμό του Marx και με την υπο-γραφή του Marx, έγραψε πολλά άρθρα με θέμα τις στρατιω-τικές σχέσεις, σε εφημερίδες όπως η New York Daily Tribute, της οποίας ο αντιπρόσωπος στο Λονδίνο ήταν ο Marx. Ο ίδιος επίσης έγραψε για τους Ναπολεόντειους Πολέμους, για την The New American Cyclopaedia, (1858), που εκδόθηκε από την Tribute, και συγχρόνως ο Engels πρόσθεσε σημα-ντικά κομμάτια σε πιο τεχνικά στρατιωτικά θέματα.717 Στις αρ-χές του 1860 πάλι, για λογαριασμό του Marx, ο Engels έγρα-ψε για τις στρατιωτικές παραμέτρους του Αμερικανικού Εμ-φυλίου Πολέμου, για το Βιεννέζικο Περιοδικό Die Presse.718 Για το δελτίο των εθελοντών, το Volunteer Journal of Lancashire and Cheshire, προσέφερε δέκα άρθρα πάνω σε διάφορα θέ-ματα. Για εμφανείς λόγους, ενδιαφέρθηκε για την πολιτοφυ-λακή, που δημιουργήθηκε μετά το κύμα εισβολής το 1859. Τέ-λος, για την Manchester Guardian και την Pall - Mall Gazette, έγραψε ανασκοπήσεις για τον Αυστρο – Πρωσικό πόλεμο του 1866 και τον Γαλλο – Πρωσικό πόλεμο το 1870-1, αντί-στοιχα.719

Βλέποντας την καριέρα του Engels ως στρατιωτικού συγγραφέα, πολλοί σχολιαστές έχουν τοποθετήσει ως επιρ-ροή τον Clausewitz σ΄ ένα τιμητικό σημείο. Η εντύπωση αυτή

717 Τα άρθρα όλων των εφημερίδων και των εγκυκλοπαιδειών μπορεί να βρεθούν σε συνολική Αγγλική έκδοση: Karl Marx, Friedrish Engels, Collected Works, τα στρατιωτικά κείμενα του Engel εμφανίστηκαν στα Ρώσικα και Γερμανικά.718 Marx & Engel, Works, xviii-xix; id., On America and the Civil War (New York, 1972).719 Marx and Engels, Works, xviii, xx. 164-82; xxii. 9-258; Engels As Military Critic: Articles by Freidrich Engels, Reprinted from the Volunteer Journal and the Manchester Guardian of the 1860s, ed. Chaloner and W. O. Henderson (Manchester, 1959).

351


είναι βασισμένη κυρίως σε δύο κοινά αλλά πολυσυζητημέ-να σχόλια, που φάνηκε να διατυπώθηκαν στην αλληλογρα-φία του Marx – Engels, τον Ιανουάριο του 1858, και τα οποία έχουν ερμηνευτεί με τρόπο που έδειχνε καθαρά ότι ο Marx και ο Engels έχουν μια ειδική συμπεριφορά προς την εργασία του Clausewitz. Αυτά τα τυπικά σχόλια, όμως, έχουν απομονωθεί από τα εκτενή στοιχεία που κατέχουμε, όσον αφορά στη συ-μπεριφορά του Engel σε σχέση με τους σύγχρονους στρατι-ωτικούς συγγραφείς, δημιουργώντας μια τεράστια διαστρέ-βλωση λόγω των παραλείψεων. Επιπλέον, αυτά τα σχόλια έχουν χρησιμοποιηθεί με μια τάση υπερβολής και συχνά έχει διογκωθεί από προκατειλημμένες μεταφράσεις.

Η πορεία της στρατιωτικής μόρφωσης του Engels και άλλων σχετικών στοιχείων είναι καταγεγραμμένα αρκετά ανα-λυτικά στην τεράστια αλληλογραφία του. Για περαιτέρω βο-ήθειά του στη σύνταξη μιας κατανοητής λίστας, προσέγγι-σε τον Joseph Weydemeyer, έναν πρώην Πρώσο αξιωματι-κό που επαναστάτησε και σύναψε φιλία με τον Marx και τον Engels. Εξηγώντας σε κάποιο βαθμό το κίνητρό του για την ενασχόλησή του με τις στρατιωτικές σπουδές, ανέλυσε συ-στηματικά το αντικείμενο που τον ενδιέφερε και από το οποίο είχε αποκτήσει μια καλή γενική τεχνική γνώση των βασικών δε-δομένων της τέχνης του πολέμου. Είπε στον Weydemeyer ότι είχε ήδη στην κατοχή του ένα παλιό κείμενο του Montecuccoli και ότι θεωρούσε την ιστορία του Napier σχετικά με τον Πόλε-μο της Χερσονήσου ως το πιο σημαντικό έργο στη στρατιω-τική ιστορία που έχει αναγνώσει ποτέ του. Αναζήτησε πληρο-φορίες για το Γερμανικό προσωπικό, τονίζοντας τον Willisen και τον Clausewitz, ενώ ρωτούσε τον Weydemeyer ποια ήταν η άποψη του για αυτούς. Τέλος, έψαξε ό,τι αφορά τον Jomini. Καμία από αυτές τις αυθεντίες δεν είχε ακόμα διαβάσει. Ζήτη-σε επίσης καλούς ειδικούς χάρτες για τη μελέτη των σύγχρο-νων εκστρατειών από το 1792 μέχρι το 1849.720 Μετά την απά-ντηση του Wedemeyer πρόσθεσε και κάποιες συμπληρωμα-720 Engels to Wedemeyer, 19 June 1851, Works, xxxviii. 370-2.


352

τικές ερωτήσεις και ανέφερε ότι είχε εμφυσήσει στον Decker (τον οποίο ο Marx είχε παρατήσει). 721

Μέχρι τον Απρίλιο του 1853, ο Engels είχε ήδη πληρο-φορήσει τον Wedemeyer για τη σημαντική πρόοδο που είχε πετύχει στη στρατιωτική του εκπαίδευση, και τεχνικά αλλά και ιστορικά. Παραπονέθηκε “ότι η Πρωσική στρατιωτική λογο-τεχνία είναι σίγουρα η χειρότερη που υπάρχει”. Μετά το 1822, σχολιάζει, ότι τη χαρακτηρίζει “μια αποκρουστική ξιπασμένη σχολαστικότητα… μια εικονική παντογνωσία που είναι διαβο-λική”.722 Ομολογουμένως, σ΄ αυτούς τους χαρακτηρισμούς ο Engels είχε υπόψη του τον Willisen και άλλες μικρότερες δι-ασημότητες. Σ΄ αυτό αλλά και σε προηγούμενα γράμματα προς τον Marx επανειλημμένως εξέφραζε το χλευασμό του και την περιφρόνησή του για τη λεκτική σχολαστικότητα και την ψεύτικη στρατιωτική φιλοσοφία του Willisen.723 Επισημαί-νεται ότι δεν είχε διαβάσει ακόμα το “On War” του Clause-witz. Όμως, συνεχίζοντας να περιγράφει τις έρευνες για τις εκστρατείες του Ναπολέοντα, ο Engels πρόσθεσε τις παρα-κάτω εκτιμήσεις διαφόρων ιστοριών αυτών των εκστρατειών (οι εκτιμήσεις των οποίων για κάποιο λόγο ποτέ δεν παρατέ-θηκαν): “στην τελική ανάλυση, ο Jomini εξηγεί καλύτερα από κάθε άλλο τις εκστρατείες αυτές. Παρά τα κάποια ωραία ση-

721 Engels to Wedemeyer, 7 Αug. 1851, ibid. 405-6.722 Engels to Wedemeyer, 12 Apr. 1853, ibid., xxxix. 305. Presumably, in citing the date 1822, Engels wa referring to C. Decker’s book, Der Krieg (Berlin, 1822), which he had mentioned in his previous letter and which had possibly been recommended to him by Weydemeyer.723 Engels to Marx, 7 Μαΐου 1852, « το βιβλίο του Willisen θα έπρεπε να λέγεται φιλοσοφία των μεγάλων πολέμων. Αυτό από μόνο του θα πρέπει να καθορίζει ότι περιέχει περισσότερη φιλοσοφία παρά στρατιωτική επιστήμη, ότι τα πιο σίγουρα πράγματα κατασκευάζονται κατά προτεραιότητα με τον πιο βαθύ και καταπονετικό καλοσύνη, και ότι η σχέση μεταξύ αυτών είναι τα πιο μεθοδικές ομιλίες σε ότι αφορά την απλότητα και την πολυπλοκότητα και είναι σαν αντίθετα. Αυτό που μπορεί να πει κανείς για την στρατιωτική επιστήμη που αρχίζει με τη θεωρία της τέχνης, γενικότερα, παρά να διαδηλώσει στη σκέψη ότι η τέχνη του μαγειρέματος είναι όντως μια τέχνη, μακρηγορεί για την σχέση της τέχνη της επιστήμης και συμπεραίνει όλους τους κανόνες, σχέσεις, δυνατότητες κτλ. την τέχνη του πολέμου κάτω από ένα απόλυτο αξίωμα: ο δυνατότερος πάντα υπερνικά τον αδύνατο.

353


μεία δεν μπορώ πραγματικά να πιέσω τον εαυτό μου να μου αρέσει αυτή η φυσική ιδιοφυΐα που λέγεται Clausewitz”.724 Ο Jomini είναι μακράν ο καλύτερος στρατιωτικός συγγραφέ-ας κατά τον Engels, καθώς δεύτερος έρχεται ο Rustow, συ-νεργάτης του Jomini. Αλλά στο εκτενές λογοτεχνικό έργο του Engels δεν υπάρχει πουθενά κάτι σαν το παραπάνω που να μας πληροφορεί ότι υπάρχει θαυμασμός του Engels προς τον Clausewitz.

Ακόμα και κατά την επεξεργασία της γνωστής ανταλ-λαγής γραμμάτων μεταξύ των Marx – Engels, όπου όλα επε-ξηγούνται, οι σχολιαστές προσπερνούν αθόρυβα την πρώ-τη σκηνή. Το πρώτο γράμμα (που δεν παρατίθεται πουθε-νά), ήρθε από τον Marx. Εξετάζοντας πάλι τις πολλές πιεστι-κές υποχρεώσεις που είχαν προς την Tribune & Cyclopaedia, έγραψε στον Engels: “Έστειλα στα παιδιά περίπου 8 φύλλα υπό την επικεφαλίδα “Blucher”, με υπότιτλο The Silesion Army in the Campain etc. Καθώς είχα ξοδέψει πολύ χρόνο να δια-βάσω τον Clausewitz, Muffling και άλλους, απαιτούνται κατά ένα βαθμό κάποιες αλλαγές”.725 Τα πολυσηζητημένα σχόλια του Engels ήρθαν ώς απάντηση σε αυτό το γράμμα στο τέ-λος του επαγγελματικού γράμματός του προς τον Marx, στο οποίο συζητούσε την πρόοδο και τα προβλήματα με τα άρ-θρα στην Cyclopaedia:

“Διαβάζω, μεταξύ άλλων, το “Vom Krieg/Περί Πολέμου” του Clausewitz. Έναν ‘περίεργο’ τρόπο φιλοσοφίας, αλλά κατά τα άλλα πολύ καλό. Όσον αφορά την ερώτηση για το αν κάποιος πρέπει να μιλήσει για την τέχνη της επιστήμης του πολέμου, αναφέρει, ότι περισσότερο από οτιδήποτε, ο πό-λεμος μοιάζει με το εμπόριο. Η μάχη στον πόλεμο είναι ό,τι

724 Engels to Waydermeyer, 12 Apr. 1853, Works, xxxix. 305; the German original is : ‘Jomini ist au bout du compte doch der beste Darsteller davon, das Naturgenie Clausewitz will mir trotz mancher hubschen Sachen nicht recht zusagen.’; Marx-Engels Gesamtausgabe (Berlin, 1975-), xxviii. 577.725 Marx to Engels, 31 Oct. 1857, Works, xl. 198; the German is ‘Schadenersatz;-compensation, indemnification.


354

η πληρωμή στο εμπόριο. Ακόμα και αν σπανίως συμβαίνει στην πραγματικότητα, όλα οδηγούνται προς τον πόλεμο και κάποια στιγμή είναι δεδομένο ότι θα συμβεί και να αποδειχθεί αποφασιστικός”.726

Προφανώς, καθώς συνεχάρη τον Clausewitz για το βι-βλίο του και προσδιορίζοντας ότι δεν αγκάλιασε την ερμηνεία και τον λόγο αυτών των παρανοϊκών πνευματικών ακροβα-τικών, όπως άλλωστε και όλοι οι αναγνώστες του “On War”, τόσο πριν όσο και μετά, ο Engels πήρε για τον φίλο του ένα κομμάτι σε έναν τομέα που μπορεί να ενδιέφερε τον Marx. Αυτός επικρότησε την ιδέα αυτή. “Λίγο ή πολύ μελέτησα τον Clausewitz όταν έκανα την εργασία πάνω στον Blucher,” και, ότι “Ο άνθρωπος αυτός έχει μια ιδιαίτερη κοινή λογική, η οποία προσεγγίζει τα όρια της ευφυίας (witz)”.727

Οι σχολιαστές που καταπιάστηκαν με αυτές τις γραμμές είναι γενικά ένοχοι για δύο πολύ σοβαρά λάθη. Το Γερμανι-κό “Witz” περιέχει διάφορες έννοιες, αντιφατικές ερμηνείες, και ακριβώς το ίδιο συμβαίνει με την απόδοση του στο αγγλικό πνεύμα. Ενώ μερικοί σχολιαστές το μετέφεραν με την πιο φυ-σική αγγλική ισοδυναμία, άλλοι, ανησυχούσαν ότι τα σχόλια του Marx μπορεί να φαινόταν σαν να μην έχουν αρκετή δόση σοβαρότητος, αφήνοντας τον αναγνώστη χωρίς άλλη επι-λογή. Η πρόσφατη ολοκληρωμένη έκδοση της εργασίας των Marx – Engels ερμήνευσε το Witz ως “ιδιοφυές” και “εκπλη-κτικό”, λέξεις που είναι λεκτικά ακριβείς προδιαθέτωντας την ερμηνεία τους.728 Επιπλέον, παγκοσμίως οι σχολιαστές έχουν

726 Engels to Marx, 7 Jan. 1858, ibid. 241-2.727 Marx to Engels, 11 Jan. 1858, ibid., xl. 247; where deviating from the translation of the standard English edition, I have inserted the German original in brackets; see next paragraph and note.728 ‘Μεγαλοφυής’, ibid.,’ευφυΐα’, στο Marxism and the Science of War (Οξφόρδη 1981), 66 του Bernard Semmel, Κατ αντίθεση, και ενώ συγχέει τη σειρά ανταλλαγής επιστολών μεταξύ Marx και Engels, έτσι ώστε το ‘’πολύ καλά’’ του Engels να δείχνει πιο πειστικό ως απάντηση στον ‘’κοινό νου’’ του Marx, ο Hahlweg χρησιμοποιεί την πιο φυσική μετάφραση (εξυπνάδα): Clausewitz, Lenin, and Communist Military Attitudes Today’, Journal of the Royal United Services Institute, 105 (1960), 221. ‘The Influence of Clausewitz’, On War (2nd. Edn.,

355


υποθέσει ότι η φιλοφρόνηση του Marx έγινε σχετικά με την ερ-γασία του Clausewitz, και την οποία υποτίθεται ότι εξέτασε, καθώς έγραφε για τον Blucher. Γεγονός είναι ότι το σχόλιό του ήταν μια πιθανή απάντηση στην έξυπνη ιδέα του Engels από το “On War” του Clausewitz, το οποίο ο Marx δεν το είχε διαβάσει ποτέ. Για το άρθρο του σχετικά με τον Blucher, συμ-βουλεύτηκε μόνο τις σχετικές ιστορίες του Clausewitz για τις εκστρατείες του 1812-1815.729 Παρά την αξία τους, δεν υπήρ-χε τίποτα σ΄ αυτές τις ιστορίες, το οποίο ήταν ικανό να προ-τρέψει το σχόλιο ότι ο Clausewitz είναι ένα άτομο που έχει “μία ιδιαίτερη κοινή λογική να προσεγγίζει τα όρια του witz”. Η ικα-νοποίηση του Marx για αυτές τις ιστορίες του Clausewitz είναι ήδη εμφανής σε μας από ένα γράμμα του, στις 31 Οκτωβρί-ου 1857.

Ας αφήσουμε όμως αυτήν την κριτική των κειμένων των Μαρξιστών και ας ξαναγυρίσουμε στο δάσος πίσω από το δέντρο. Σχολιαστές έχουν ήδη σημειώσει ένα ίσως περίεργο γεγονός, ότι το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας του Engels, που αφορούσε στη στρατιωτική εκπαίδευση ήταν καθαρά επαγγελματική σε χαρακτήρα, όμως ουσιαστικά στερούνταν της ερμηνείας που έδινε ο Μarx στα γεγονότα.730 Η πορεία του στη στρατιωτική εκπαίδευση δεν διέφερε. Ήταν αποφασισμένος να αποκτήσει τις βάσεις ενός επαγγέλματος, και διάβαζε συστηματικά, με εκπληκτική τυπικότητα, σαν να προετοίμαζε τον εαυτό του για τις εξετάσεις υπολοχαγού.731 Έτσι, απασχόλησε τον εαυτό του διαβάζοντας για όλες τις στρατιωτικές αυθεντίες της τότε εποχής. Μέσα σε αυτές τις αυθεντίες, ο Clausewitz ήταν φυσικό να κατέχει μια τιμητική

Princeton, NJ, 1984), 44 του Michael E. Howard.729 See the manuscript evidence: Marx and Engels, Works, xl. 198, 247; Hahlweg, ‘Sozialismus und Militarwissenschaft bei Friedrich Engels’, in H. Pelger (ed.), Friedrich Engels 1820-1970 (Havover, 1971), 66.730 W. B. Gallie, Philosophers of Peace and War, Kant, Clausewitz, Marx, Engels and Tolstoy (Cambridge, 1978), 73; Semmel, Marxism and the Science of War, 8, 45-6 et passim; also see Trotsky, Military Writings (New York, 1969), 135.731 Engels to Weydemeyer, 7 Aug. 1851, Works, xxxviii. 405.


356

θέση, αλλά εκτός της επικρατούσας τάσης, ενώ ο Jomi-ni και οι μαθητές του κυριαρχούσαν. Όπως έχει τονισθεί προηγουμένως, οι αναφορές στα γραπτά κείμενα του Engels δείχνουν ότι και οι δικές του αρχές ιεραρχίας δεν διέφεραν.

Η ανάλυση του Engels για τον Αυστρο – Πρωσικό πόλεμο το 1866 είναι ένα κλασσικό παράδειγμα. Τα ιδιοφυή του άρθρα στη Manchester Guardian δικαιολογημένα εκτιμώνται ως πολύ χρήσιμα. Όμως παραμένει το γεγονός ότι δεν υπολόγισε σωστά την κατάσταση όπως έκαναν και οι άλλοι στρατιωτικοί παρατηρητές. Στοιχημάτισε σε τελείως λάθος άλογο. Πίστευε στην ανωτερότητα των Αυστριακών, και έβλεπε τους έφεδρους Πρώσους σαν άπειρους και χωρίς κίνητρα. Τελικά κατά τη διάρκεια της επιστράτευσης αλλά και όταν άρχισαν οι εχθροπραξίες, σοκαρίστηκε και σάστισε από το γεγονός ότι οι Πρώσοι παραβίασαν την ιερή Napoleonic - Jominian αρχή.

“Ας υποθέσουμε ότι ένας νέος Πρώσος ανθυπολοχαγός δίνει εξετάσεις για υπολοχαγός και του δίνεται το ερώτημα για το ποιός θα ήταν ο λιγότερο επικίνδυνος τρόπος για τον Πρωσικό στρατό να εισβάλει στη Βοημία; Και ας υποθέσουμε ότι ο νεαρός απαντάει ότι ο καλύτερος τρόπος θα είναι να διαιρέσουμε τον στρατό σε δυο ισοδύναμα κομμάτια, και το ένα να κινηθεί ανατολικά από Riesengebirge, το άλλο δυτικά και να επηρεάσει τη διασταύρωση του Gitschin. Τι θα έλεγε γι’ αυτό ο εξεταστής; Θα του υπενθύμιζε ότι αυτό το σχέδιο έρχεται σε αντίθεση με δύο πολύ βασικούς στρατιωτικούς νόμους. Πρώτον, ότι ποτέ δεν διαιρείς τα στρατεύματά σου σε σημείο να μην μπορούν να υποστηρίξουν το ένα το άλλο, άρα θα πρέπει να μείνουν ενωμένα. Δεύτερον, ότι σε περίπτωση επιλογής διαφορετικών δρομολογίων πρέπει να επιδιωχθεί η συνένωσή τους σε σημείο που δεν είναι υπό το βεληνεκές του εχθρού. Το σχέδιο λοιπόν είναι το χειρότερο απ΄ όλα. Όμως αυτό είναι το σχέδιο που υιοθετήθηκε από το “έξυπνο” και καλά εκπαιδευμένο στρατιωτικό επιτελείο των

357


Πρώσων. Είναι σχεδόν απίστευτο αλλά αληθές”.732

Τρεις μέρες αργότερα, όπως όλοι οι ειδικοί, εκπαιδευόμενοι από την κληρονομιά του Napoleon και του Jomini, θα αναγκαστούν να πάρουν τα λόγια τους πίσω. “Η εκστρατεία που ξεκίνησαν οι Πρώσοι άρχισε με μια στρατηγική γκάφα” έγραψε, “συνεχίζοντας από τότε με μια απαίσια τακτική ενέργεια που οδήγησε σ΄ ένα νικητήριο τέλος σε ακριβώς οκτώ ημέρες”.733

Αργότερα στη ζωή του, κατά τη διάρκεια του περιεκτικού δοκίμου Anti-Dubring (1876-8), ο Engels αφιέρωσε μερικές σελίδες για να υπογραμμίσει μια Μαρξιστική άποψη της ιστορικής φύσης του πολέμου. Προσπάθησε να δείξει ότι ο πόλεμος άλλαξε και υπέθεσε έναν καινούργιο χαρακτήρα με κάθε αλλαγή στο υλικό, και ως επακόλουθο στις οικονομικές συνθήκες.

Στις αρχές του 14ου αιώνα, η πυρίτιδα ήρθε από τους Άραβες στη Δυτική Ευρώπη, και….. έφερε επανάσταση στις μεθόδους διεξαγωγής της μάχης. Από την αρχή…. τα τυφέκια ήταν τα όπλα των πόλεων και της αναγέννησης της μοναρχίας, η οποία αντλεί την υποστήριξή της από τις πόλεις…...Η ανωτερότητα των φεουδαρχών λόρδων, που προέρχονταν από τις πανοπλίες του ιππικού τους, είχε επίσης σπάσει. Με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, το πεζικό και τα τυφέκια έγιναν όλο και περισσότερο τα αποφασιστικά όπλα για τη μάχη. Δεν ήταν παρά μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα όπου το μουσκέτο με το τσακμάκι και την ξιφολόγχη αντικατέστησε τελικά το δόρυ στο πεζικό. Οι πεζοί στρατιώτες της εποχής εκείνης ήταν μισθοφόροι με απώτερο σκοπό το χρήμα και αποτελούμενο από τα πιο ανήθικα στοιχεία της κοινωνίας…και μόνο με μαστίγιο μπορούσες να τους

732 3 July 1866, Works, xx. 176-7. Για παρόμοια επισήμανση πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων, βλ. 20 June 1866, ibid. 165-6. Στο Engels είχε ήδη αναφερθεί στο ‘interior lines’ του Jomini το 1859, κατά την ανάλυση της στρατηγικής κατάστασης στη βόρεια Ιταλία. Works, xvi. 226.733 6 July 1866, Works, 179; Engels as Military Critic, 136-7.


358

συγκρατήσεις… ο μόνος τρόπος που ήξεραν να πολεμάνε είναι με τη μέθοδο της γραμμής…Όπως οι Αμερικανοί, η Γαλλική Επανάσταση μπορούσε να αντιμετωπίσει αυτές τις στρατιές των εκπαιδευμένων μισθοφόρων με συνένωση μόνο ελάχιστα εκπαιδευμένων αλλά μεγάλων σε αριθμό στρατών, η στρατολόγηση όλου του έθνους… μια φόρμα έπρεπε να δημιουργηθεί για χρήση με τεράστια σώματα στρατευμάτων, και αυτή βρέθηκε στη φάλαγγα… Το επαναστατικό σύστημα να εξοπλίζονται όλοι, πολύ σύντομα περιορίστηκε στην υποχρεωτική στράτευση και υπό αυτή τη μορφή, την υιοθέτησαν τα μεγαλύτερα κράτη της ηπείρου. Με την πρόδο αυτής της διαδικασίας στο μέλλον ο στρατός των πριγκίπων μεταλλάχθηκε στον στρατό των ανθρώπων.734

Διαβάζοντας το “On War”, κάποιος μπορεί να βρει απίθανες ομοιότητες σε μερικές σελίδες, γεγονός που μπορεί να έγειρε ερωτήσεις σε ό,τι αφορά στις πιθανές πηγές του Engels. Ο χαρακτήρας του πολέμου, γράφει ο Clausewitz, εξαρτάται από:

…τη φύση των κρατών και των κοινωνιών καθώς αυτή καθορίζεται από τον χρόνο και τις επικρατούσες καταστάσεις…Οι ημί-βάρβαροι Τάρταροι, οι δημοκρατίες της αρχαιότητας, οι φεουδαρχικοί λόρδοι και οι εμπορικές πόλεις του Μεσαίωνα, οι βασιλείς - κυβερνήτες του 18ου αιώνα και λαϊκές μάζες του 19ου αιώνα - όλοι διεξήγαγαν πόλεμο με τον δικό τους περίεργο τρόπο, χρησιμοποιώντας διαφορετικές μεθόδους και κυνηγώντας διαφορετικούς στόχους.735

Όμως, οι γενικές γραμμές του Engels, καθώς και η παρόμοια ανάλυση των ναυτικών εξελίξεων στο Anti-Du-bring, δεν επηρεάζονται τόσο από τον Clausewitz, όσο είχε επηρεαστεί το γνωστό ιστορικό συμπέρασμα στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848). Γεγονός είναι ότι στα στρατιωτικής φύσεως κομμάτια του Anti- Durbing, ο Engels

734 Engels, Herr Eugen Dubring’s Revolution in Science (London, n.d.), 190-4.735 Clausewitz, On War, viii. 6B, 586; this is followed by an elaborate historical survey, 586-93.

359


ίσα-ίσα που ανέπτυξε ιδέες που είχε ήδη αναφέρει στο εξαίσιο, αλλά λιγότερο γνωστό κείμενο, Conditions and Prospects of the war of the Holy Alliance against France in 1852 (April 1851).736 Αυτό είχε γραφτεί πολύ πριν διαβάσει έστω και μια γραμμή από τα κείμενα του Clausewitz, για την ακρίβεια ακόμα και πριν πάρει εντατικά μαθήματα περί στρατιωτικής λογοτεχνίας. Με τον ίδιο τρόπο φαίνεται ότι η ιστορική ανάλυση του Engels ήταν το ίδιο ανεπηρέαστη από οποιοδήποτε βαθμό από τον Rustow, έναν ριζοσπαστικό σύντροφο, που την εργασία του ο Engles συμβουλεύτηκε πολύ περισσότερο, σε σύγκριση με εκείνη του Clausewitz. Ούτε, γι΄ αυτόν τον λόγο, η δουλειά του Engels είχε επηρεάσει το μεγάλο ιστορικό εγχείρημα του Delbruck, το οποίο άρχισε λίγο αργότερα μετά την έκδοση του Anti-Dubring και παρακινήθηκε εν μέρει από την εργασία του Rustow. Όλα τα άτομα που έχουν αναφερθεί μέχρι τώρα, έχουν εκφράσει πάνω-κάτω τις ίδιες ιδέες με περίπου τον ίδιο τρόιπο, όχι λόγω του ότι έχουν επηρεαστεί ο ένας από τον άλλον, αλλά κυρίως λόγω του έντονου ιστορικισμού της Γερμανίας, που τους επηρέασε και τους παρακίνησε όλους.

Ο πόλεμος, όπως όλα τα φαινόμενα, είχε να κάνει λίγο με τη μόνιμη φύση. Όπως όλα τα φαινόμενα, ήταν σ΄ ένα στάδιο συνεχούς αλλαγής, που επηρεάστηκε και συναναστράφηκε με άλλους τομείς της ανθρώπινης ζωής. Αυτή η βασική ιστορική

736 ‘Condition and Prospects’ στο Marx and Engels. Στο έργο, ο Engels προέβλεψε επίσης την περαιτέρω ανάπτυξη και αυξανόμενη κινητικότητα των Στρατών του μέλλοντος, πέρα από το μικροαστικό Ναπολεόντειο στάδιο ανάπτυξης. Αυτά, έλεγε, θα μπορούσαν να επιτευχθούν με την αύξηση της παραγωγικότητας, με τις βελτιωμένες επικοινωνίες που προσφέρονταν από τον σιδηρόδρομο και τον ηλεκτρικό τηλέγραφο και από το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο που κατείχαν, τόσο το σώμα των αξιωματικών, όσο και οι υπαξιωματικοί και οπλίτες. Ωστόσο, ήταν λάθος του να πιστεύει, όπως οι στρατιές του Moltke κατεδείκνυαν, ότι όλες αυτές οι νέες καταστάσεις μπορούσαν να αναπτυχθούν μόνο στα πλαίσια μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας: ibid., 550-6. Ο Semmel, στη χρήσιμη ανθολογία του Marxism and the Science of War, 8-12, 45-6, et passim, προφανώς δε γνώριζε αυτή την πρόσφατη εργασία, όταν ισχυριζόταν ότι ο Engels ποτέ δεν έδωσε μια Μαρξιστική ερμηνεία των στρατιωτικών υποθέσεων, πριν από το Anti-Dubring.


360

ιδέα ήταν η κύρια πηγή της φιλοσοφίας πολέμου του Clause-witz, της διαλεκτικής του Hegel, μαζί με τους απογόνους του σοσιαλισμού και του υλισμού, και το μεγαλύτερο ρεύμα της Γερμανικής ιστορικής πνευματικότητας του 19ου αιώνα.737

Για τον ίδιο τον Engels, αυτές οι βασικές συγγένειες και οι ομοιότητες είχαν λίγη σημασία. Όλη η Γερμανική κουλτούρα επηρεάζονταν από ποικίλες αιτήσεις ιδεών των ιστορικών, οι οποίοι προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ένα ιδεολογικό ρεύμα κατά του Μαρξισμού.738 Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα στη Γερμανία και στην Ευρώπη, μόνο ο αριθμός των συστημάτων ‘quasi-Hegelian’, κατά των οποίων οι Marx και Engels είχαν εναντιωθεί, υπολογίζονταν σε πολλές δεκάδες. Ο Engels ήταν ο λιγότερο ανυπόμονος στο στρατιωτικό φιλοσοφείν, και όντως η συμπεριφορά του προς τον Wilisen και, φυσικά, η διάκριση που έκανε στις φιλοφρονήσεις προς τον Clausewitz, το αποδεικνύουν. Για τον Marx και τον En-gels, η Γερμανική φιλοσοφία ήταν σαν αρρώστια. Για τους μετέπειτα Μαρξιστές, όμως, τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς το ίδιο. Για παράδειγμα, στην εποχή του Lenin, που δεν ήταν ειδικός στρατιωτικός αναλυτής, αναγκάστηκε λόγω του ξεσπάσματος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου να διαβάσει το “On War” του Clausewitz, όταν αυτός ήταν ήδη ο πιο καταξιωμένος στρατιωτικός θεωρητικός αναλυτής σε όλα τα κύρια στρατιωτικά κράτη. Την ίδια στιγμή, για τον Lenin, και το κοινό στο οποίο απευθύνονταν, οι στιγμές του Γερμανικού ιστορικισμού δεν ήταν τόσο ασήμαντες, όσο ήταν για τους Marx και Engels δυο - τρεις γενιές πριν. Λαμβάνοντες υπόψη και συγκεκριμένες πολιτικές ασχολίες του Lenin κατά τη διάρκεια του πολέμου, είναι προφανές ότι το ειδικό ενδιαφέρον που έδειξε στον Clausewitz ήταν φυσικό. Ήταν τώρα στα χέρια του Lenin και σε άλλους Μαρξιστές να φέρουν κοντά τη θεωρία

737 Για την ιδέα του ιστορικού ερευνητή και τη σκέψη και ανάπτυξη του Clausewitz, βλ. , The Origins of Military Thought from the Enlightenment to Clausewitz (Οξφόρδη, 1989), 147-9, 186-9 et passim.738 For an overview see above, Ch. 2, p. 100.

361


πολέμου του Clausewitz και τις γενικές ιδέες του Μαρξισμού. H συμβολή του Lenin έχει καταγραφεί πλήρως. Κυρίως,

αυτή έχει να κάνει με το πώς να γίνει ευρέως γνωστή η άποψη του Clausewitz όσον αφορά στη σχέση μεταξύ πολιτικής και πολέμου και παράλληλα να δώσει σ’αυτόν τον επίσημο χαρακτηρισμό του ανθρώπου που έδωσε τη σφραγίδα του στον Μαρξισμό. Τα γεγονότα δεν χρειάζεται να τα επαναλάβουμε εκτενώς. Κατά τη διάρκεια του τέλους του 1914 ή στις αρχές του 1915, όταν ήταν εξόριστος στην Ελβετία, ο Lenin δανείστηκε την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Clausewitz “On War” από μια δημόσια βιβλιοθήκη στη Βέρνη.739 Ήταν προφανώς εντυπωσιασμένος από το βιβλίο. Όπως ήταν η συνήθειά του, αντέγραψε μεγάλα αποσπάσματα από το Γερμανικό κείμενο στο σημειωματάριό του, υπογραμμίζοντας λέξεις, κείμενα, και ιδέες σημαντικού περιεχομένου και προσθέτοντας υποσημειώσεις στα ρωσικά. Εκτός από μερικές στιγμιαίες αναλαμπές σε άλλα θέματα, συγκεντρώθηκε με πάθος σε δύο κομμάτια. Το ένα ήταν η διαλεκτική για την άμυνα και την επίθεση, και η άλλη - που είναι πιο αναλυτική και που αντιστοιχεί στα 2/3 του σημειωματαρίου του - ήταν η λειτουργία του πολέμου ως ένα πολιτικό όργανο, η συνολική του εξάρτηση σε πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, και κατ΄ επέκταση η συνεχής μετάλλαξή του κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Τα αγαπημένα του σχόλια στη διαλεκτική του Clausewitz σε ό,τι αφορά στη σχέση μεταξύ πολιτικής και πολέμου έχουν γραφτεί πολλές φορές. Αλλά επίσης συμφώνησε με ενθουσιασμό σε όλα τα κείμενα του Clausewitz, που αναφερόταν στην ιστορική φύση του πολέμου.740

739 Η υπόθεση που έγινε από κάποιους ιστορικούς, ότι ο Lenin θα πρέπει να είχε γνωριστεί με τον Clausewitz μέσω των δημοσιεύσεων του Engels, δεν στηρίζεται σε αποδείξεις, αλλά εξήχθη συμπερασματικά μόνο, από λανθασμένους συλλογισμούς σε σχέση με τούς Engels και Clausewitz. Στις πολλές αναφορές του στον Clausewitz, ο ίδιος ο Lenin με συνέπεια συνέδεε τις διδασκαλίες των Engels και Clausewitz, έμμεσα μόνο, με εκείνες των Marx και Engels.740 Lenin’s notebook (item no. 18674 in the archive of the Lenin Institute in


362

Ο Lenin διάβασε τον Clausewitz για κάποιο λόγο και εφάρμοσε τα λόγια του αμέσως. Με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την πτώση του σοσιαλιστικού στερεότυπου, οδήγησε όλες τις προσπάθειές του στην αποκήρυξη όλων των αρχηγών της Δεύτερης Διεθνούς οι οποίοι, λόγω της εθνικής αυτοάμυνας, είχαν εγκαταλείψει τις προηγούμενες δεσμεύσεις τους κατά του πολέμου. Στα φυλλάδιά του χρησιμοποίησε τα επιχειρήματα του ότι ο πόλεμος δεν ήταν τίποτα άλλο από έναν καπιταλιστικό πόλεμο, που άρχισε από τα καπιταλιστικά κράτη και τις κυρίαρχες τάξεις για την ανάπτυξη των συμφερόντων τους, και χρησιμοποιούσε συνεχώς, το δόγμα του Clausewitz σαν ένα ακριβέστατο όπλο. Κατατόπισε τους αναγνώστες του προς την άποψη ότι ο πόλεμος δεν αντιπροσωπεύει την τομή με τα παλαιότερα συμφέροντα και τις πολιτικές σχέσεις, αλλά “ο πόλεμος είναι απλά η συνέχιση της πολιτικής με άλλα [δηλαδή βιαιότερα] μέσα”.741

Ο Lenin βρήκε ξανά χρήσιμο υλικό για παραπομπή από τον Clausewitz, για την εξήγησή του όσον αφορά στη θέση των Μπολσεβίκων στη συνέχιση του πολέμου το 1917, και την κατάστρωση σχεδίου για την απόσυρση της Ρωσίας στα εσωτερικά σύνορα, το 1918.742 Αργότερα συνέστησε σε βασικούς παράγοντες του κόμματος να μελετήσουν τον Clausewitz.743

Παρ΄ ότι η εκτίμηση του Lenin για την εργασία του Clause-

Moscow) was published in Lenin’s collected works: Leninskii Sbornik (Moscow, 1930), xii. 387-452. I have used the French translation: Les Fondements theoriques de la guerre et de la paix en U.R.S.S. – suivi du Cahier de Lenine sur Clausewitz, ed. B. C. Friedl (Paris, 1945), 47-78; a German edition has also been issued: Clausewitz Werk ‘Vom Kriege’, Auszuge und Randglossen (Berlin, 1957).741 Lenin, ‘The Collapse of the Second International’ (May-June 1915), Collected Works (London, 1960-1970), vol. xxi. 219-20; id. ‘Socialism and War’ (July-Aug. 1915), ibid. 304.742 Lenin, ‘War and Revolution’ (May 1917), ibid., xxiv. 399; id., ‘ “Left-Wing” Childishness and the Petty Bourgeois Mentality’ (Feb. 1918), ibid. xxvii. 332.743 V. Sorin, in Pravda, no. 111 (1923); cited in Leninskii Sbornik, xii. 390.

363


witz ήταν πραγματική, ο βασικός υποστηρικτικός του ρόλος, που ανέθεσε στην πολιτική του καμπάνια, ήταν προφανώς να καθορίσει τον αξιοσέβαστο τρόπο με τον οποίο ήθελε να παρουσιάσει τον Clausewitz και τις ιδέες του στους δικούς του αναγνώστες και ακροατές. Έχοντας αυτό στο μυαλό, οι κρυφές προσθήκες και επεκτάσεις του Lenin στις θέσεις του Clausewitz, όπως και σε άλλα θέματα, είναι τόσο σημαντικά στην κατανόηση της στάσης των Μαρξιστών προς τον Clausewitz, όσο και οι συχνά επικαλούμενοι ύμνοι του που τον χαρακτήριζαν καθώς και τα κρυφά τους σχόλια που τον εξυμνούσαν ως “διάσημο”, “έναν από τους καλύτερους”, και “έναν από του βασικούς συγγραφείς στην ιστορία και στη φιλοσοφία του πολέμου”. Από τη Μαρξιστική πλευρά, ο χαρακτηρισμός του Lenin για τον Clausewitz, ως έναν συγγραφέα που “η σκέψη του διεγέρθηκε από τον Hegel”, ήταν ένα σημείο διάκρισης και επιφύλαξης μαζί.744 Από τη μια πλευρά, νομιμοποίησε τον Clausewitz καθιερώνοντάς τον ως έναν συγγενή του Μαρξισμού, του οποίου οι ρίζες στη φιλοσοφία του Hegel είναι γνωστές. Οι εργασίες του Clause-witz και των Mαρξιστών παρουσιάστηκαν σαν μακρινοί συγγενείς. Σ΄ αυτό το κείμενο, ο Lenin σημείωσε στιγμές, που ο Clausewitz χρησιμοποιούσε διαλεκτική.745 Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι ο Μαρξισμός ανέπτυξε μια δράση κατά του Ιδεαλισμού του “Hegelian” ήταν επίσης γνωστή. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, σημαντικό είναι το κείμενο του Marx, “Critique of Hegel’s Philosophy of Right” το 1843, που αντιτέθηκε στη γνωστή εργασία του Hegel περί πολιτικής φιλοσοφίας (1821).

Ο Marx απέρριψε την κεντρική ιδέα του Hegel ότι το κράτος πήρε μια αμερόληπτη θέση, πέρα από την προσπάθεια των συγκεκριμένων συμφερόντων της κοινωνίας. Αντιτέθηκε και υποστήριξε, ότι πιο συγκεκριμένα, το κράτος αντανακλούσε

744 Lenin, ‘Collapse of the Second International’, Works, xxi. 219.745 For the source and nature of Clausewitz’s dialectic see my Enlightenment to Clausewitz, 230-6.


364

και αντιπροσώπευε στην πολιτική σφαίρα τη δύναμη και τα συμφέροντα των υψηλών κοινωνικών τάξεων.

Φυσικά, αυτή η ιδέα έγινε ένα από τα πιο σημαντικά άρθρα της Μαρξιστικής θεωρίας. Τώρα η άποψη (και εξύμνηση ταυτόχρονα) του Clausewitz για το κράτος, ήταν καθαρά άποψη κοντά στην Hegelian, κάτι που και ο Lenin το είχε προσέξει.746 Στις υποσημειώσεις του, στα σχετιζόμενα κομμάτια του “On War” υπογράμμισε τις θέσεις του Clause-witz, που ήταν: “πολιτική = η αναπαράσταση όλων των συμφερόντων της κοινωνίας ως σύνολο”. Όμως, ο στόχος του Lenin δεν ήταν, εκείνη τη στιγμή, να διαφωνήσει με τον Clausewitz, αλλά να χρησιμοποιήσει την ιδέα του σε μία γενικότερη μορφή, στη διαμάχη που είχε με τον Kautsky, τον Plechanov και άλλους ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς. Γι΄ αυτό, διόρθωνε τον Clausewitz, όχι φανερά αλλά συστηματικά. Σε όλες τις μνείες του Lenin για το δόγμα του Clausewitz, συνέχισε να εξηγεί ότι ο πόλεμος συνέχιζε την πολιτική των κρατών και των κοινωνικών στρωμάτων μέσα σε αυτά τα κράτη.747 Σε άλλες περιπτώσεις, επανειλημμένα είχε δηλώσει ότι ο πόλεμος πάντα άρχιζε από και πάντα γέρνει υπέρ, των συμφερόντων της κοινωνικής τάξης που κυριαρχεί.748

Εκεί που ο Lenin διάλεξε χαμηλών τόνων εντολές, σύγχρονοι Σοβιετικοί στρατιωτικοί επιστήμονες, ενοχλημένοι από τις Δυτικές απεικονίσεις του Lenin ως μαθητής του Clausewitz, χρησιμοποιούσαν ένα πιο άμεσο τρόπο. Σε μια σειρά από επίσημα κείμενα στη στρατιωτική θεωρία, τόνισαν τις διαφορές των απόψεων του Μαρξισμού και του Clausew-tiz. Παρότι δέχονταν τη γνωστή του φόρμουλα, που αφορά στη σχέση μεταξύ πολιτικής και πολέμου, πρόσθεσαν ότι

746 Gat, Enlightenment to Clausewitz, 236-50.747 Βλ., the references in notes 27 & 28 above.748 Βλ., e.g. Lenin, ‘Speech on the War before the first All-Russia Congress of Soviets’, Works, xxv. 29-42, esp. 32-3. Alse see Hahlweg, ‘Lenin und Clausewitz’, Archiv fur Kulturgeschichte, 36 (1954), 382-4; id. ‘Clausewitz, Lenin and Communist Military Attitudes’, 222.

365


ο Clausewitz ήταν ένας ιδεαλιστής, που μετέφραζε την πολιτική με ιδεαλιστικό τρόπο ως: το ευφυές κομμάτι ενός προσωποποιημένου κράτους καθώς και ως αντιπρόσωπο των συμφερόντων όλης της κοινωνίας. Εννόησε την πολιτική κυρίως ως εξωτερικές σχέσεις, μη λαμβάνοντας υπόψη τις εσωτερικές και οικονομικές ρίζες της.749 Οι Δυτικοί σχολιαστές που έτειναν να χρησιμοποιούν αυτές τις δηλώσεις ως αστεία, σαν τίποτα άλλο από παραδείγματα του σκληρά ρητορικού και ξενοφοβικού Σοβιετικού καθεστώτος, είχαν προφανώς χάσει το νόημα.

Tο κίνητρο πίσω από τους Σοβιετικούς συγγραφείς για την κριτική τους προς τον Clausewitz ήταν το ίδιο σημαντι-κή, όσο και του Lenin στο να υιοθετήσει τις ιδέες του. Και στις δύο περιπτώσεις, όταν το κίνητρο αναγνωρισθεί και ληφθεί υπόψη, η ουσία των Μαρξιστών και της “σύνδεσης με τον Clausewitz” παραμένει. Και οι συμφωνίες των Μαρξιστών αλλά και οι διαφορές με τις ιδέες του Clausewitz είναι από τη φύση τους πολύ σημαντικές και έχουν τις ρίζες τους σε ένα κοινό πνευματικό πλαίσιο στις αρχές του 19ου αιώνα στην Γερ-μανία.

Όντως, παρά το εγκώμιο του Lenin προς τον Clausewitz για την προσοχή του στις σχέσεις πολέμου και πολιτικής, το βάθος της πνευματικής σύνδεσης του Μαρξισμού με τη θε-ωρία του Clausewitz περί πολέμου, εμφανίζονται μ΄ έναν πιο ενδιαφέροντα τρόπο σε άλλες περιοχές που δεν έχουν τονι-σθεί. Έχουμε παρατηρήσει ότι ο Lenin ανακάλυψε και υιοθέ-τησε τον Clausewitz, για να πολεμήσει τους ηγέτες της Δεύτε-

749 Υπάρχουν αρκετές, σχεδόν πανομοιότυπες, ανακοινώσεις σχετικά με αυτή τη θέση, σε εργασίες που χρονολογούνται από το τέλος της δεκαετίας του 1950 και μεταφράστηκαν στα Αγγλικά στις αρχές της δεκαετίας του 1970: Η συμβολή του T.R. Kondratkov στο έργο του A. S. Milovidov (ed.), The Philosophical Heritage of V. I. Lenin and the Problems of Contemporary War (Μόσχα, 1972), 39-40. Πιθανώς από τον ίδιο συγγραφέα , στο εργο των B. Byely, G. Fyodorov, V. Kulakov, Marxism-Leninism on War and Army (Μόσχα, 1972), 7- 8. The Basic Principles of Operational Art (Μόσχα, 1972), 23, του Savkin. Βλ, επίσης Military Theorist (Suffolk, 1988), 86 των Col.-Gen. M. V. Gareev και M. V. Frunze.


366

ρης Διεθνούς. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Trotsky, ο δεύτερος στην ιεραρχία μετά τον Lenin και ηγετικός μαρξιστικός θεωρητικός, έκανε το ίδιο όταν βρέθηκε ανάμεσα σε μια διαμάχη μολο-νότι τα θέματα ήταν διαφορετικά. Κατά τη διάρκεια του 1920, οι νεαροί Κόκκινοι στρατηγοί, που είχαν ξεχωρίσει τους εαυ-τούς τους κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, κυρίως όπως ο Frunze σε συνεργασία με τον Gusev, Tukhachevsky, και άλλους, κά-λεσαν για τη δημιουργία ενός “Ενωμένου Στρατιωτικού Δόγ-ματος” για τον Κόκκινο Στρατό, που θα αντανακλούσε και θα εξέφραζε το Μαρξιστικό επαναστατικό αλλά και τον προλετα-ριακό του χαρακτήρα. Στο δέκατο και ενδέκατο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1921-1922), και στη διάρκεια ενός πολέμου ανακοινώσεων που λάμβανε χώρα στα διαλείμμα-τα των δύο γεγονότων, ο Trotsky αντιτέθηκε σφοδρά σ΄ αυτήν την ιδέα. Οι προτάσεις των επαναστατών στρατηγών και οι λεπτομέρειες της διαμάχης αυτής δεν μας αφορούν την προ-κειμένη στιγμή.750 Aλλά όμως, η θέση του Trotsky, με τις Μαρξι-στικές του απόψεις, αναφορικά με τη φύση της στρατιωτικής θεωρίας ήταν εκπληκτική και τρομερού ενδιαφέροντος. Απέρ-ριψε την άποψη ότι υπάρχει η επιστήμη του πολέμου, βασι-σμένος πάνω σε μακροχρόνιες αρχές, και εξευτέλισε την ιδέα ότι ο Μαρξισμός περιέγραφε ή ήταν ικανός να προσφέρει μία σειρά δογμάτων για οποιαδήποτε συγκεκριμένη τέχνη ή εμπό-ριο, στρατιωτικό ή μη. Αυτά, επέμενε, ότι ήταν πρακτικά επαγ-γέλματα, που τα κύρια γνωρίσματά τους ήταν αποφασισμέ-να από την ιστορία, μη καθορισμένα από καμία συγκεκριμέ-νη χρονική περίοδο.

“Δεν υπάρχει και δεν υπήρχε ποτέ επιστήμη του πολέμου” έλεγε ο Trotsky. “Αυτό που λέγεται συχνά θεωρία του πολέμου ή στρατιωτική επιστήμη αντιπροσωπεύει όχι ένα σύνολο επιστημονικών νόμων που εξηγούν αντικειμενικά τα γεγονότα, 750 Η διένεξη συνοψίζεται επαρκώς στο βιβλίο του Walter D. Jacob, με τον ανεπιτυχή τίτλο Frunze: The Soviet Clausewitz, 1885-1925 (Χάγη, 1969), 24-88. Μια μικρή περίληψη μπορεί να βρει κανείς στο ‘The Making of Soviet Strategy’ της Condoleezza Rice, και στο ‘Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age’ (Πρίνστον, 1986), 653-8,του P. Paret.

367


αλλά συνολικές πρακτικές χρήσεις, μεθόδους υιοθέτησης και επαγγελμάτων.”751 Αναλύοντας τις έτσι αποκαλούμενες αρχές του πολέμου, που αναπτύχθηκαν από τους συγγραφείς, όπως ο Foch, τους χαρακτήρισε ως αντιφατικούς, καθώς και ως αμφιλεγόμενους και πολύ γενικούς για να έχουν κάποια ειδική χρήση.752 Όσο για την αμφίβολη φύση της προσπάθειας να σφάλλουν τα στρατιωτικά συστήματα βασισμένα στις βασικές αρχές, έγραψε:

“Ήταν πολύ κατανοητό από τον γέρο – Clausewitz που είπε “δεν είναι αδύνατον να γράψεις μια συστηματική θεωρία για τον πόλεμο, και λογικά, αλλά και με την ευρεία έννοια. Αλλά η θεωρία μας, μέχρι τώρα, είναι μακριά και από τα δύο. Χωρίς να αναφέρουμε τα μη επιστημονικά αισθήματα στην προσπάθειά τους να κάνουν τα συστήματά τους συνεχόμενα και ολοκληρωμένα, οι περισσότερες απ΄ αυτές τις εργασίες είναι χαμένες στις κοινοτυπίες και στις αβάσιμες κενολογίες κάθε είδους”.753

Κατά τον Trotsky, στο να προσπαθήσει να γυρίσει τις πρακτικές στρατιωτικές χρήσεις σε επιστήμη με τη βοήθεια του Μαρξισμού, που δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια μέθοδο που αναλύει την εξέλιξη του ανθρώπου, είναι αδύνατον να γίνει.754

Είναι το ίδιο πράγμα με το να προσπαθείς να κατασκευάσεις μια θεωρία αρχιτεκτονικής ή ένα βιβλίο κτηνιατρικής με τη βοήθεια της Μαρξιστικής μεθόδου. Η ιστορία του πολέμου, όπως η ιστορία της αρχιτεκτονικής μπορούν να γραφούν από μια Μαρξιστική αντίληψη, διότι η

751 Trotsky, ‘Our Current Basic Military Tasks’ (1 Apr. 1922), Military Writings, 73752 Trotsky, ‘Marxism and Military Knowledge’ (8 May 1922), ibid. 122-30.753 Trotsky, ‘Military Doctrine or Pseudo-Military Doctrinairism’ (5 Dec. 1921), ibid. 43. The motto of this article is also a quotation from Clausewitz: ‘In the practical arts the theoretical must not be allowed to grow too high, but must be kept close to experience, their proper soil’; ibid. 31.754 Trotsky, ‘Marxism and Military Knowledge’, 8 May 1922, ibid. 110; ‘Basic Military Tasks;, ibid. 75.


368

ιστορία είναι επιστήμη. Αλλά η λεγόμενη θεωρία του πολέμου είναι κάτι εντελώς διαφορετικό.755

Μια επιστημονική ιστορία της διαμάχης εξηγεί γιατί μια συγκεκριμένη εποχή, με έναν δεδομένο κοινωνικό οργανισμό, οι άντρες διεξάγουν πόλεμο με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο και όχι διαφορετικά. Αλλά είναι αυτονόητο ότι η επιστημονική ιστορία του πολέμου στοχεύει από τη φύση του στο να εξηγήσει τις αλλαγές που συμβαίνουν και στις αιτιάσεις τους, παρά στη διαπίστωση αιώνιων αληθειών.756

Αυτό ήταν το σημείο τριβής. Ο Trotsky διαφωνούσε για την ιστορική φύση του πολέμου.

“Όλοι οι θεωρητικοί στρατιωτικοί δεν μπορούν να ξεφύγουν από την παρακάτω αντίθεση: για να εξηγήσουν τον αιώνιο χαρακτήρα των αρχών της πολεμικής τέχνης, θα πρέπει να πετάξουν όλη τη «σαβούρα» ζώντας ιστορικές εμπειρίες και να τις μειώσουν σε πλεονασμούς, κοινοτυπίες, και λογικά αξιώματα. Από την άλλη μεριά, για να εξηγήσουν τη σημαντικότητα αυτών των αρχών στις στρατιωτικές σχέσεις, θα πρέπει να ενώσουν αυτές τις αρχές με τα περιεχόμενα μιας συγκεκριμένης εποχής, ενός συγκεκριμένου επιπέδου ανάπτυξης ενός στρατού ή στην ανάπτυξη των στρατιωτικών σχέσεων.”757

755 Trotsky, ‘Basic Military Tasks’, ibid. 74.756 Trotsky, ‘Marxism and Military Knowledge’, ibid. 119.757 Ibid. 129. Μοιάζει εκπληκτικά με τα σχόλια του Clausewitz στις προσωπικές του σημειώσεις περί Στρατηγικής, που τις έγραψε το 1808 και 1809, τα οποία ο Trotsky δε μπορούσε να γνωρίζει, (διότι είχαν δημοσιευθεί για πρώτη φορά το 1937):’ Όλοι οι συγγραφείς που, στη σύγχρονη εποχή, σκόπευαν να επεξεργαστούν αυτό το τμήμα της θεωρίας αποσπασματικά και φιλοσοφικά… είναι ή απλώς επιπόλαιοι, ή συνδέονται με την επιπολαιότητα μέσω της μονόπλευρης θεώρησης των πραγμάτων’. Όταν πρέπει να παραλείψουμε το ζωντανό ζήτημα προκειμένου να εμμένουμε στη νεκρή μορφή, που είναι βέβαια, ότι πιο εύκολο για να αποτελέσει αφηρημένη έννοια, θα προέκυπτε στο τέλος ένας στεγνός σκελετός από στεγνές αλήθειες, που έχουν αποχυμωθεί συνθλιβόμενες μέσα σε ένα δόγμα. Πράγματι, είναι εκπληκτικό να βλέπεις ανθρώπους να σπαταλούν το χρόνο τους σε τέτοιες προσπάθειες, όταν δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι, εκείνο που είναι ακριβώς το πιο σημαντικό στον πόλεμο και στη στρατηγική, δηλαδή η μεγάλη ιδιαιτερότητα, η

369


Οι σεβαστές αυτές στρατιωτικές σχέσεις είναι όμοιες με την πολιτική οικονομία και την επιστήμη των Μαρξιστών περί “τελειότητας”:

“Η Μαρξιστική πολιτική οικονομία… δεν είναι μια επιστήμη για το πως διευθύνεις μια επιχείρηση… είναι μια επιστήμη για το πως σε μια συγκεκριμένη εποχή πήραν μορφή συγκεκριμένες σχέσεις… Οι νόμοι της οικονομίας καθιερώθηκαν από τον Marx… δεν είναι αιώνιες αρχές όπως παρουσιάστηκαν από το υπεροπτικό σχολείο του Manchester, που λέει ότι η ιδιοκτησία των προϊόντων παραγωγής, αγοράς και πώλησης, και ο ανταγωνισμός καθώς και τα υπόλοιπα είναι αιώνιες αρχές της οικονομίας… οι γυναίκες σχολιαστές στις στρατιωτικές σχέσεις συμπεριφέρονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όσον αφορά στα στρατιωτικά πιστεύω… Ο στρατός του Landsknechts, οι τυπικοί στρατοί στον 17ο και 18ο αιώνα, ο εθνικός στρατός που γεννήθηκε από τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση – όλα αυτά αναφέρονται σε συγκεκριμένη εποχή της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης, και όλα βασίζονται πάνω σε συγκεκριμένη τεχνολογία… Αλλά τι κάνει η στρατιωτική φιλοσοφία; Ως ένα κανόνα κοιτά προσεκτικά μεθόδους και χρήσεις για μια προηγούμενη εποχή από αιώνια πιστεύω, που επιτέλους ανακαλύφθηκαν από την ανθρωπότητα και δημιουργήθηκαν για να διατηρήσουν τη σημασία τους σε όλες τις εποχές και όλους τους ανθρώπους.”758

Ο Clausewitz, τόνισε ο Trotsky, προειδοποίησε σωστά κατά την τάση να γενικεύουμε, έχοντας όμως λίγη εμπειρία.

Έγραψε: Τι είναι πιο φυσικό από το ότι ο επαναστατικός πόλεμος (της Γαλλίας) είχε τον δικό του τρόπο ενεργείας; Και ποια θεωρία θα μπορούσε να συμπεριλάβει αυτήν την ιδιαίτερη μέθοδο; Το θέμα είναι, ότι οργανώνοντας από μια ιδιορρυθμία και οι τοπικές συνθήκες, ξεφεύγουν από αυτές τις αφηρημένες έννοιες και τα επιστημονικά συστήματα. ‘Strategy’ του Clausewitz, in Verstreute kleine Schriften, ed. W. Hahlweg (osnabruck,1979), 46, 60-1. Βλ. Επίσης Enlightenment to Clausewitz, 174-8, 187-98, του Gat.Οι περικοπές είναι από 192-3.758 Trotsky, ‘Marxism and Military Knowledge’, Military Writings, 119-120.


370

ιδιαίτερη περίπτωση, να υπάρχει ημερομηνία λήξης, διότι συνεχίζει έτσι όπως έχει, ενώ όμως οι καταστάσεις αλλάζουν εντελώς.759

Για να κατανοήσουμε πλήρως αυτό που ο Trotsky εύκολα κατενόησε, θα πρέπει να γίνει λόγος για την ομοιότητα μεταξύ της στάσης των Μαρξιστών και του Clausewitz. Αυτή η ομοιότητα δεν ήταν τυχαία. Αντανακλούσε το βασικό μήνυμα της Γερμανικής ιστορίας, το οποίο οι Μαρξιστές και ο Clausewitz εξέφρασαν και ανέπτυξαν στους τομείς τους. Ανατέλλοντας κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, οι Γερμανικοί ιστορικοί αρνήθηκαν ότι τα συστήματα και οι αρχές που γεννήθηκαν τον 18ο αιώνα σε κάθε σημείο της γνώσης των ανθρώπων του Διαφωτισμού, δεν έμοιαζαν σε τίποτα με αυτά που παγκοσμίως ήταν επιθυμητά γι΄ αυτούς. Οι ιστορικοί πίστευαν ότι αυτό που λέγεται παγκόσμιο σύστημα ήταν μόνο εμπόδιο, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχές, της κατάστασης που κυριαρχεί σε μια περίοδο. Συνεπώς και η δραματική αναλογία, που σημείωσε και ο Trotsky, μεταξύ της κριτικής που έγινε από τον Marx και τον Clausewitz κατά των αξιότιμων προκατόχων τους. Ο Marx πίστευε ότι οι κλασικοί πολιτικοί οικονομολόγοι από την εποχή του Adam Smith και μετά, η οικονομική σχολή του Διαφωτισμού, είχε προχωρήσει στην ανάλυση, στη δομή, στις σχέσεις και στα μοντέλα κατασκευής που είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας, που είχε ήδη πάρει μορφή από τη μοντέρνα Βρετανία. Διαφώνησε όμως, ότι χαρακτηριστικά είχαν κάνει λάθος στην ανύψωση της ιστορικής κατάστασης που έφτανε στην κατάσταση της εμπόδισης παγκοσμίων αρχών της οικονομικής επιστήμης, του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Ο Clausewitz, από τη μεριά του, διαφώνησε ότι οι στρατιωτικοί στοχαστές του Διαφωτισμού αντανακλούσαν στα συστήματα και στις αρχές, που τα θεωρούσαν ως παγκόσμια, γεγονός που δημιούργησε η διαχρονικότητα και οι αλλαγές του πολέμου ανά τους αιώνες.759 Trotsky, ;Pseudo-Military Doctrinairism;, ibid. 56-7.

371


Για να είναι πιο σίγουρος, ο ίδιος ο Clausewitz ήταν απασχολημένος κατά το μεγαλύτερο μέρος ζωής του, σε μια προσπάθειά του να γενικεύσει από την περιορισμένη Ναπολεονική εμπειρία, ένα λάθος που εννόησε και άρχισε να ανακαλεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Αυτό επίσης δηλώνει χωρίς αμφιβολία ότι οι ιστορικές του ανησυχίες δεν πλησίασαν καθόλου στην κατανόηση και στη φιλοσοφία της ανάπτυξης της ιστορικής του Marx. Ακόμα και οι Μαρξιστές δεν μπορούσαν να μη δουν την ομοιότητα της θέσης του Clausewitz. O ίδιος ο Lenin σημείωσε την ομοιότητα αυτή με εμφανή ευχαρίστηση και κατέγραψε στο σημειωματάριο του για τον Clausewitz: “Η αλήθεια δεν είναι «μέσα στα συστήματα”.760 Δεν επέμενε στο γεγονός, όμως, επειδή όπως έχει ήδη αναφερθεί, η κύρια ερμηνεία και χρήση του Clause-witz γι΄αυτόν ήταν άλλη.

Η βασική φύση της συσχέτισης που υπήρχε μεταξύ των θέσεων του Clausewitz και των Μαρξιστών, φαίνεται από το γεγονός ότι αργότερα οι Μαρξιστές επανήλθαν στο ίδιο θέμα, όπως και ο Trotsky. Αυτό είναι σημαντικό γιατί, ενώ μπορεί να λεχθεί ότι η δύναμη του Lenin μπορούσε να προστατεύσει τη Μαρξιστική υιοθέτηση περί της διατύπωσης του Clausewitz, που αφορούσε στη σχέση μεταξύ πολιτικής και πολέμου, όμως, ο Trotsky και οι εργασίες του θεωρήθηκαν ως αιρετικές από την κοινότητα των Μαρξιστών. Με τον ίδιο τρόπο, το βασικό στρατιωτικό κείμενο των Σοβιετικών στον Ψυχρό Πόλεμο διακήρυτε:

Πολλοί στρατιωτικοί θεωρητικοί της υψηλής κοινωνίας πιστεύουν ότι οι νόμοι της στρατιωτικής επιστήμης είναι αιώνιοι και ανεπηρέαστοι. Η στρατιωτική ιστορία αποδεικνύει το λάθος τους, γιατί αυτό που φαίνεται από την ιστορία είναι ότι τα γεγονότα δείχνουν πως ενώ κάποιοι νόμοι αναδύονται κάποιοι άλλοι σταματούν να υπάρχουν.761

760 Lenin, Fondements theoriques de la guerre et de la paix en U.R.S.S., 65.761 Byely, Marxism-Leninism on War’, 315. Also see almost identically in Savkin,


372

Ο Clausewitz, που οι ιδέες του, όπως είπε ο Lenin “είχαν γονιμοποιηθεί από τον Ηegel”, έβλεπαν τα φαινόμενα του πολέμου και της στρατιωτικής τέχνης στην ανάπτυξή τους και στην κίνησή τους να μιλάνε ανοιχτά κατά τις “αιώνιες αρχές” της στρατιωτικής τέχνης.762

Περισσότερο φως ρίχνεται στις κοινές ιστορικές ρίζες αυτής της σφοδρής πνευματικής συμφωνίας με τα ακόλουθα, που είναι απίθανη, με σύγκριση: “Το μεγαλύτερο χαρακτηριστικό της Μαρξιστικής – Λενιστικής φιλοσοφίας, τονίζει ένα Σοβιετικό στρατιωτικό κείμενο, είναι η ικανότητα της απεριόριστης δημιουργικής ανάπτυξης και εξέλιξης”.763 Περισσότερο από μισό αιώνα πριν, στη “Wilhlmine” Γερμανία, ένας μεγάλος στρατιωτικός συγγραφέας του Πρωσικού επιτελείου είχε οδηγήσει τις αρχές του Jomini με τις Γερμανικές απόψεις της στρατιωτικής θεωρίας που είχε αναλυθεί πρώτα από τον Clausewitz. Το κυριότερο πλεονέκτημα της Γερμανικής άποψης, είχε γράψει ότι “εμμένει στην ικανότητα για περαιτέρω ανάπτυξη”.764 Γι΄ αυτόν τον λόγο φαινόταν ότι και ο Πρωσικός αντιδραστικός μιλιταρισμός και ο Σοβιετικός επαναστατικός προλεταρισμός μοιράζονται μια κοινή πνευματική πηγή στις αρχές του 19ου αιώνα στη Γερμανική ιστορία.

Οι Σοβιετικοί σχολιαστές δεν ένιωθαν ήσυχα με

Operational Art, 2-3 and 5; p. 5 reads: ‘The principles of military art bear a historical character… a change in objective reality.... leads inevitably to a change in the principles’.762 Operational Art, 23, του Savkin. Στη Σοβιετική στρατιωτική λογοτεχνία, υπάρχουν πολλές αναφορές στους ‘ αντικειμενικούς νόμους του πολέμου’, οι οποίοι συνθέτουν την επιστήμη του πολέμου. Ωστόσο, αυτοί οι ‘νόμοι’ εν μέρει μόνο εκφράζουν και ταξινομούν συσχετίσεις και ιεραρχήσεις που υπάρχουν μέσα στον ίδιο τον πόλεμο και, σύμφωνα με την Μαρξιστική θεωρία, μεταξύ του πολέμου και της οικονομικής, κοινωνικής ,πολιτικής πραγματικότητας και ιστορικής ανάπτυξης. Οι Σοβιετικές αρχές, με αυτή τη θεώρηση, συγκεντρώνονται και συζητούνται κάτω από μια μάλλον θετικιστική άποψη, στο ‘The Political and Military Laws of War: An Analysis of Marxist-Leninist Concepts’ (Γκίλντφορντ, 1979), του Julian Lider.763 Byely et al. (ed.), Marxisim-Leninism on War, 293.764 Caemmerer, Strategical Science, 54.

373


τους περίεργους “συμμάχους”. Σ΄ ένα γράμμα το 1946, λίγο μετά την υπερπροσπάθεια των Σοβιετικών κατά της Ναζιστικής Γερμανίας, ο Stalin ενημέρωσε τον Σοβιετικό στρατιωτικό ιστορικό, τον Συνταγματάρχη Razin, ότι “είμαστε υποχρεωμένοι να ασκήσουμε κριτική όχι μόνο στον Clause-witz αλλά και στους Moltke, Schlieffen, Ludendorff, Keitel και άλλους που έχουν υιοθετήσει τη Γερμανική στρατιωτική ιδεολογία”. Συνέχισε στο να διαψεύσει τη σχετικότητα μεταξύ της στρατιωτικής μελέτης του Clausewitz και του παρόντος, αλλά το έκανε με έναν προφανή τρόπο, διαφώνησε ότι η ιστορία απέδωσε, ότι η μελέτη ανέπτυξε τη μη σχετικότητα για πρακτικούς σκοπούς και με τον ίδιο τρόπο είχε αποδώσει μεγάλα κομμάτια της θεωρίας του Marx το ίδιο μη σχετική. Ο Stalin επίσης, ανέπτυξε την ιστορική ιδέα:

“Αυτό που πρέπει κυρίως να τονισθεί για τον Clausewitz είναι ότι αυτός πλέον αποτελεί μια ξεπερασμένη θεωρία ως στρατιωτική αρχή. Τόνιζε ότι ο Clausewitz ήταν αντιπρόσωπος της περιόδου της διαμάχης. Αλλά είμαστε στην εποχή της μηχανικής διαμάχης. Η εποχή αυτή αναμφίβολα απαιτεί καθαρά νέους στρατιωτικούς ιδεολόγους. Είναι αστείο να παίρνουμε μαθήματα από τον Clausewitz τώρα… Δεν πρέπει να κοιτάμε τη θεωρία του Marx σαν κάτι ολοκληρωμένο και ανέγκιχτο, είμαστε πεπεισμένοι για το αντίθετο, ότι έχει θέσει τη βάση της επιστήμης, όπου οι Σοσιαλιστές θα πρέπει να ακολουθήσουν προς όλες τις κατευθύνσεις, εκτός εάν θέλουν να μείνουν πίσω…”.765

Μια Σοβιετική στρατιωτική αρχή αργότερα, αναφέρθηκε στο ίδιο πρόβλημα με μια μεγαλύτερη ανάλυση:

“Η διάλεξη του Hegel είναι μια από τις κύριες πηγές για τη διαμόρφωση της Μαρξιστικής φιλοσοφίας, έτσι οι στρατιωτικές μελέτες του Clausewitz, ανεξαρτήτως των περιορισμών των κλάσεων, ήταν μια από τις πηγές ανάπτυξης

765 Stalin’s letter was published in Feb. 1947 in the magazine Bolshevik, and is cited in B. Dexter, ‘Clausewitz and Soviet Strategy’, Foreign Affairs


374

της υψηλής στρατιωτικής θεωρίας… όπως και στη φιλοσοφία του Hegel, οι κυριότερες πλευρές της εργασίας από τον Clausewitz ήταν η διαλεκτική του προσέγγιση στα φαινόμενα της αντικειμενικής πραγματικότητας και της σκοπιάς ενός αριθμού πολύπλοκων φαινομένων του πολέμου και της στρατιωτικής τέχνης στη σχέση τους και στην ανάπτυξή τους. Γι΄ αυτόν τον λόγο, είναι απαράδεκτη, μαζί με τα αντιδραστικά στοιχεία, να παραβλέπουμε την προοδευτική μορφή της εργασίας του Clausewitz, μόνο και μόνο επειδή ήταν ένας στρατιωτικός ιδεολόγος της κατασκευαστικής εποχής στην “παραγωγή” πολέμου, όπως και δεν απορρίπτουμε τελείως και τη φιλοσοφία του Hegel και του Feuerbach.”766

Συμπερασματικά, απ΄ όλα πρέπει να τονισθεί το κυριότερο σημείο. Όταν όλα έχουν γίνει εξαιτίας της ανεκτικότητας, κάποιος μπορεί να πει ότι η Δύση, και οι Αγγλόφωνες χώρες κυριότερα, έχουν κυριαρχηθεί από το ήθος και την άποψη της γνώσης, κυρίως από την κληρονομιά του Διαφωτισμού και από τη θετική πτώση τον 19ο και 20ο αιώνα. Όμως, παρά το γεγονός ότι στην πυρηνική εποχή η Δύση αγκάλιασε τον Clausewitz και τον έκανε έναν απ΄ αυτούς, η πραγματική εσωτερική ενασχόληση και συγγένεια με τον πνευματικό κόσμο είναι στην πραγματικότητα αρκετά υπερφυσική. Όμως ακριβώς το αντίθετο είναι αληθινό και για τον Μαρξισμό και για την Πρωσική – Γερμανική στρατιωτική σχολή τον 19ο αιώνα. Δεν χρειάζεται να ειπωθεί, ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές σ΄ αυτό το θέμα μεταξύ των δύο. Η Πρωσική στρατιωτική σχολή μοιράστηκε το θαυμασμό του Clausewitz για το κράτος, και με την αλλαγή της Γερμανικής πολιτικής, προχώρησε από τον τύπο του πατριωτισμού, που χαρακτήριζε την εποχή σε μια πιο εκρηκτική μορφή εθνικισμού. Οι Μαρξιστές από την πλευρά τους, μπορούν να δουν την πίστη του Clause-witz για το κράτος και τη χώρα του είτε ως αφελή ιδεαλισμό ή ως κάθετο σωβινισμό. Την ίδια ώρα, όμως, Γερμανοί και Μαρξιστές δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τις ιστορικές 766 Gareev, Frunze, 86.

375


ανησυχίες του Clausewitz, για την κατανοητή προσέγγιση του φαινομένου του πολέμου, και την απόρριψη όλων των συστημάτων. Στην περίπτωση της Γερμανικής – Πρωσικής η απάντηση αυτή αντανακλά σε μια καθαρή αναγνώριση και μια ενθουσιαστική δήλωση των στοιχείων-κλειδιών που πιέζουν την εθνική κουλτούρα. Επίσης, στη Μαρξιστική περίπτωση, που μπορεί να διαφέρει, αναγνωρίζεται ότι πηγαίνοντας πίσω στη διαπλαστική εποχή στις αρχές του 19ου αιώνα, οι ιδέες του Clausewitz είχαν παραχθεί από τις ίδιες σκέψεις που λίγο αργότερα ενεργοποίησε την ανάπτυξη του Μαρξισμού. Από τότε, ίσως όχι άμεσα, οι ιστορικοί αυτοί και πνευματικοί δεσμοί είναι ακόμα ορατοί στο γενετικό κώδικα της Μαρξιστικής θεωρίας.

376


377

Συμπέρασμα


Μέσα στο χρονικό διάστημα που εξετάζεται το βιβλίο αυτό, ο 19ος αιώνας μπορεί να παρομοιαστεί ως “η εποχή των επιγόνων”. Πολύ δε περισσότερο, μετά τα μεγάλα θεωρητικά αξιώματα που έγραψαν οι στρατιωτικοί συγγραφείς όπως, ο Jomini και ο Clausewitz, μετέπειτα των Ναπολεόντειων Πολέμων, τίποτα το βασικό δεν φαίνεται να έχει αλλάξει στον τρόπο που ο Δυτικός κόσμος βλέπει τον πόλεμο και τη στρατιωτική θεωρία. Μελέτες όπως του Picq “Battle Studies” και του Bloch “La Guerre Future” εξέχουν για την αυθεντικότητα μεταξύ των στρατιωτικών μελετών εκείνου του αιώνα, αλλά καμία δεν είχε διαχρονική επιρροή, όπως είχαν οι μελέτες του Jomini και του Clausewitz.

Πώς μπορεί αυτό το εμφανές γεγονός να εξηγηθεί; Εάν αγνοήσουμε την αφελή αντίληψη ότι οι ιδιοφυείς και μεγάλες θεωρίες εμφανίζονται σε κάποιες προκαθορισμένες χρονικές στιγμές και σε κάποια μέρη κατά λάθος, τότε οι ιστορικές πρώιμες καταστάσεις που ευθύνονται για την ανάπτυξή τους πρέπει να ερευνηθούν. Καινούργιες ιδέες θα αναδυθούν κατά τις περιόδους της επαναστατικής


378

αλλαγής ή σε στιγμές κρίσεων, ως απάντηση στις μεγάλες ιστορικές προκλήσεις. Αυτές εκφράζουν την ανθρώπινη προσπάθεια να συμμορφωθεί με τις καινούργιες αλλαγές και να τις ολοκληρώσει μέσα σ΄ ένα επιφανές πνευματικό πλαίσιο. Το οικοδόμημα όμως που δημιουργείται από αυτές κυριαρχεί μέχρι να αντικατασταθούν ως ανεπαρκείς από νέες “παραδειγματικές” αλλαγές.

Η διεγερτική πολιτιστική κίνηση του Διαφωτισμού και της Ρομαντικής εποχής εκφράζουν ακριβώς αυτού του τύπου τις θετικές αλλαγές. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, οι άνθρωποι προσπάθησαν να ξεδιαλύνουν τις υπόνοιες της επιστημονικής επανάσταστασης για τη μελέτη των σχετικών με τον άνθρωπο θεμάτων, ακόμα και του πολέμου. Οι δύο βασικές θέσεις που αναπτύχθηκαν από αυτήn την πνευματική διαδικασία, προσδιορίζουν τη σύγχρονη προσδοκία και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να ανταγωνίζονται για ανωτερότητα στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Ομοίως, η άφιξη του εθνικισμού, του ολοκληρωτικού πολέμου, που πρώτα αναδύθηκαν με όλο το μίσος κατά τη διάρκεια των πολέμων της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας, σηματοδότησαν επίσης ένα σταυροδρόμι. Οι προσπάθειες των ανθρώπων να έρθουν σε συμφωνία με τo νέo φαινόμενo κατά την έναρξη, αλλά και κατά τη διάρκεια της Ναπολεονικής εποχής, παρήγαγαν τις στρατιωτικές θεωρίες, που κυριάρχησαν το 19ο αιώνα. Περίπου όλα αυτά που γράφηκαν για τον πόλεμο στα τέλη εκείνου του αιώνα, ακολούθησαν τις παραδειγματικές ανησυχίες που λύθηκαν από τη γενιά που είχε ζήσει στην περίοδο των κατακλυστικών αλλαγών. Ο Ma-han, αναφορικά με τη μεγάλη επιτυχία του αιώνα, κέρδισε τη φήμη του απαντώντας στην πρόκληση που αναπτύχθηκε από το ιμπερεαλιστικό περιβάλλον και με την επακόλουθη ναυτική κούρσα. Αλλά στη θεωρία απλά αυτός εφάρμοσε το μακροχρόνιο πνευματικό κατεστημένο και τις στρατηγικές θέσεις σ΄ ένα παλιό και παραγκωνισμένο θέμα.

Ήταν όμως το λιγότερο ότι στο ναυτικό πεδίο δράσης,

379


στην αρχή του 19ου αιώνα, προκαλείτο η στρατηγική. Ο Corbett διαφώνησε ότι οι βασικές αρχές του ναυτικού πολέμου ήταν σε πολλούς τομείς διαφορετικές από αυτές του πολέμου στην ξηρά. Περαιτέρω, πρότεινε ότι οι παράμετροι της Βρετανικής πολιτικής ήταν ιστορικά διαφορετικές από εκείνες που χρησιμοποιούσαν οι υπόλοιπες δυνάμεις της Ευρωπαικής ηπείρου, όπως η Γαλλία, και η Πρωσία - Γερμανία, και πάνω στην οποία είχε βασισθεί η θεωρία του πολέμου. Από αυτό το σημείο εκκίνησης, αυτός συνέχισε προς αυτήν την κατεύθυνση τον 19ο αιώνα, αλλάζοντας σχεδόν καθένα από τα φοβισμένα δόγματα και άρθρα της πίστης.

Φυσικά, δεν είναι σύμπτωση ότι η Βρετανία ήταν η χώρα που παρείχε το παρελθόν για μια επείγουσα νέα στρατηγική άποψη, όπου αναπτύχθηκαν πρώιμες ιστορικές καταστάσεις. Το στρατηγικό παράδειγμα, που κυριάρχησε τον 19ο αιώνα έπεσε σε κρίση όταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν μπόρεσε να παράγει ένα γρήγορο και αποφασιστικό αποτέλεσμα, και υποθέτοντας ένα χαρακτήρα σαν του Moloch, που άφησε νικητές και ηττημένους σχεδόν περίπου εξαντλημένους. Μετά τον πόλεμο, αντανακλώντας τη γενική αλλαγή της άποψης για τις διεθνείς σχέσεις και τον πόλεμο, και οικοδομώντας μια καθαρή Βρετανική σκέψη και πολιτικές παραδόσεις, άνθρωποι όπως ο Liddell Hart εφάρμοσαν τις επαναστατικές ιδέες του Corbett για να παράγουν μια κατανοητή επαναδιατύπωση της στρατιωτικής θεωρίας. Αυτή περιείχε μια συνολική απόρριψη και των δύο, του ολόκληρωτικού πολέμου και της στρατηγικής θεωρίας, που τον ακολουθούσε. Στον εσωτερικό πόλεμο της Βρετανίας, οι καινούργιες αλλαγές και οι νέες πνευματικές προοπτικές ανέπτυξαν ξανά νέες μεγάλες θεωρίες.


380

381

Βιβλιογραφία


Κύριες Πηγές

American State Papers, Military Affairs, I (Washington, DC, 1832).ARDANT DY PICQ, C.J.J.J., Etudes sur le combat(Paris, 1880); 2edn.Ed. Ernst Judet, Paris, 1903 ; trans, as Battle Studies (Harrisburrg, Pa, 1947).BALCK WILHELM, Modern German Tactics (London, 1899). First public. German 1892.Berenhorst, Georg Heinrich Von, Betrachtungen uber die Kriegskunst (3rd edn; Leipzig, 1827).Bernhardi, Friedrich von, Delbruck, Friedrich den Gross und Clausewitz (Berlin, 1982). - On War of to – day (2 Vols; London, 1912), - Britain as Germany’s Vassal (London, 1914; trans of Unsere Zunkunft) - Germany and the Next War (New York, 1914). - Vom Kriege der Zukunft (Berlin, 1920) - Denkwurdigkeiten aus meinem Leben (Berlin, 1927). - Berhaut, J. A, Principes de strategie, etude sur la conduite des


382

armees ( Paris, 1881).Bigge, Wihelm, Feldmarscall Graf Motltke (Munich, 1901).Bismark, Griedrich Wilhelm Von, Lectures on the Tactics of Cavalry. (London, 1827, 2md edn 1855).Blebteu, Carl, Napoleons’sche und Mmoltke’sche strategie (Vienna 1901).Bloch, Jean, La Guerre future ( 6 Vols; Paris, 1898) - Is war Now possible ? (London 1899) - Blume, Wilhelm Von, Strategie: Eine Studie (Berilin (1882) - Moltke (Berlin, 1907). - Boguslwske, Albrecht Non, Die Nothwendigkeit der Zweijahrigen Dienstzeit (Berlin, 1891) - Der Krieg in seiner wahren Bedeutung fur Staat und Volk (Berlin, 1892). - Die Parteien und die Heeresreform (Berilin, 1892). - Volkskmpf – nicht Scheinkampf: Ein Wort zur politiscen Lage im Innern (Berlins, 1895). - Betrachtungen uber Heerwesen und Kriegfuhrung (Berilin, 1897).Bonnal, Henri, Les Maitres de la guerre: Frederic II, Napoleon, Moltke, d’apres des travaux inedits de M le general Bonnal, ed. Leonce Rousset (Paris, 1899).De la methode dans les hautes etudes militairesen Allemagne et en France (Paris, 1899). - La Recente Guerre sud-africaine (paris,1903). - De Rosbach a ulm ( Paris, 1904) - L’art nouveau en tactique (Paris, 1904) - La Manoeuvre d’Iena 1806 (Paris, 1904) - La Manoeuvre de Saint-Privat (3vols ; Paris, 1904-12) - La Manoeuvre de Landshut 1808-1809 (Paris, 1905). - La Manoevre de Vilna 1811-1812 ( Paris, 1905) - Sadowa : A study (London, 1907). Boucher, Arthur, L’Offensive contre L’Allemgne(Paris, 1911). - La Belgique a jamais indepedante (Paris 1913).

383


- Bourde de Villehuet, Jacqes, le Manoeuvrier, ou essai sur la theorie et la pratique des mouvement du navire et des evolutions navales (Paris, 1765). (Eng. Trans. Publ. 1788)Bruce, H.A (ed), Life of General Sir William Napier ( London 1864), Written anonymously by Patrick MacDougall.Byely, B., Fyodorov, G Kulakov V. (eds), Marxism- Leninism on War and Army (Moscow, 1972).Caemmerer R. von, the development of STRATEGICAL science during the 19th Century (London, 1905).Camon, Hubert, Clausewitz (Paris 1911).Cardot, Lucien, (writing as Loukiane Carlovitch ) Education et instructions de troupes ( 3vos; Paris 1896-7) - Heresies et apostasies militaires de notre temps ( Paris, 1908). - CHARMES, Gabriel, Naval reform ( London 1887). - Cherfils, Mxime, Cavalerie en campagen (2nd edn; Paris 1893) - Churchill, Winston, S, the world Crisis (6vols; London 1923-31) - Clausewitz, carl von, Politisce schriften und Briefe, ed Hans Rothfels (Munich, 1922). - Principles of War (Harrisburg, Pa.; 1942) - On war, trans. Michael E. Howard and Peter Paret (Princeton, NJ, 1976), (2nd edn 1984) - Verstreute kleine Schriften, ed. W. Hahlweg (Osnabruck, 1979). - Colin jean, L’education militaire de Napoleon (Paris 1900). - The transformation of war (London, 1912).Colomb, John, The protection of our Commerce and distribution of our Naval forces considered (London, 1867). - Imperial Defense (London, 1871). - Colonial Defense (London, 1877). - The defense of Great and Greater Britain (London, 1880) . - Naval intelligence and Protection of Commerce in War (London 1881). - Imperial Federation: Naval and Military (London, 1886).Colomb, Philip, Naval Warfare, its ruling Principles and practice, historically treated (London, 1891).


384

- Essays on Naval Defence (London, 1893) Conrad von Hotzendorf, Franz Von, Aus meiner Dienstzeit, 1906-1918 (5vols.; Berlin, 1921-5)Corbett, Julian S., The Corbett Papers, the National Maritime Museum, Greenwich. - Drake and the Tudor Navy (2vols; London, 1898) - The Successors of Drake (London, 1900). - Some Principles of Maritime Strategy (Annapolis, Md., 1988)Cullmann, Frederic, Deux tactiques en presence (Paris, 1904). - Tactique d’artillerie : Le Canon de tir rapide dans la batille (Paris, 1906) DAHN, Felix, Molke als Erzieher (Breslau, 1892).Dany, Jean, ’La litterature miiltaire d’aujourd’hui, La revue de Paris (Mar.-Apr.1912). 611-24.Darrieus, Gabriel, La guerre sur mer : Strategie et tactique (Paris, 1907).Daveley, Rene, L’esprit de la guerre navale (3vols; Paris, 1909-10).Debeney, Marie-Eugene, La guerre et les hommes (Paris, 1937)Decker, Carl Von, Ansichten uber die kriegfuhrung im Geist der Zeit (Berlin, 1817).-Grundzuge der praktischen Strategie (2nd edn.; Berlin, 1841).-Der Kleine krieg (Berlin, 1822).Delbruck, Hans, historiche und politisce Aufsatze (Berlin, 1886) - Die Strategie des Perikles erlautert durch die Strategie Friedrichs des Grossen (Berlin, 1890). - Erinnerungen, Aufsatze und Reden (Berlin, 1902). - Numbers in History (London, 1914). - Krieg und politik (3Vols.; Berlin, 1918-19) - Ludendorff, Tirpitz, Falkenhayn (Berlin, 1920). - Ludendorffs Selbstportat (Berlin, 1922). - Goverment and the Will of the People (New York, 1923). First publ. In German 1914. - Vor und nack dem Weltkrieg, politisce und historische Aufsatze 1902-1925 (Berlin, 1926). - Delbruck, Hans, History of the Art of War within the framework

385


of Political History (4vols; London, 1975-85). First publ. In German 1920. - Derrecagaix, V. D., Modern War (Washington, DC, 1888). - La Guerre et l’ armee (paris, 1901).Dilke, Charles W., ‘ the French Armies’, the Fortnightly Review, 1Nov 1891. Douglas, Howard, Naval Evolutions: A Memoir (London, 1832). Dragomirov, M. I., Manuel pour la preparation de troupes au combat (3vols.; Paris, 1886-8) - Principes essentiels pour la coduite de la guerre : Clausewitz interprete par le General Dragomiroff (Paris, 1889).Eldin, John Clerk of, An Essay on Naval tactics, Systematical and historical (2nd edn. Edinburgh, 1804).Elliot, George, A Treatise on Future Naval Battles and how to fight them (London, 1885).Engels, Friedrich, Selected Correspondence, Karl Marx and Friedrich Engels (London, 1934). - Ausgewalte militarische Schrifter (2vols.; Berlin, 1958, 1964). - Engles as a Military Critic: Articles by Friedrich Engels Reprinted from the Volunteers journal and the Manchester Guardian of the 1860’s ed H. Chaloner and W.O Henderson (Manchester, 1959). - On America and the Civil War (new York, 1972) - And Marx, Karl, collected works (1975-). - Fisher, John, fear God and Dread Nought: The correspondence of admiral of the fleet Lord Fisher of Kilverstone, ed. A. Marder (3vols.; London, 1956). - Foch, Ferdinand, De la conduite de guerre (2nd edn., Paris, 1909). - The principles of war (London, 1920). First publ. In French (1903). - Foch talks, ed. C. Bugnet (London, 1929) - Marshal Foch: His own Words on Many things, ed Raymond Recouly (London 1929). - The Memoirs of Marshal Foch (New York, 1931). Frederick, Crown Prince of Prussia, the War Diary of the Emperor Frederick III, 1870-1871. (London, 1927).Freytag-Loringhoven, Hugo Baron von, Die Heerfuhrng Napoleons und


386

Moltkes (Berlin, 1897) - Der Infanterie-Angriff in den neusten Kriegen: Ein Beitrag zur klarung der Angriffsfrage (Berlin, 1905). - Die Macht der Personlichkeit ime Kriege: Studien nach Clausewitz (Berlin, 1905) . - Krieg und politik in der Neuzeit (Berlin , 1911). - Deductions from the world war (London, 1918). - A Nation trained in Arms or a Militia (London, 1918). - Generalfeldmarscall Graf von Schlieffen (Leipzig, 1920).Gallieni, Gaetan, Les Carnets de Gallieni (Paris,1932). Gareev, M. A. Frunze, Military Theorist (Suffolk, 1988).Gay De Vernon, S.F., A treatise on the Science of War and fortifications (2vols.; New York, 1817).The General Staff, War office (ed.), The Operations of Large Formations (London, 1914)Gilbert, Georges, Essais de critique militaire (2nd edn.; Paris 1890). - Sept etudes militaires (Paris, 1892). - Lois et institutions militaires (Paris, 1895). - La Guerre sud-africaine (Paris, 1902).Goltz, Colmar von der, the conduct of war (London, 1899). First publ. In German 1895. - The Nation in Arms (London, 1906). - Von Rosbach bis Hena (Berlin, 1906). Earlier version Rosbach und jena, 1883. - Kriegsgeschicte Deutschlands im Neunzehnten Jahrhundert (Berlin, 1910), i - Jena to Eylau (London,1913). Denkwurdigkeiten (Berlin,1929).Goltz, Fritz von der, Moltke (Berlin, 1903). - Die gelbe Gefahr im Licht der Geschichte (Leipzig, 1907)Grandmison, F.j.l.l de, Dressage de l’infanterie en vue du combat offensif (Paris, 1906) - Deux conferences faites aux officiers de l’etat-major de l’armee ; La notion de surete et l’engagement des grandes unites ( Paris, 1911).

387


Grenier, J. R. de la guerre sur mer, ou tactique navale (Paris 1787).Grouard, A., La perte des etats et les camps retrances ; Replique au general Brialmont (Paris, 1899). - Fallait- il quitter Metz en 1870 ? (Paris, 1895). - Strategie, objet, ensignement, elements (Paris, 1895). - La campagne d’automne de 1813 et les lignes interieures (Paris 1897) - Maximes de guerre de Napoleon 1er (Paris, 1898) - Comment quitter Metz en 1870 ? Avec une note sur le role de la fortification (Paris, 1901). - La Critique de la campagne de 1815 (Paris, 1904) - France et Allemagne ; La guerre eventuelle (Paris, 1913 ; periodical publ. From 1911).Guillon, E., Nos ecrivains militaires (2vols. ; Paris, 1898).Halleck, Henry W., Elements of Military Art and Science or Course of Instruction in Strategy, Fortification, Tactics of Battles etc. (New York, 1846)Hamilton, Alexander, the works of Alexander Hamilton, ed., H.C. Lodge (New York, 1886).Hamley, Edward Bruce, the operations of War. (London,1866).Hoste, Paul, L’art des armies navales (lyon, 1697). Eng trans. 1762, 1834.Ideville, H. D’ Memoirs of Marshal Bugeaud. From his Private correspondence and Original Documents (2vols.; London, 1884).Jahns. Max, Feldmarschall Moltke (3vols.; Berlin, 1894-1900).Jaures, Jean, L’armee nouvelle (Paris,1913).Joffre, Joseph, the Memoirs of Marshal joffre (2vols.; London, 1932).Jomini, Antoine Henri, Lloyd, H.E., Tempelhoff, G. F., the history of the seven years war (London, n.d. 1808). - Histoire critique et militaire des guerres de la revolution (15 vols.; Paris, 1820-4). - An exposition of the first Principles of Grand Military Combinations and Movements, compiled from the treatise upon Great Military Operations, ed. J. A. Gilbert (London, 1825). - Summary of the Art of War (New York, 1854; another edn.


388

Philadelphia, 1862). - Treatise on Grand Military operations, trans. Colonel S.B Hobird (2vols.; New York, 1865). - Life of Napoleon, trans. Major-General H. W. Halleck (4vols.; New York 1864). Jung Theodore, La Guerre et la societe (Paris, 1889). - Strategie, tactique et politique (Paris, 1890). - La Republique et l’armee (Paris, 1892).Keim, August, Graf Schlieffen (Berlin, 1921).Kraft zu hohenlohe-Ingelfingen, Letters on Artillery (Woolwich, 1887). - Letters on Calvary (London, 1899). - Letters on Infantry (London, 1889) - Letters on Strategy (London, 1898). First publ. In German 1887Krauss, Alfred, Moltke, Benedek und Napoleon (Vienna, 1901)Langlois, Hippolyte, L’artillerie de campagne en liason avec les autres armes (2vols. ; Paris, 1892) - Questions de defense nationale (Paris, 1906). - Lessons from two recent wars, the Russo-Turkish and South African War (London, 1909). - The British Army in a European War (London, 1910).Laughton, John K.; essays on Naval tactics (London, 1874). - The Scientific study of History, Journal of the Royal United Services Institution, 18 (1875), 508-27. - Studies in Naval History (London, 1887).Leer, H, A., Vortrage uber Strategie (Vienna, 1868). - Positive Strategie (Vienna, 1871).Lehautcourt, Pierre, Le Colonel Ardant du Picq, La revue de Paris (May- June 1904), 347-66.Lenin, V.I., Collected Works (London, 1960-70). - Les Fondements theoriques de la guerre et de la paix en U.R.S.S – suivi du Cahier de Lenine sur Clausewitz, ed. B. C. Friedl (Paris, 1945).Lewall, j.l., La reforme de l’armee (Paris, 1871). - Le Marechal de Moltke, organisateur et stratege (Paris, 1891). - Introduction a la partie positive de la strategie (Paris, 1892).

389


- Strategie de marche (Paris, 1893) - Strategie de combat (2vols.; Paris, 1895-6)Lincoln, Abraham, the collected works of Abraham Lincoln, ed Roy P Basler (New Brunswick, 1953).Luce, Stephen B., ‘War schools’, United States Naval Institute Proceedings, (1833), pp. 633-57. - Naval Administration III, United States Naval Institute Proceedings (Dec. 1903). - The writings of Stephen B. Luce, ed. J. D Hayes and J.B. Hattendorff (Newport, RI, 1975).Lundendorff, Erich, My war memories, 1914-1918, (London, 1919). - Kriegfuhrung und Politik (Berlin, 1922). - Der totale krieg (Munich, 1935).MacDougall, Patrick, The Theory of War, illustrated by Numerous examples from Military History (London, 1856). - (publ. Anonymously), life of General Sir William Napier, ed.H.A Bruce (London, 1864).Mackinder, Halford J.,’The Geographical Pivot of History’ , Geographical journal, 23 (1904), 421-37.Mahan, Alfred Thayer, the Influence of Sea Power upon History, 1660-1783 (London, 1892), cited in the text as ‘Influence I’. - The Influence of Sea Power upon the French Revolution and Empire (2vols.; London 1892) , cited in the text as ‘Influence II’. - The navy in the Civil War, the Gulf and the inland Waters (London, 1898). - Lessons of the War with Spain and other Articles (Boston, 1899). - The Life of Nelson: The embodiment of the Sea Power of Great Britain (London, 1899). - The Problem of Asia and its effects upon International Policies (London, 1900).Mahan, Alfred Thayer, Retrospect and prospect: studies in international Relations, Naval and Political (London, 1902). - Sea Power in its relation to the War of 1812 (2Vols.; London, 1905).


390

- Types of Naval officers Drawn from the History of the British Navy (London, 1902) - ‘Reflections, historic and other, Suggested by the Battle of the Japan Sea’, United stats Naval Institute Proceedings (1906), 447-71. - From Sail to Steam: Recollections of Naval life (London and New York, 1907). - Some neglected Aspects of war (London, 1907). - Naval administration and Warfare (Boston, 1908). - The Interest of America in International Conditions (London, 1910). - Naval strategy, compared and contrasted with the Principles and practice of Military Operations on Land (London, 1911). - Armaments and Arbitration or the Place of Force in the International Relations of States (London, 1912). - The major Operations of the Navies in the War of American Independence (London, 1913). - Letters and Papers of Alfred Thayer Maham, ed. Robert Seager II and Doris D. Maguire (3vols.; Annapolis, Md.; 1975). - Admiral Farragut (New York and London, 1920). - A bibliography of the works of Alfred Thayer Maham, ed. John B. Hattendorf and Lynn C. Hattendorf (Newport, RI, 1986).Mahan, Denis Hart, an Elementary Treatise on Advanced Guard, outposts and Detachment Service of Troops with a historical sketch on the Rise and progress of Tactics (New York, 1847).Maillard, L., Elements de la guerre ( Paris, 1891).Marchand, A., Plans de concetrations de 1871 a 1914 (Paris, 1926)Marmont, A.F.L. V. De, de l’esprit des institutions militaires (Paris, 1846).Mayer, Emile, Nos institutions militaires (Paris, 1901). - Comment on pouvait prevoir l’immobilisation des fronts dans la guerre moderne (Paris, 1916). - Autour de la guerre acturelle (Paris, 1917). - La Psychologie du commandement, avec plusieurs lettres inedites du Marechal Foch (Paris, 1924). - Trois marechaux : Joffre, Gallieni, Foch (Paris, 1928).

391


Messimy, Adolphe-Marie, Mes souvenirs (Paris, 1937).Milovidoc, A. S (ed), The philosophical Heritage of V.I Lenin and the problems of Contemporary War (Moscow, 1972).Mitchell, John, Thoughts on Tactics and military Organization (London, 1838) - The Fall of Napoleon ( 3vols.; London, 1845). - Biographies of Eminent Soldiers of the Last four Centuries (London, 1865). Moltke, Helmuth, C. B. Von, Gesammelte Schriften und Denkwurdigkeiten (8vols.;Berlin 1891-3); trans, as: - Letters of Field-Marshal Count von Moltke to his Mother an Brothers (New York, 1892). - Moltke, his life and character, sketched in journals, Memoirs a Novel and Autobiographical Notes (New York, 1892). - Essays, Speeches and Memoirs of field-marshal count Helmuth von Moltke (2vols.; New York, 1893). - Field-Marshal count Helmuth von Moltke as a Correspondent (New York, 1893). - Militarische Werke ( 17Vols; Berlin 1892-1912)Moltke (the younger), Helmuth Von, Betractungen und Erinnerungen (Hamburg, 1914).Morogues, S.F.V.B. De, Tactique navale (Paris, 1763). Eng. Trans. 1767.Napier, William, Traite des grandes operations militaires, The Edinburgh Review, 35 (1821), 377-409. - History of the War in the Peninsula and in the South of France from the year 1808 to the year 1814(6vols.; London, 1828-40).Six letters in Vindication of the British Army, Exposing the calumnies of the Liverpool Financial Reform Association (London, 1849).Napoleon, Memoires pour servir a l’histoire de France sous Napoleon, ecrits a Sainte Helene, ed. C. G. F. T. Montholon (Paris, 1823).Negrier, Francois de, Lessons of the Russo-Japanese War(London, 1906). First publ. In the revue des deux mondes, 15 Jan, 1906.Percin, Alexandre, 1914 : Les Erreurs du haut commandement(Paris, 1920).


392

- Le Massacre de notre infanterie, 1914-1918 (Paris, 1921). - Pierron, Edouard, Strategie et grande tactique, d’apres l’experience des dernieres guerres (Paris, 1887). - Comment s’est forme le genie militaire de Napoleon 1er ? (Paris, 1899). - La strategie et la tactique allemandes au debut du Xxe Siecle (Paris, 1900).Reichsarchiv, Der Weltkrieg, 1914-1918 ; Kriegsrustung und Kriegswirtschft (Berlin, 1930).Rogniat, A. De, Considerations sur l’art de la guerre (Paris, 1816). - Response aux notes critiques de Napoleon (Paris, 1823). - Rustow, Wilhelm, Den deutsche Militarstaat, vor und wahrend der Revolution (Osnbruck, 1971). - Der Krieg und seine Mittel (Leipzig, 1856). Rustow, Wilhelm, Die Feldherrkunst des neunzehnet Jahrhunderts (2vols.; Zurich, 1857). - Geschichte der interie (Gotha, 1857). - Der Krieg von 1805 in Deutschland und Italien, als Anteilung zu krieghistorischen studien (Zurich, 1859). - The War for the Rhine Frontier 1870 (3vol.; London, 1871). - Strategie und Taktik der neuesten Zeit (3vols.; Zurich, 1872-4). Saint-CYR, Gouvion, Memoires pour servir a l’histoire militaire sous le directoire, le consultat et l’empire (4vols.; Paris 1831).Savkin, Ye. ; The Basic Principles of Operational Art (Moscow, 1972). Schafer, Dietrich, zu Moltkes Gedachtnis. Rede (Jena, 1901).Scherff, Von, the new Tactics of Infantry (London, 1873). - Von der Kriegfuhrung (Berlin, 1883). - Die Lehre vom Kriege (Berlin, 1897).Schlichting, S.W.L. von, Taktische und strategische Grundsatze der Gegerwart (3vols; Berlin, 1897-9). - Moltkes Vermachtniss (Munich, 1901). - Moltke und Benedek (Berlin, 1909).Schlieffen, Alfred von (ed)., Gesammelte Schriften (4vols; Berlin 1913). - Briefe, ed E Kessel (Gottingen, 1958).

393


Schmerfeld, Ferdinand von (ed)., Die Deutschen Aufmarschplane, 1871-1890 (Berlin, 1929).Sims, W. S., ‘The inherent Tactical Qualities of the All-Big-Gun, one Caliber battleship of high speed, Large Displacement and Gun Power, the United States Naval Institute Proceedings (1906), 1337-66. Sorb, La Doctrine de defence nationale (Paris, 1912).Sprout, Harold and Margaret, The rise of American Naval Power, 1776-1918 (2nd edn., Princeton, NJ, 1966).Sydenham of Comb, Clarke George, Lord, ‘Sea Heresies’, The Naval Review, (May, 1931). - Bacon, R., Bird, W.D., Oman, C., The world Crisis by Winston Churchill: A Criticism (London, 1927).Theobald, J. von, Die Kunst der groben Kriegsoperationen nach den besten quellen frey bearbeitet (Stugart, 1820).Thoumas, les Transformations de l’armee francaise (2vols.; Paris, 1887).Tirpits, Alfred Von, My Memoirs (2vols.; London, 1919).Treitschke, Heinrich von, Politics (2vols; London, 1916).Trochu, Louis, L’armee Francaise en 1867 ( 20th edn.; Paris, 1870).Trotsky, Leon, Military Writings (New York), 1969).Valentini, Georg Wilhelm Von, Die Lehre vom Krieg (2nd edn.; Berlin, 1833).Verdy du Vernois, Studien uber den Krieg (4 vols.; Berlin, 1891-1909).Waldersee, Alfred Von, Denkwurdigkeiten, ed. H.O. Meisner (3vols.; Berlin 1923).Wilkinson, Spencer, the Early Life of Moltke (Oxford, 1913).Willisen, Karl Wilhelm Von, Theorie des Grossen Krieges (Berlin 1840). - Den Italienische Feldzug des jahres 1848 (Berlin, 1849).Yates, Edward, Elementary Treatise on Strategy (London, 1852). - Elementary Treatise on Tactics (London, 1853). - Commandant Z…, Montechant, H., Les Gueres navales de demain (Paris, 1891).


394

Δευτερεύουσες Πηγές

Adam, Juliete, Le Capitaine Georges Gilbert (Paris, 1924).Ambrose, Stephen E., Halleck: Lincoln’s chief of staff (Baton Rouge, La, 1962)Arnold, Joseph, French Tactical Doctrine 1870-1914, Military Affairs, 42 (1978), 61-7.Aron, Raymond, Clausewitz, Philosopher of War (London, 1986).Aston, George, The Biography of the late Marshal Foch (London, 1929)Bamford, Paul Walden, Forests and French Sea Power, 1660-1789 (Toronto, 1956)Bauer, Reinhard, Hans Delbruck, in B. Schmitt (ed.), some Historians of Modern Europe (Chicago, 1941).Bedarida, Francois, ’L’armee et la republique: Les opinions des officiers francais en 1876-78, Revue Historique (1964), 119-64.Berger, Martin, Engels, Armies and Revolution: The revolutionary Tactics of Classical Marxism (Hamden, Conn., 1977). Berghaun, Volker, Der Tirpitz-plan (Dusseldforf, 1971).Best, Geoffrey, War and Society in Revolutionary Europe (leicester, 1982).Bond, Brian, The Victorian Army and the staff College, 1854-1914 (London, 1972).Bowditch, John, ‘the concept of Élan Vital: A rationalization of Weakness’, in E.M. Earle (e.d), Modern France (Princeton, NJ, 1951).Brodie, Bernard, Sea Power in the Machine Age (Princeton, NJ, 1941).Bucholtz, Arden, Hans Delbruck and the German Military Establishment: War Images in Conflict. (Lowa, 1985).Calleo, David, the German Problem Reconsidered (New York, 1978).Carrias, E, La Pensee militaire francaise (Paris, 1960). - La pensee militaire allemande (Paris, 1948).Case, Lynne, French Opinion on War and Diplomacy during the second Empire (Philadelphia, 1954).Chalmin, Pierre, L’ Officier francais de 1815 a 1870 (Paris, 1957).Charlton, D. G., Positivist thought in France during the Second Empire, 1852-1870 (Oxford, 1959).

395


Chickering, Roger, Imperial Germany and a World without War: The Peace Movement and German Society, 1892-1914 (Princeton, NJ, 1975). - We Men who feel Most German: A cultural Study of the Pangerman League (Boston, 1984).C J., ‘The Founding Of West Point: Jefferson and the Politics of ochenhausen, F. Von (e.d) Von Scharnhorst zu Schlieffen, 1806-1906: Hundert Jahre preuBisch-deutscher Generalstab (Berlin, 1933).Contamine, Henri, La Revanche (Paris, 1957).Coolidge, Louis A., Ulysses S. Grant (Boston. 1922). Crackel, Theodore Security’, Armed Forces and Society, 7 (1981), 529-43.Graig, Gordon, The Politics of the Prussian Army (Oxford, 1955). - The Battle of Koniggratz (London, 1964). - Germany, 1866-1945 (Oxford, 1978).Creswell, John, British Admirals of the Eighteen Century (London, 1972).Cunlife, Markus, Soldiers and Civilians: The Martial spirit in America, 1775-1865 (London, 1969).Daniels, Emile, ‚’Delbruck asl Politiker’, in id. (ed), Am Webstuhl der Zeit (Berlin, 1928).Deist, Wilhelm, ’Die Armee in Staat und Gesellschaft, 1890-1914’ in M. Sturner (ed), Das Kaiserliche Deutschland: Politik und Gesekkschaft, 1870-1918 (Dusseldorf, 1970), 312-39. - Flottenpolitik und Flottenpropaganda, 1897-1914 (Stuttgart, 1976). - Zur Geschichtte des preubischen Offizierkorps, 1860-1960 (Boppard am Rhein, 1980). - Demeter, Karl, The German officer- Corps in Society and State, 160-1945 (London, 1965). - Demirhan, Pertev, General-Feldmarschall Colmar von der Goltz (Gottingen, 1960).Dewey, John, German Philosophy and Politics (New York, 1915).Dexter, Byron, ‘Glausewitz and Soviet Strategy’, Foreign Affairs, 29 (1950), 41-55. Donald, David, ‘Refighting the Civil War’, in id., Lincoln Reconsidered (New York, 1956).


396

- (ed.), Why the North won the Civil War (Baton Rouge, La, 1960).Dronberger, ilse, The Political Thought of Max Weber (New York, 1971).Dulffer, Jost, Regeln gegen den Krieg? Die Haager Friedenskonferenzen von 1899 und 1907 (Frankfurt a. M., 1981) - , and Holl, Karl (eds), Bereit zum Kreig: Kriegmentalitat im wilhelminischen Deutschland, 1890-1914. Gottingen, 1986).Depuy, R.E The story of West Point, 1802-1943 (Washington, DC, 1943).Earle, E.M. (ed), Makers of Modern Strategy form Machiavelli to Hitler (Priceton, (NJ 1943).Egville, Howard D’ Imperial Defense and Closer Union: A Short Record of the life work of Sir John Colomb and of the Movement toward imperial Organization (London, 1913).Elting, John R., ‘Jomini: Disciple of Napoleon’, Military Affairs, 28 (1964), 17-26.Etat- Major de l’Armee, Les Armees francaises dans la grande gueree (Paris, 1936).Farrar, L.L, The short-War Illusion (Oxford, 1973). - Arrogance and Anxiety: The Ambivalence of German Power, 1848-1914 (Lowa City, 1981).Fischer, Fritz, Germany’s Aims in the First World War (New York, 1967). First publ. In German 1961. - War of Illusions (London, 1975).Foerster, Wolfgang, Graf Schlieffen und der Weltkrieg (2nd ed.; Berlin 1925). - Aus der Gedankenwerkstatt des deutschen Generalstabs (Berlin, 1931).Forman, Sidney, West Point (New York, 1950).Forster, Stig, Der doppelte Militarismus: Die deutsche Heeresrustungs-politik zwischen Status – quo – Sicherung und Aggression, 1890-1913 (Stuttgart, 1985).Fortescue, John W., Historical and Military Essays (London, 1928). - A History of th British Army (London, 1930), vols. Xi-xiii.Fossati, W. J., ‘Educational Influences in the Career of Marshall Ferdinand Foch of France’ (unpub. Doc. Diss., University of Kansas, 1976).

397


Freeman, Douglas S., R. E Lee (4vols.; New York, 1934).Friedberg, Aaron L.; The Weary Titan: Britain and the experience of Relative Decline, 1985-1905 (Princeton, NJ, 1988).Gallie, W.B., Philosophers of Peace and War: Kant, Clausewitz, Marx, Engels and Tolstoy (Gamelin, M., Manoeuvre et victoire de la Marne (Paris, 1954).Garthoff, Raymond, Soviet Military Doctrine (London, 1953). Gat, Azar, ‘Clausewitz on Defence and Attack’ Journal of Strategic Studies, 10 (1988), 20-6. - The Origins of Military thought From the Enlightenment to Clausewitz (Oxford, 1989).Gaulle, Charles De, France and Her Army (London, 1945).Gayl, Freiherr Von, General Von Schlichting ( Berlin, 1953).Girardet, Raoul, La Societe militaire dans la France contemporaine, 1815 – 1939 ( Paris, 1953).Gleaves, Albert, Life and Letters of Rear Admiral Stephen B. Luce, U.S Navy, Founder of the Naval War College (New York, 1925). Godwin – Austin, A. R, the staff and the staff College (London, 1953).Gorce, Paul – Marie De la, The French Army: A Military – Political History (London, 1963).Graham Gerald S., The politics of Naval Supremacy: Studies in British Maritime Ascendancy (Cambridge, 1965).Griffith, P. G, Military thought in the French Army, 1815-1851 (Manchester, 1989).Groener, Wilhelm, Das Testament des Grafen Schlieffen (Berlin, 1927). - Der Fekdherr wider Willen, (Berlin 1930).Guilmartin Jun., John Francis, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at Sea in the Sixteenth Century (Cambridge, 1974).Hahlweg, Werner, Lenin und Clausewitz, Archiv fur Kulturgeschichte, 36 (1954), 30-59, 357-87 - Clausewitz, Lenin and Communist Military Attitudes Today, Journal of the Royal United Services Institute, 105 (1960), 221-5.Hanson, Victor D., The Western Way of Warfare: Infantry Tactics in


398

Classical Greece (Oxford, 1990).Harries – Jenkins, Gwyn, The Army in Victorian Society (London, 1977).Harsh, Joseph L., Battlesword and Rapier: Clausewitz, Jomini and the American Civil War, Military Affairs, 38 (1974), 133-8.Hertz, Frederick, The German public Mind in the Nineteenth Century (London, 1975).Herwegh, Marcel, Guillaume Rustow: Un grand soldat, un grand caractere (Paris, 1935).Herzefeld, Hans, Die deutsce Rustungpolitik vor Dem Weltkrieg (Bonn, 1923). Hillgruber, Andreas, Germany and Two world Wars (London, 1981). First publ. In German 1967. - Hans Delbruck, in H-U.Wehler (ed)., Deutsche Historiker (Gottingen, 1972). Hintze, Otto, Delbruck, Clausewitz und die Strategie Friedrichs des GroBes, Forschungen zur Brandenburgischen und preuBiscen Geschicte, 33 (1920), 131-77. - The historical Essays of Otto Hintz, ed. Felix Gilbert (New York, 1975).Hohn, Reinhard, Sozialismus und Heer (Berlin, 1959).Holmes, T.R.E., four famous Soldiers (London, 1889).House, Jonathan, The Decisive Attack, A New Look at French Infantry Tactics on the Eve of World War I’, Military Affairs, 40 (1976), 164-9.Howard, Michael E., The Franco - Prussian War (London, 1965). - (ed)., The Theory and Practice of War (London, 1965). - Wellington and the British Army, in id. Studies in War and Peace (London, 1970). - War in European History (London, 1976).Hughes, H. Stuart, Consciousness and Society: The Reorientation of European Social Thought, 1890 –1930 (London, 1959).Hull, Isabel, The Entourage of Kaiser Wilhelm II (Cambridge, 1982).Iggers, Georg, The German Conception of History (Middletown, Conn, 1968).Irvine, Dallas, The French and Prussian Staff Systems Before 1870, journal of the American Military Institute 2 (1938), 192- 203.

399


- The French Discovery of Clausewitz and Napoleon, Journal of the American Military Institute, 4 (1942), 143-61. - Jacobs, Walter D., Frunze: The Soviet Clausewitz, 1885 – 1925 (the Hague, 1969).Jany, Kurt, Die Koniglich – preubische Armee und das deutsce Reicsheer, 1807 bis 1914 (Berlin, 1933).Jauffret, Jean – Charle, L’ Organisation de la reserve a l’epoque de la revenche, 1871 – 1914 (Frankfurt a. M., 1981).Jones, Archer, Jomini and the Strategy of the American Civil War: A Reinterpretation, Military affairs, 34 (1970), 127- 31. - Connolly, Herman, How the North Won (London, 1983).Karsten, Peter, The Naval Aristocracy: The Golden Age of Annapolis and the Emergence of Modern American Navalism (New York, 1972).Kehr, Eckart, Schlachtflottenbau und Parteipolitik, 1894 – 1901 (Berlin, 1930). - Economic Interest, Militarism and Foreign Policy: Essays, ed. G. Craig, Berkeley, Calif., 1977. Kelley, Alfred, The Descent of Darwin: The Popularization of Darwinism in Germany, 1860- 1914 (Chapel Hill, NC, 1981). Kennedy, Paul, The rise of the Anglo-German Antagonism, 1860-1914 (London, 1914). - The rise and Fall of British Naval Mastery (London, 1976). - (ed.) The War Plans of the Great Powers, 1880 – 1914 (London, 1979). - The rise and Gall of the Great Powers (London, 1979).Kessel, Eberhard, Moltke (Stuttgart, 1957). - Militargeschichte und kriegstheorie in neuerer Zeit, ed. Johannes Kunisch (Berlin, 1987).Kitchen, Martin, The German Officer Corps, 1890 – 1914 (Oxford, 1968). Kloster, Walter, Der Deutsche Generstab und der Praventivkrieggedanke (Stuttgart, 1932).Krause, Michael D., Anglo – French Military Planning before the First World War (1905-1914): A study in Military Diplomacy (Unpubl. diss., Georgetown University, 1968).


400

Krumeich, Gerd, Armament and Politics in France on the Eve of the First World War: The Introduction of the Three Years Conscription (London, 1984).Kuhl, H. Von, Der deutsche Generalstab in Vorbereitung und Durchfuhrung des Weltkrieges (Berlin, 1920).Langer, William L., The Diplomacy of Imperialism (New York, 1951).Liddell Hart, B. H., Foch, The Man of Orleans (London, 1931). - French Military ideas before the First World War, in M. Gilbert (ed.), A century of conflict 1850-1950 (London, 1966), 135-48.Lider, Julian, The political and Military Laws of War. An analysis of Marxist-Lennist Concepts (Guildford, 1979).Livezey, William E., Mahan on Sea Power (Norman, Okla., 1947).Lottman, Herbert R., Petain: Hero or Traitor? (New York, 1985).Luvaas, Jay, The Education of an Army: British Military Thought 1815-1940 (London, 1965).Mackay, R.F., Fisher of kilverstone (Oxford, 1973).Marder, Arthur, The Anatomy of British Sea Power (London, 1940). - From the Dreadnought to Scapa Flow (5vols., London, 1961-9).Mattingly, G., The Defeat of the Spanish Armada (London, 1959). May, Ernest R. (ed). Knowing One’s Enemies: Intelligence Assessment before the Two World Wars (Princeton, NJ, 1984).Michon, Georges, La preparation a la guerre : La Loi de Trois ans (1910- 1914) (Paris, 1935).Militargeschichtliches Forschungsamt (ed)., Handbuch zur deutscen Militargeschichte, 1648 – 1939 (4vols., Munich, 1979).Miller, Steven E. (ed.), Military Strategy and the Orignis of the First World War (Princeton, NJ, 1985).Mitchell, Allan Victors and Vanquished: The German Influence on Army and Church in France after 1870 (London, 1984).Mommsen, Wolfgang J., Max Weber and German Politics, 1890 – 1920 (London, 1984).Monteilhet, J., Les institutions militaires de la France (1814 – 1924). (Paris, 1926). Mosse, George L., The crisis of German ideology (London, 1966).

401


- Toward the final Solution: A history: A history of European Racism (London, 1978). Na’ Aman, Shlomo, Lassalle (Hanover, 1970).Nichols, J. Alden, Germany after Bismarck: The Caprivi Era (Cambridge, Mass., 1958).Paret, Peter, Clausewitz and the State (Oxford, 1976). - (ed.), Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age (Princeton, NJ, 1986).Pelger, H. (ed), Friedrich Engels, 1820-1970 (Hanover, 1971).Peter, Wolfgang,’Enemies’ and ‚’Reich Enemies’: An Analysis of threat perceptions and political Strategy in Imperial Germany, 1871 – 1914, in Wilhelm Deist (ed.), The German Military in the Age of Total War (Worcester, 1985), 22-39.Poliakov, Leon, The Aryan Myth: A History of Racist and Nationalist Ideas in Europe (London, 1974).Porch, Douglas, Army and Revolution: France 1815- 1848 (London, 1974). - The March to the Marne: The French Army, 1871 –1914 (Cambridge, 1981). - Clausewitz and the French, 1871 – 1914, in M. Handel (ed.), Clausewitz and Modern Strategy (London, 1986).Pritchard, James, Louis XV’s Navy, 1748 –1762: A study of Organization and Administration (Montreal, 1987).Puleston, Willian D., Mahan: The life and Work of Captain Alfred Thayer Mahan (New Haven, Conn., 1939) Ralston, David, the Army of the Republic: The place of the Military in the Political Evolution of France, 1871 – 1914 (Cambridge, Mass, 1967).Revol, J., Histoire de l’armee francaise (Paris, 1929).Richmond, Herbert, Statesmen and Sea Power (Oxford, 1947).Ringer, Fritz K., The decline of the German Mandarins: The German Academic Community, 1890 – 1933 (Cambridge, Mass., 1969).Ritter, Gerhard, the Schlieffen Plan (London, 1958). First publ. In German 1956. - The German Problem (Columbus, Oh., 1965). - The Sword and the Scepter (4vols.; Miami, Fla, 1969) German


402

original 1954. Rohl, John, Sombart, Nicolaus (eds.), Kaiser Wilhelm II: New Interpretations (Cambridge, 1982), Robb, Theodore, The Development of a Modern Navy: French Naval Policy, 1871 – 1904 (Annapolis, Md., 1987).Rosinski, Herbert, The German Army (London, 1939). - The Development of Naval Thought, ed B. M Simpson (Newport, RI, 1977).Roskill, S.W., The Strategy of Sea Power (London, 1962).Rudt Von Vollenberg, Ludwig, Die Deutsche Armee von 1871 bis1914 (Berlin, 1922).Ryan, Stephen, Petain the soldier (London, 1969).Schmidt, F.J., Molinski, K., Mette, S., Hans Delbruck, Der Historiker und Politiker (Berlin, 1928).Schulte, Bernd – Felix, Die Deutche Armee, 1900 – 1914: Zwischen Beharren und Verander (Dusseldorf, 1977). Schurman, D. M, The Education of a Navy: The Development of British Naval Strategic Thought. 1867 – 1914 (London, 1965). - Julian S. Corbett, 1854 –1922 (London, 1981). Seager II, Robert, Alfred Thayer Mahan: The Man and his Letters (Annapolis, Md., 1977).Sedgwick, Alexander, The Third French Republic, 1870 –1914 (New York, 1968). Semmel, Bernard, (ed.), Marxism and the Science of War (Oxford, 1981). - Liberalism and Naval Strategy: Ideology, Interest and Sea Power during the Pax Britanica (London, 1986).Serman, William, Les Origines des Officiers francaise, 1848 – 1870 (Paris, 1979).Setzen, Joel A.,’The Doctrine of the Offensice in the French Army on the Eve of World War I’ (unpubl., diss., University Of Chicago, 1972).Shand Alexander I., The life of General Sir Edward Bruce Hamley (2vols.; London, 1985).Showalter, Dennis, Railroads and rifles: Soldiers, Technology and the unification of Germany (Hamden, Conn., 1975).

403


Simon, W. M., European Positivism in the Nineteenth Century(New York, 1963).Snyder, Jack, the ideology of the offensive (Ithaca, NY, 1984).Spector, Ronald, Professors of War: The naval War College and the development of the Naval profession (Newport, RI, 1977).Spiers, Edward M., The Army and Sociaty, 1815-1914 (London, 1980).Stadelmann, Rudolf, Moltke und der Staat (Krefeld, 1950).Stamford, Peter M., The work of Sir Julian Corvett in the Dreadnought Era, United States Naval Institute Proceedings, 77 (1951), 61-71.Steinberg, Jonathan, Yesterday’s Deterrent: Tirpitz and the Birth of the German Battle Fleet (London, 1965).Stern, Fritz, the politics of Cultural Despair (Berkeley, Calif., 1961).Stone, Norman, The Eastern Front, 1914-1917 (London, 1975).Strachan, Hew, European Armies and the Conduct of Wars (London, 1983). - Wellington’s Legacy: The reform of the British Army (Manchester, 1984). - From Waterloo to Balaclava: Tactics, Technology and the British Army, 1815- 1854 (Cambridge, 1985).Stromberg, Ronald, Redemption by war: The Intellectuals and 1914 (Lawrence, Kan., 1982).Stuart, Reginald C., The half-way Pacifist: Thomas Jefferson’s View of War (Toronto, 1978). - War and American Thought from the Revolution to the Monroe Doctrine (Kent, Oh., 1982).Sullivan, A. T., Thomas – Robert Bugeaud (Hamden, Conn., 1983).Swift, Eben, The military Education of Robert E. Lee, Virginia Magazine of History and Biography, 35 (1927), 97-108.Sympox, Geoffrey, the Crisis of French Sea Power, 1688 – 1697, From the guerre d’escadre to the guerre de course (the Hague, 1954).Tanenbaum, Jan Karl, General Maurice Sarrail, 1856 – 1929 (Chapel Hill, NC, 1974).Taylor, A. J. P., The struggle for Mastery in Europe (Oxford, 1954).Taylor, Charles C., The life of Admiral Mahan (New York, 1920).


404

Teske, Hermann, Colmar Freiherr von der Goltz (Gottingen, 1957).Thimme, Annelise, Hans Delbruck als Kritiker der Wilhelminischen Epoche (Dusseldorg, 1955).Thomas, William, The Philosophic Radicals (Oxford, 1979).Thrall, Miriam , Rebellious Frazer’s: No. 1 Yorke’s Magazine in the Days of Maginn, Thackeray and Carlyle (New York, 1934).Travers, T.H.E., Technology, Tactics and Morale: Jean de Bloch the Boer War and British Military Theory, 1900-1914, Journal of Modern History, 51 (1979), 264 – 86.Troeltsch, Ernst, The Idea of Natural Law and Humanity in World History, asp to O. Gierke, Natural Law and the theory of Society, 1500-1800 (Cambridge, 1934).Tuchman, Barbara, the guns of August (New York, 1962).Vagts, Alfred, A history of Militarism (London, 1959).Wallach, Jehuda L., Das Dogma der Vernichtungsschlacht (Frankfurt a. M ., 1967). - Die Kriegslehre von Fridrich Engels (Frankfurt, a.M., 1968).Walser, John Raymond, France’s Search for a battle fleet: French Naval Policy, 1898 –1914. (unpub. Doc. Diss., University of North California, 1976).Weber, Eugen, The Nationalist Revival in France, 1905-1914 (Berkeley, Calif, 1959).Weber, Maxx, Economy and Society (New York, 1968).Wehler, Hans-Ulrich, The German Empire (Leamington Spa, 1985). First publ. In German 1973.Weigley, Russel F., History of the United States Army (Bloomington, Ind., 1967). - The American Way of War: A history of United States Military Strategy and Policy (London, 1973).Wernham, R. B., Elizabethan War Aims and Strategy, in S.T Bindoff, J. Hurstfield, and C.H. Williams (eds.), Elizabethan Government and Society (London, 1961).Whitton, F.E., Moltke (London, 1921).Williams, T. Harry, The return to Jomini: Some Thoughts on Recent Civil War Writing, Military Affairs, 39 (1975), 204-6.

405


Williamson, Samuel, The Politics of Grand Strategy: Britain and France prepare for war, 1904 –1914 (Cambridge, Mass, 1969).Wohl, Robert, The Generation of 1914 (Cambridge, Mass, 1979).Zaniewicki, Witold, L’impact de 1870 sur la pensee militaire francaise, revue de defence Nationale, 26 (1970), 1331 – 41.Zirke, Gerhard, Der General : Friedrich Engels, Der erste Militartheoretiker der Arbeiterklassen (Leipzig, 1957).

ISBN 978-960-99796-2-7Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ κατά...

Documents

Transcript of ISBN 978-960-99796-2-7Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ κατά...