12071998

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� H παρ�υσία των Eλλήνωνστ�ν κ�σμ� των Σλά�ων. H ελληνική συμ �λή στ�νπνευματικ� ί� των σλα ικώνλαών.

T�υ Aντωνί�υ–Aιμιλί�υ N. Tα�ιά�υ

� Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς. Oι Θεσσαλ�νικείς μ�να��ί, α-π�στ�λ�ι τ�υ σλα ικ�ύ κ�-σμ�υ.

T�υ Φαίδωνα Mαλιγκ�ύδη

� Mεσαιωνική σλα�ική γραμματεία. H υ�αντινή συμ �λή στασλα ικά γράμματα και η δια-μ�ρ�ωση σημαντικών γραμ-ματειών.

T�υ Iωάννη Kακριδή

� H Pωσία τ�υ Kιέ��υ. Tης Γιάννας Kατσ��σκα–Mαλιγκ�ύδη

� Eλληνες λ�γι�ι στη Σερ�ία.T� έργ� τ�υς και η άνθηση τηςελλην�σερ ικής π�λιτιστικήςσυνεργασίας στ�υς μέσ�υς�ρ�ν�υς.

T�υ Aντωνί�υ–Aιμιλί�υ N. Tα�ιά�υ

� Eλληνες και Oυκραν�ί. H συμ �λή των Eλλήνων στηνεπίλυση των εκκλησιαστικώνπρ� λημάτων της Oυκρανίαςτ�ν 16�-17� αι.

T�υ Xρήστ�υ Λασκαρίδη

� Bυ"αντινή "ωγρα#ική καιΣλά��ι. T�υ Eυάγγελ�υ N. Kυριακ�ύδη

� Oι Eλληνες της Oδησσ�ύ. T�υ Kωνσταντίν�υ K. Παπ�υλίδη

� Oι Eλληνες και η M�σ�α. Tης Oλγας Aλε%ανδρ�π�ύλ�υ

� Eλληνες και B�ύλγαρ�ι. T�υ Δημητρί�υ B. Γ�νη.

� Στην πρώην Γι�υγκ�σλα�ία.T�υ Iωάννη A. Παπαδριαν�ύ

� H �υ"αντινή μ�υσική στ�υς Σλά��υς. T�υ Christian Hannick

� Eλληνικές σπ�υδές στην Π�λωνία. Tης Iρένα Σελάγκιε�ιτς

� Eλληνική σλα��λ�γία. T�υ Xαράλαμπ�υ K. Παπαστάθη

E�ώ�υλλ�: «Oι Aγι�ι Kύριλλ�ς και Mε-θ δι�ς». T�ι��γρα�ία τ�υ �ωγρά��υZα�αρία (1849), στην εκκλησία Mετα-μ�ρ�ώσεως τ�υ Σωτήρ�ς της μ�νής Πρε-�μπρα�έν στ� Mπελιάκ�!� της B�υλγα-ρίας (�ωτ.: Mι�αήλ Eνέ�).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

H παρ�υσία των Eλλήνωνστ�ν κ�σμ� των Σλά�ων

H ελληνική συμ��λή στ�ν πνευματικ� �ί� των σλα�ικών λαών

Θριαμ�ευτική είσ�δ�ς τ�υ αυτ�κράτ�ρα I�υστινιαν�ύ B΄ στη �λεγ�μενη Θεσσαλ�νίκη ύστερα απ� την απ�κρ�υ-ση των π�λι�ρκητών Σλά�ων. Aντίγρα�� απ� ημικατεστραμμένη τ�ι��γρα�ία τ�υ να�ύ Aγ. Δημητρί�υ Θεσσαλ�-νίκης. (Aπ� τ� �ι�λί� A.–A. Tα�ιά�ς, «Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς �ι Θεσσαλ�νικείς. H �υ#αντινή παιδεία στ�υς Σλά-��υς», Θεσσαλ�νίκη 1989).

T υ Aντώνι�υ – Aιμίλι�υ N. Tα�ιά�υ

Kαθηγητή της Θε�λ�γικής Σ��λής τ�υ A.Π.Θ., αλλ�δαπ�ύ μέλ�υς της Σερ!ικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tε�νών και της B�υλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών

KAΠOIA Kυριακή τ υ έτ υς 597,μπρ στά στα τεί�η της δεύτερης σεμέγεθ ς π�λης τ υ Bυ�αντί υ, τηςΘεσσαλ νίκης, �άνηκε ένα αμέτρη-τ πλήθ ς �αρ�άρων π υ με ακάθε-κτη ρμή ερ��ταν να την π λι ρκή-σει. Hταν αυτ ί A�αρ ι και Σλά� ι. Oιπρώτ ι σ�ετικά γρήγ ρα �άθηκαν α-π� τ πρ σκήνι της ιστ ρικής πραγ-ματικ�τητας. Oι δεύτερ ι έμεινανγια πάντα παρ�ντες στην επικαιρ�-τητα. Tώρα ι ιθύν ντες την Aυτ -κρατ ρία καταλά�αιναν �τι έπρεπε

να τ υς αντιμετωπίσ υν ��ι μ�ν α-μυντικά, με τα �πλα, αλλά και να γα-ληνέψ υν την σκληρ�τητα και την ε-πιθετικ�τητά τ υς. Tα ειρηνικά �πλαπ υ διέθετε τ Bυ�άντι ήταν ταγράμματα και η �ριστιανική πίστη,

π υ και τα δύ ήταν άγνωστα στ υςΣλά� υς. O Θεσσαλ νικέας Kύριλ-λ ς δημι ύργησε τ σλα�ικ� αλ�ά-�ητ , και μα�ί με τ ν αδελ�� τ υ,τ ν Mεθ�δι , δημι ύργησαν τ νγραπτ� σλα�ικ� λ�γ . H Aυτ κρατ -ρία εισήγαγε τ ν Xριστιανισμ� στη

B υλγαρία, τη Σερ�ία και τη Pωσία.H πνευματική συγγένεια π υ δημι-

υργήθηκε έτσι ανάμεσα στ υς Σλά-� υς και τ υς Eλληνες εί�ε για επα-κ�λ υθ και μια π λιτιστική ε$άρτη-ση. T π λιτιστικ� θησαυρ �υλάκι τ υ Bυ�αντί υ, πλ υτισμέν με κάθεείδ υς π λύτιμ πνευματικ� αγαθ�,άν ι$ε και $ε�ύθηκε μπρ στά στ νσλα�ικ� κ�σμ , α�ήν ντας στην ευ-�έρεια της δεκτικ�τητάς τ υ να α-� μ ιώσει �,τι μπ ρ ύσε και τ ν εν-διέ�ερε απ� αυτά π υ εί�αν συσσω-ρεύσει ι αιώνες σε πείρα και γνώση.Mέσα σ’ αυτ� τ θησαυρ �υλάκι ή-ταν στι�αγμένη η κληρ ν μιά τ υαρ�αι ελληνικ ύ π λιτισμ ύ ανάμι-

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΓI·TA MYPTΣI·TH

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

O αυτ�κράτ�ρας τ�υ Bυ#αντί�υ Mι-�αήλ Γ΄, � �π�ί�ς έστειλε τ�ν Kύριλ-λ� και Mεθ�δι� στ�υς Σλά��υς. N�-μισμα απ� τη συλλ�γή τ�υ Dumbart-on Oaks, Washington D.C.

H M�νή Xελανδαρί�υστ� Aγι�ν Oρ�ς, πνευ-

ματικ� κέντρ� τωνΣέρ�ων στ� �π�ί� έ-

καναν τη γνωριμία μετα αγαθά τ�υ �υ#αντι-

ν�ύ π�λιτισμ�ύ. (Aπ�τ� �ι�λί� των D.Bogdanovic, V.J.

Djuric, D. Medakovic,«Hilandar»,

Bελιγράδι 1978).

Aριστερά: H Θε�τ�κ�ς δε�μένη. Ψη�ιδωτ� της κεντρικής αψίδας τ�υ να�ύ της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ (1043–1046). Eίναι εμ�ανήςσε αυτ� η επίδραση της τέ�νης της Kωνσταντιν�ύπ�λης. (Aπ� τ�ν συλλ�γικ� τ�μ� «Russia. Storia ed espressione artistica; dalla Rus di Kiev al grande Impero», Jaca Book, Milano 1994). Πάνω: O Mά*ιμ�ς � Γραικ�ς. Pωσική εικ�να τ�υ 1976 #ωγρα�ισμένη σε μ�ναστήρι της M�σ�ας, η �π�ία απ�δίδει τη μ�ρ�ή τ�υ Mα*ίμ�υ σύμ�ωνα με την παραδ�σιακή απεικ�νισή τ�υ. Iδιωτική συλλ�γή.

κτη με τις γνώσεις και τις ευαισθη-σίες π υ καλλιεργ ύσε η Aνατ λή,και �λα αυτά αναγεννημένα και �ιλ-τραρισμένα μέσα σε μια μεγαλειώδησύνθεση π υ ν μάστηκε �υ�αντι-ν�ς π λιτισμ�ς.

H εκκλησία έγινε κύρι ς � ρέαςκαι τ ενδιάμεσ για τ πέρασμα καιτη μετα�ύτευση των �ω γ�νων αυ-τών στ ι�είων στη �ωή, τη σκέψη καιτα �ιώματα τ υ νε �ώτιστ υ κ�-σμ υ, π υ άρ�ι�ε τώρα να κάνει ταπρώτα τ υ, δειλά �ήματα, στην κ ι-νωνία των π λιτισμένων λαών.

O σλα�ικ�ς κ�σμ ς άρ�ισε να ρ υ-�άει α��ρταγα τ γάλα π υ τ υ πρ -σέ�ερε η πνευματική τ υ μάνα. Oιειρηνικές επα�ές με τ Bυ�άντι ά-ν ι$αν δρ�μ υς πρ ς τα κέντρα τηςγνώσης και της πνευματικής �ωής. HKωνσταντιν ύπ λη με τα σπ υδαίατης μ ναστήρια, πρ παντ�ς εκείνατ υ Στ υδί υ και της Eυεργέτιδ ς, η

M νή τ υ Σινά, τα μ ναστήρια τηςΠαλαιστίνης, και τέλ ς τ Aγι νOρ ς απ τέλεσαν σημεία επα�ής μετ ν ελληνικ� κ�σμ και πηγές απ� �-π υ σλα�ικ�ς κ�σμ ς αντλ ύσεγνώσεις και πνευματικ�τητα. Στιςεκ�ριστιανισμένες σλα�ικές �ώρεςέ�θασαν Eλληνες κληρικ ί, μ να� ί,αγι γρά� ι, αρ�ιτέκτ νες, �ρυσ ��- ι και άλλ ι τε�νίτες, για να εισαγά-γ υν τ υς Σλά� υς στην εκκλησια-στική �ωή και να τ υς διδά$ υν τ υςτρ�π υς της έκ�ρασης στη λατρείακαι την εκκλησιαστική πρά$η. Iδιαί-τερα στη Pωσία, ι Eλληνες μητρ -π λίτες πάσης Pωσίας με έδρα αρ�ι-κά τ Kίε� (988–1299) και αργ�τερατη M�σ�α, καθώς και Eλληνες επί-σκ π ι σε επαρ�ίες της περι�έρειας,ήταν ι μ�νιμ ι εκπρ�ωπ ι της ελλη-νικής παιδείας, σκέψης και ιδε λ -γίας. Aυτ ί δίδα$αν στ υς Σλά� υςτις σ�έσεις εκκλησιαστικής και κ -σμικής ε$ υσίας, τ υς έδωσαν τα

πρ�τυπα της εκκλησιαστικής π ίη-σης, της ιστ ρι γρα�ίας, της διδα-�ής, με μια λέ$η τα �νάρια, πάνω στα π ία ικ δ�μησαν στη συνέ�εια ιίδι ι τα πρ ϊ�ντα της δικής τ υςπρωτ�τυπης παραγωγής.

Eτσι δημι υργήθηκε η «Σλα�ικήOρθ δ $ία», η έκ�ραση της ρθ�δ -$ης �ωής και εμπειρίας, μέσα απ�την ιδι τυπία της σλα�ικής εθνικήςαυτ συνειδησίας.

Eνίσ�υση των δεσμών

H Aλωση της Kωνσταντιν υπ�λε-ως και η τ υρκική κυριαρ�ία στις�αλκανικές �ώρες, ενώ αλλά�ει τ σκηνικ� των π λιτικών συσ�ετισμών,��ι μ�ν δεν ανακ�πτει την ελληνικήπαρ υσία μέσα στ ν κ�σμ των Σλά-�ων αλλά αντίθετα δημι υργεί μιανέα επ �ή γι’ αυτήν. Oι Eκκλησίεςτης B υλγαρίας και της Σερ�ίας θέ-τ νται υπ� την άμεση δικαι δ σία

τ υ Πατριαρ�εί υ Kωνσταντιν υπ�-λεως, γεγ ν�ς π υ θέτει και τ υςλα ύς αυτ ύς υπ� τη διαπ ίμανσητ υ ελληνικ ύ κλήρ υ. Eτσι δέν -νται ι Σλά� ι στεν�τερα με τ ν ελ-ληνικ� κ�σμ . H Pωσία απ� τ 1448απ κτά την εκκλησιαστική της �ει-ρα�έτηση απ� την Kωνσταντιν ύπ -λη, αλλά ωστ�σ ι δεσμ ί με τ ν ελ-ληνικ� κ�σμ ��ι μ�ν δεν διακ�-πτ νται αλλά αντίθετα ενισ�ύ νται.Σε αυτ� συντελ ύν διά� ρ ι παρά-γ ντες, υσιαστικ�τερ ι απ� τ υς -π ί υς είναι δύ : Πρώτ ς, ι ικ ν -μικές ανάγκες των ελληνικών εκκλη-σιών και μ ναστηριών, π υ αναγκά-� υν Eλληνες, ανώτερ υς κληρι-κ ύς, μ να� ύς και λ γί υς να κατα-�εύγ υν στη Pωσία για ικ ν μική� ήθεια («�ητεία»), με απ τέλεσμα ητσαρική γενναι δωρία απ� τη μία με-ριά να ικαν π ιεί τις ανάγκες τ υς,αλλά απ� την άλλη και να εκμεταλ-λεύεται �σ μπ ρεί τις γνώσειςτ υς, τις διπλωματικές τ υς ικαν�-τητες και την πείρα τ υς, ι π ίεςθέτ νται στην υπηρεσία της μεγά-λης αυτής �ώρας. Δεύτερ ς παρά-γ ντας είναι πνευματικές ανάγκεςπ υ δημι υργ ύνται στην Oυκρανίααπ� την πρ παγάνδα και τ ν πρ ση-λυτισμ� των Pωμαι καθ λικών, �-π υ ι Eλληνες πατριάρ�ες Kωνστα-ντιν υπ�λεως και Iερ σ λύμων δια-δραματί� υν υσιαστικ� ρ�λ στηναντιμετώπισή τ υς. Στ ν Eλληνα μ -να�� απ� την Aρτα Mά$ιμ Tρι�ώλη,ή Mά$ιμ τ ν Γραικ� �πως τ ν $έ-ρ υν στη Pωσία, �είλει η M�σ�ατ υ 16 υ αιώνα την παρ υσία σ’ αυ-τήν τ υ πι μ ρ�ωμέν υ ανθρώπ υτης �ώρας, π ί ς της α�ήνει ένατεράστι συγγρα�ικ� έργ γραμμέ-ν στα ρωσικά. Στ ν Eλληνα μ να��Aρσένι �είλεται η ργάνωση σ� -λής στη M�σ�α τ ν 17 αιώνα, ενώτ 1685 ι Kε�αλ νίτες αδελ� ί Iω-αννίκι ς και Σω�ρ�νι ς Λει� ύδη ι-δρύ υν εκεί την Σλα� –Eλλην –Λα-τινική Aκαδημία, η π ία ε$ελί�θηκεστ ρωσικ� πανεπιστήμι .

M λ ν�τι δεμέν ς ελληνικ�ς κ�-σμ ς στα δεσμά και τ ν �υγ� π υ τ υεί�αν επι�άλει ι T ύρκ ι, κατ�ρθω-νε να κρατάει περή�ανα την ηγετικήπνευματική τ υ θέση απέναντιστ υς αδελ� ύς κατά την πίστη Σλά-� υς, δηγώντας τ υς, αυτ�ς ρα-κένδυτ ς δ ύλ ς, στ υς δρ�μ υςτης γνώσης και της πρ �δ υ. O αγέ-ρω� ς αυτ κράτ ρας και αναμ ρ-�ωτής της Pωσίας, Mέγας Πέτρ ς,απ τείνεται στ Oικ υμενικ� Πα-τριαρ�εί για να �ητήσει την έγκρισήτ υ σε θέματα εκκλησιαστικά, απ -δεικνύ ντας έτσι �τι παρά τη �ειρα-�έτηση της Pωσικής Eκκλησίας, ηπνευματική κ ρυ�ή της παρέμενεπάντα στ ν ελληνικ� κ�σμ . H σ �ίακαι πατρική μέριμνα τ υ Πατριαρ�εί- υ της Kωνσταντιν υπ�λεως για αι-ώνες καθ δηγεί πνευματικά B υλ-γάρ υς, Σέρ� υς, Pώσ υς και Oυ-κραν ύς και τ υς πρ �υλάγει απ�τ ν κίνδυν της αλλ τρίωσης καιτ υ ε$α�ανισμ ύ, ε$ασ�αλί� νταςμέσα απ� την Oρθ δ $ία την εθνικήτ υς επι�ίωση. H αναγνώριση υπε-ρ �ής στ ν ελληνικ� κ�σμ δεν δη-λώνει πωσδήπ τε καμιά υπ τέλεια ύτε και υπ ταγή των Σλά�ων σ’ αυ-τ�ν, απλώς παραπέμπει στα πρωτείατης πείρας, της ηλικίας και της πα-τρ�τητας.


Συνέ�εια απ� την 2η σελίδα

O καθεδρικ�ς να�ς της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ, πρωτεύ�υσας τ�υ αρ�αί�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς και μεγάλ�υ π�λι-τιστικ�ύ κέντρ�υ. O να�ς κτίστηκε μετα*ύ 1037–46 και πήρε τη σημερινή τ�υ μ�ρ�ή στη διετία 1746–48. E�ει σ�ή-μα εγγεγραμμέν�υ σταυρ�ειδ�ύς με πέντε κλίτη, τα �π�ία καταλήγ�υν στα ανατ�λικά σε διώρ��η στ�ά. T� να�κάλυπταν 13 τρ�ύλ�ι και στ� εσωτερικ� τ�υ, γύρω απ� τ� σταυρικ� σ�ήμα και στ� νάρθηκα, υπήρ�αν υπερώα.

κή τ�υς α�μ�ίωση. H ειρηνική συμ-�ίωση της π�λης τ�υς Aγί�υ Δημη-τρί�υ με τη σλα�ική της ενδ��ώρα(δεδ�μέν�, τ� �π�ί� αντανακλάταικαι απ� τ� θε��ρ� �ν�μα Solun μετ� �π�ί� θα απ�καλέσει τη μητρ�π�-λη της Mακεδ�νίας τ� νέ� αυτ� ε-θν�λ�γικ� στ�ι�εί�, �ταν θα πρωτα-ντικρίσει με δέ�ς, πριν απ� 13 αιώ-νες, την π�λη με τα επι�λητικά και α-π�ρθητα τεί�η), απ�τελεί και την �υ-σιώδη πρ�ϋπ�θεση τ�υ Kυριλλ�–με-θ�διαν�ύ π�λιτιστικ�ύ άθλ�υ.

Oι δύ� Θεσσαλ�νικείς αδελ�ί ή-ταν ασαλώς ε"�ικειωμέν�ι με τ�ν�τι�σλα�ικ� πρ��ρικ� κώδικα π�υήταν σε �ρήση στα περί�ωρα της γε-νέτειράς τ�υς. Γεγ�ν�ς, τ� �π�ί�έμμεσα επι�ε�αιώνεται και απ� τ�νBί� τ�υ Mεθ�δί�υ: «Δι�τι σεις είστεΘεσσαλ νικείς και �λ ι ι Θεσσαλ -νικείς μιλ ύν συ�νά τη Σλα�ική»θα αιτι�λ�γήσει της επιλ�γή τ�υ �αυτ�κράτ�ρας Mι�αήλ Γ΄, �ταν τ� έ-τ�ς 863, θα αναθέσει σ’ αυτ�ύς τηνιεραπ�στ�λή στη μακρινή MεγάληM�ρα�ία. Eδώ α"ί%ει, πραγματ�π�ιώ-ντας ένα �ρ�νικ� άλμα 11 αιώνωνμέ�ρι τη γενιά τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ, ναυπ�γραμμίσ�υμε τη δια�ρ�νικ�τηταεν�ς �αρακτηριστικ�ύ γνωρίσματ�ςτων �ριστιανών κατ�ίκων της π�λης,�ι �π�ί�ι �ειρί%�νται τη γλώσσα τωνE�ραίων συμπ�λιτών τ�υς ε"ίσ�υκαλά με τη μητρική τ�υς. Παραλληλι-σμ�ς, � �π�ί�ς ��ηθά να καταν�ή-σ�υμε καλύτερα τις συνθήκες αρμ�-νικής συμ�ίωσης της μεσαιωνικήςΘεσσαλ�νίκης με τα σλα�ικά ύλαπ�υ έ��υν εγκατασταθεί στην ευρύ-τερή της ενδ��ώρα.

Bί�ς και έργ�Στ�ι�εία για τ�ν �ί� και τη δραστη-

ρι�τητα των δυ� γιών τ�υ α"ιωμα-τ�ύ��υ απ� τη �υ%αντική Θεσσαλ�-νίκη δεν σώ%�νται στις μεσαιωνικέςελληνικές πηγές. Oι πληρ��ρίες,τις �π�ίες έ�ει στη διάθεσή τ�υ σή-μερα � ιστ�ρικ�ς (π�υ παραδίδ�νταικυρίως απ� τ�υς δυ� Bί�υς τωνAγίων, γραμμέν�υς στην εκκλησια-στική παλαι�σλα�ική, καθώς και απ�συναείς πηγές στη Λατινική) έ��υν,συν�πτικά, ως ε"ής: κατά τα τέλητ�υ θέρ�υς τ�υ έτ�υς 863 τάνειστ� κράτ�ς της Mεγάλης M�ρα�ίας(στη σημερινή NA Tσε�ία) μια �υ%α-ντινή απ�στ�λή με επικεαλής τ�υςαδελ�ύς Kωνσταντίν� και Mεθ�-δι�, για να διδά"ει (ύστερα απ� αίτη-μα τ�υ ηγεμ�να της �ώρας Pαστι-σλά��υ πρ�ς τ� �υ%αντιν� αυτ�κρά-τ�ρα Mι�αήλ Γ΄) τ� Eυαγγέλι� στησλα�ική γλώσσα τ�υ νε�ώτιστ�υπ�ιμνί�υ της �ώρας. Για τ�ν σκ�π�αυτ� κ�μί%ει η απ�στ�λή και εκκλη-σιαστικά �ι�λία κυρίως για τις ανά-γκες της Θείας Λειτ�υργίας, αλλάκαι περικ�πές τ�υ Eυαγγελί�υ), τα �-π�ία πρ�ηγ�υμένως εί�αν μεταρα-σθεί στ� Bυ%άντι�, υπ� την επί�λεψητ�υ Kωνσταντίν�υ, στα σλα�ικά.

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5Συνέ�εια στην 6η σελίδα

Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ςOι Θεσσαλ�νικείς μ�να��ί, απ�στ�λ�ι τ�υ σλα�ικ�ύ κ�σμ�υ

T�υ Φαίδωνα Mαλιγκ�ύδη

Y�ηγητή Σλα�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υGöttingen, Kαθηγητή Iστ�ρίας και Π�λιτισμ�ύ των σλαικών λαών στ� AΠΘ

ENA απ� τα δημ�ιλέστερα στερε�-τυπα τ�υ καθημεριν�ύ μας λ�γ�υ α-π�τελεί και η συ�νή μας ανα�ρά, �-ταν πρ�κειται για συμπερι�ρές ήκαταστάσεις σκ�ταδισμ�ύ ή ιδε�λ�-γικής πρ�κατάληψης, σε κάπ�ι�ν«σκ�τειν�» Mεσαίωνα. H κληρ�ν�μιάαυτή απ� την αισι�δ�"η ρητ�ρείατ�υ Διαωτισμ�ύ στη σύγ�ρ�νή μαςσυλλ�γική ν��τρ�πία –η �π�ία, εκπρ��ιμί�υ, ταυτί%ει τ� «παλαι�» μετ� «�πισθ�δρ�μικ�»– δεν επαληθεύ-εται ωστ�σ� απ� την ιστ�ρική εμπει-ρία. T� παράδειγμα των δυ� αγίων α-δελών απ� τη Θεσσαλ�νίκη τ�υ9�υ αιώνα –η π�λιτεία των �π�ίων α-ναδεικνύεται σε π�λλές εκάνσειςως «πρ��δευτικ�τερη», σε σύγκρισημε �ρισμένες σύγ�ρ�νές μας ν��-τρ�πίες και συμπερι�ρές– είναι ά-κρως διδακτικ�, ιδιαίτερα κατά τηντρέ��υσα συγκυρία. Tις δια�ρ�νικέςακρι�ώς αυτές πτυ�ές τ�υ έργ�υτων δυ� αυτών απ�στ�λων τ�υ σλα-�ικ�ύ κ�σμ�υ θα πρ�σπαθήσ�υμε νατ�νίσ�υμε στ� σκιαγράημα π�υ α-κ�λ�υθεί.

H ιστ�ρική πραγματικ�τητα π�υ�αρακτηρί%ει πριν απ� 11 αιώνες τηδεύτερη π�λη της Bυ%αντινής αυτ�-κρατ�ρίας –�π�υ γεννι�ύνται � Kων-σταντίν�ς (τ� 827) και � κατά δέκαπερίπ�υ έτη πρεσ�ύτερ�ς, αδελ�ςτ�υ Mεθ�δι�ς, ως τέκνα εν�ς ανώ-τερ�υ �υ%αντιν�ύ α"ιωματ�ύ��υ–περιγράεται με θαυμαστή ενάργειααπ� τ�ν ανεπιτήδευτ� λ�γ� εν�ς γη-γεν�ύς κατώτερ�υ κληρικ�ύ της π�-λης. «Oι Θεσσαλ νικείς», γράειστις αρ�ές τ�υ 10�υ αιώνα � Iωάν-νης Kαμινιάτης «διάγ υν απ� π λύνκαιρ� σε μια �αθειά και θαυμάσια ει-ρήνη, επειδή διατηρ ύν αρμ νικέςεμπ ρικές σ�έσεις με την σλα�ικήτ υς ενδ �ώρα». Eικ�να, π�υ επι�ε-�αιώνεται και απ� άλλες ιστ�ρικέςπηγές («Θαύματα Aγί�υ Δημητρί�υ»,«Bί�ς Γρηγ�ρί�υ Δεκαπ�λίτη», Kων-σταντίν�υ Π�ρυρ�γέννητ�υ «Περί�ασιλεί�υ τά"εως») και η �π�ία απ�-δίδει μιαν αντικειμενική πραγματικ�-τητα: απ� την πρώτη δεκαετία τ�υ7�υ αιώνα έ��υν εγκατασταθεί στημακεδ�νική ύπαιθρ�, σπ�ραδικά αλ-λά μ�νιμα, συμπαγείς �μάδες σλα�ι-κών ύλων, τα �π�ία εντάσσ�νται α-π� την αρ�ή στ� �υ%αντιν� δι�ικητι-κ� σύστημα και απ�δίδ�υν, ως μι-κρ�καλλιεργητές, τ�υς �ρ�υς τ�υςστην κεντρική δι�ίκηση της αυτ�-κρατ�ρίας. T� αντικειμενικ� αυτ�δεδ�μέν� αλλά και τ� γεγ�ν�ς �τι ταύλα αυτά τα �αρακτηρί%ει απ� τηναρ�ή ένα ακέαλ� π�λιτειακ� καθε-στώς (τ�υς είναι άγνωστ�ς δηλαδή �θεσμ�ς της κεντρικής ε"�υσίας) κα-θώς και � παράλληλ�ς εκ�ριστιανι-σμ�ς τ�υς, θα συντελέσ�υν στη �αθ-μιαία απώλεια της εθν�γλωσσικήςτ�υς ιδιαιτερ�τητας, στην εθν�λ�γι-

Aγι�ς Kλήμης. T�ι��γρα�ία στ� να� «SV.Spas» (1426) στ� Λέσκ��ατς A�ρί-δ�ς (1426).

T� �ν�μα τ�υ Mεθ�δί�υ και των μαθητών τ�υ στ� μ�να��λ�γι� (19�ς αιώ-νας) της M�νής τ�υ Reichemau (N. Γερμανία).

O σπ�ρ�ς, �μως, τ�ν �π�ί� με τ�-σ� μ��θ� μετέεραν �ι δύ� αδελ�ίστην K. Eυρώπη θα απ�δώσει τελικάτ�υς πλ�ύσι�υς καρπ�ύς τ�υ σε έ-ναν δια�ρετικ� γεωγραικ� �ώρ�.Oι «Eλληνες» (Graeci, �πως τ�υς α-π�καλ�ύν �ι σύγ�ρ�νες πηγές) συ-νάντησαν στ� έργ� τ�υς τη σ�δρήαντίδραση τ�υ γερμαν�γεν�ύς ρα-γκικ�ύ κλήρ�υ, στ�ν �π�ί� εί�αν πε-ριέλθει �ι εκκλησιαστικές επαρ�ίεςτης νε�ώτιστης �ώρας και � �π�ί�ςτ�υς κατηγ�ρ�ύσε στ�ν πάπα τηςPώμης ως αιρετικ�ύς, δι�τι δίδα-σκαν τ� Λ�γ� τ�υ Θε�ύ σε μια μη ιε-ρή γλώσσα, τη σλα�ική και ��ι στηλατινική. E"ι �ρ�νια μετά την άι"ητης απ�στ�λής στη M. M�ρα�ία, κα-τά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στηPώμη, �π�υ � πάπας Aδριαν�ς B΄ ευ-λ�γησε με κάθε επισημ�τητα τιςσλα�ικές μεταράσεις των δύ� α-δελών, εκ�ιμήθη � Kωνσταντίν�ς

(στις 14 Φε�ρ�υαρί�υ 869), α�ύπρ�ηγ�υμένως εκάρη μ�να��ς, λαμ-�άν�ντας τ� �ν�μα Kύριλλ�ς. H κη-δεία τ�υ έγινε, κατ�πιν επιθυμίαςτ�υ ίδι�υ τ�υ πάπα, με �λες τις τιμέςστη Pώμη και ετάη στη Bασιλικήτ�υ Aγί�υ Kλήμεντ�ς, στ� τέλ�ς τ�υδε"ι�ύ κλίτ�υς τ�υ να�ύ. Σημεί�, �-π�υ πρ�σατα ανακαλύθηκε και ηαπεικ�νισή τ�υ σε μια �υ%αντινής τε-�ν�τρ�πίας τ�ι��γραία τ�υ 9�υ αι-ώνα. O Mεθ�δι�ς επέστρεψε στηMεγ. M�ρα�ία για να συνε�ίσει τ� ιε-ραπ�στ�λικ� έργ� κάτω απ� τις ίδιεςαντί"�ες συνθήκες, �ι �π�ίες μάλι-στα τ�ν �δήγησαν και στην καταδίκηαπ� συν�δικ� δικαστήρι� τ�υ ρα-γκικ�ύ κλήρ�υ και στ�ν εγκλεισμ�τ�υ επί 30 μήνες σε μια μ�νή της νή-σ�υ Reichenau στη λίμνη Bodenseeτης NΔ Γερμανίας. Eκ�ιμήθη στηM�ρα�ία στις 6 Aπριλί�υ τ�υ έτ�υς885, ως �ειρ�τ�νημέν�ς (τ� 870) απ�τ�ν πάπα Aρ�ιεπίσκ�π� Σιρμί�υ, εκ-

κλησιαστικ�ύ κλίματ�ς, π�υ περιε-λάμ�ανε τις �ώρες της M�ρα�ίας,Πανν�νίας και μέρ�ς τ�υ Δυτικ�ύIλλυρικ�ύ.

Mετά τ� θάνατ� τ�υ Mεθ�δί�υ, θαπεριέλθει � έλεγ��ς της μ�ρα�ικήςεκκλησίας και πάλι στα �έρια τ�υγερμαν�γεν�ύς κλήρ�υ, εκπερα-σμέν�υ ε�θρ�ύ των σλα�ικών λει-τ�υργικών �ι�λίων, � �π�ί�ς θα εκ-διώ"ει τελικά απ� τη �ώρα και τ�υςμαθητές των δύ� αγίων αδελών.Eνα μεγάλ� μέρ�ς απ� αυτ�ύς, με ε-πικεαλής τ�ν Kλήμεντα, θα κατα-ύγει τ�τε στην αυλή τ�υ νε�ώτι-στ�υ ηγεμ�να της B�υλγαρίας B�ρι-δα. Για λ�γ�υς πρ�ανώς π�λιτικήςσκ�πιμ�τητ�ς, � B�ρις θα πρ�ωθή-σει τ�υς άμεσ�υς αυτ�ύς �ρείς τηςKυριλλ�μεθ�διανής παράδ�σης σεεδάη, τα �π�ία μ�λις εί�ε πρ�σαρ-τήσει στ� κράτ�ς τ�υ, με κέντρ� τηνσημερινή A�ρίδα. Mια περι��ή, �π�υθα συνε�ίσει την άνθησή της η Kυ-

ριλλ�μεθ�διανή γραμματεία, απ�την �π�ία σώ%�νται σήμερα τα αρ-�αι�τερα γραπτά μνημεία στην πα-λαι�σλα�ική γλώσσα.

Iστ�ρική σημασία

Δυ� είναι �ι εκάνσεις εκείνες, �ι�π�ίες αναδεικνύ�υν τ�ν Kωνστα-ντίν� – Kύριλλ� ως σκαπανέα της ι-λ�λ�γικής επιστήμης και κυρίως, ωςμια πρ�σωπικ�τητα πρ�ικισμένη μεμια θέαση, η �π�ία, ένδεκα αιώνεςπριν, ήταν απαλλαγμένη απ� τις πρ�-καταλήψεις π�υ �αρακτηρί%�υν ακ�-μη π�λλ�ύς σύγ�ρ�ν�ύς μας, πνευ-ματικ�ύς ή μη, ανθρώπ�υς.

Eίναι, πρώτ�ν, � μεταραστικ�ςτ�υ άθλ�ς. Xωρίς τ�ν θρησκευτικ�σκ�ταδισμ� π�υ �αρακτηρί%ει τ�υςσύγ�ρ�ν�ύς τ�υ στη Δύση, αλλά καιτην ύ�ρη απέναντι στ�υς «�αρ�ά-ρ�υς» απ� την �π�ία δεν είναι τελεί-ως απαλλαγμένη η σημερινή μαςσυλλ�γική συμπερι�ρά, ανέδει"ε �Kύριλλ�ς τ� πρ��ρικ� ν�τι�σλα�ι-κ� ιδίωμα π�υ ήταν σε �ρήση στ�ν ά-μεσ� περίγυρ� της γενέτειράς τ�υσε μια γραπτή γλώσσα, στην �π�ίαμετέρασε τα ιερά �ι�λία. H γλώσσααυτή, η εκκλησιαστική παλαι�σλα��-νική, θα απ�τελέσει αργ�τερα γιαπ�λλ�ύς αιώνες τ� �ργαν� έκρα-σης εν�ς �λ�κληρ�υ κ�σμ�υ: τηςμεσαιωνικής γραμματείας των �ρθ�-δ�"ων σλα�ικών λαών.

H επιν�ηση της γλαγ�λιτικής γρα-ής, τ�υ πρώτ�υ γραπτ�ύ κώδικατης σλα�ικής γλώσσας, είναι η δεύ-τερη πρωτ�π�ρειακή έκανση τ�υπ�λιτικ�ύ άθλ�υ τ�υ αγί�υ Kυρίλ-λ�υ. Mαθητής τ�υ Λέ�ντα τ�υ Mα-θηματικ�ύ στην Kωνσταντιν�ύπ�λη(� �π�ί�ς, πρώτ�ς στ� Bυ%άντι�, α-νέσυρε απ� τη λήθη τη διδασκαλίατων Aλε"ανδρινών μαθηματικών, ε-παναδιατυπών�ντας τ�ν αλγε�ραϊκ�συμ��λισμ�), επιν�ησε � Kύριλλ�ςένα σύστημα γραικών συμ��λων,τα �π�ία απ�δίδ�υν με θαυμαστή α-κρί�εια τις ωνητικές ιδιαιτερ�τη-τες της ν�τι�σλα�ικής διαλέκτ�υ ε-κείνης, π�υ άκ�υγε στα περί�ωρατης γενέτειράς τ�υ. H γλαγ�λιτικήγραή θα αντικατασταθεί αργ�τεραστη B�υλγαρία απ� τη λεγ�μενη κυ-ριλλική, π�υ �ασί%εται στη μεγαλ�-γράμματη ελληνική γραή, και η �-π�ία απ�τελεί μέ�ρι σήμερα τ� γρα-ικ� σύστημα π�υ �ρησιμ�π�ι�ύν �ι�ρθ�δ�"�ι Σλά��ι (B�ύλγαρ�ι, Σέρ-��ι, Σλα��μακεδ�νες, Pώσ�ι και Oυ-κραν�ί). Στην γλαγ�λιτική γραή, α-ντίθετα, σώ%�νται �ι αρ�αι�τερ�ισλα�ικ�ί κώδικες, �ι �π�ί�ι πρ�έρ-��νται απ� την περι��ή της A�ρίδ�ς,την �π�ία πρώτ�ς επ�ίμανε � συνε-�ιστής τ�υ Kυριλλ�μεθ�διαν�ύ έρ-γ�υ Aγι�ς Kλήμης.

Bι�λι�γραικ� επίμετρ�: Aπ� την τεράστιαιλι�γρα�ία π�υ έ�ει συσσωρευθεί κατάτ�υς τελευταί�υς δύ� αιώνες γύρω απ� τ�έργ� των δύ� Θεσσαλ�νικέων αδελ�ώνσημειών�υμε εδώ, για τ�ν Eλληνα ανα-γνώστη, τα πρ�σ�ατα έργα των: A.Aι. Tα-�ιά�υ, «Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς», Θεσσα-λ�νίκη (Kυριακίδης), 1992· Γιάννας Mαλι-γκ�ύδη, «H παρ�υσία τ�υ Mεσαιωνικ�ύEλληνισμ�ύ στην Kεντρική Eυρώπη. T�εκπ�λιτιστικ� έργ� των Aγίων Kυρίλλ�υκαι Mεθ�δί�υ των Θεσσαλ�νικέων», Θεσ-σαλ�νίκη (Bάνιας), 1997· Φαίδων�ς Mα-λιγκ�ύδη, «H Θεσσαλ�νίκη και � κ�σμ�ςτων Σλάων» (΄ έκδ�ση), Θεσσαλ�νίκη,Bάνιας 1997.



Aγι�ι Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς. T�ι��γρα�ίες τ�υ τέλ�υς τ�υ 12�υ αιώνα στ� ιερ� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υστ� �ωρι� K�υρμπίν�� της πρώην Γι�υγκ�σλα�ίας (Σκ�πια) (�ωτ.: απ� τ� �ι�λί� των CVETAN GROZDANOV &LYDIE HADERMANN MISGUICH, «Kurbinovo»).


Oι άγι�ι Kύριλλ�ς και Kλήμης. T�ι��γρα�ία στ� να� της Aγίας Σ��ίας A�ρί-

δας (1045 περίπ�υ). O Kλήμης υπήρ�ε � συνε�ιστής τ�υ κυριλλ�μεθ�δια-

ν�ύ έργ�υ στα υπ� ��υλγαρική κατ��ή εδά�η ��ρει�δυτικά τ�υ «θέμα-

τ�ς» Θεσσαλ�νίκης, τα �π�ία εί�αν επ�ικισθεί απ� Σλά��υς (απ� τ� �ι�λί�

τ�υ C. Grozdanov, «Les protraits des saints de Macedoine du IX au XVIII

siècle», Skopje 1983).

O B�ύλγαρ�ς τσάρ�ς Iωάννης Aλέ�ανδρ�ς (1331–1371) με τη σύ!υγ� και

τα τέκνα τ�υ. Mικρ�γρα�ία απ� ��υλγαρικ� �ειρ�γρα�� τ�υ έτ�υς 1356

π�υ απ�κειται στ� Bρετανικ� M�υσεί�. O Iωάννης Aλέ�ανδρ�ς υπήρ�ε έν-

θερμ�ς υπ�στηρικτής των γραμμάτων και των τε�νών, ιδιαίτερα δε τ�υ η-

συ�αστικ�ύ κύκλ�υ π�υ εί�ε δημι�υργήσει στη B�υλγαρία � Γρηγ�ρι�ς Σι-

ναΐτης (απ� τ� �ι�λί� της L. Shivkova, Das Tetraevangeliar des Zaren Ivan

Alexandar, Verlag Aurel Bongers Recklinghausen 1977).

Mεσαιωνική σλα�ική γραμματείαH �υ�αντινή συμ��λή στα σλα�ικά γράμματα και η διαμ�ρ�ωση σημαντικών γραμματειών

Eνα απ� τα αρ�αι�τερα σλα�ικά �ειρ�γρα�α σε γλαγ�λιτική γρα�ή, � κώ-δικας Aσσεμάνι (11�ς αιώ.). Mέσα στ�ν κύκλ� τ�υ αρ�ιγράμματ�ς εικ�νί!ε-ται τ� κε�άλι τ�υ Aγ. Iωάνν�υ τ�υ Πρ�δρ�μ�υ (απ� τ� �ι�λί� της A.Djurova, Hiliada godini balgarska rakopisna kniga, Σ��ια 1981).

T�υ Iωάννη Kακριδή

Σλα��λ�γ�υ

H KYPIΛΛOMEΘOΔIANH ιεραπ�στ�-λή, τ� γεγ�ν�ς π�υ καθ�ρισε �σ� κα-νένα άλλ� τ� �αρακτήρα της �υ�α-ντινής επίδρασης στην πνευματική�ωή των σλα�ικών λαών, ήταν περισ-σ�τερ� απ�ρρ�ια διπλωματικών υ-π�λ�γισμών παρά μιας σταθερής π�-λιτισμικής επιλ�γής. T�ν ένατ� αιώ-να, ανάμεσα στις αυτ�κρατ�ρίες π�υδιεκδικ�ύσαν την ηγεσία της �ρι-στιανικής �ικ�υμένης –τη �υ�αντινήκαι τη "ραγκική– παρεμ�άλλ�ντανδυ� κράτη με σλα�ικ� πληθυσμ�:στην κεντρική Eυρώπη, η MεγάληM�ρα�ία και στη Bαλκανική �ερσ�-νησ�, η B�υλγαρία. T� 863, � ηγεμ�-νας της Mεγάλης M�ρα�ίας P�στι-σλά��ς στέλνει πρεσ�εία στην Kων-σταντιν�ύπ�λη και �ητά απ� τ�ν αυ-τ�κράτ�ρα Mι�αήλ τ�ν Γ΄ ιεραπ�στ�-λ�υς ικαν�ύς να μεταδώσ�υν τη �ρι-στιανική πίστη σε σλα�ική γλώσσα. Hπρ�σέγγιση ανάμεσα στ� Bυ�άντι�και τη Mεγάλη M�ρα�ία ε%υπηρε-τ�ύσε και τις δυ� πλευρές: �ι �υ�α-ντιν�ί ιεραπ�στ�λ�ι θα ε%ασθεν�ύ-

σαν την επιρρ�ή τ�υ λατινικ�ύ κλή-ρ�υ, δίν�ντας έτσι στ�ν P�στισλά��μεγαλύτερα περιθώρια ανε%αρτη-σίας απέναντι στην αυτ�κρατ�ρίατων Φράγκων και τ� Bυ�άντι� θακέρδι�ε ένα π�λύτιμ� σύμμα�� σταμετ�πισθεν της ε�θρικής B�υλγα-ρίας. Eτσι, στα τέλη της ίδιας �ρ�-νιάς κατα"θάνει στη Mεγάλη M�ρα-�ία �υ�αντινή απ�στ�λή με επικε"α-λής τ�υς Θεσσαλ�νικείς αδελ"�ύςKύριλλ� και Mεθ�δι�. Σε μια πρ�σθε-τη ένδει%η καλής θέλησης απέναντιστ�ν P�στισλά��, απ�"ασίστηκε να�ρησιμ�π�ιηθεί η σλα�ική γλώσσα �-�ι μ�ν� στ� κήρυγμα (αυτ� ήταν αυ-τ�ν�ητ�), αλλά και στη λειτ�υργία –κάτι π�υ �ι Bυ�αντιν�ί δε διαν�ήθη-καν να πρ�σ"έρ�υν στ�υς Σλά��υςπ�υ �ρίσκ�νταν μέσα στα σύν�ρατης αυτ�κρατ�ρίας ή στ�υς B�υλγά-ρ�υς, �ταν και εκείν�ι με τη σειράτ�υς �ήτησαν τ� 864 να �απτισθ�ύν.

Bυ�αντινή επίδραση

Για την εισαγωγή της σλα�ικήςλειτ�υργίας στη Mεγάλη M�ρα�ία, �




Kύριλλ�ς επιν�εί ένα νέ� αλ"ά�ητ�,τ� γλαγ�λιτικ�, και μετα"ρά�ει τακυρι�τερα λειτ�υργικά και �ι�λικάκείμενα, θέτ�ντας έτσι τις �άσειςτης πρώτης λ�γιας σλα�ικής γλώσ-σας – της εκκλησιαστικής σλα��νι-κής. Mετά τ� θάνατ� τ�υ (869), τ�μετα"ραστικ� και ιεραπ�στ�λικ�τ�υ έργ� συνε�ί�ει � Mεθ�δι�ς. H"ραγκική αντίδραση �μως, δεν ά"η-σε τ� έργ� των Θεσσαλ�νικέων α-δελ"ών να καρπ�"�ρήσει στη M�-ρα�ία και μετά τ� θάνατ� και τ�υMεθ�δί�υ (885), �ι μαθητές τ�υ εκ-διώκ�νται και αναγκά��νται να �ητή-σ�υν κατα"ύγι� στη B�υλγαρία, π�υυι�θετεί (δεκαετίες �λ�κληρες μετάτ�ν εκ�ριστιανισμ� της!) τη σλα�ικήλειτ�υργία και γίνεται κατά τη �ασι-λεία τ�υ Συμεών (893-927) τ� κέντρ�των σλα�ικών γραμμάτων.

Στη B�υλγαρία τ� γλαγ�λιτικ� αλ-"ά�ητ� σταδιακά αντικαθίσταται α-π� τ� κυριλλικ� και � κύκλ�ς των με-τα"ράσεων διευρύνεται σημαντικά,ε%�ικειών�ντας τ�υς Σλά��υς ανα-γνώστες με τ�υς κυρι�τερ�υς πατέ-ρες της Eκκλησίας – απ� τ�ν Aθανά-σι� Aλε%ανδρείας μέ�ρι τ�ν IωάννηΔαμασκην�. H πλ�ύσια παραγωγήτ�υ 10�υ αι. τ�υ «�ρυσ�ύ αιώνα»της ��υλγαρικής γραμματείας, περ-νά σε ύ"εση μετά τη �υ�αντινή κα-τάκτηση (1018). Στ� μετα%ύ �έ�αια,έ��υν εμ"ανιστεί στ� πρ�σκήνι� �ιΣλά��ι της ανατ�λικής Eυρώπης(πρ�γ�ν�ι των σημερινών Oυκρα-νών, Pώσων και Λευκ�ρώσων), �ρ-γανωμέν�ι σε μια �αλαρή συν�μ�-σπ�νδία με κέντρ� τ� Kίε��· η ανα-τ�λικ�σλα�ική πρ�σ"�ρά, την πρώι-μη αυτή επ��ή, "αίνεται ωστ�σ� ναέγκειται περισσ�τερ� στη δια"ύλα-%η της κυριλλ�μεθ�διανής κληρ�ν�-μίας παρά στ�ν εμπλ�υτισμ� της μενέες μετα"ράσεις.

T� επ�μεν� κύμα της �υ�αντινήςεπίδρασης στη σλα�ική γραμματείασυνδέεται με την επανίδρυση τ�υB�υλγαρικ�ύ κράτ�υς (1187) και τηνάν�δ� της Σερ�ίας, � ηγεμ�νας της�π�ίας στέ"εται �ασιλέας (κράλης)τ� 1217. T�ν 14� αιώνα, �ταν � �υ�α-ντιν�ς κ�σμ�ς απ�συντίθεται κάτωαπ� την �θωμανική πίεση και αντι-τάσσει τ�ν Παλαμισμ� στη �ριστιανι-κή "ιλ�σ�"ία της Δύσης, η σλα�ικήσυμμετ��ή στην κ�ινή πνευματική�ωή των �ρθ�δ�%ων λαών κερδί�εισε �άρ�ς και ένταση. Tην επ��ή αυ-τή, � Σέρ��ς μ�να��ς Hσαΐας �λ�-κληρώνει τη μετά"ραση των έργωντ�υ Ψευδ�–Δι�νυσί�υ Aρε�παγίτ�υ(1371)· � πατριάρ�ης B�υλγαρίαςEυθύμι�ς (1375–1393) πρ�ωθεί τηναντιπαρα��λή των σλα�ικών εκκλη-σιαστικών �ι�λίων με τα ελληνικά

Mικρ�γρα�ία τ�υ ρωσικ�ύ ιστ�ρη-μέν�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ 15�υ αιώνα,

τ�υ γνωστ�ύ ως «Xρ�νικ� τ�υ Pαδ-τ!ι�ίλ». Eπάνω εικ�νί!εται

� αυτ�κράτ�ρας Mι�αήλ Γ΄, π�υ συ-σκέπτεται με τ�ν πατριάρ�η Φώτι�

και τ�υς συμ��ύλ�υς τ�υς και δίπλα� ίδι�ς π�υ δίνει εντ�λή στ�ν Kύ-

ριλλ� να μετα�εί στη M�ρα�ία. Kάτω � Kύριλλ�ς και � Mεθ�δι�ς

μετα�ρά!�υν απ� τα ελληνικά στα σλα�ικά (απ� τ� �ι�λί�

Radzivilovskaia letopis». Eκδ�σητης Pωσικής Aκαδημίας των Eπιστη-

μών, Πετρ�ύπ�λη – M�σ�α 1994).

τ�υς πρωτ�τυπα· και � Kωνσταντί-ν�ς K�στενέτσκι διατυπώνει ένα πε-ρίπλ�κ� σύστημα �ρθ�γρα"ικών κα-ν�νων με στ�� την ε%�μ�ίωση τωνσλα�ικών �ειρ�γρά"ων με τα ελλη-νικά. Mετά την �θωμανική κατάκτη-ση, η σκυτάλη περνά για δεύτερη"�ρά στ� B�ρρά –στ�υς �ρθ�δ�-%�υς σλα�ικ�ύς πληθυσμ�ύς της Π�-λων�–Λιθ�υανικής κ�ιν�π�λιτείαςκαι των ηγεμ�νιών π�υ, υπ� την ηγε-σία της M�σ�ας, απ�τέλεσαν τ�ν πυ-ρήνα της ρωσικής αυτ�κρατ�ρίας. OιM�σ��ίτες �έ�αια, αργ�ύν π�λύ νασυγ�ωρήσ�υν στ�υς Bυ�αντιν�ύς τ�γεγ�ν�ς �τι εί�αν συνθηκ�λ�γήσειστη σύν�δ� της Φερράρας–Φλωρε-ντίας (1438/39) με την παπική εκκλη-σία. H ρωσσική κα�υπ�ψία πρ�ς τηνελληνική ευσέ�εια είναι ένας απ�τ�υς παράγ�ντες π�υ δυσ�εραίν�υντις πρ�σπάθειες τ�υ Mα%ίμ�υ τ�υΓραικ�ύ (περ 1470–1555) να δι�ρθώ-σει τις σλα�ικές μετα"ράσεις έναναιώνα αργ�τερα, �ταν � πατριάρ�ηςNίκων (1652–1666/67) αντιστρέ"ειτην π�λιτική των πρ�κατ��ων τ�υκαι απ�"ασί�ει την πρ�σαρμ�γή τωνσλα�ικών εκκλησιαστικών �ι�λίωνστα ελληνικά, �ι μεταρρυθμίσεις τ�υ�δηγ�ύν τη ρωσσική εκκλησία σεσ�ίσμα.

Xάρη στην πρ�σ"�ρά τ�υ Kυρίλ-λ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ, �ι σλα�ικ�ίλα�ί απέκτησαν δικ� τ�υς αλ"ά�η-τ�, άρ�ισαν να δια�ά��υν τα κείμενατης �ριστιανικής παράδ�σης στηγλώσσα τ�υς και παρ�υσίασαν σεπ�λύ πρώιμ� στάδι� α%ι�λ�γη λ�γ�-τε�νική παραγωγή: ήδη �ι Bί�ι τ�υKυρίλλ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ γρά"τη-καν, εν μέρει τ�υλά�ιστ�ν, κατευθεί-αν σε σλα�ική γλώσσα και δεν απ�-τελ�ύν μετα"ράσεις απ� κάπ�ι� �α-μέν� ελληνικ� πρωτ�τυπ�· απ� ταπρώτα της κι�λας �ήματα η ��υλγα-ρική γραμματεία δίνει τ�σ� ενδια"έ-ρ�ντα δείγματα γρα"ής �πως η υπε-ράσπιση τ�υ σλα�ικ�ύ αλ"α�ήτ�υ α-π� τ� μ�να�� Xρα�ρ ή τα αντι��γ�-μιλικά συγγράμματα τ�υ πρεσ�ύτε-ρ�υ K�σμά· στ� Kίε�� εγκαινιά�εταιτ�ν 11� αιώνα η παράδ�ση της ανα-τ�λικ�σλα�ικής �ρ�ν�γρα"ίας· ησερ�ική γραμματεία τ�υ 13�υ - 14�υαι. έ�ει να παρ�υσιάσει μια λαμπρήσειρά �ι�γρα"ιών π�λιτικών και εκ-κλησιαστικών ηγετών. Aπ� την άλλημεριά �έ�αια, η λύση της μετά"ρα-σης, απαλλάσσ�ντας τ�ν �ρθ�δ�%�σλα�ικ� κλήρ� απ� την ανάγκη να α-ντιμετωπίσει την ελληνική γραμματι-κή, τ�υ στέρησε την άμεση πρ�σ�α-ση στ�υς π�λιτισμικ�ύς θησαυρ�ύςτ�υ Bυ�αντί�υ: ��ι μ�ν� η κλασικήαρ�αι�τητα, αλλά και η υψηλή λ�γ�-τε�νία των Bυ�αντινών παρέμειναν�υσιαστικά άγνωστες στ�υς Σλά-��υς αναγνώστες τ�υ Mεσαίωνα. Hεκκλησιαστική σλα��νική πάλι, π�υεί�ε %εκινήσει τ�σ� ελπιδ�"�ρα μετις αριστ�τε�νικές μετα"ράσεις τ�υKυρίλλ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ, δεν κα-τ�ρθωσε π�τέ να απ�κτήσει �ύτε τησταθερ�τητα των κλασικών �ύτε �-μως και την ευκαμψία των νε�τερωνευρωπαϊκών γλωσσών. Tα �ρθ�γρα-"ικά συστήματα διαδέ��νται τ� ένατ� άλλ�, �ι μετα"ράσεις δι�ρθών�-νται και %αναδι�ρθών�νται, αλλά ηγλώσσα δεν πρ��δεύει και καταντάστ� τέλ�ς περισσ�τερ� εμπ�δι� πα-ρά ��ήθεια στην πνευματική ανά-πτυ%η των σλα�ικών λαών.

O «Bί�ς» τ�υ Aγ. Mεθ�δί�υ τ�υ Θεσσαλ�νικέασε σλα�ική κυριλλική γρα�ή. Aπ� �ειρ�γρα�� τ�υ τέλ�υς τ�υ 12�υ αρ�ές13�υ αιώνα π�υ ανήκε στ�ν καθεδρικ�να� της K�ιμήσεωςτης Θε�τ�κ�υ της M�σ�ας (απ� τ� �ι�λί� τ�υ A.–A. Tα�ιά�υ,«Kύριλλ�ςκαι Mεθ�δι�ς �ι Θεσσαλ�νικείς.H �υ!αντινή παιδεία στ�υς Σλά��υς»,Θεσσαλ�νίκη1989).


H Xρυσή Πύλη τ�υKιέ��υ μετά την ανα-στήλωση π�υ �λ�-κληρώθηκε πριν απ�δύ� περίπ�υ δεκαε-τίες. H Xρυσή Πύλη,κτισμένη κατά τ�δεύτερ� τέταρτ� τ�υ11�υ αιώνα σύμ�ωναμε τα �υ�αντινά πρ�-τυπα, καταστρά�ηκεαπ� τ�υς M�γγ�λ�υςστ� πρώτ� μισ� τ�υ13�υ αιώνα (περίπ�υτ� 1240). Oυσιαστικάείναι αναπαράστασητης Xρυσής Πύληςτης Bασιλεύ�υσας,με τη �αρακτηριστικήεκκλησία στ� εσωτε-ρικ� της, π�υ σκ�π�εί�ε να πρ�στατεύειτ�υς κατ�ίκ�υς της π�λης.

O Aρ�άγγελ�ς Γα-�ριήλ (ψη�ιδωτ�,μέσα 11�υ αιώνα)

π�υ κ�σμεί τ� εσω-τερικ� τ�υ να�ύ της

Aγίας Σ��ίας Kιέ-��υ. H εικ�ν�γρα�ι-

κή διακ�σμηση τ�υεσωτερικ�ύ �ώρ�υτ�υ να�ύ, με ψη�ι-

δωτά στ�ν κεντρικ�τρ�ύλ� και στ� ιερ�

και τ�ι��γρα�ίεςστα υπ�λ�ιπα μέρη,

ακ�λ�υθεί σα�ώς�υ�αντιν� πρ�τυπ�

και μιμείται την κλασικιστική

�ωγρα�ική αυτήςτης περι�δ�υ.

H Pωσία τ�υ Kιέ��υO εκ�ριστιανισμ�ς των Pώσων και �ι �υ�αντινές επιρρ�ές στ�ν πνευματικ� τ�υς �ί�

Tης Γιάννας Kατσ��σκα – Mαλιγκ�ύδη

Eπικ. καθηγήτριας Iστ�ρίας και Π�λιτισμ�ύ των Σλα�ικών Λαών στ� A.Π.Θ.

OI ΠPΩTEΣ επαές των Bυ�αντινώνκαι –�πως τ�ν απ�καλ�υν �ι μεσαιω-νικές ελληνικές πηγές– τ�υ «λα�ύτων Pως» αρ�ί��υν απ� τ�ν 9� αιώ-να. Oι Pώσ�ι –τ�υς �π�ί�υς �ι πρώι-μες αυτές μαρτυρίες �αρακτηρί��υνσαώς ως ένα λα� σκανδινα�ικής,μη σλα�ικής, πρ�έλευσης– απ�-κτ�ύν τ�τε τ�ν έλεγ�� στην υδάτινη�δ� απ� τη Bαλτική μέ�ρι τ�ν Eύ"ει-ν� Π�ντ� και κυριαρ��ύν στην ανα-τ�λικ�ευρωπαϊκή πεδιάδα, υπ�τάσ-σ�ντας �αθμιαία τα ανατ�λικ�σλα�ι-κά και τα άλλα ύλα π�υ είναι εγκα-τεστημένα εκεί.

Oι ��υρωμέν�ι σταθμ�ί, τ�υς �-π�ί�υς �ργάνωσαν κατά τ� μήκ�ςτης μεγάλης αυτής �δικής και εμπ�-ρικής αρτηρίας π�υ ένωνε τ�ν ευρω-παϊκ� B�ρρά, τη Bαλτική, με τ�ν �υ-�αντιν� Eύ"ειν� Π�ντ� απ�τέλεσαντ�υς πυρήνες εν�ς νέ�υ π�λιτεια-κ�ύ μ�ρώματ�ς. T� �ν�μα «Pως»θα �αρακτηρί�ει �αθμιαία και τ�ν

σλα�ικ� πληθυσμ� τ�υ γεωγραικ�ύαυτ�ύ �ώρ�υ αλλά και την επικρά-τειά τ�υ, κέντρ� της �π�ίας θα γίνειη π�λη τ�υ Kιέ��υ. Παρά τ� γεγ�ν�ς�τι �ι σκανδινα��ί Pως, ήταν εκείν�ι,�ι �π�ί�ι συνένωσαν τα ανατ�λικ�-σλα�ικά ύλα σε ένα κράτ�ς, �ι Σλά-��ι ήταν εκείν�ι, στ�υς �π�ί�υς �-είλ�νται �ι κ�ινωνικές και �ικ�ν�-μικές πρ�ϋπ�θέσεις για την περαιτέ-ρω ε"έλι"η τ�υ πρώτ�υ κρατικ�ύμ�ρώματ�ς της ανατ�λικ�ευρω-παϊκής πεδιάδας. T� κράτ�ς αυτ� εί-ναι γνωστ� στην ιστ�ρι�γραία ως ηPωσία τ�υ Kιέ��υ και εμανί�εταιστ� πρ�σκήνι� της ιστ�ρίας απ� τ�δεύτερ� μισ� τ�υ 9�υ αιώνα (1).

Tην ύπαρ"η μακρ��ρ�νων αλλάκαι π�λυσύνθετων σ�έσεων μετα"ύPώσων και Bυ�αντινών τεκμηριώ-ν�υν �ι τρεις συνθήκες, τις �π�ίεςσυνήψαν �ι δύ� πλευρές κατά τ� 10�αιώνα. Συμωνίες, π�υ συν�μ�λ�γή-θηκαν μετά τις ισάριθμες στρατιωτι-κές επιθέσεις των Pώσων κατά τηςαυτ�κρατ�ρίας και για τ� λ�γ� αυ-τ�ν ρυθμί��υν με κάθε λεπτ�μέρεια�λ� τ� άσμα των διμερών σ�έσεων:

υπ��ρεών�υν τ�υς Pώσ�υς σε ειρη-νική συμπερι�ρά, θέτ�υν τ� ν�μικ�πλαίσι� της συνύπαρ"ης των Pώσωνεμπ�ρων με τ�υς ντ�πι�υς στην Bα-σιλεύ�υσα και, γενικ�τερα, στη �υ-�αντινή επικράτεια. Πρ��λέπ�υν τιςπ�ινές για αδικήματα �πως � �ν�ς,η σωματική �λά�η, η κλ�πή, ρυθμί-��υν τις ν�μικές διαδικασίες σε περί-πτωση ναυαγί�υ κ.ά. Aρκετά άρθρατων συνθηκών �ρί��υν τ�ν τ�π� καιτη �ρ�νική διάρκεια της παραμ�νήςτων Pώσων στην πρωτεύ�υσα, τ�ντρ�π� της στενής επιτήρησης τωνPώσων εμπ�ρων κατά τ� διάστηματης παραμ�νής τ�υς στην Kωνστα-ντιν�ύπ�λη, καθώς και τη σίτηση καιτ�ν ε�διασμ� τ�υς για τ� τα"ίδι τηςεπιστρ�ής. 2

Tα κείμενα των συνθηκών αυτώνμας παρέ��υν �μως και π�λύτιμεςπληρ��ρίες για τις κ�ινωνικέςδιεργασίες στ� εσωτερικ� τ�υ κρά-τ�υς τ�υ Kιέ��υ κατά τ�ν 10� αιώ-να (�πως π.�., για τ�ν �αθμ� τ�υεκσλα�ισμ�ύ και τ�υ εκ�ριστιανι-σμ�ύ των Pώσων) και συγκαταλέ-γ�νται στις ελά�ιστες γραπτές πη-

γές για την πρώιμη ρωσική ιστ�ρία.H περί�δ�ς συγκρ�τησης τ�υ κρά-

τ�υς τ�υ Kιέ��υ �λ�κληρώνεται μετ�ν επίσημ� εκ�ριστιανισμ� τ�υ(988). Παρ�λ� π�υ πρ�σπάθειες απ�-δ��ής τ�υ �ριστιανισμ�ύ απ� τη ρω-σική πλευρά υπήρ"αν και νωρίτερα(860 και 946) μ�λις στα τέλη τ�υ10�υ αι. πρ�έκυψαν �ι συνθήκες ε-κείνες, �ι �π�ίες κατέλη"αν στην α-π�δ��ή τ�υ �ριστιανικ�ύ δ�γματ�ς.O πρώτ�ς παράγ�ντας, π�υ συνετέ-λεσε στην απ�αση αυτή, ήταν � �-ρατ�ς πλέ�ν κίνδυν�ς απ�μ�νωσηςτης Pωσίας απ� τ�ν περίγυρ� της, ε-�σ�ν διατηρ�ύσε την παγανιστικήτης θρησκεία. Oλ�κληρη σ�εδ�ν ηEυρώπη ήταν πια �ριστιανική, ενώ �ιανατ�λικ�ί της γείτ�νες εί�αν απ�-δε�θεί μια απ� τις μεγάλες θρησκεί-ες της επ��ής, τ� Iσλάμ ή τ�ν I�υδαϊ-σμ�.

O δεύτερ�ς παράγ�ντας, π�υ �δή-γησε στην απ�αση τ�υ εκ�ριστιανι-σμ�ύ, ήταν η �ωρίς πρ�ηγ�ύμεν� ελ-κυστική πρ�σ�ρά τ�υ Bυ�αντί�υ. Oαυτ�κράτ�ράς τ�υ, Bασίλει�ς B΄ (976



– 1025) π�υ �ρισκ�ταν σε π�λιτικ� α-διέ"�δ� απειλ�ύμεν�ς απ� τ�ν επα-ναστάτη Bάρδα Φωκά, �ήτησε απ�τ�ν Pώσ� ηγεμ�να Bλαδίμηρ� ��ή-θεια, πρ�σέρ�ντάς τ�υ ως αντάλ-λαγμα, ε�σ�ν �απτι��ταν �ριστια-ν�ς, την π�ρυρ�γέννητη αδελήτ�υ Aννα ως σύ�υγ�. H πρ�σ�ράαυτή πρ�ς τ�ν Pώσ� ηγεμ�να ήταν�ωρίς πρ�ηγ�ύμεν�: κανένας "έν�ςδεν εί�ε μέ�ρι τ�τε επιτύ�ει να απ�-

σπάσει απ� τ�υς Bυ�αντιν�ύς μιαπ�ρυρ�γέννητη πριγκίπισσα. Γίνε-ται λ�ιπ�ν καταν�ητ�, πως � Bλαδί-μηρ�ς, �ωρίς να �άσει την ευκαιρίααυτή για να αυ"ήσει τ� κύρ�ς τ�υ, έ-στειλε στ�ν αυτ�κράτ�ρα την στρα-τιωτική ��ήθεια π�υ τ�υ �ητήθηκεκαι �απτίσθηκε μα�ί με τ� λα� τ�υ, ε-νώ τ� θέρ�ς τ�υ 988 έγινε � γάμ�ςτ�υ με την Aννα.

T�ν πρώτ� να�, τ�ν �π�ί� ανήγει-ρε στ� Kίε�� μετά τ� �άπτισμά τ�υ,

αιέρωσε � Bλαδίμηρ�ς στ�ν Aγι�Bασίλει� πρ�ς τιμήν τ�υ αυτ�κράτ�-ρα, τ�υ �π�ί�υ � νε�ώτιστ�ς Pώ-σ�ς ηγεμ�ντας ήταν πια ��ι μ�ν� τ�πνευματικ� τέκν�, αλλά και � ε" αγ-�ιστείας συγγενής. H συγκρ�τησητης ιεραρ�ίας της ρωσικής εκκλη-σίας ήταν �μως τ� έργ� των Bυ�αντι-νών. H νε�παγής μητρ�π�λη Kιέ��υκαι πάσης Pωσίας εντά�θηκε στ�κλίμα τ�υ Πατριαρ�εί�υ της Kωνστα-ντιν�υπ�λεως, στην ε"ηκ�στή θέση,

ενώ � εκάστ�τε πρ�καθήμεν�ς τηςμητρ�π�λίτης ήταν συνήθως Eλλη-νας π�υ ε"ελέγετ� απ� την πατριαρ-�ική σύν�δ�(3). Eπίσης �ι τε�νίτεςκαι μαΐστ�ρ�ι, π�υ έ�τισαν τις πρώ-τες εκκλησίες στ� ρωσικ� �ώρ� μετάτ�ν εκ�ριστιανισμ�, πρ�έρ��νταν α-π� την Kωνσταντιν�ύπ�λη, ενώ �ιπρώτ�ι ιερείς, τα εκκλησιαστικάσκεύη και �ι εικ�νες κυρίως απ� τηνπερι��ή της Kριμαίας.

Ως γλώσσα, �μως, της �ριστιανι-κής διδασκαλίας �ρησίμευσε απ�την αρ�ή η σλα�ική (και ��ι η ελλη-νική), δι�τι τ� Bυ�άντι� εάρμ�σεκαι στην περίπτωση της Pωσίας τη�ασική αρ�ή της ιεραπ�στ�λικήςτ�υ π�λιτικής και επέτρεψε τη �ρή-ση της λεγ�μενης εκκλησιαστικήςπαλαι�σλα�ικής γραμματείας. Mιαςγραμματείας π�υ απ�τελεί τ� έργ�των Aγίων Kυρίλλ�υ και Mεθ�δί�υκαι των μαθητών και συνε�ιστώντ�υς, η �π�ία, ήδη 125 περίπ�υ�ρ�νια πριν απ� τ� εκ�ριστιανισμ�των Pώσων �ρισκ�ταν σε πλήρη άν-θηση στη B�υλγαρία αλλά και στηB�ημία. Tα μεταρασμένα απ� τηνελληνική εκκλησιαστικά και λει-τ�υργικά κείμενα, �πως �ι Aκ�λ�υ-θίες, τ� Eυαγγέλι�, η Θεία Λειτ�υρ-γία κ.α., (καθώς και �ρισμένα πρω-τ�τυπα σλα�ικά κείμενα π�υ ήδη υ-πήρ�αν) ήταν τ�τε απ�λυτα κατα-ν�ητά και για τ� ρωσικ� π�ίμνι�,δι�τι η ε"έλι"η των επί μέρ�υς σλα-�ικών γλωσσών δεν εί�ε ακ�μηπρ��ωρήσει σε τέτ�ι� �αθμ�, ώστεκείμενα απ� τη B�υλγαρία ή τηB�ημία να μην είναι καταν�ητά απ�τ�υς απλ�ύς ανθρώπ�υς τ�υ νε�-ώτιστ�υ ρωσικ�ύ π�ιμνί�υ.

T� γεγ�ν�ς, �τι η διεργασία ε-μπέδωσης τ�υ �ριστιανισμ�ύ πρ�-�ώρησε στη Pωσία με τ�υς ίδι�υςεντατικ�ύς ρυθμ�ύς �πως και η με-τά�αση της εκεί κ�ινωνίας απ� τ�νπρ��ρικ� στ�ν γραπτ� π�λιτισμ�,σήμαινε επίσης και την έντ�νη επί-δραση τ�υ �υ�αντιν�ύ π�λιτισμ�ύστη ρωσική γραμματεία, στην αρ�ι-τεκτ�νική, τη �ωγραική, τη θε�λ�-γία και άλλ�υς τ�μείς. Eτσι, �ι �υ�α-ντινές ρί�ες και επιδράσεις στ�νεκκλησιαστικ�, πνευματικ� και π�-λιτιστικ� τ�μέα στη Pωσία θα παρα-μείν�υν εμανείς και έντ�νες γιαπ�λλ�ύς ακ�μη αιώνες μετά τ�ν εκ-�ριστιανισμ�. Kαι �ταν, μετά την ά-λωση τ�υ Bυ�αντί�υ, η πηγή αυτήθα στερέψει, η διατήρηση της �υ�α-ντινής κληρ�ν�μιάς θα συνε�ιστείγια αρκετ� ακ�μη �ρ�νικ� διάστη-μα, ενώ, στ�ν τ�μέα τ�υ θρησκεύ-ματ�ς παραμένει �ωντανή, σήμερα�σ� π�τέ.

Σημειώσεις:1) Bλ. σ�ετικά: Γ. Mαλιγκ�ύδη, «Iστ�ρία

της Pωσίας τ�μ�ς A΄: H Pωσία τ�υ Kιέ-��υ. 9�ς αι. – 1240», (Bι�λι�θήκη Σλα�ι-κών Mελετών 3, εκδ�σεις Bάνιας), Θεσ-σαλ�νίκη 1992.

2) Για τις συνθήκες αναλυτικ�τερα �λ. Γ.Mαλιγκ�ύδη, «Oι συνθήκες Bυ$αντί-�υ–Pωσίας τ�υ 10�υ αι.», (γερμανικά),(=Bι�λι�θήκη σλα�ικών μελετών 5),Θεσσαλ�νίκη 1994.

3) Aπ� τ�υς συν�λικά 22 μητρ�π�λίτεςKιέ��υ και πάσης Pωσίας της περι�δ�υ988–1240, �ι 20 ήταν Eλληνες, ενώ κατάτ� διάστημα 1240–1448 ανήλθαν στ� μη-τρ�π�λιτικ� θρ�ν� 4 Eλληνες, 4 Pώσ�ικαι ένας B�ύλγαρ�ς, �λ. Γ. Mαλιγκ�ύ-δη, «Iστ�ρία της Pωσίας B΄, T� Kράτ�ςτης M�σ�ας», Θεσσαλ�νίκη 1996 (=Bι-�λι�θήκη σλα�ικών μελετών 7), σ. 157.


H Θε�τ�κ�ς τ�υ Vladimir (�υ�αντινή εικ�να 12�υ αιώνα, Συλλ�γή Tretjakov). H �υ�αντινής πρ�έλευσης εικ�να μετα-�έρθηκε πιθαν�τατα στα μέσα τ�υ 12�υ αιώνα απ� τ� Kίε�� στη ��ρει�ανατ�λική Pωσία στην π�λη Vladimir. H εικ�-να αυτή θα γίνει στη συνέ�εια εθνικ� κειμήλι� λατρείας.



Eλληνες λ�γιι στη Σερ�ίαT� έργ� τ�υς και η άνθηση της ελλην�σερ�ικής π�λιτιστικής συνεργασίας στ�υς μέσ�υς �ρ�ν�υς

O πρίγκιπας Λά�αρ�ς με τη σύ�υγ� τ�υ Mίλιτσα και τ�υς γι�υς τ�υ Στέ�α-ν� και B�υκ. Aντίγρα�� απ� �εθωριασμένη τ�ι��γρα�ία της M�νής Pα!ά-νιτσα τ�υ έτ�υς 1385 (απ� τ� !ι!λί� Stevi Knez Lazar, έκδ�ση τ�υ Σερ!ικ�ύΠατριαρ�εί�υ, Bελιγράδι 1989).

T�υ Aντώνι�υ – Aιμίλι�υ N. Tα�ιά�υ

Kαθηγητή της Θε�λ�γικής Σ��λής τ�υ AΠΘ, αλλ�δαπ�ύ μέλ�υς της Σερ�ικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tε�νών και της B�υλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών

OI EΛΛHNOΣEPBIKEΣ σ�έσεις στηδιάρκεια τ�υ μεσαίωνα, απ� την ί-δρυση τ�υ σερ�ικ�ύ κράτ�υς τ�ν11� αιώνα και μέ�ρι την κατάλυσήτ�υ απ� τ�υς T�ύρκ�υς τ�ν 15�,διακρίν�νταν γενικώς απ� μια ειρη-νική διάθεση, π�υ εκ�ρα!�ταν ��ιμ�ν� στην πρ�θεση συνεργασίαςτων δύ� λαών αλλά και αμ�ι�αί�υσε�ασμ�ύ. Oσ� και αν η αυτ�ανακή-ρυ"η τ� 1346 τ� ηγεμ�να Στέ�αν�υNτ�υσάν σε «τσάρ�» και η επέκτα-ση της ε�ήμερης αυτ�κρατ�ρίαςτ�υ μέσα σε �υ!αντινά εδά�η τηςMακεδ�νίας και της Θεσσαλίας, α-π�τέλεσαν γεγ�ν�τα π�υ πρ�σωρι-νώς ανέτρεψαν αυτή τη σ�έση στ�π�λιτικ� πεδί�, ωστ�σ� �ι διάδ��ίτ�υ στ�ν θρ�ν� της Σερ�ίας ήρθανεγγύτερα πρ�ς τ�ν ελληνικ� κ�σμ�.H αναστρ��ή Eλλήνων και Σέρ�ωνκατά π�λύ ενισ�ύθηκε με τη μεγάληε"άπλωση των Σέρ�ων στ� Aγι�νOρ�ς τ�ν 14� αιώνα, τ�τε π�υ η ελ-λην�σερ�ική π�λιτιστική συνεργα-σία γνώρισε α"ι�λ�γ�τατη άνθηση.Σ’ αυτή την π�λιτιστική πρ�σέγγισησυντέλεσαν σε μεγάλ� �αθμ� �Σέρ��ς πρίγκιπας Λά!αρ�ς (1371 –1389) και � γι�ς τ�υ, � δεσπ�τηςΣτέ�αν�ς Λα!άρε�ιτς (1389 – 1427),�ι �π�ί�ι έδει"αν ιδιαίτερ� ενδια�έ-ρ�ν για τα γράμματα και τις τέ�νες.Eνας άλλ�ς π�λύ σημαντικ�ς παρά-γ�ντας της ελλην�σερ�ικής πρ�-σέγγισης και συνεργασίας ήταν η ε-"άπλωση στη Σερ�ία της �υ!αντινήςησυ�αστικής κίνησης, η �π�ία με τ�!ήλ� για την εμμ�νή στην Oρθ�δ�-"ία π�υ καλλιεργ�ύσε, έθετε σεδεύτερη μ�ίρα τις εθνικές διεκδική-σεις και δια��ρές.

Mέσα στ� πλαίσι� αυτής της κίνη-σης εμ�ανί!εται στη Σερ�ία, στ�δεύτερ� μισ� τ�υ 14�υ αιώνα, �Eλληνας μ�να��ς Γρηγ�ρι�ς, π�υυπήρ"ε μαθητής τ�υ ησυ�αστή Pω-μύλ�υ, � �π�ί�ς πρ�ερ��ταν απ�Eλληνα πατέρα και B�υλγάρα μητέ-ρα. O Pωμύλ�ς ήταν μαθητής τ�υμεγάλ�υ Eλληνα ησυ�αστή δασκά-λ�υ Γρηγ�ρί�υ τ�υ Σιναΐτη. Mετάτ�ν θάνατ� τ�υ τελευταί�υ, π�υ συ-νέ�η στη B�υλγαρία τ� 1346, � Pω-μύλ�ς άρ�ισε να περιπλανιέται σεδιά��ρ�υς τ�π�υς μετα"ύ Aγί�υOρ�υς και Aλ�ανίας, για να καταλή-"ει τελικά στη Σερ�ία, �π�υ � πρί-γκιπας Λά!αρ�ς τ�υ παρα�ώρησε τηM�νή Pα�άνιτσα, την �π�ία εί�ε ι-δρύσει � ίδι�ς. Eτσι λ�ιπ�ν μετα�έ-ρεται εδώ η πνευματική ησυ�αστικήπαράδ�ση τ�υ Γρηγ�ρί�υ Σιναΐτη.Mετά τ�ν θάνατ� τ�υ Pωμύλ�υ, γύ-ρω στα 1379, κατα�θάνει στη Σερ-�ία � Eλληνας μαθητής τ�υ Γρηγ�-ρι�ς, � �π�ί�ς ήταν διαπρεπής μ�-να��ς. O πρίγκιπας Λά!αρ�ς �αιρέ-τισε την έλευσή τ�υ με ευμενή διά-

H M�νή Pα!άνιτσα με τ�ν να� της Aναλήψεως (�λ�κληρώθηκε γύρω στα 1387), την �π�ία � πρίγκιπας Λά�αρ�ς πα-ρα�ώρησε στ�ν μ�να�� Pωμύλ�, μαθητή τ�υ μεγάλ�υ ησυ�αστή δασκάλ�υ των Σλά!ων Γρηγ�ρί�υ τ�υ Σιναΐτη,Eλληνα απ� τη Mικρά Aσία (απ� τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

θεση και τ�υ έδωσε τη M�νή Γκ�ρ-νιακ για να ασκητέψ�υν αυτ�ς και �ιμαθητές τ�υ. O Γρηγ�ρι�ς ανέδει"ετη μ�νή αυτή σε π�λύ α"ι�λ�γ�πνευματικ� κέντρ�, στ� �π�ί� πέ-ρασε η κληρ�ν�μιά τ�υ Γρηγ�ρί�υΣιναΐτη, και γι’ αυτ� �ι μ�να��ί της�ν�μάστηκαν απ� τ�υς Σέρ��υς«Σιναΐτες». Eνώ !�ύσε στη M�νήΓκ�ρνιακ, � Γρηγ�ρι�ς συνέγραψεστα ελληνικά τη �ι�γρα�ία τ�υ δα-σκάλ�υ τ�υ Pωμύλ�υ, η �π�ία αμέ-σως μετα�ράστηκε στα σλα�ικά καιέγινε πρ�σ�ιλές ανάγνωσμα Eλλή-νων, Σέρ�ων και B�υλγάρων.

Mέσα απ� αυτ�, τ� ιδιαίτερης ση-μασίας κείμεν�, τ� ελληνικ� καισλα�ικ� αναγνωστικ� κ�ιν� επλη-ρ��ρείτ� για την π�λυκύμαντη!ωή τ�υ Pωμύλ�υ και παρακ�λ�υ-θ�ύσε τα ί�νη της πνευματικής πα-ράδ�σης τ�υ Γρηγ�ρί�υ Σιναΐτη.Kάπ�ι�ς Eλληνας Iωσή�, ίσως μ�να-��ς της συν�δείας τ�υ Γρηγ�ρί�υ,συνέθεσε και την εκκλησιαστική «α-κ�λ�υθία» πρ�ς τιμήν τ�υ Pωμύ-λ�υ, η �π�ία επίσης μετα�ράστηκεαμέσως στα σερ�ικά.

Λ�γ�τε�νική άνθηση

O �ιλ�μ�υσ�ς πρίγκιπας Λά!αρ�ςά�ησε τ�ν παρ�ντα κ�σμα πέ�τ�-ντας ηρωικά στη μά�η εναντί�ν τωνT�ύρκων στ� K�σσυ��πέδι� τ�1389. T�σ� η ίδια η μά�η �σ� και �ηρωικ�ς αγωνιστής της μπήκαν α-μέσως στ�ν κ�σμ� τ�υ λαϊκ�ύ θρύ-

λ�υ. H μά�η θεωρήθηκε, και �έ�αιασωστά, σαν τραγικ� γεγ�ν�ς για τηνιστ�ρία των �ριστιανών, ενώ � Λά-!αρ�ς πήρε στη συνείδηση των Σέρ-�ων τη θέση τ�υ ιερ�μάρτυρα, π�υέπεσε αγωνι!�μεν�ς για να διασώ-σει τ�υς πιστ�ύς �ριστιαν�ύς.

Eτσι πρ�έκυψε �λ�κληρ�ς κύ-κλ�ς κειμένων π�υ απ�τελ�ύν έναμέρ�ς της σερ�ικής λ�γ�τε�νικήςάνθησης η �π�ία παρ�υσιάστηκεπριν απ� την �λ�κληρωτική υπ�-δ�ύλωση της Σερ�ίας στ�υς T�ύρ-κ�υς. Σ’ αυτή την άνθηση κατά π�λύσυνέ�αλε � γι�ς τ�υ Λά!αρ�υ, � δε-σπ�της Στέ�αν�ς Λα!άρε�ιτς, � �-π�ί�ς, εκτ�ς τ�υ �τι ήταν και � ίδι�ςσυγγρα�έας, συνέλε"ε στ� κράτ�ςτ�υ ανθρώπ�υς των γραμμάτων καιτ�υς παρέσ�ε υπ�στήρι"η. Aνάμεσασ’ αυτ�ύς ήταν και ένας Eλληνας, �Aντώνι�ς Pα�αήλ � Eπα�τίτης, γιατη !ωή τ�υ �π�ί�υ π�λύ λίγα είναιγνωστά. Eκείν� π�υ γνωρί!�υμε πά-ντως είναι �τι � Aντώνι�ς Pα�αήλσυνέγραψε στα σερ�ικά γύρω στα1419/20 «Λ�γ� περί τ�υ αγί�υ πρί-γκιπα Λα!άρ�υ», α�ιερωμέν� στ�νηρωικ� �αμ� τ�υ και στη μετακ�μι-δή των λειψάνων τ�υ.

Πρ�κειται για σ�ετικά εκτενήθρηνητικ� λ�γ�, � �π�ί�ς έ��νταςκαι �αρακτήρα μ�ιρ�λ�γι�ύ, είναιγεμάτ�ς λυρικ�ύς τ�ν�υς και συγκί-νηση, στ�ι�εία π�υ μαρτυρ�ύν τ�νσυναισθηματισμ� και τ�ν αυθ�ρμη-τισμ� τ�υ ν�τι�υ Eλληνα. Aπ�τελείκι αυτ�ς μα!ί με τα άλλα ανάλ�γακείμενα μία απ� τις ψη�ίδες π�υσυνθέτ�υν την εικ�να τ�υ «κύκλ�υτ�υ K�σσυ��πεδί�υ», η �π�ία πέ-ρασε στην εκκλησιαστική συνείδη-ση και στ� συναίσθημα των λαϊκώνμα!ών και ανέ�ασε τ�ν Λά!αρ� στ�ύψ�ς των μεγαλ�μαρτύρων τηςEκκλησίας. H υψηλής στάθμης εκ-�ραστικ�τητα της σερ�ικής γλώσ-σας τ�υ κειμέν�υ δεί�νει �τι τ� έρ-γ� εί�ε γρα�εί ε"αρ�ής στα σερ�ι-κά. Eδώ � Pα�αήλ απ�καλύπτει καιτη γνώση τ�υ της κλασικής αρ�αι�-τητας, α��ύ συγκρίνει τ�ν Λά!αρ�με τ�ν Eκτ�ρα και παραπέμπει στ�νAριστ�τέλη.

Nίκων � Iερ�σ�λυμίτηςEνας άλλ�ς π�λύ α"ι�λ�γ�ς

Eλληνας συγγρα�έας στη Σερ�ίατης επ��ής αυτής υπήρ"ε � Nίκων �Iερ�σ�λυμίτης, Bυ!αντιν�ς λ�γι�ςπ�υ έγραψε στα σερ�ικά. Γεννήθη-κε γύρω στα 1380, μετα"ύ των ετών1398 και 1412 έ!ησε στην Παλαιστί-νη, τ� Σινά και την Aίγυπτ�, και στησυνέ�εια ήρθε στη Σερ�ία. Eδώσυνδέθηκε πνευματικώς με την κ�-ρη τ�υ πρίγκιπα Λα!άρ�υ, την Eλέ-νη, η �π�ία ήταν �ήρα τ�υ ηγεμ�νατης Zέτας T!�ύρτ!ε Mπάλσιτς. Σεδεύτερ� γάμ� η Eλένη έγινε σύ!υ-γ�ς τ�υ Σάνταλ Xράνιτς, δ�ύκα τηςEρ!εγ��ίνης. Γυναίκα με ε"αιρετικάδι�ικητικά πρ�σ�ντα και με σπάνιαγια την επ��ή της μ�ρ�ωση, η �-π�ία, σύμ�ωνα με τις ενδεί"εις, πε-ριλάμ�ανε και ελλην�μάθεια, η Eλέ-νη εί�ε πνευματικ� πατέρα και ε"�-μ�λ�γ� τ�ν Nίκωνα. Mετα"ύ των ε-τών 1439–1440 � Nίκων συνέτα"ε έ-ναν �γκώδη σύμμικτ� κώδικα, � �-π�ί�ς περιεί�ε την «E"αήμερ�» τ�υMεγάλ�υ Bασιλεί�υ και έργα Πατέ-ρων της Eκκλησίας. Mε τ� έργ� αυ-

τ� εισάγ�νταν στη μεσαιωνική Σερ-�ία γνώσεις αστρ�ν�μικές και άλ-λες γύρω απ� τις �υσικές επιστή-μες. Eπίσης, � κώδικας αυτ�ς περι-λάμ�ανε κείμενα της μυστικής καιησυ�αστικής �υ!αντινής γραμμα-τείας. Στη γρα�ίδα τ�υ Nίκωνα ανή-κει και ένα άλλ� σπ�υδαί� �ειρ�-γρα��, η «Συλλ�γή της Γκ�ριτσα»,τ� �π�ί� περιλαμ�άνει ελληνικά καισλα�ικά κείμενα.

Πρ�κειται για π�λύ σημαντικήσυλλ�γή, στην �π�ία έ�ει περιλη-�θεί και η αλληλ�γρα�ία τ�υ Nίκω-να με την πριγκίπισσα Eλένη, η �-π�ία δεί�νει τ� υψηλ� επίπεδ� μ�ρ-�ωσης και των δύ�. Eκτ�ς των άλ-λων περιλαμ�άν�νται εδώ και έργατ�υ ίδι�υ τ�υ Nίκωνα, �πως � «Σύ-ντ�μ�ς �ί�ς τ�υ αγί�υ Σίμων�ς»,τ�υ ιδρυτή δηλαδή της �ασιλικήςδυναστείας των Nέμανια, και «Διή-γηση για τις εκκλησίες της Iερ�υσα-

λήμ και τ�υς τ�π�υς της ερήμ�υτ�υ Eυ�ράτη».

O Nίκων συνέτα"ε και τη διαθήκητης πριγκίπισσας Eλένης, της �π�ί-ας υπήρ"ε εκτελεστής. Z�ύσε � Nί-κων έως τις 23 N�εμ�ρί�υ τ�υ 1468,�ντας ηγ�ύμεν�ς πια της M�νήςτ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ στ� νησί Bράνι-να της λίμνης τ�υ Σκάδρ�υ.

Kαντακ�υ�ην�ί

Στη διάρκεια τ�υ 15�υ αιώνα !�ύ-σε στη Σερ�ία μια διαπρεπής �υ!α-ντινή �ικ�γένεια, αυτή των Kαντα-κ�υ!ηνών. Eγκατεστημέν�ι στηνπερι��ή τ�υ N�� Mπρντ�, ��ρεί-ως των Σκ�πίων και κ�ντά στην πε-ρι��ητη M�νή Γκρατσάνιτσα, εκμε-ταλλεύ�νταν �ρυ�εία και τελωνεία,έ��ντας αρκετά εκσερ�ιστεί, �ωρίςωστ�σ� να έ��υν απ�"ενωθεί απ�την ελληνική της παιδεία. Σε έναν

απ� τ�υς Kαντακ�υ!ην�ύς, τ�ν Iω-άννη, ανήκε ένα ελληνικ� �ειρ�-γρα�� στ� �π�ί� περιλαμ�άν�νταντα «Eπινίκεια» τ�υ Πινδάρ�υ, �«Πρ�μηθεύς Δεσμώτης» και �ι«Eπτά επί Θή�αις» τ�υ Aισ�ύλ�υ,γεγ�ν�ς π�υ πιστ�π�ιεί τ� μ�ρ�ω-τικ� επίπεδ� της �ικ�γένειας αλλάκαι τη διατήρηση των δεσμών μετην ελληνική κλασική κληρ�ν�μιά.T� 1467 η �ικ�γένεια των Kαντα-κ�υ!ηνών μετα�έρθηκε απ� τ�υςT�ύρκ�υς στην Kωνσταντιν�ύπ�λη,και τ� 1477 με διαταγή τ�υ σ�υλτά-ν�υ Mε�μέτ B΄, � Iωάννης εκτελέ-στηκε μα!ί με τ�υς δύ� αδελ��ύςτ�υ, τ�υς τέσσερις γι�υς και τα δώ-δεκα εγγ�νια τ�υ. Ωστ�σ�, έναμέρλ�ς της �ικ�γένειας. � Δημή-τρι�ς –ίσως πρεσ�ύτερ�ς αδελ��ςτ�υ Iωάννη– ��ι μ�ν� επέ!ησε, αλ-λά αναδεί�τηκε και σε σπ�υδαί�Σέρ�� συγγρα�έα.

Φαίνεται �τι � Δημήτρι�ς εί�ε κα-τ�ρθώσει να διασώσει και την περι-�υσία τ�υ, γεγ�ν�ς π�υ μαρτυρεί-ται απ� την παραγγελία τ�υ πρ�ςτ�ν �ημισμέν� B�ύλγαρ� γρα�έατης επ��ής, τ�ν Bλαδισλά�� Γραμ-ματικ�, να συντά"ει γι’ αυτ�ν έναν�γκώδη κώδικα 1.550 σελίδων, στ�ν�π�ί� περιλαμ�άν�νταν ένας μεγά-λ�ς αριθμ�ς κειμένων της �υ!αντι-νής γραμματείας σε σερ�ική μετά-�ραση. O ίδι�ς � Δημήτρι�ς συνέ-γραψε αριθμ� α"ι�λ�γων έργων.

Eνας «Bί�ς τ�υ αγί�υ Iωάνν�υτης Pίλας» και μια «Aκ�λ�υθία»στ�ν ίδι� άγι�, π�υ πρ�ήλθαν απ�τη γρα�ίδα τ�υ, δεί�ν�υν τ�υς δε-σμ�ύς τ�υ Δημητρί�υ με τ� σπ�υ-δαί� αυτ� μ�ναστήρι της B�υλγα-ρίας, τ� �π�ί� εί�ε καταστεί α"ι�λ�-γ� πνευματικ� κέντρ� της ν�τιαςBαλκανικής στην επ��ή της τ�υρ-κ�κρατίας. Eπίσης, είναι γνωστ�ςένας πανηγυρικ�ς λ�γ�ς τ�υ Kα-ντακ�υ!ην�ύ πρ�ς τιμήν τ�υ Aγί�υ



T� μ�ναστήρι της Aγίας Tριάδας στη Pεσά!α, τ� επιλεγ�μεν� Mανάσιγια. Γειτ�νεύ�ντας με τις μ�νές Pα!άνιτσακαι Γκ�ρνιακ, κτίστηκε απ� τ�ν δεσπ�τη των Σέρ!ων Στέ�αν� Λα�άρε!ιτς γύρω στα 1418, και απ�τέλεσε σπ�υ-δαί� �ιλ�λ�γικ� κέντρ�, τ� �π�ί� μάλιστα καθιέρωσε και δικ�ύς τ�υ �ρθ�γρα�ικ�ύς και γρα�ικ�ύς καν�νες. Γύ-ρω απ� αυτ� κυρίως συγκεντρώνεται η σερ!ική λ�γ�τε�νική παραγωγή τ�υ δεύτερ�υ μισ�ύ τ�υ 15�υ αιώνα (απ�τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

H «Πρ�σευ�ή με αλ�α!ητική ακρ�στι�ίδα» τ�υ Δημητρί�υ Kαντακ�υ�ην�ύσε σερ!ικ� �ειρ�γρα�� της M�νής Xελανδαρί�υ τ�υ 17�υ αιώνα (απ� τ�!ι!λί� τ�υ A. Aι. Tα�ιά�υ, Greeks and Slavs; Cultural, Ecclesiastical andLiterary Relations, Θεσσαλ�νίκη 1997).


T� γενεαλ�γικ� δέντρ� της δυναστείας των Nεμάνια, στ�υς �π�ί�υς ανα-�έρθηκε � Nίκων � Iερ�σ�λυμίτης, θυμί��ντας στην πριγκίπισσα Eλένη τηνκαταγωγή της. T�ι��γρα�ία τ�υ 1347 στη M�νή Nτέτσανι (απ� τ� !ι!λί� τ�υS. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

Διακ�σμημέν� επίτιτλ� απ� τη «Συλλ�γή» τ�υ Bλαδισλά!�υ τ�υ Γραμματικ�ύτ�υ έτ�υς 1469, π�υ γρά�ηκε ύστερα απ� παραγγελία τ�υ Δημητρί�υ Kαντα-κ�υ�ην�ύ. Aρ�εί� της Γι�υγκ�υσλα!ικής Aκαδημίας τ�υ Zάγκρεμπ (απ� τ� !ι-!λί� της A. Djurova, Hiliada godini bâlgarska râkopisna kniga, Σ��ια 1981).

Nικ�λά�υ. H επίδ�σή τ�υ σε κείμε-να αγι�λ�γικής υ�ής κ�ρυ�ώνεταιμε έναν γλα�υρ�τατα� λ�γ� στ�νAγι� Δημήτρι� της Θεσσαλ�νίκης,απ� τ�ν �π�ί� πρ�κύπτει �τι εί�ε ε-πισκε�θεί την π�λη και πρ��ανώςε"ε�ώνησε τ�ν λ�γ� μέσα στ� να�.T� εκτενέστερ� έργ�υ τ�υ είναιμακρ�σκελέστατη επιστ�λή πρ�ς

τ�ν «δ�μέστι��ν κυρ Hσαΐαν», η �-π�ία απ�τελεί πρ��ανώς συρρα�ήαπ� άλλα έργα τ�υ.

H επιστ�λή αυτή έ�ει ιδιαίτερ�ενδια�έρ�ν γιατί περιγρά�ει τηνκατάπτωση των ηθών της κ�ινω-νίας μετά την Aλωση της Kωνστα-ντιν�υπ�λεως απ� τ�υς T�ύρκ�υς,�πως επίσης μιλάει για τ� «�αρά-

τσι» π�υ επέ�αλλαν αυτ�ί στ�υς�ριστιαν�ύς, για τ� «πεσκέσι», δη-λαδή την ε"αγ�ρά απ� τ�ν σ�υλτά-ν� τ�υ πατριαρ�ικ�ύ θρ�ν�υ π�υ ε-γκαινίασε � διε�θαρμέν�ς πατριάρ-�ης Pα�αήλ � Mέθυσ�ς, περιλαμ-�άνει πληρ��ρίες για τ� Aγι�νOρ�ς κ.ά. T� συγγρα�ικ� έργ� τ�υΔημητρί�υ Kαντακ�υ!ην�ύ �λ�-

κληρώνεται με μία έμμετρη «Πρ�-σευ�ή με αλ�α�ητική ακρ�στι�ίδα»στη Θε�τ�κ�, έργ� κατανυκτικ�ύ�αρακτήρα π�υ δεί�νει π�ιητική ι-καν�τητα τ�υ συνθέτη και εκ�ρα-στική πλαστικ�τητα. O Δημήτρι�ςKαντακ�υ!ην�ς με τ� συγγρα�ικ�τ�υ έργ� στη σερ�ική αναδεί�θηκεσε έναν απ� τ�υς σημαντικ�τερ�υςσυγγρα�είς της σλα�ικής γραμμα-τείας τ�υ 15�υ αιώνα.

Kατα�ύγι�και πρ�σ��ρά

H πινακ�θήκη των λ�γίων Eλλή-νων π�υ έ!ησαν στη μεσαιωνικήΣερ�ία δεν ε"αντλείται με αυτ�ύςπ�υ ανα�έρθηκαν, και π�υ ήταν �ισημαντικ�τερ�ι. Yπάρ��υν και άλ-λ�ι, άνδρες και γυναίκες, π�υ είτεως μ�υσικ�ί, γρα�είς ή μ�να��ί, έ-!ησαν στη Σερ�ία, �ρίσκ�ντας εκείκατα�ύγι� απ� την τ�ύρκικη σκλα-�ιά και πρ�σ�έρ�ντας τις υψηλήςστάθμης γνώσεις τ�υς στη νέατ�υς πατρίδα. Περνώντας πια εδώτις τελευταίες ημέρες της ελευθε-ρίας, εί�αν την ευκαιρία να αναλ�-γιστ�ύν, αλλά και να τ� γράψ�υν, �-πως έκανε � Δημήτρι�ς Kαντακ�υ-!ην�ς, π�σ� �ι π�λεμ�ι και �ι έ-�θρες δί�ασαν και απ�δυνάμωσαντ�υς �αλκανικ�ύς λα�ύς, διευκ�-λύν�ντας έτσι την τ�υρκική κατά-κτηση π�υ έ�ερε τ� πνευματικ�σκ�τάδι.

H ακρ�π�λη τ�υ Novo Brdo, της π�λης �π�υ έ�ησαν �ι Eλληνες Kαντακ�υ�ην�ί (απ� τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, ISerbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).


Eλληνες και Oυκραν�ίH συμ��λή των Eλλήνων στην επίλυση των εκκλησιαστικών πρ��λημάτων της Oυκρανίας τ�ν 16�-17� αι.

T�υ Xρήστ�υ Λασκαρίδη

Δρ Iστ�ρίας – Δρ Θε�λ�γίας

ME THN πτώση τ�υ Bυαντί�υ ελλη-νικ� κράτ�ς δεν υ�ίσταται και τ�πρωταρ�ικ� μέλημα της πνευματι-κής ηγεσίας τ�υ Eλληνισμ�ύ είναιμέσω της διδασκαλίας η διατήρησητης πίστης και τ�υ εθνικ�ύ �ρ�νή-ματ�ς στ�ν λα�· �έ�αια η διδασκαλίααυτή απαιτεί παιδεία και μ�ρ�ωση.Kαθώς �μως για τ�ν Eλληνα ραγιάπρ�τεραι�τητα έ�ει η επι�ίωσή τ�υ,η παιδεία περνάει δύσκ�λες στιγμές.

Eτσι η παπική Eκκλησία με �άση έ-να καλά �ργανωμέν� σ�έδι� έρ�εταινα καλύψει τ� κεν� με τ� πνευματικ�παιδ�μάωμα. Πρ�σ�έρει μ�ρ�ωσησε παιδιά νεαρής ηλικίας για να απ�-κτήσει στη συνέ�εια �ανατικά στε-λέ�η στ�υς κ�λπ�υς της Oυνίας. Kα-τά τ�ν τρ�π� αυτ� Eλληνισμ�ς καιOρθ�δ�"ία �ρίσκ�νται αντιμέτωπ�ιμε τ� νέ� πρ�σωπ� των Λατίνων,τ�υς Iησ�υΐτες· πρ�κειται για έναμέτωπ� π�υ αρ�ίει απ� την Aίγυπτ�και τη Συρία και �θάνει στη ΔυτικήPωσία.

Στη Δυτική Pωσία � πρ�σηλυτι-σμ�ς των Kαθ�λικών με τη συνεργα-σία της π�λωνικής κυ�έρνησης είναια��ρητ�ς, ιδιαίτερα στ� τελευταί�τέταρτ� τ�υ 16�υ και στ� πρώτ� τ�υ17�υ αιώνα. Oι Oρθ�δ�"�ι απ�κλεί�-νται απ� την κυ�έρνηση και απ� τακ�ινά. Στα 1676 η π�λωνική B�υλήψη�ίει ν�μ�, �π�υ με δήμευση τηςπερι�υσίας και την π�ινή τ�υ θανά-τ�υ απαγ�ρεύει στ�υς Oρθ�δ�"�υςνα ε"έρ��νται απ� τη �ώρα και να έ-��υν σ�έσεις με τ�υς Πατριάρ�εςτης Aνατ�λής.

H επίδραση τ�υ Bυαντί�υ στην �-λη δ�μή τ�υ Kράτ�υς της Pωσίαςτ�υ Kιέ��υ εί�ε άμεσα απ�τελέσμα-τα. H ελληνική γλώσσα, η ελληνικήσκέψη και η ελληνική τέ�νη είναιτρία �ασικά στ�ι�εία π�υ έ��υν ε-μπ�τίσει τ�ν π�λιτισμ� και την παι-δεία και της σημερινής Oυκρανίας.Zωνταν� παράδειγμα η ωή και ηδράση τ�υ γλωσσ�λ�γ�υ και �ιλέλ-ληνα Aνδρέα Mπιλέτσκι (1911–1995).

Aκ�μη τα πρ�σ�ιλή και �ικεία αυτάεδά�η, ιδιαίτερα μετά την πτώση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, πρ�σ�έρ�υνστ�ν Eλληνα ανακ�ύ�ιση και ελπίδα.Γι’ αυτ� και � Eλληνας ένιωσε τη �ώ-ρα αυτή ως δεύτερη πατρίδα και τηνυπηρέτησε με α��σίωση.

Aπ� τα μέσα τ�υ 16�υ και μέ�ρι καιτ� πρώτ� μισ� τ�υ 19�υ αιώνα "ε�ώ-ρισαν κυρίως δύ� κέντρα �π�υ �ρ-γανώνεται και αναπτύσσεται τ� ελ-ληνικ� στ�ι�εί� στην Oυκρανία. Aυ-τά είναι τ� Λ�� (1500–1700) και ηNίνα (1657–1870) και δίν�υν μεγάληώθηση στην πνευματική και �ικ�ν�-μική ωή της �ώρας. Aπ� τ� 1820 σι-γά–σιγά η σκυτάλη περνάει στηνOδησσ� και σε άλλες π�λεις της Kρι-μαίας και τ�υ A�� (Mαρι�ύπ�λη,Kερτς, Eνίκαλε, Xερσώνα, Nικ�λάε�,Tαγκανρ�κ, Θ�δ�σία, κτλ.).

Στην απειλή των Iησ�υιτών καιστην �ργανωμένη π�λωνική κατα-πίεση η αντίδραση των Πατριαρ�εί-ων της Aνατ�λής, τ�υ �υκρανικ�ύλα�ύ και τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι�εί�υστην Oυκρανία και Λευκ�ρωσία είναιάμεση. Kατά την άνιση αυτή πάλη �ιOρθ�δ�"�ι αμύν�νται υι�θετώνταςτ� ίδι� �πλ� π�υ �ρησιμ�π�ι�ύν και�ι Iησ�υίτες, την παιδεία.

O λα�ς, α��ύ απ�μ�νώνει ένα με-γάλ� μέρ�ς απ� την πνευματική τ�υηγεσία π�υ τ�ν πρ�δωσε, γιατί συ-νεργάεται με τ�υς κρατ�ύντες, συ-γκρ�τεί τις γνωστές Aδελ��τητεςκαι ιδρύει σ��λεία, τυπ�γρα�εία, ν�-σ�κ�μεία και γηρ�κ�μεία.

Oι Πατριάρ�ες της Aνατ�λής Iωα-κείμ E΄ Aντι��είας, Iερεμίας B΄ καιKύριλλ�ς A΄ Kωνσταντιν�ύπ�λης,Σίλ�εστρ�ς και Mελέτι�ς Aλε"αν-δρείας, Θε��άνης, Παϊσι�ς, Nεκτά-ρι�ς και Δ�σίθε�ς Iερ�σ�λύμων, έ-��ντας πείρα απ� τις δ�λ�πλ�κίεςτων Λατίνων και γνωρί�ντας καλά–�πως �αίνεται και απ� την �γκώδηαλληλ�γρα�ία με τ�υς τσάρ�υς καιτ�υς πατριάρ�ες της Pωσίας– τις α-δυναμίες και τις ανάγκες τ�υ ρωσι-κ�ύ κράτ�υς και της ρωσικής Eκκλη-σίας, παρακ�λ�υθ�ύν με ενδια�έ-ρ�ν τις ε"ελί"εις. Mάλιστα �σ�ι με-τα�αίν�υν στη M�σ�α, περιέρ��νταιτα εδά�η αυτά, παύ�υν τ�υς ε"ωμ�-τες, �ειρ�τ�ν�ύν νέ�υς ταγ�ύς, ε-λέγ��υν και καυτηριά�υν με κη-ρύγματα και εγκυκλί�υς "ένες πρ�ςτην Oρθ�δ�"ία συνήθειες, ιδρύ�υν

σ��λεία και τυπ�γρα�εία, α�ήν�υνστα μέρη αυτά τ�υς πλέ�ν έμπει-ρ�υς και μ�ρ�ωμέν�υς συνεργάτεςτ�υς και συνε�ώς για τη λειτ�υργίατων σ��λείων απ�στέλλ�υν και νέ-�υς (Λ�ύκαρι, Nικη��ρ� Kαντακ�υ-ην�, Δι�νύσι�, Iωσή� (πρωτ�σύ-γκελ�ς τ�υ Λ�ύκαρι), τ�ν Θε�δωρ�τ�ν «Σπ�υδαί�» ως μετα�ραστή καιδιερμηνέα κ.ά.).

Oυκραν�ί και Pώσ�ι μελετητές �-μιλ�ύν για μία αναγέννηση τωνγραμμάτων στην Oυκρανία. Δεν συμ-μερί�μαι απ�λυτα την άπ�ψη αυτή,

γιατί η διάδ�ση της παιδείας στη Δυ-τική Pωσία δεν εί�ε ως �άση τ�ν γ�-νιμ� ενθ�υσιασμ� τ�υ αναγεννησια-κ�ύ Aνθρωπισμ�ύ. H εκπαιδευτικήκίνηση και η λ�γ�τε�νία στα τέλητ�υ 16�υ με αρ�ές τ�υ 17�υ αιώναδεν μπ�ρεσαν να �γ�υν έ"ω απ� τακαθαρώς θρησκευτικά ενδια�έρ�-ντα π�υ κυρίως εί�αν π�λεμικ� �α-ρακτήρα.

H Aδελ��τητα τ�υ Λ��

H δυναμική παρ�υσία τ�υ ελληνι-κ�ύ στ�ι�εί�υ στ� Λ�� καθιστά τηνπ�λη κέντρ� πνευματικής ακτιν��-λίας και �ικ�ν�μικής ανάπτυ"ης.

Eτσι, καθώς δεν ήταν δυνατή ηλειτ�υργία τυπ�γρα�εί�υ στηνKωνσταντιν�ύπ�λη και η δυσπιστίαπρ�ς τις εκδ�σεις ελληνικών �ι-�λίων στη Δύση ήταν διά�υτη, �ιΠατριάρ�ες της Aνατ�λής απ� τ�1586 επιδιώκ�υν την ίδρυση τυπ�-γρα�εί�υ στ� Λ�� πρ�ς έκδ�σηελλην� – ρωσικών �ι�λίων για τις α-νάγκες της Oρθ�δ�"ίας. Γι’ αυτ�την πρ�σπάθεια αυτή τη στήρι"ανκαι �ικ�ν�ν�μικά.

Πρ�ς υλ�π�ίηση τ�υ εκπαιδευτι-κ�ύ πρ�γράμματ�ς �θάν�υν στηνAνατ�λή, ιδιαίτερα στην Kωνσταντι-ν�ύπ�λη και στ� Aγι� Oρ�ς, άτ�μααπ� τη Δυτική Pωσία πρ�ς απ�κτησηθε�λ�γικής και �ιλ�σ��ικής μ�ρ-�ωσης, τα �π�ία επιστρέ��ντας κα-ταγίν�νται με τη διδασκαλία και με

Aριστερά: H υπ�γρα�ή τ�υ Oικ�υμενικ�ύ Πατριάρ�η Kυρίλλ�υ Λ�ύκαρι, � �π�ί�ς διατηρ�ύσε στενές σ�έσεις μετη Pωσία. Δε�ιά: H Γραμματική της �ρθής ελλην�σλ�!αϊκής γλώσσας, η �π�ία με !άση τη Γραμματική τ�υ Aρσε-νί�υ Eλασσ$ν�ς, π�υ και αυτ$ς ακ�λ�υθεί τ�ν Λάσκαρι, συντάσσεται και τυπώνεται τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1591 απ$ τ�υςΣπ�υδαί�υς τ�υ σ��λεί�υ τ�υ Λ!�!.

T� �ικ$σημ� της αριστ�κρατικής �ικ�-γένειας Kαπνίση. Tα μέλη της διακρί-θηκαν στ�ν στρατ$, αλλά και ως συγ-γρα�είς. Στα μέσα τ�υ 19�υ αιώναδιαδραμάτισαν σπ�υδαί� ρ$λ� στηνπρ�σπάθεια να απ�σπαστεί η Oυκρα-νία απ$ την επιρρ�ή της Pωσίας.


H Nί&να τ� 1859.

Xαλκ�γρα�ίατ�υ Borel.

Στ� κέντρ�δεσπ$&ει

τ� τριώρ��κωδων�στάσι�των ελληνικών

εκκλησιών.

τη μετά�ραση ελληνικών έργων.Kατά την περί�δ� 1586 – 1588 δι-

δάσκει ελληνικά � αρ�ιεπίσκ�π�ςEλασσ�ν�ς Aρσένι�ς. T� σ��λεί�της Aδελ��τητας έ�ει τ� πρ��άδι-σμα και συνήθως θεραπεύει σε έμ-ψυ�� υλικ� και �ι�λία τις ανάγκεςκαι των λ�ιπών σ��λείων. Ωστ�σ� ηAν�ι"η της δίγλωσσης (ελληνικά καισλα�ικά) τυπ�γρα�ίας κράτησε μ�ν�τρία �ρ�νια και απ� �,τι είναι γνωστ�τυπώθηκαν τέσσερα έργα. H μετά-�ραση, η σύντα"η και η επιμέλεια �-λης της δ�υλειάς ήταν μ��θ�ς τωνΣπ�υδαίων, δηλαδή των ηλωτώνσπ�υδαστών τ�υ σ��λεί�υ.

Aπ� τ� 1609, ύστερα απ� μία δια-κ�πή 15 �ρ�νων, τ� τυπ�γρα�εί� ε-παναλειτ�υργεί, αλλά με εκδ�σειςμ�ν� στα σλα�ικά. H Aδελ��τητα μετη συνδρ�μή των εμπ�ρων IωάννηA�εντικ�ύ, Kωνσταντίν�υ K�ρνια-κτ�ύ κ.ά. απ�κτά μία �ι�λι�θήκη μεσπάνια συγγράμματα, μετα"ύ των �-π�ίων έργα: τ�υ Φωτί�υ, τ�υ Γρηγ�-ρί�υ Παλαμά, τ�υ Nείλ�υ Kα�άσιλα,τ�υ Mά"ιμ�υ τ�υ Γραικ�ύ, Mά"ιμ�υMαργ�ύνι�υ κ.ά.

Aλλα κέντρα

Kατά την τελευταία εικ�σαετίατ�υ 16�υ αιώνα μεγάλη άνθηση σταγράμματα παρ�υσιάει τ� Oστρ�γκ.O δ�ύκας Oστρ�σκι π�υ με δικά τ�υ�ρήματα διατηρεί σ��λεί� και τυπ�-γρα�εί�, συνεργάεται στενά με τηνKωνσταντιν�ύπ�λη και τ� Aγι�Oρ�ς. O Oστρ�σκι, �ταν απ� τ�Oρ�ς λαμ�άνει έργα τ�υ Παλαμά καιτ�υ Nείλ�υ Kα�άσιλα π�υ ήτησε σεσλα�ική μετά�ραση, λέγει πρ�ς τ�νδήμαρ�� της Bίλνα �τι αυτά είναι σανα δ�θηκαν απ� τ� ίδι� τ� �έρι τ�υΘε�ύ. Φιλ�δ�"ία τ�υ είναι να συγκε-ντρώσει Eλληνες λ�γι�υς και να κα-ταστήσει την αυλή τ�υ κέντρ� τωνελληνικών γραμμάτων. Πράγματι στ�Oστρ�γκ ήταν εγκατεστημέν�ι αρκε-τ�ί Eλληνες και καταλάμ�αναν μια �-λ�κληρη �δ�. Eτσι, �άρη στην έντ�-νη δραστηρι�τητα αυτής της εικ�σα-ετίας (1580–1600) τ� Oστρ�γκ �αρα-

κτηρίεται ως η Aθήνα της Oυκρα-νίας. Aνάμεσα στις ά�θ�νες εκδ�-σεις ιδιαίτερη σημασία απ�κτά στα1581 η εκτύπωση της Bί�λ�υ. Στ�σ��λεί� τ�υ Oστρ�γκ καθώς και τηςBίλνα δίδα"αν � Λ�ύκαρις και � Nικη-��ρ�ς Kαντακ�υην�ς.

T� παράδειγμα τ�υ Λ�� ακ�λ�υ-θ�ύν και άλλες π�λεις και σύντ�μα ι-δρύ�νται γύρω στα 30 σ��λεία, �-πως: στη Bίλνα, Λ�υτσκ, P�γκάτιν,Kίε��, Περεμίσλ, Bρέστη, Mινσκ, Π�-ντ�λ�σκι, Kαμιανέτς, Γιάλιτς, Στρίτι,Γιαρ�σλά�, X�λμ, Nεμίρ��, Kρεμε-νέτς κ.ά.

Nί�ναKαι στη Nίνα � Eλληνας έ�ει κα-

θιερωθεί ως τ� πρ�τυπ� τ�υ ιδανι-κ�ύ και πρ�ς μίμηση ανθρώπ�υ. Oιαριστ�κρατικές �ικ�γένειες των: Iω-άννη Mααράκη, Kωνσταντίν�υ Mα-

σαπέτα, Iωάννη A�εντικ�ύ, Kωνστα-ντίν�υ K�ρνιακτ�ύ, K�υρή, Kα-μπ�υρλέα, Mατσ�κη, Στε�άν�υ καιΦώτη T�μαρά, Πέτρ�υ Kαπνίση, Iω-άννη και Στέργι�υ Tυρνα�ιώτη, Πε-λ�π�ννήσι�υ κ.ά., π�λλές αρ�ικά ε-γκατεστημένες στ� Λ��, ανήκ�υνστην υψηλή κ�ινωνία της Oυκρανίαςκαι κατέ��υν ανώτατα κυ�ερνητικάκαι στρατιωτικά α"ιώματα.

Στα 1696 �ι Eλληνες της Nίναςπαίρν�υν επίσημα την άδεια για τηνίδρυση ν�σ�κ�μεί�υ και σ��λεί�υ,στ� �π�ί� ��ιτ�ύν και παιδιά Oυκρα-νών και Pώσων.

Στα τέλη τ�υ 18�υ αιώνα σπ�υδα-στές τ�υ K�λεγί�υ τ�υ Xάρκ�� με-τα�αίν�υν στη Nίνα πρ�ς εκμάθησητης ελληνικής, �ι �π�ί�ι στη συνέ-�εια μετα�ρά�υν ελληνικά έργα.Eτσι �ταν τ�ν 19� αιώνα τ� K�λέγι�αυτ� γίνεται Πανεπιστήμι� επιδίδε-

ται στη μελέτη της αρ�αίας ελληνι-κής ιστ�ρίας και της �ιλ�σ��ίας.

Eμπ�ρ�ι της Nίνας, �πως �ι Zωσι-μάδες και � λ�γι�ς και ευπατρίδηςKρ�μμύδης απ� τα Γιάννενα πρ�-σ�εραν μεγάλα π�σά πρ�ς διάδ�σητης ελληνικής και ρωσικής παιδείας.Kαρπ�ς της ευγεν�ύς άμιλλας τ�υντ�πι�υ στ�ι�εί�υ με τ� ελληνικ� ή-ταν η ίδρυση στα 1820 τ�υ Γυμνασί-�υ ανώτατης παιδείας και έτσι η Nί-να είναι η πρώτη επαρ�ιακή π�λη σε�λη τη Pωσία π�υ διαθέτει ανώτατ�πνευματικ� Iδρυμα. Δίκαια, λ�ιπ�ν,στα 1786 � Pώσ�ς ιστ�ρικ�ς A. Σα-��νσκι παρατηρεί πως η Nίνα �ωρίςτ�υς Eλληνες ίσως να μην ήταν αυτήπ�υ είναι.

Kαθώς, λ�ιπ�ν, Eλλάδα και Oυ-κρανία �ρίσκ�νται υπ� κατ��ή, αλ-λά και για τ�ν λ�γ� �τι την περί�δ�αυτή και για την Oυκρανία ανώτατηπνευματική ε"�υσία παραμένει τ�Oικ�υμενικ� Πατριαρ�εί�, θα έλεγα�τι η ιστ�ρία π�υ γρά��υν �ι δυ�λα�ί είναι κ�ινή, γιατί τ�υς ενώνει��ι μ�ν� � κ�ιν�ς π�θ�ς για την ε-λευθερία, αλλά και η κ�ινή �ρ�ντί-δα για την πρ�άσπιση της Oρθ�δ�-"ίας. Συνεπώς �ι Eλληνες δεν συμ-�άλλ�υν απλώς στην επίλυση τωνπνευματικών πρ��λημάτων της Oυ-κρανίας, αλλά τα αντιμετωπί�υν�έρι �έρι απ� κ�ιν�ύ.

Πηγές:Malychevskij, Alexandriskij patriarkh Meletij

Pigasi ego outchastive v delakh roussokojTserkvi, Kiev 1872.

Ieromonakh Dimitrij, Kratkie Otcherki IstoriiKhristianskoj Tserkvi, Sankt–Peterbourg,1874.

K. Kharalampovitch, Zapadnorousskija Pravo-slavnyja Chkoly XVI i natchala XVII veka,Kazan 1898.

A. Krylovskij, L’ vovskoe Stavropigial’ noeBratstvo, Kiev 1904.

N. P. Kiselev, Gretcheskaja petchat’ ha OukraineXVI veke. Kniga issledovanija i materialy,Sbormik VII, Moskva 1962.

Xρ. Λασκαρίδη, Eλλην�–�ριστιανικ�ς π�λιτι-σμ�ς και Oυκρανία. Oukrania–Gretcija,Istorija ta soutchasnist’ Kiiv 1993.

Xρ. Λασκαρίδη, H συμ��λή των Eλλήνων τηςNί�νας στην π�λιτιστική και �ικ�ν�μική α-νάπτυ�η της Oυκρανίας, Θεσσαλ�νίκη 1995.

Mπ�γδάν (=δ�σμέν�ς απ$ τ�ν Θε$) Xμελνίτσκι (c. 1595– 27.7.1657). Xαλκ�γρα�ία τ�υ 17�υ αι. Eί�ε στενές σ�έσεις με $λη την πνευματική ηγεσία τ�υ Γέν�υςκαι στα 1657 παρα�ώρησε σημαντικά πρ�ν$μια στ�υς Eλληνες. H παράδ�ση διασώ&ει πως κάθε ��ρά π�υ !άδι&ε πρ�ςτη μά�η πάντα ήταν &ωσμέν�ς με τ� σπαθί π�υ εί�ε ευλ�γήσει� Oικ�υμενικ$ς Πατριάρ�ης.


Bυ�αντινή �ωγρα�ικήκαι σλα�ικ�ί λα�ί

Aπ� τα πρώιμα ωγρα�ικά μνημεία τ�υ 11�υ αι.

έως την καθ�ριστική παρ�υσία τ�υ Θε��άνη

H Θε�τ�κ�ς μεταύ αγγέλων. Oι τ�ι��γρα�ίες τ�υ κ�ιμητηριακ�ύ να�ύ στ� Mπάτσκ��της κλασικί��υσας τέ�νης της Kωνσταντιν�ύπ�λης κατά τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 12�υ αιών

O Παντ�κράτ�ρας στ�ν τρ�ύλ�. Tα ψη�ιδωτά της Aγίας Σ��ίας Kιέ��υ(1034–45) απη��ύν τ� αντικλασικ� καλλιτε�νικ� πνεύμα π�υ επικρατ�ύσεκατά τ�ν 11� αιώνα στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

T�υ Eυάγγελ�υ N. Kυριακ�ύδη

Iστ�ρικ�ύ τένης

O EKXPIΣTIANIΣMOΣ των σλα�ικώνλαών, π�υ άρ�ισε τ� 863 με την α-π�στ�λή των Θεσσαλ�νικέων αδελ-�ών Kυρίλλ�υ και Mεθ�δί�υ στηMεγάλη M�ρα�ία και �λ�κληρώθη-κε με τη �άπτιση των Pώσων, τ�988, ήταν αναπ��ευκτ� να τ�υς �έ-ρει σε επα�ή με τη �υ�αντινή τέ�νηκαι ειδικ�τερα με τη �ωγρα�ική. Hτελευταία ανέλα�ε να παί!ει τ�νσυμπληρωματικ� ρ�λ� της εικ�νι-στικής ερμηνείας της �ριστιανικήςδιδασκαλίας και ως τέτ�ια, απ�τέ-λεσε στη συνέ�εια για τ�υς Σλά-��υς την ασ�αλιστική δικλείδα σε�ητήματα τήρησης τ�υ �ρθ�δ�!�υδ�γματ�ς κατά τη διακ�σμηση τωνλατρευτικών τ�υς μνημείων.

Oπως ήταν αναμεν�μεν�, κύριαπηγή άντλησης καλλιτε�νικών πρ�-τύπων και συ�νά πρ�σκλησης �υ�α-ντινών �ωγρά�ων υπήρ!ε η Kων-σταντιν�ύπ�λη. Για τ�υς σλα�ικ�ύςλα�ύς της Bαλκανικής, Σέρ��υς καιB�υλγάρ�υς, εκτ�ς απ� την πρω-τεύ�υσα, σημαντική ήταν και η συμ-

��λή της Θεσσαλ�νίκης. H τελευ-ταία, εκτ�ς απ� τ� πλε�νέκτηματης γεωγρα�ικής γειτνίασης, διέ-θετε και την αίγλη της π�λης τ�υθαυματ�υργ�ύ Aγί�υ Δημητρί�υ, ηλατρεία τ�υ �π�ί�υ γνώρισε, επί-σης, μεγάλη ε!άπλωση και μετα!ύτων Pώσων. Eνας τρίτ�ς π�λ�ς έλ-!ης υπήρ!ε τ� Aγι�ν Oρ�ν, π�υ ε-πηρέασε π�λύπλευρα τ�ν κ�σμ�των Σλά�ων.

K�μνήνεια ωγρα�ική

Aνάμεσα στα λίγα πρώιμα �ωγρα-�ικά μνημεία των σλα�ικών �ωρών!ε�ωρί��υν τα ψη�ιδωτά και �ι τ�ι-��γρα�ίες στην Aγία Σ��ία τ�υ Kιέ-��υ (1034-45), τα �π�ία απη��ύν τιςαντικλασιστικές αισθητικές αντιλή-ψεις της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Στ� ί-δι� πνεύμα κιν�ύνται και τα υπ�-λείμματα της σύγ�ρ�νης �ωγρα�ι-κής τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στη Σ��ια,π�υ σ�ετί��νται με τη �ωγρα�ικήτης Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσα-λ�νίκη (αρ�ές 11�υ αι.).

Mια σειρά �ωγρα�ικών έργων τ�υ Aπ� τα υπ�λείμματα της �ωγρα�ικής τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στη Σ��ια, η �π�ία σ�ετί�εται ��γρα�ία της Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσαλ�νίκη (αρ�ές 11�υ αιώνα).Συνέ�εια στην 18η σελίδα


�� της B�υλγαρίας απ�τελ�ύν ένα ακ�μη δείγμανα.

ι τε�ν�τρ�πικά με την τ�ι-

O Aγι�ς Δημήτρι�ς. Aπ� τ�ν ψη�ιδωτ� διάκ�σμ� τ�υνα�ύ τ�υ Aρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ� Kίε�� (1111–12) π�υσυνε�ί�ει τις αισθητικές αντιλήψεις της κωνσταντιν�υ-π�λίτικης τέ�νης τ�υ 11�υ αιώνα.

O Aγγελ�ς απ� την παράσταση τ�υ Λίθ�υ στη σερ�ικήμ�νή της Mιλέσε�α (1228) συγκαταλέγεται ανάμεσαστα κ�ρυ�αία έργα της �υ�αντινής �ωγρα�ικής, έργ�πιθαν�τατα Θεσσαλ�νικέων καλλιτε�νών.

H Σταύρωση, απ� τις τ�ι��γρα�ίες στη διώρ��η εκκλησία της Mπ�γιάννα κ�ντά στη Σ��ια (1258–59), π�υ είναι έργ� ταλαντ�ύ�ων Bυ-�αντινών �ωγρά�ων.



12�υ αιώνα στη Pωσία τ�υ Kιέ��υδεί�ν�υν τις στενές καλλιτε�νικέςτης σ�έσεις με την Kωνσταντιν�ύ-π�λη. Tα υπ�λείμματα τ�υ ψη�ιδω-τ�ύ διακ�σμ�υ απ� τ� να� τ�υAρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ� Kίε��(1111–12), συνε�ί��υν την τέ�νη τ�υ11�υ αιώνα, ενώ �ι τ�ι��γρα�ίεςτης Aγίας Σ��ίας τ�υ N��γκ�ρ�ντ(περί τ� 1109) πρ�ε!αγγέλλ�υν τηντε�ν�τρ�πία π�υ θα επικρατήσει λί-γ� αργ�τερα στην ώριμη κ�μνήνεια�ωγρα�ική. Σε αντίστ�ι�� αισθητικ�κλίμα κιν�ύνται �ι ιδιαίτερα ενδια-�έρ�υσες τ�ι��γρα�ίες στ�ν πύργ�της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ(1113–25) με σπάνιες σκηνές απ�τ�ν Iππ�δρ�μ� της Kωνσταντιν�ύ-π�λης. Aκ�μη πι� κ�ντά στ� πνεύματης νέας τε�ν�τρ�πίας �ρίσκ�νται�ι τ�ι��γρα�ίες της μ�νής τ�υ Mί-ρ�� στ� Πασκ��, τ�υ 1156. H ώριμηπλέ�ν �άση της κ�μνήνειας �ωγρα-�ικής αντιπρ�σωπεύεται στη Pωσίαμε τις τ�ι��γρα�ίες τ�υ Aγί�υ Γε-ωργί�υ στη Στάραγια Λάντ�γκα, π�υ�ρ�ν�λ�γ�ύνται γύρω στα 1167. Tε-λευταί�, �ρ�ν�λ�γικά, δείγμα αυτήςτης �ωγρα�ικής στη Pωσία απ�τε-λ�ύν �ι κλασικιστικής ωραι�τηταςτ�ι��γρα�ίες στ�ν Aγι� Δημήτρι�,τ�ν μητρ�π�λιτικ� να� τ�υ Bλαδι-μήρ (1194–97).

Στη B�υλγαρία, στ� δεύτερ� μισ�τ�υ 12�υ αιώνα, !ε�ωρί��υν �ι τ�ι-��γρα�ίες τ�υ διώρ��υ κ�ιμητη-ριακ�ύ να�ύ στ� Mπάτσκ��, έργ�τ�υ Iωάννη I�ηρ�π�υλ�υ, � �π�ί�ςακ�λ�υθεί την κλασικί��υσα τέ�νητης Kωνσταντιν�ύπ�λης. Aυτή τηνπερί�δ� στη B�υλγαρία γνωρί�ειπλατιά διάδ�ση η λατρεία τ�υ Aγί�υΔημητρί�υ. Oι ιδρυτές τ�υ B΄ B�υλ-γαρικ�ύ κράτ�υς, αδελ��ί Πέτρ�ς,Aσέν και Iωάννης, κτί��υν στ� Bέλι-κ� Tίρν�� να� πρ�ς τιμήν τ�υ Aγί-�υ Δημητρί�υ (1185). T� ίδι� διάστη-μα, �ι B�ύλγαρ�ι ηγεμ�νες δεί-�ν�υν �ωηρ� ενδια�έρ�ν για τ�Aγι�ν Oρ�ς, και συγκεκριμένα για τηM�νή Zωγρά��υ (1192), στην �π�ίααυ!άνεται σημαντικά � αριθμ�ς των��υλγαρ��ωνων μ�να�ών.

Aνάλ�γη δραστηρι�τητα, αυτήν α-κρι�ώς την επ��ή, αναπτύσσ�υν και�ι Σέρ��ι, �ταν στα 1198 � Aγι�ςΣά��ας με τ�ν πατέρα τ�υ Συμεώνεπανιδρύ�υν τη M�νή Xιλανδαρί�υκαι αν�ίγ�υν τ�ν δρ�μ� για μια μα-κρ��ρ�νη π�λιτιστική επα�ή τ�υσερ�ικ�ύ λα�ύ με τ� Aγι�ν Oρ�ς καιτη Θεσσαλ�νίκη. Στη Θεσσαλ�νίκη �άγι�ς των Σέρ�ων πρ�μηθεύεταιλειτ�υργικά σκεύη και εικ�νες, ενώ,παράλληλα, μετακαλεί �ωγρά��υςγια να διακ�σμήσ�υν σερ�ικά μνη-μεία. T� ίδι� πράττει � Aγι�ς Σά��αςκαι με την Kωνσταντιν�ύπ�λη, την�π�ία, επίσης, επισκέπτεται συ�νά.

Mνημειώδηςωγρα�ική

H κατάληψη τ�υ Bυ�αντιν�ύ Kρά-τ�υς απ� τ�υς Λατίν�υς (1204–61)πρ�κάλεσε, μετα!ύ των άλλων, καιαναστ�λή της καλλιτε�νικής δρα-στηρι�τητας στην πρωτεύ�υσα καιστα άλλα αστικά κέντρα. Aυτ� εί�εσαν απ�τέλεσμα π�λλ�ί καλλιτέ-�νες να ανα�ητήσ�υν εργασία σεάλλες περι��ές και ιδιαίτερα στηΣερ�ία, η �π�ία τ�τε διήνυε περί�-

δ� π�λιτικής και �ικ�ν�μικής αν�-δ�υ. O διαμεσ�λα�ητικ�ς ρ�λ�ςτ�υ Aγί�υ Σά��α στην ε!εύρεση�ωγρά�ων απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη και τη Θεσσαλ�νίκη για τη

διακ�σμηση σερ�ικών εκκλησιών υ-πήρ!ε πρωταγωνιστικ�ς. Aπ� τηΘεσσαλ�νίκη πιθαν�τατα, αν ��ι α-π� την Kωνσταντιν�ύπ�λη, πρ�έρ-�εται ένας μεγάλ�ς καλλιτέ�νης, �

�ωγρά��ς Nικ�λα�ς, � �π�ί�ς ανέ-λα�ε την τ�ι��γρά�ηση τ�υ να�ύτης Θε�τ�κ�υ στη M�νή της Στ�υ-ντένιτσα, στα 1208–09. H τέ�νη τ�υκινείται στ�ν απ�η�� της κλασικήςκ�μνήνειας �ωγρα�ικής, απ� την �-π�ία, ωστ�σ�, απ�μακρύνεται στα-διακά. Στ�ν Aγι� Σά��α πρέπει να��είλεται η μετάκληση �ωγρά�ωναπ� τη Θεσσαλ�νίκη για να διακ�-σμήσ�υν με ε!αιρετικής τέ�νης τ�ι-��γρα�ίες τη γνωστή M�νή της Mι-λέσε�α (1228).

Στη μεσ�λά�ηση τ�υ Σέρ��υ αγί-�υ απ�δίδεται, με π�λλή πιθαν�τη-τα, και η εμ�άνιση καλλιτε�νών α-π� τη Θεσσαλ�νίκη στ� Bέλικ� Tίρ-ν��, �π�υ τ�ι��γρά�ησαν, λίγ�μετά τ� 1230, τ�ν να� των ΣαράνταMαρτύρων, καθίδρυμα τ�υ B�ύλ-γαρ�υ ηγεμ�να I�άν B΄ Aσέν, � �-π�ί�ς εί�ε συγγενικές σ�έσεις μετη σερ�ική δυναστεία. Λίγ� αργ�-τερα στα μέσα τ�υ 13�υ αιώνα(1258-59), Bυ�αντιν�ί καλλιτέ�νεςθα αναλά��υν τη �ωγρα�ική διακ�-σμηση εν�ς άλλ�υ ηγεμ�νικ�ύ α-�ιερώματ�ς στη B�υλγαρία, τιςτ�ι��γρα�ίες στη διώρ��η εκκλη-σία της Mπ�γιανα, κ�ντά στη Σ�-�ια, κτίσμα τ�υ B�ύλγαρ�υ σε�α-στ�κράτ�ρα Kαλ�γιάννη.

Eλληνες επίσης �ωγρά��ι συμ-μετέ��υν στην τ�ι��γρά�ηση μιαςσειράς σημαντικών σερ�ικών μνη-μείων των μέσων και τ�υ δεύτερ�υμισ�ύ τ�υ 13�υ αιώνα, με απ�κ�ρύ-�ωμα τις εκπληκτικές σε μνημειώ-δες μεγαλεί� τ�ι��γρα�ίες τηςM�νής Aγίας Tριάδ�ς στη Σ�π�-τσανι (1260-65), έργ� υψηλής καλ-λιτε�νικής π�ι�τητας, κωνσταντι-ν�υπ�λίτικης πρ�έλευσης. Στα τέ-λη τ�υ αιώνα, στα 1296, ένα καλλι-τε�νικ� εργαστήρι� απ� τη Θεσσα-λ�νίκη θα αναλά�ει να τ�ι��γρα-�ήσει τ�ν να� τ�υ Aγί�υ A�ιλλεί�υστ� Aρίλιε της Σερ�ίας, α�ήν�ντας

Στη �ωγρα�ική τ�υ να�ύ των Aγίων Iωακείμ και Aννας στη σερ�ική M�νήτης Στ�υντένιτσα (1316–17), έργ� των Θεσσαλ�νικέων καλλιτε�νών Mι-�αήλ Aστραπά και Eυτυ�ί�υ, εκ�ρά�εται η ώριμη παλαι�λ�γεια τέ�νη. Στη�ωτ�γρα�ία η Θεία K�ινωνία, λεπτ�μέρεια.

H είσ�δ�ς Δικαί�υ στ�ν Παράδεισ�. Oι τ�ι��γρα�ίες στ�ν Aγι� Δημήτρι� τ�υ Bλαδιμήρ (1194–97) εκ�ρά��υν τηνκλασικιστική ρ�πή της ύστερης κ�μνήνειας �ωγρα�ικής.


T� θαύμα της ίασης τ�υ εκ γενετής τυ�λ�ύ. Oι λυρικής ευαισθησίας και αριστ�κρατικής ευγένειας τ�ι��γρα�ίες της M�νής της Pα�άνιτσα στη Σερ�ία(1387) σ�ετί��νται με την τέ�νη της Θεσσαλ�νίκης.

έμμεσα την ταυτ�τητα πρ�έλευ-σής τ�υ, με την αναγρα�ή της συμ-��λικής λέ!ης MAPΠOY, π�υ εί�εακ�υσθεί θαυματ�υργικά στη M�-νή Aκαπνί�υ της Θεσσαλ�νίκης, υ-πέρ τ�υ Mι�αήλ Παλαι�λ�γ�υ: «Mι-�αήλ Aνα! Pωμαίων Παλαι�λ�γ�ςO!έως Yμνηθήσεται».

Παλαι�λ�γειαωγρα�ική

Oι γάμ�ι τ�υ Σέρ��υ ηγεμ�να Mι-λ�ύτιν με τη Bυ�αντινή πριγκίπισσαΣιμωνίδα, π�υ τελέσθηκαν με με-γάλη λαμπρ�τητα, τ� 1299, στηΘεσσαλ�νίκη, άν�ι!αν ένα νέ� κύ-κλ� συνεργασίας της σερ�ικής αυ-λής με Eλληνες καλλιτέ�νες, κυ-ρίως απ� τη Θεσσαλ�νίκη. Eνασπ�υδαί� καλλιτε�νικ� εργαστήρι�αυτής της π�λης, με επικε�αλήςτ�υς επώνυμ�υς �ωγρά��υς Mι-�αήλ Aστραπά και Eυτύ�ι�, θα ανα-λά�ει να διακ�σμήσει σειρά σερ�ι-κών μνημείων, ανάμεσα στα �π�ία!ε�ωρί��υν �ι τ�ι��γρα�ίες τηςΘε�τ�κ�υ Λιέ�ισκα στ� Πρί�ρεν(1310–12), των Aγίων Iωακείμ καιAννας στη M�νή της Στ�υντένιτσα(περί τ� 1316–17), τ�υ Aγί�υ Γεωρ-γί�υ στ� Στάρ� Nαγκ�ρίτσιν�(1316–18) και της M�νής της Γκρα-τσάνιτσα, κ�ντά στην Πρίστινα(1318). T� έργ� αυτών των Θεσσα-λ�νικέων καλλιτε�νών διαγρά�ει�λη την ε!έλι!η της παλαι�λ�γειας�ωγρα�ικής στις αρ�ές τ�υ 14�υαιώνα και θα απ�τελέσει, στις επ�-μενες δεκαετίες, τ� πρ�τυπ� για έ-να μεγάλ� αριθμ� νε�τερων �ω-γρά�ων.

H τελευταία σημαντική επίδραση

της �ωγρα�ικής της Θεσσαλ�νίκηςστη Σερ�ία θα πραγματ�π�ιηθείστ� δεύτερ� μισ� τ�υ 14�υ και στιςαρ�ές τ�υ 15�υ αιώνα, �ταν η κλα-σικί��υσα αισθητική τάση της ύ-στερης παλαι�λ�γειας �ωγρα�ικήςθα μεταλαμπαδευτεί στη Σερ�ία,στην περι��ή τ�υ M�ρά�α, συμ-�άλλ�ντας στη δημι�υργία �ωγρα-�ικών έργων αριστ�κρατικής ευγέ-νειας και λυρικής ευαισθησίας.Aνα�έρ�υμε ενδεικτικά τα �ωγρα-�ικά σύν�λα στις μ�νές της Pα�ά-νιτσα (1387), τ�υ Kάλενιτς (1413)και της Pέσα�α (πριν απ� τ� 1418).

Aνάλ�γες αισθητικές αντιλήψειςτης �υ�αντινής �ωγρα�ικής θα εκ-�ρασθ�ύν αυτή την επ��ή στηB�υλγαρία, στ�ν σπηλαιώδη να�τ�υ I�άν��, α�ιέρωμα τ�υ τσάρ�υAλε!άνδρ�υ και σε μία σειρά μνη-μείων στη Pωσία, κυρίως στ� N�-�γκ�ρ�ντ, �π�υ θα λάμψει τ� καλ-λιτε�νικ� άστρ� τ�υ �ωγρά��υ Θε-��άνη τ�υ Eλληνα. T� έργ� αυτ�ύτ�υ μεγάλ�υ δημι�υργ�ύ θα απ�-τελέσει και την κ�ρωνίδα της π�-λύ�ρ�νης καλλιτε�νικής παρ�υ-σίας Bυ�αντινών �ωγρά�ων στηPωσία.

Eπιλεκτική Bιλιγρα�ίαV. Lazarev, «Old Russian Murals and

Mosaics», London 1966.V. Diuric, «Vizantijske Freske u Jugoslaviji»,

Beograd 1974.Istorija na balgarskoto izobrazitelno izkustvo,

I, Sofija 1976.M. Xατ�ηδάκης, «Tένη», Iστ�ρία τ�υ Eλλη-

νικ�ύ Eθν�υς Θ΄, Aθήνα 1980, σ. 400–414,428–449.

Σ. Kίσσας, «Π�λιτιστικές και καλλιτενικέςσέσεις Θεσσαλ�νίκης και Σλά�ων»,Aραι�λ�γία, A�ιέρωμα στη Θεσσαλ�νί-κη, τεύ. 7, Mάι�ς 1983.

H καλλιτε�νική δραστηρι�τητα τ�υ περί�ημ�υ �ωγρά��υ Θε��άνη τ�υEλληνα σ�ράγισε την εέλιη της �ωγρα�ικής τέ�νης στη Pωσία. Στη �ω-τ�γρα�ία � Aγι�ς Συμεών Στυλίτης απ� τ� να� της Mεταμ�ρ�ωσης στ�N��γκ�ρ�ντ (1378).

O επί τέσσερις τετρα-ετίες στα τέλη τ�υπερασμέν�υ αιώναδήμαρ��ς Oδησ-σ�ύ και ανακαινι-στής της π�ληςΓρηγ�ρι�ς Γρη-γ�ρί�υ Mαρα-σλής, ιδρυτήςκαι �ρηματ�δ�-της της �ι�λι�-θήκης «Mαρα-σλή». (Oι �ωτ�-γρα�ίες τ�υκειμέν�υ πρ�έρ-��νται απ� τ�ντ�μ� τ�υ Bασίλη

Kαρδάση «Eλληνι-σμ�ς τ�υ Eυ�είν�υ

Π�ντ�υ», των εκδ�-σεων «Mίλητ�ς»).


Oι Eλληνες της Oδησσ�ύH δυναμική της ελληνικής κ�ιν�τητας και η ίδρυση της Φιλικής Eταιρείας

Δύ� αναπαλαιωθέντα σπίτια της �δ�ύ Krasnij pereulok 16–18 τα �π�ία α-νήκαν στ�ν Γρηγ�ρι� Iωάνν�υ Mαρασλή, πατέρα τ�υ δημάρ��υ της Oδησ-σ�ύ Γρηγ�ρί�υ Γρηγ�ρί�υ Mαρασλή. Στα σπίτια αυτά συγκεντών�νταν �ιέ��ρ�ι της Φιλικής Eταιρείας �ταν ιδρύθηκε μετά τ� 1817. Σήμερα στεγά-%ει τ� παράρτημα Iδρύματ�ς τ�υ Eλληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύ.

T�υ Kωνσταντίν�υ K. Παπ�υλίδη

Eρευνητή και υπ διευθυντή τ υ IMXA

O ΣAKEΛΛAPIOΣ Γ. Σακελλαρί�υ, �γνωστ�ς ιστ�ρικ�ς της Φιλικής Eται-ρείας στην Oδησσ�, διασώ�ει μια ση-μαντική ν�μί�ω πληρ��ρία π�λιτι-στικ�ύ περιε��μέν�υ, �τι, �ταν μπή-καν θριαμ"ευτικά τα ρωσικά στρα-τεύματα στην Oδησσ� τ� 1794, σταεγκαίνια της π�λεως, "ρήκαν �ιλ�-$ενία στα σπίτια των Eλλήνων, «τ�δε ελληνικ�ν σ��λεί�ν, τ� και μ�να-δικ�ν τ�τε, ηρίθμει 72 μαθητάς». Eί-ναι σημαντικ� ν�μί�ω τ� γεγ�ν�ςτης διαπιστώσεως εκπαιδευτικήςδραστηρι�τητας των πρώτων �ικι-στών της Oδησσ�ύ, �ταν ακ�μη δενεί�ε �ργανωθεί η Eλληνική K�ιν�τη-τα, στ� ελεύθερ� λιμάνι της KάτωPωσίας.

Oι Eλληνες της Oδησσ�ύ ήταν πά-ντα λίγ�ι. Πρέπει να απ�μυθ�π�ιή-σ�υμε την εντύπωση π�υ υπάρ�ει ήυπήρ�ε �ταν λέμε συ�νά �τι ηOδησσ�ς ήταν «ελληνική π�λη». OιEλληνες ήταν π�λλ�ί μετα$ύ τωναλλ�δαπών εμπ�ρων της π�λεως.T� 1800 υπήρ�αν μ�ν� 4 Eλληνες έ-μπ�ρ�ι α΄ τά$εως, 19 "΄ τά$εως και 11γ΄ τά$εως. Mάλλ�ν, τ� δυναμικ� τωνEλλήνων εμπ�ρων της Oδησσ�ύ θαέδωσε την �ν�μασία «ελληνική π�-λη». E$άλλ�υ, τ� 1807 υπήρ�αν 12μ�ν� Eλληνες έμπ�ρ�ι α΄ τά$εως. T�1795 η Oδησσ�ς εί�ε 2.349 κατ�ί-κ�υς και τ� 1814 25.000 κατ�ίκ�υς.T� 1856 εί�ε 101.302 κατ�ίκ�υς. T�1897 η π�λη εί�ε 280.541 κατ�ίκ�υς(η π�λη και τα περί�ωρα 403.815 κα-τ�ίκ�υς), με 19.422 αλλ�δαπ�ύς. T�1910 εί�ε 550.000 κατ�ίκ�υς με10.000 περίπ�υ Eλληνες. Tέλ�ς, τ�1897, σε σ�ετική γλωσσική στατιστι-κή της Oδησσ�ύ, η ελληνική γλώσσακατεί�ε τ� π�σ�στ� 1,32% και η ρω-σική 50,78%.

Oι Eλληνες έμπ�ρ�ι της Oδησσ�ύασ��λήθηκαν κυρίως απ� τις αρ�έςτ�υ 19 αι. με τ� ε$ωτερικ� εμπ�ρι�και τη ναυτιλία. Kαι στ�υς δύ� αυ-τ�ύς τ�μείς, η αστική τά$η της Pω-σίας εισέδυσε τ� δεύτερ� μισ� τ�υ19�υ αι. E$άλλ�υ, τ� εμπ�ρι� ήτανε$ηρτημέν� απ� την ελευθερία καιτην ασ�άλεια της ελληνικής ναυσι-πλ�ΐας. O J. Newbolt �ν�μασε τ�υςEλληνες σιτηρέμπ�ρ�υς της Oδησ-σ�ύ «"ασιλιάδες τ�υ σταρι�ύ». Hελληνική ναυτιλία εί�ε στα �έριατης, τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 19 αι. τ� ε-μπ�ρι� της Mαύρης Θάλασσας, αλλάτην ίδια επ��ή σταδιακά πέρασε στα�έρια των Aγγλων. T� 1808, �ταν ι-δρύθηκε η Γραικ�ρωσική συντρ��ίατων Aσ�αλειών απ��ασίστηκε ηδιάθεση 10% των κερδών για τ� ελ-ληνικ� σ��λεί� και τα ν�σ�κ�μείατης π�λεως και τ� 1814 με 1817, ηEταιρεία των Hνωμένων Aσ�αλι-στών Γραικών, π�υ ιδρύθηκε τ�1814, διέθεσε 14.017 ρ�ύ"λια γιατην Eλληνεμπ�ρική Σ��λή τηςOδησσ�ύ. Oι Eλληνες έμπ�ρ�ι της

Oδησσ�ύ πρ�σ�εραν στ�ν αγώνακατά τ�υ M. Nαπ�λέ�ντα, τ� 1812,100.000 αργυρά ρ�ύ"λια και τ� 186810.000 αργυρά ρ�ύ"λια για τ�ν αγώ-να των Kρητών. Σημαντική ήταν ηθέση στ�ν κερδώ� και λ�γι� Eρμήτων Eλλήνων εμπ�ρων της Oδησ-σ�ύ. T� 1847, δύ� εμπ�ρικές �ικ�γέ-νειες, των Παπ�ύδω� και P�δ�κα-νάκη, εί�αν 2.500.000 ρ�ύ"λια η κα-θεμιά και ένδεκα άλλες �ικ�γένειεςδιέθεταν περισσ�τερα απ� 500.000ρ�ύ"λια η καθεμιά και δέκα �ικ�γέ-νειες απ� 100 ως 500.000 ρ�ύ"λια.Π�λλ�ί έμπ�ρ�ι της Oδησσ�ύ ανα-κηρύ�τηκαν σε εθνικ�ύς ευεργέτεςτης ιδιαίτερης πατρίδας τ�υς, αλλάκαι τ�υ συν�λ�υ τ�υ Eλληνισμ�ύ.Θα ανα�έρ�υμε εδώ τ�ν Γ.I. Zαρί�η,τ�ν Θ. P�δ�κανάκη, τ�ν Π. Σέκερη,τ�ν Γρ. I. Mαρασλή, τ� γι� τ�υ Γρ.Γρ. Mαρασλή, δήμαρ�� της Oδησ-σ�ύ (1878 – 1894) κ.ά. E$άλλ�υ, �ιEλληνες της Oδησσ�ύ π�λέμησαν,στ� πλευρ� των Pώσων, τ�υς T�ύρ-κ�υς, στις αρ�ές τ�υ 19 αι. T� 1809με 1812 συγκρ�τήθηκε η Eλληνική�άλαγ� ή Λεγεών, η �π�ία αργ�τε-ρα, κατά τ�ν Kριμαϊκ� Π�λεμ�, συ-νενώθηκε με τα Eλληνικά Tάγματατης Kριμαίας.

Φιλική EταιρείαΠαρ’ �λη την �ικ�ν�μική της αυ-

τάρκεια, η Eλληνική Παρ�ικία τηςOδησσ�ύ, μ�ν� τ� 1814 απ��άσισενα ιδρύσει τ� πρώτ� �ργανωμέν�,ελληνικ� σ��λεί�. Eίναι σημαντικ�τ� γεγ�ν�ς �τι την ίδια �ρ�νιά απ�-�ασίστηκε και η ίδρυση της ΦιλικήςEταιρείας. Oπωσδήπ�τε, τ�υς Eλλη-νες εμπ�ρ�υς της Oδησσ�ύ απα-σ��λησε και τ� θέμα �τι αν έπρεπενα κάν�υν την επανάσταση κατάτων T�ύρκων θα έπρεπε να εί�ανπαιδεία.

T� 1814, στην Oδησσ�, μετα$ύτης Eλληνικής Eκκλησίας της AγίαςTριάδ�ς και της �ικίας Γρηγ�ρί�υIω. Mαρασλή, ιδρύθηκε η ΦιλικήEταιρεία απ� τ�υς Nικ�λα� Σκ�υ�ά,Aθανάσι� Tσακάλω� και Eμμαν�υήλ:άνθ�. Oι παράν�μες συγκεντρώ-σεις των πρώτων δι�ργανωτών γί-ν�νταν στ� σπίτι τ�υ μεγαλέμπ�ρ�υΓρηγ�ρί�υ Iω. Mαρασλή. Aλλ� ση-μαντικ� γεγ�ν�ς είναι η επιστ�λήτ�υ Φιλικ�ύ Σταμάτη K�υμπάρη, τ�1821, απ� την Oδησσ�, με την αγγε-λία �τι � Aλέ$ανδρ�ς Yψηλάντης θααρ�ίσει τ�ν αγώνα. H επιστ�λή δια-"άστηκε σε κα�ενεί� τ�υ Tαγανρ�-γκ, �π�υ σύ�να�αν Eλληνες, και αυ-τ�ί ενθ�υσιασμέν�ι την πήγαν μετάστ� γέρ� Bαρ"άκη, � �π�ί�ς κατα-συγκινημέν�ς έστειλε στην E��-ρεία της Oδησσ�ύ 100.000 ρ�ύ"λια.Kαι μ�ν� τ� τελευταί� γεγ�ν�ς αρ-κεί για να καταρρι�θεί τ� επι�είρη-μα των Pώσων και Σ�"ιετικών ιστ�-ρικών πως δήθεν �ι ρωσικές αρ�έςδεν γνώρι�αν την Eπανάσταση τ�υYψηλάντη. Tέλ�ς, θα ανα�έρ�υμε�τι η Φιλική Eταιρεία επέδρασε στη


διαμ�ρ�ωση της κ�σμ�θεωρίας τωνPώσων δεκεμ�ριστών. H καταδίκητης Eπανάστασης τ�υ Aλε$. Yψηλά-ντη απ� τις ρωσικές αρ�ές ανάγκα-σε τ�υς Φιλικ�ύς στην Oδησσ� νααπ��ασίσ�υν νέ� τρ�π� �ωής γιατην �ργάνωση. Συγκεντρώθηκανκαι πάλι στ� σπίτι τ�υ μεγαλέμπ�-ρ�υ Γρηγ�ρί�υ Iω. Mαρασλή, την 1ηAυγ�ύστ�υ 1821, ε$έλε$αν νέ�υς ε-��ρ�υς (Γρ. Iω. Mαρασλής, B. Πα-λαι�λ�γ�ς, I. Aμ"ρ�σί�υ, Aλε$. K�υ-μπάρης και K. K�υμπάρης) και αντι-κατέστησαν τ�ν τίτλ� της ΦιλικήςEταιρείας με την �ν�μασία ΓραικικήΦιλανθρωπική Eταιρεία. «Oύτως έ-λη$εν η δράσις της Φιλικής Eταιρεί-ας ως “συστήματ�ς” �υ�ί �μως καιη των Φιλικών, ως ατ�μων, ως μαρ-τυρεί η ιστ�ρία», έγρα�ε �αρακτη-ριστικά � Σ. Γ. Σακελλαρί�υ. Στ�διάστημα των πέντε μηνών (Aύγ�υ-στ�ς – Δεκέμ"ρι�ς 1821) π�υ λει-τ�ύργησε η Γραικική ΦιλανθρωπικήEταιρεία, στάθηκε αρωγ�ς σε δυ��ιλιάδες περίπ�υ Eλληνες στηνOδησσ� και σε τρεις �ιλιάδες στηBεσσαρα"ία. Aλλά, η Γραικική Φι-λανθρωπική Eταιρεία αναγκάστηκενα διακ�ψει τις δραστηρι�τητέςτης, στις 26 Δεκεμ"ρί�υ 1821, δι�τι� τ�τε υπ�υργ�ς E$ωτερικών τηςPωσίας κ�μης K. V. Nessel’rode �ή-τησε με έγγρα�� τ�υ, απ� τ�ν γενι-κ� δι�ικητή της N�τιας Pωσίας κ�μηA. F. De Langeron, τη διάλυσή τηςκαι την αυστηρή παρακ�λ�ύθησητων μελών της. Aυτ� "έ"αια έγινεδι�τι η ρωσική π�λιτική έ"λεπε τηΓραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία ως«π�λιτική �ργάνωση με πρ�σ�ημααγαθ�εργ�ύ εταιρείας». T�τε, τ�ρωσικ� κράτ�ς απ��άσισε να αντι-καταστήσει την ιδιωτική πρωτ�"�υ-λία και να ιδρύσει στην Oδησσ�, μεπαράρτημα στ� Kισν�"ι, τ� Eλληνι-κ� (Aυτ�κρατ�ρικ�) Eπικ�υρικ� K�-μιτάτ�, με κύρι� σκ�π� την �ικ�ν�-μική συμπαράσταση κυρίως τωνEλλήνων, �ι �π�ί�ι κατέ�ευγαν απ�την Oθωμανική Aυτ�κρατ�ρία στηνKάτω Pωσία. O νέ�ς �ργανισμ�ς,π�υ λειτ�ύργησε κυρίως με επι��-ρηγήσεις τ�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς καιτην επ�πτεία τ�υ γενικ�ύ δι�ικητ�ύτης Kάτω Pωσίας, κ�μη A. F. De Lan-geron, πρ�σ�ερε τις υπηρεσίες τ�υαπ� τα τέλη τ�υ 1821 ως τ� 1831.

Σ��λεία, ιδρύματα,Tύπ�ς

H Eλληνεμπ�ρική Σ��λή τηςOδησσ�ύ ιδρύθηκε, �πως ανα�έρα-με, τ� 1814, αλλά άρ�ισε να λειτ�υρ-γεί τ� 1817. Aπ� τ� 1833 ώς τ� 1867(σε διάστημα 34 ετών), ��ίτησαν2.148 μαθητές, απ� τ�υς �π�ί�υς �ι1.200 ήταν Eλληνες, �ι 673 Pώσ�ι και�ι υπ�λ�ιπ�ι 275 δια��ρων εθνικ�-τήτων. T� 1916 κανένας απ� τ�υςμαθητές δεν πλήρωνε τρ��εία και,ακ�μη, �ι άπ�ρ�ι μαθητές εί�αν δω-ρεάν "ι"λία, ρ�υ�ισμ� και συσσίτι�,σύμ�ωνα με έκθεση Pώσ�υ επιθεω-ρητή. Στ� διδακτικ� πρ�σωπικ� συ-γκαταλέγ�νταν πρ�σωπα �ωτισμέναμε ευρύ πνεύμα. Θα ανα�έρ�υμε ε-δώ τ�υς Kωνσταντίν� Bαρδαλά��,Γεώργι� Λασσάνη, Γεώργι� Kλε�-"�υλ�, Σ. Παπαδημητρί�υ (αργ�τερακαθηγητή στ� πανεπιστήμι� της ί-διας π�λεως), Σέργι� Mυστάκη (αρ-γ�τερα καθηγητή στ� πανεπιστήμι�

της π�λεως Kazan), K. Tσάρλτων κ.ά.T� ίδι� συνέ"αινε και στ� «P�δ�κα-νάκει�» παρθεναγωγεί� της Oδησ-σ�ύ, π�υ ιδρύθηκε τ� 1871 απ� δω-ρεά τ�υ Θε�δώρ�υ P�δ�κανάκη.Mετα$ύ των διευθυντριών τ�υ παρ-θεναγωγεί�υ κλήθηκε να δι�ικήσειτη σ��λή, αλλά και να διδά$ει σ’ αυ-τή, η γνωστή �εμινίστρια Kαλλιρρ�ηΠαρέν (1861–1940), η �π�ία ε$έδωσεστην Aθήνα απ� τ� 1887 ώς τ� 1918την E�ημερίδα των Kυριών. T� 1897σε άρθρ� της στην ε�ημερίδα αυτή�ήτησε «Ψή��ν εις τας γυναίκας».T� 1817 απ��ασίστηκε άλλωστε καιη λειτ�υργία τ�υ λυκεί�υ Richelieu,π�υ ��ειλε την �ν�μασία και την ί-δρυσή τ�υ στ� Γάλλ� Aρμάνδ� –Eμμαν�υήλ de Plessis, δ�ύκα DeRichelieu, «εμιγκρέ» στη Pωσία, με-τά τη Γαλλική Eπανάσταση. Mαθητέςτ�υ λυκεί�υ ήταν και Eλληνες, γνω-στ�ί αργ�τερα απ� τις θέσεις τ�υςστην ελληνική κ�ινωνία. Θα ανα�έ-ρ�υμε τ�υς Kωνσταντίν� Παπαρρη-γ�π�υλ�, Aλέ$ανδρ� Pαγκα"ή, α-δελ��ύς Λε"ίδη, Γρηγ�ρι� Kαμπ�ύ-ρ�γλ�υ κ.ά. T� λύκει� Richelieu αρ-γ�τερα, τ� 1865, μετασ�ηματίστηκεσε πανεπιστήμι�, με την επωνυμία:Novorossijskij Universitet.

T� 1794 � μητρ�π�λίτης Aικατερι-ν�σλά" και Tαυρικής Γα"ριήλ, έθεσετ� θεμέλι� λίθ� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υNικ�λά�υ. T�ν ίδι� �ρ�ν�, � ίδι�ς μη-τρ�π�λίτης έθεσε τ� θεμέλι� λίθ�τ�υ να�ύ της Aγίας Tριάδ�ς, σε �ικ�-πεδ� τ� �π�ί� ανήκε στ�υς Eλληνεςτης Oδησσ�ύ. Tέλ�ς, υπήρ�ε, ακ�μη� να�ς τ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ και τηςAγίας Aριάδνης, ως να�ς τ�υ ελληνι-κ�ύ γηρ�κ�μεί�υ.

Eκτ�ς απ� τ� Eλληνικ� (Aυτ�κρα-τ�ρικ�) Eπικ�υρικ� K�μιτάτ�, τ� �-π�ί� ανα�έραμε �τι συμπαραστάθη-κε, απ� τ� 1821 ώς τ� 1831, στ�υςEλληνες π�υ κατέ�ευγαν στηνOδησσ� απ� την Oθωμανική Aυτ�-κρατ�ρία, υπήρ�ε τ� γηρ�κ�μεί� της

Eλληνικής Παρ�ικίας, τ� �π�ί� ιδρύ-θηκε με δωρεά τ�υ Γρ. Γρ. Mαρασλή,πτω��κ�μεί� και ν�σ�κ�μεί� στ�Iδρυμα A.Σ. Στ�ύρτ�α και τ� 1905 υ-πήρ�αν τρεις �ιλανθρωπικ�ί σύλλ�-γ�ι: T� Φως, � Hλι�ς και η Aναγέννη-σις. Tέλ�ς, τ� 1918 ιδρύθηκε καισύλλ�γ�ς των μαθητών των ανωτέ-ρων τά$εων της Eλληνεμπ�ρικήςΣ��λής.

T� 1990 εκδίδ�νταν δύ� ελληνικέςε�ημερίδες T� Φως και � K�σμ�ς, �ι�π�ίες αργ�τερα έγιναν τέσσερις,με την έκδ�ση των ε�ημ. Hλι�ς καιAναγέννησις. E$άλλ�υ, επτά εκδ�τι-κ�ί �ίκ�ι ε$έδ�σαν "ι"λία στην ελλη-νική γλώσσα: τ�υ E. N. Xρυσ�γελ�υ,τ�υ Λ. Nίτση, τ�υ Π. Zερ"άτη – Περά-κη, της Eλληνεμπ�ρικής Σ��λής, τ�υA. Bρά�υν, των αδελ�ών Borovoj καιτης «τυπ�γρα�ίας της κυ"ερνήσε-ως». H Oδησσ�ς, �πως η M�σ�α και ηΠετρ�ύπ�λη, ήταν ένα απ� τα κέ-ντρα εκδ�σεως ελληνικ�ύ "ι"λί�υ.

Στ� γλωσσικ� �ήτημα �ι Eλληνεςτης Oδησσ�ύ ήταν κυρίως �παδ�ίτης καθαρεύ�υσας. Στις σ�έσειςτ�υς με τ�υς Pώσ�υς, άλλ�ι ανα�η-τ�ύσαν πάντα ένα modus vivendi καιάλλ�ι παρέμειναν πιστ�ί στ�ν ελλη-νισμ� τ�υς, κρατώντας ψηλά την ε-θνική τ�υς ταυτ�τητα. Στις διαμά�ες

μετα$ύ τ�υς, μερικ�ί κατηγ�ρ�ύσαντ�υς άλλ�υς ως «�ιλ�ρώσ�υς» και«πανσλα"ιστές». Tέλ�ς, στα γεγ�ν�-τα της διώ$εως των E"ραίων, τ�γνωστ� «π�γκρ�μ» τ�υ 1881, �ιEλληνες δεν πήραν μέρ�ς, αν και«...απεστάλησαν απειλητικαί επιστ�-λαί εις τινας των εγκρίτων εκ των ενOδησσώ Eλλήνων».

Aπ�στ�λή Eλληνικ�ύEκστρατευτικ�ύ

Σώματ�ς

Στραγική σελίδα για τ�ν Eλληνι-σμ� της Oυκρανίας, και ειδικά τηςOδησσ�ύ, απ�τέλεσε η απ�στ�λήτ�υ Eλληνικ�ύ Eκστρατευτικ�ύ Σώ-ματ�ς στην Oυκρανία, τ� 1919. H ελ-ληνική K�ιν�τητα της Oδησσ�ύδι�ργάνωσε πανηγυρική δε$ίωση,μετά τη δ�$�λ�γία στην ελληνικήEκκλησία της αγίας Tριάδ�ς, πρ�ς τι-μήν των στρατευμένων Eλλήνων,στις αίθ�υσες τ�υ «P�δ�κανακεί�υ»Παρθεναγωγεί�υ, την Kυριακή 14 Iα-ν�υαρί�υ 1919. Yστερα απ� λίγες η-μέρες, � ίδι�ς κ�σμ�ς, στην ίδια εκ-κλησία, έκλαψε πικρά τ�ν πρώτ� νε-κρ� Eλληνα στρατιώτη Σταύρ� Πρέ-κα. Eίναι γεγ�ν�ς �τι �ι στρατιωτικέςδυνάμεις της Eλλάδας π�λέμησανκατά των Mπ�λσε"ίκων έπειτα απ�πρ�ταση των ευρωπαϊκών δυτικώνδυνάμεων, �ι �π�ίες �μως, τ� Mάρ-τι� τ�υ 1919 διέτα$αν την εκκένωσητης Oδησσ�ύ. Mε την απ��ώρησητων ελληνικών εν�πλων δυνάμεων,η αστική τά$η της Oδησσ�ύ και �ι πε-ρι�υσίες των Eλλήνων υπέστησαντις συνέπειες τ�υ ε$αγριωμέν�υπλήθ�υς των επαναστατημένωνMπ�λσε"ίκων. Δραματικ� είναι τ�περιε��μεν� τ�υ μακρ�σκελ�ύς τη-λεγρα�ήματ�ς τ�υ Eλευθερί�υ Παυ-λίδη πρ�ς τ� υπ�υργεί� E$ωτερικώντης Eλλάδας απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη, απ� 18 I�υνί�υ 1920, �π�υ ε-κτίθενται �ι περιπέτειες των Eλλή-νων της Oδησσ�ύ τ� 1919 με 1920.

Γρηγ�ρι�ς Mαρασλής

Mέ�ρι σήμερα κυριαρ�εί στηνOδησσ� η μ�ρ�ή τ�υ Eλληνα εθνι-κ�ύ ευεργέτη Γρηγ�ρί�υ Γρ. Mαρα-σλή (1831 – 1907), γι�υ τ�υ Γρηγ�ρί-�υ Iω. Mαρασλή (ταμία και ε��ρ�υτης Φιλικής Eταιρείας, στ� σπίτι τ�υ�π�ί�υ συνεδρία�αν �ι Φιλικ�ί). Διε-τέλεσε δήμαρ��ς Oδησσ�ύ για τέσ-σερις τετραετίες (1878 – 1894), και�άρισε στην π�λη π�υ γεννήθηκε,αλλά και στην Kωνσταντιν�ύπ�λη,στην Aθήνα, στη Θεσσαλ�νίκη, στηνKέρκυρα και στη Φιλιππ�ύπ�λη μνη-μεία π�λιτισμ�ύ. Xάρισε ακ�μη πίνα-κες �ωγρα�ικής στην Eθνική Πινακ�-θήκη των Aθηνών και στα ελληνικάγράμματα τη «Bι"λι�θήκη Mαρα-σλή». Π�λλ�ί κάτ�ικ�ι της Oδησσ�ύδεί�ν�υν συ�νά σε Eλληνα επισκέ-πτη της π�λεως κάπ�ι� κτίρι� λέγ�-ντας: «είναι τ�υ Mαρασλή».

Tέλ�ς, απ� τ� 1994, υπάρ�ει στηνOδησσ�, στ� σπίτι τ�υ Γρηγ�ρί�υ Iω-άνν�υ Mαρασλή, τ� Παράρτημα τ�υIδρύματ�ς Eλληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύ(Krasnij pereulok 18) και M�υσεί�της Φιλικής Eταιρείας, με σκ�π� τηνπρ�"�λή, την ανάπτυ$η και τη διάδ�-ση τ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ στηνOυκρανία.

H πρ�μετωπίδα τ�υ �ι�λί�υ τ�υ Σακελλάρι�υ Γ. Σακελλαρί�υ για τη Φιλική Eταιρεία. Eκδ�θηκε στην Oδησσ� τ� 1909 και απ�τελ�ύσε ένα απ� τα �ασικά έργα για τ�υς ερευνητέςπ�υ ασ��λήθηκαν με τη Φιλική Eταιρεία.

Mαρμάρινη πινακίδα στην �μώνυμη�δ� των Eλλήνων, η �π�ία πήρε την�ν�μασία αυτή επειδή υπήρ�ανπ�λλά εμπ�ρικά καταστήματαEλλήνων. H �δ�ς καταλήγει στηνπλατεία Eλλήνων, μια απ� τις κε-ντρικές πλατείες της Oδησσ�ύ.

Tης Oλγας Aλε�ανδρ�π�ύλ�υ

Eρευνήτριας στ� Kέντρ� Eρεύνης Mεσαιωνικ�ύκαι Nέ�υ Eλληνισμ�ύ της Aκαδημίας Aθηνών

TO 1619, μετά τη δύσκ�λη για τηPωσία δεκαπενταετία αλλεπάλλη-λων ε�εγέρσεων και της μεγάληςπ�λων�λιθ�υανικής εισ��λής, �Θε��άνης Iερ�σ�λύμων ήταν �πρώτ�ς πατριάρ�ης π�υ επισκέ-

�θηκε τη M�σ�α και απ�κατέστησετην επικ�ινωνία της με την �ρθ�-δ��η Aνατ�λή. Kατά τη διάρκειατ�υ αιώνα π�υ ακ�λ�ύθησε �ι εκ-κλησιαστικές σ�έσεις διαδραμάτι-σαν τ�ν πρωταγωνιστικ� ρ�λ�, α-ν�ίγ�ντας δρ�μ�υς στη διακίνησηιδεών, κειμένων, έργων τέ�νηςκ.�.κ. Στ� ίδι� πλαίσι� αναπτύ�θη-καν καιν�ύργιες μ�ρ�ές επα�ών,

�ι �π�ίες, εμπλ�υτί"�ντας τ� �ά-σμα τ�υ ελλην�ρωσικ�ύ «διαλ�-γ�υ», εί�αν �υσιαστική συνεισ��-ρά στη διεύρυνση και τη μετα��λήτ�υ π�λιτισμικ�ύ πρ�σανατ�λι-σμ�ύ της Pωσίας. Mε γνώμ�να τηναμ�ι�αία πρ�σ��ρά, π�υ εί�ε "ωτι-κή σημασία και για τις δύ� πλευ-ρές, � 17�ς αιώνας �αρακτηρί"εταιως μια απ� τις πι� συναρπαστικές

�άσεις της και ως ακμή και δύσητης μετα�υ"αντινής της περι�δ�υ.

H μετα�υ�αντινήM�σ α

Aπ� τ� έγγρα��, με τ� �π�ί� �Θε��άνης Iερ�σ�λύμων επικύρωσετη �ειρ�τ�νία τ�υ πατριάρ�η M�-σ�ας Φιλαρέτ�υ, θα �ε�ωρίσ�υμετην ανα�ερ�μενη στ�ν Mι�αήλ P�-μάν�� ράση: «μ�ν�ς αυτ�ς εστίσήμερ�ν επί της γης �ασιλεύς μέ-γας �μ�ύ και �ρθ�δ��ς». T�νπρ�ηγ�ύμεν� αιώνα η διαπίστωσηαυτή απ�τέλεσε έναυσμα για δύ�εκ διαμέτρ�υ αντίθετες ιδε�λ�γι-κές διαδικασίες: την τάση τ�υ ρωσι-κ�ύ κράτ�υς να απ�μακρυνθεί απ�τ�ν υπ�δ�υλ� �ρθ�δ�� κ�σμ� και,στην Aνατ�λή, τη διαμ�ρ�ωση τωνελπίδων για απελευθέρωση με τη��ήθεια τ�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς. Aπ�τα �ρ�νια �μως τ�υ Θε��άνη και,πρ��δευτικά, στ� διά�α τ�υ 17�υαιώνα �ι δύ� αυτές π�ρείες �δήγη-σαν σε ένα κ�ιν� πεδί�, �π�υ �ι ελ-πίδες της μίας πλευράς �ρέθηκανσε γ�νιμη συνάντηση με τις �ιλ�-δ��ίες της άλλης.

Tην επ��ή εκείνη τ� �ασίλει� τηςM�σ�ας ανα"ητ�ύσε νέ�υς �ρί"�-ντες. H απειλητική παρ�υσία τηςΔύσης και τα εσωτερικά πρ��λήμα-τα – ειδικά η κρίση, π�υ παρ�υσιά-στηκε στην πνευματικη "ωή ως α-π�ρρ�ια της π�λιτισμικής απ�μ�-νωσης – ήταν �ι κυρι�τερ�ι παρά-γ�ντες π�υ καθ�ρισαν τη στρ��ήτης Pωσίας στ�ν παραδ�σιακά �ι-κεί� δρ�μ� της ελληνικής Aνατ�λής.T� �ήμα αυτ�, �πως τ� επε�εργά-στηκε η επίσημη ρωσική ιδε�λ�γία,


Oι Eλληνες και η Mσ�αH κ�ρύ�ωση των ελλην�ρωσικών σ έσεων κατά τ�ν 17� αιώνα

Aριστερά: H Π�ρταΐτισσατων I�ήρων.T� αντίγρα��της περί�η-μης εικ�νας�ιλ�τε�νήθη-κε στη M�νήI�ήρων (1648)και εστάληστη M�σ�ασυν�δευ�με-ν� απ� τη Διή-γηση για ταθαύματά της(πάνω).



Πατριαρ�ικ� γράμμα τ�υ Θε��άνη Iερ�σ�λύμων για τη �ειρ�τ�νία τ�υ Πα-τριάρ�η M�σ�ας Φιλαρέτ�υ (1619).

Σάκ�ς τ�υ Πατριάρ�η Kωνσταντιν�υπ�λεως Kυρίλλ�υ Λ�υκάρεως. Eστάληαπ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη τ� 1655 και τ� 1668 δωρήθηκε απ� τ�ν τσάρ�Aλέ�ι� στ�ν πατριά�η M�σ�ας Iωάσα�.

σήμαινε �τι � τσάρ�ς επωμι"�ταντ�ν ρ�λ� τ�υ π�λιτικ�ύ ηγέτη, υπεύ-θυν�υ για τις τύ�ες τ�υ �ρθ�δ��υκ�σμ�υ, και �τι η ανασυγκρ�τησητ�υ κράτ�υς θα πρ�σανατ�λι"�τανστ� πρ�τυπ� τ�υ Bυ"αντί�υ.

Στην πληθώρα των πηγών, π�υαπ�τύπωσαν την επακ�λ�υθη �ρ-μητική ε�έλι�η των ελλην�ρωσι-κών σ�έσεων, �αίνεται καθαρά �τιη "ήτηση για ανα�ίωση της �υ"α-ντινής παράδ�σης στ� ρωσικ� έ-δα��ς �ρήκε, για ευν�ητ�υς λ�-γ�υς, θερμή ελληνική ανταπ�κρι-ση. Eτσι, λ.�., τ� 1675 � π�λυπράγ-μων Παΐσι�ς Λιγαρίδης, καταγρά-��ντας αναλυτικά τ�υς κ�π�υςτ�υ στην υπηρεσία τ�υ τσάρ�υ,�αρακτήρι"ε τ�υς Pώσ�υς ως«νυν �ασιλεύ�ντες και κατέ��-ντες την των Pωμαίων μ�ναρ�ίαντε και �ρθ�δ��ίαν» και τ�ν τσάρ�Aλέ�ι� ως «Eλλάδ�ς σωτήρα και α-ντιλήπτ�ρα».

H �ασιλεία τ�υ Aλε�ί�υ (1645-1676) ήταν κ�ρυ�αία περί�δ�ς γιατις ελλην�ρωσικές επα�ές. Mε κε-ντρικ� αγωγ� την τακτική �ικ�ν�μι-κή ��ήθεια της Pωσίας πρ�ς τα εκ-κλησιαστικά και μ�ναστικά κέντρατης Aνατ�λής η επικ�ινωνία τωνδύ� κ�σμων έγινε �σ� π�τέ άλλ�τεπυκνή και π�λυδιάστατη. T� θησαυ-ρ��υλάκι� τ�υ Kρεμλίν�υ εμπλ�υ-τίστηκε με π�λύτιμα κειμήλια τηςOρθ�δ��ίας π�υ, ενισ�ύ�ντας τηναυτ�συνείδηση της M�σ�ας ως με-γάλ�υ θρησκευτικ�ύ κέντρ�υ, έδι-ναν νέα ερεθίσματα στη ρωσική τέ- Σπάραγμα απ� περγαμην� κώδικα τ�υ 6�υ αιώνα με τις Eπιστ�λές τ�υ Aπ�στ�λ�υ Παύλ�υ. Περιήλθε στη Συν�δική Bι-

�λι�θήκη M�σ�ας μα'ί με τη συλλ�γή �ειρ�γρά�ων π�υ έ�ερε απ� τ� Aγι�ν Oρ�ς � Aρσένι�ς Σ�υ�άν�� (1655).

�νη. E�ίσ�υ ισ�υρή ώθηση δ�θηκεστη διακίνηση των ελληνικών �ει-ρ�γρά�ων και εντύπων και στηνπρ�σέλευση Eλλήνων λ�γίων, π�υκλήθηκαν να διαδραματίσ�υν ενερ-γ� ρ�λ� στη ρωσική πνευματική"ωή. Σημεί� των καιρών ήταν η γρή-γ�ρη ανάπτυ�η της ελληνικής πα-ρ�ικίας της M�σ�ας, και η διαμ�ρ-�ωση νέων εστιών, με πρώτη καικύρια την ελληνική M�νή Aγί�υ Nι-κ�λά�υ, π�υ απ� τ� 1653 παρα�ω-ρήθηκε ως μετ��ι στη M�νή I�ήρωντ�υ Aγί�υ Oρ�υς.

O ηγέτης υπ� την αιγίδα τ�υ �-π�ί�υ θα συσπειρων�ταν � �ρθ�δ�-��ς κ�σμ�ς εί�ε μεγάλες ευθύνες.Mε επιδε�ι�τητα και επιμ�νή �ιEλληνες ιεράρ�ες επέσυραν τηνπρ�σ��ή των μ�σ��ιτικών αρ�ώνστις απ�κλίσεις της ρωσικής εκκλη-σιαστικής παράδ�σης και στην ανά-γκη δι�ρθωσης των λειτ�υργικών�ι�λίων με �άση τα ελληνικά πρ�-τυπα. H δι�ρθωση αυτή μ�ιραία έ-λα�ε τ�ν �αρακτήρα μεταρρύθμι-σης και πρ�κάλεσε αναταρα�ή στηρωσική κ�ινωνία. H σύν�δ�ς τ�υ1666–1667, π�υ συγκλήθηκε για ναδώσει λύσεις στην έκρυθμη κατά-σταση, ανέδει�ε με τ�ν πι� εναργήτρ�π� π�σ� μεγάλη ήταν η έκταση,στην �π�ία η ρωσική "ωή τ�υ 17�υαιώνα "ήτησε τη συνεισ��ρά τηςελληνικής πλευράς. H �άση τηςπρ�ετ�ιμασίας σε μεγάλ� �αθμ� α-νατέθηκε στ�υς λ�γί�υς π�υ εργά-"�νταν τ�τε στην υπηρεσία τ�υτσάρ�υ, ενώ στις εργασίες της συ-ν�δ�υ συμμετεί�αν δύ� πατριάρ-�ες, � Παΐσι�ς Aλε�ανδρείας και �Mακάρι�ς Aντι��είας, καθώς καιπλήθ�ς Eλλήνων ιερέων.

Oι άλλ�ι �ρί��ντεςOι δυσκ�λίες π�υ αντιμετώπισε η

δι�ρθωση των εκκλησιαστικών �ι-�λίων ανέδει�ε για μια ακ�μη ��ράτην ανεπάρκεια της ρωσικής παι-δείας. Eίναι ενδεικτικ� �τι τα κρίσι-μα εκείνα �ρ�νια �ι λ�γι�ι π�υ ανέ-

λα�αν την επιμέλεια των νέων εκ-δ�σεων τ�υ Tυπ�γρα�εί�υ M�σ�αςήταν κυρίως �έν�ι, πρ�ερ��μεν�ιαπ� την �ρθ�δ��η Aνατ�λή ή απ�τις δυτικές και ν�τι�δυτικές περι�-�ές τ�υ ανατ�λικ�σλα�ικ�ύ �ώρ�υ,τη Mικρά και Λευκή Pωσία. Στ� δεύ-τερ� μισ� τ�υ αιώνα η επιτειν�μενη

ανα"ήτηση λύσεων στ� εκπαιδευτι-κ� πρ��λημα έ�ει ως μ�νιμ� σημεί�ανα��ράς την ελληνική παιδεία.Σύμ�ωνα με την ελληνική πλευρά,θεμέλι� έπρεπε να απ�τελέσει η δι-δασκαλία της ελληνικής γλώσσας.Eτσι, η αυ�αν�μενη ανάγκη τωνPώσων για τη δι�ργάνωση συστη-

ματικής εκπαίδευσης συναντήθηκεγ�νιμα με τη �ρ�ντίδα των Eλλή-νων λ�γίων για τη διάσωση και τηνανάπτυ�η των ελληνικών γραμμά-των και την ελπίδα για την ίδρυσηνέων ελληνικών τυπ�γρα�είων. Hε�έλι�η αυτή κ�ρυ�ώθηκε τ� 1685με την ίδρυση τ�υ πρώτ�υ στη Pω-σία ανώτατ�υ εκπαιδευτικ�ύ ιδρύ-ματ�ς, της Σλα��ελλην�λατινικήςAκαδημίας, απ� τ�υς Eλληνες Iω-αννίκι� και Σω�ρ�νι� Λει��ύδη.

Aπ� μια �ρισμένη σκ�πιά � ρητ�ςελλην�κεντρικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ςτης ρωσικής πλευματικής "ωής λει-τ�ύργησε ως δ�ύρει�ς ίππ�ς, αν�ί-γ�ντας δρ�μ� στη διάδ�ση της δυ-τικής παιδείας, απ� την �π�ία, σε ι-δε�λ�γικ� επίπεδ�, τ�σ� η ρωσικήπλευρά, �σ� και η ελληνική ήθελαννα ��υρωθ�ύν. Oι περισσ�τερ�ιEλληνες λ�γι�ι π�υ εργάστηκανστην υπηρεσία των αρ�ών της M�-σ�ας, �πως � Aρσένι�ς Γραικ�ς, �Παΐσι�ς Λιγαρίδης και �ι αδελ��ίΛει��ύδη, ήταν απ��ιτ�ι ευρωπαϊ-κών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, �-πως άλλωστε και αρκετ�ί σλά��ισυνεργάτες ή και αντίπαλ�ί τ�υς.Mε την πρ��δευτική εκκ�σμίκευσητης ρωσικής π�λιτιστικής "ωής ηελληνική γλώσσα άρ�ισε να ε�ωθεί-ται στ� περιθώρι�. Xαρακτηριστικήένδει�η απ�τελεί η «απ�συρσή»της απ� τη διδασκαλία στην Aκαδη-μία μετά τις πρώτες δύ� δεκαετίεςτης λειτ�υργίας της.

H �ε�ωριστή θέση π�υ κατέ�ει �17�ς αιώνας στην ιστ�ρία των ελ-λην�ρωσικών επα�ών σε μεγάλ��αθμ� ��είλεται στ� γεγ�ν�ς �τι �-ρισμένες �ασικές διεργασίες π�υτελ�ύνταν στην �ρθ�δ��η Aνατ�λήκαι στ� κράτ�ς της M�σ�ας �ρέθη-καν να συναντι�ύνται σε κεντρικ�και για τις δύ� πλευρές �ώρ�. H α-να"ήτηση νέων πρ��πτικών για τηνεπανάκαμψη τ�υ Eλληνισμ�ύ και �ιανάγκες τ�υ ρωσικ�ύ π�λιτισμ�ύπ�υ έ�ει περάσει στη �άση της α-π�μ�νωσης και ανι�νεύει τ� επ�με-ν� άν�ιγμα διαμ�ρ�ωσαν ε�αιρετι-κά ευν�ϊκές συνθήκες για τ�ν κύ-κλ� αυτ� της ελλην�ρωσικής επι-κ�ινωνίας. T� άν�ιγμα π�υ τελικάπρ�έκυψε στη ρωσία ήταν τ� «πα-ράθυρ� στην Eυρώπη» τ�υ Mεγά-λ�υ Πέτρ�υ και �πως πιστ�π�ιεί ησύγ�ρ�νη ανάγνωση τ�υ ρωσικ�ύ17�υ αιώνα, δεν ήταν �ύτε �α�νικ�,�ύτε και άμ�ιρ� της συνεισ��ράςτων Eλλήνων.

T�ν περασμέν� Σεπτέμ�ρι�, στ�πλαίσι� των εκδηλώσεων για τα 850�ρ�νια απ� την ίδρυση της M�σ�ας,η πρεσ�εία της Eλλάδας σε συνερ-γασία με την Aκαδημία Eπιστημώντης Pωσίας δι�ργάνωσε διεθνές ε-πιστημ�νικ� συμπ�σι� με θέμα «HM�σ�α και � ελληνικ�ς π�λιτισμ�ς».Oι εργασίες τ�υ κάλυψαν τ� �άσματων ελλην�ρωσικών επα�ών κυ-ρίως απ� την Aλωση της Π�λης έωςτ�ν 20� αιώνα. Στη δια�ρ�νία αυτή� 17�ς αιώνας κατεί�ε πρ��ανώςπρωταγωνιστική θέση και αναδεί-�θηκε για πρώτη ��ρά με εμπερι-στατωμένη τεκμηρίωση �τι �ρή"ει ι-διαίτερης έρευνας π�υ θα συμ�άλειτ�σ� στη μελέτη τ�υ ρωσικ�ύ π�λι-τισμ�ύ �σ� και στην επιτακτικά "η-τ�ύμενη διεύρυνση πρ�ς τη ρωσικήκατεύθυνση των μετα�υ"αντινώνκαι νε�ελληνικών σπ�υδών.



Eγγρα�� τ�υ Πατριάρ�η Kωνσταντιν�υπ�λεως Παϊσί�υ π�υ επι�ε�αιώνειτη γνησι�τητα της απ�στελ�μενης στη M�σ�α κάρας τ�υ Aγί�υ Γρηγ�ρί�υτ�υ Θε�λ�γ�υ (1652).

M�νή Aγί�υ Nικ�λά�υ, μετ��ι της M�νής I�ήρων στηM�σ�α (απ� τ� 1653).

H M�νή Zaikonospasskij, �π�υ στεγάστηκε η Σλα�� –Eλλην� – Λατινική Aκαδημία.


Eλληνες και BύλγαριH ελληνική παρ�υσία στ� σημεριν� ��υλγαρικ� �ώρ� διά μέσ�υ των αιώνων

T�υ Δημητρί�υ B. Γνη

Aναπλ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

O XΩPOΣ π�υ καταλαμ�άνει τ� ση-μεριν� ��υλγαρικ� κράτ�ς δεν ήτανπάντ�τε ��υλγαρικ�ς. Oι B�ύλγαρ�ιεμ�ανί��νται στα Bαλκάνια τ�ν 7�μ.X. αιώνα και ως κρατική �ντ�τητααναγνωρί��νται απ� τ� έτ�ς 681, κα-ταλαμ�άν�ντας την έκταση μετα�ύΔ�υνά�εως και Aίμ�υ «επ’ αισ"ύνητων Pωμαίων». Kατά καιρ�ύς επε-κτείν�υν τα �ρια τ�υ κράτ�υς τ�υςσε �άρ�ς κυρίως τ�υ Bυ�αντί�υ. Σταεδά�η �μως αυτά η κυριαρ"ία τ�υςδεν είναι διαρκής. T� 971 καταλύεταιαπ� τ�ν Iωάννη Tσιμισκή τ� λεγ�με-ν� A΄ B�υλγαρικ� κράτ�ς και τ� 1018τ� κράτ�ς τ�υ τσάρ�υ Σαμ�υήλ. T�B΄ B�υλγαρικ� κράτ�ς επι�ιώνει κα-τά τα έτη 1186–1393. Kαι μετά τ� πέ-ρας της T�υρκ�κρατίας, η B�υλγα-ρία ως κράτ�ς εμ�ανί�εται τ� 1878.Δηλαδή σε μια περί�δ� 1317 ετών �ιB�ύλγαρ�ι έ"�υν κρατικ� �ί� μ�ν�620 ετών! O "ώρ�ς π�υ απαρτί�ει σή-μερα τη B�υλγαρία περι"αρακώνε-ται απ� τ�ν Δ�ύνα�η (��ρεια), τ�νEύ�ειν� Π�ντ� (ανατ�λικά), τη ν�τιαP�δ�πη και τ� Mπέλες (ν�τια) και τηΣερ�ία και τα Σκ�πια (δυτικά).

Eλληνικές απ�ικίεςΩς γνωστ�ν, � "ώρ�ς αυτ�ς απ�-

τελεί τη ��ρεια Θράκη και ήταν �ασι-κά εστία των Θρακών. H εμ�άνισητων Eλλήνων απ�ίκων στα δυτικάπαράλια τ�υ Eυ�είν�υ Π�ντ�υ (ση-μερινή B�υλγαρία) αρ"ί�ει τ�ν 7�π.X. αιώνα. Oι Mιλήσι�ι ιδρύ�υν τιςαπ�ικίες Aπ�λλωνία (μετέπειτα Σω-��π�λη) (7�ς αι.), Oδησσ� (μετέπειταBάρνα) (6�ς αι.) και Kρ�υν�ύς. OιMεγαρείς πρ�σθέτ�υν τ�ν 6� αι. τηMεσημ�ρία. T�ν 5� αι. η Aπ�λλωνίαδημι�υργεί και δική της απ�ικία, τηνAγ"ίαλ�. N�τι�τερα της Aπ�λλωνίαςθα εμ�ανισθεί η Aγαθ�π�λη.

Για μεγάλ� "ρ�νικ� διάστημα (ώςτη Pωμαι�κρατία) �ι Eλληνες άπ�ικ�ιθα δίν�υν τ�ν αγώνα υπάρ�εώς τ�υςμε τ� εμπ�ρι�, τ�υς συμ�ι�ασμ�ύςμε τ�υς �αρ�άρ�υς και την π�λιτι-στική τ�υς διείσδυση στ� εσωτερικ�.

Στην περί�δ� της Pωμαι�κρατίαςτ� ελληνικ� στ�ι"εί� ενισ"ύεται στ�εσωτερικ� της Θράκης. Στις νέεςπ�λεις (Φιλιππ�ύπ�λη, Σερδική κ.ά.)εγκαθίστανται Eλληνες, ε�ελληνι-σμέν�ι Θράκες και άλλα �ύλα. OιΘράκες απ�σύρ�νται στα �ρεινά καιπρ��δευτικά απ�ρρ��ύνται γλωσ-σικά απ� τ�υς Eλληνες. T� «K�ιν�ντων Θρακών» π�υ συγκρ�τείται δενείναι τίπ�τε άλλ� απ� τ� «κ�ιν�ν τωνεπί Θράκης Eλλήνων». A��α μπ�-ρεί να ισ"υρισθεί κανείς �τι η Θράκην�τίως τ�υ Aίμ�υ, �ταν άρ"ι�ε τ� �ί�της η Bυ�αντινή Aυτ�κρατ�ρία ήτανελλην��ωνη. Tραν�τατη απ�δει�η �ιπ�λυάριθμες ελληνικές επιγρα�έςτης περι�"ής. Kαι �ταν είναι δίγλωσ-σες, δίπλα στ� λατινικ� κείμεν� υ-πάρ"ει η ελληνική μετά�ραση. T�

ρεύμα αυτ� της ενισ"ύσεως τ�υ ελ-ληνικ�ύ στ�ι"εί�υ θα συνε"ισθεί έ-ως την ίδρυση τ�υ ��υλγαρικ�ύ κρά-τ�υς (681) με τη διάδ�ση τ�υ "ρι-στιανισμ�ύ, με τη λειτ�υργική γλώσ-σα (ελληνική) και την πρ��δευτική ε-

πικράτηση της ελληνικής γλώσσαςστ� Bυ�άντι�. O αναγνώστης δενπρέπει να �ε"νά �τι η Θράκη ήτανκ�ντά στην πρωτεύ�υσα ή μάλλ�ν �-τι η πρωτεύ�υσα �ρισκ�ταν στηΘράκη.

Kαι �ταν συγκρ�τείται τ� ��υλγα-ρικ� κράτ�ς, τ� ελληνικ� στ�ι"εί�δεν ε�α�ανανί�εται. Eλληνες και ελ-λην��ων�ι αι"μάλωτ�ι �δηγ�ύνταιστ� εσωτερικ� της B�υλγαρίας. Eπίηγεμ�να Oμ�υρτάγ (814-831) �εσπά��ερ�ς διωγμ�ς σε �άρ�ς των ελ-λην��ωνων "ριστιανών, π�υ πρέπεινα ήταν π�λυάριθμ�ι. T� κύρ�ς τηςελληνικής γλώσσας στ� κράτ�ς τηςB�υλγαρίας έως τ� τέλ�ς τ�υ 9�υ αι.είναι αδιαμ�ισ�ήτητ�. Oι λεγ�μενες«πρωτ��υλγαρικές επιγρα�ές» (ε-πίσημες επιγρα�ές) είναι κατά καν�-να ελληνικές, με παρεμ��λή πρωτ�-��υλγαρικών και παλαι�σλα�ικώνλέ�εων. Hγεμ�νες των B�υλγάρωναυτ�"αρακτηρί��νται τσάρ�ι B�υλ-γάρων και Γραικών.

Kατά τη διάρκεια της �υ�αντινήςκυριαρ"ίας στη B�υλγαρία(971–1185) είναι ευν�ητ� �τι τ� ελ-ληνικ� στ�ι"εί� ενισ"ύεται σε �λητην έκταση της B�υλγαρίας, αλλάκυρίως στις παρευ�είνιες π�λεις(Bάρνα, Mεσημ�ρία, Aγ"ίαλ�, Σω��-π�λη κ.ά.) και στις π�λεις της Aνατ�-λικής Pωμυλίας. Σε τ�ύτ� συντελείκαι τ� γεγ�ν�ς �τι �ι επαρ"ίες τηςB�υλγαρίας και εκκλησιαστικά ανή-κ�υν στη δικαι�δ�σία τ�υ Πατριαρ-"εί�υ Kωνσταντιν�υπ�λεως.

Eιρηνική συνύπαρ�ηT� λεγ�μεν� B΄ B�υλγαρικ� κρά-

τ�ς (1186–1393) με πρωτεύ�υσα τ�Mεγάλ� Tύρν�� (1186-1393) κατάκαιρ�ύς περιλαμ�άνει στ�υς κ�λ-π�υς τ�υ και τις ελληνικές π�λειςτ�υ Π�ντ�υ και τις π�λυάριθμες ελ-ληνικές π�λεις της "ώρας ν�τίωςτ�υ Aίμ�υ. Στην περί�δ� της Φρα-γκ�κρατίας της Kων/π�λεως (1204-

Φιλιππ�ύπ�λις, 1901: απ��ιτ�ι της Mαρασλεί�υ Σ��λής (Eλληνικ Σ��λεί� Γρ. Mαρασλή) με τ�υς καθηγητές τ�υς(απ τ� �ι�λί� «Oι Eλληνες στη Mαύρη Θάλασσα» της Mαριάννας K�ρ�μηλά, εκδ. «Πανραμα»).

Δρμ�ς στ� Aνω Nευρ�κπι, στ� �π�ί� η ελληνική παρ�ικία δεν υπήρ$ε μ-ν� έντ�νη, αλλά και μα�ητική. Συνέ�εια στην 26η σελίδα

1261) �ρίσκ�υν άσυλ� στην �ρθ�δ�-�η B�υλγαρία π�λλ�ί Eλληνες τηςAυτ�κρατ�ρίας και πρ�σ�έρ�υν τιςυπηρεσίες τ�υς σε τ�μείς της καλλι-τε"νικής και πνευματικής �ωής της"ώρας. Eδώ �ιλ��ενείται και � Πα-τριάρ"ης Kων/π�λεως Iωάννης I΄ �Kαματηρ�ς. H συνύπαρ�η B�υλγά-ρων και Eλλήνων μέσα στα �ρια τ�υ�ασιλεί�υ είναι τώρα �υσι�λ�γική,"ωρίς τις καταστρεπτικές αντιπαρα-θέσεις τ�υ παρελθ�ντ�ς. Bασιλείςαυτ�απ�καλ�ύνται τσάρ�ι B�υλγά-ρων και Γραικών. T�ν 14� αι. � γνω-στ�ς Bυ�αντιν�ς ησυ"αστής �σι�ςΓρηγ�ρι�ς Σιναΐτης �ρίσκει άσυλ�στα Παρ�ρια, ιδρύει λαύρες και είναιεπικε�αλής π�λυάριθμης αδελ��τη-τας Eλλήνων και B�υλγάρων μ�να-"ών. Παρατηρείται νέα έ�αρση μετα-�ράσεων απ� την ελληνική στη με-σαιων��υλγαρική, καθώς και δι�ρ-θώσεων παλαιών μετα�ράσεων.Aκ�μη και πρώην Mητρ�π�λίτης τ�υΠατριαρ"εί�υ Kων/π�λεως (Mαδύ-των Iάκω��ς) λαμ�άνει μέρ�ς στιςεργασίες της Συν�δ�υ τ�υ Tυρν�-��υ (1359). Oλ�κληρη η ελληνική πε-ρι�"ή της Φιλιππ�υπ�λεως περνάστα �ρια της B�υλγαρίας (1344) –θύ-μα τ�υ εμ�υλί�υ π�λέμ�υ– "ωρίςκλυδωνισμ�ύς. T� Πατριαρ"εί� Tυρ-ν��υ δεί"νει να σέ�εται τ� εκκλη-σιαστικ� καθεστώς των Eλλήνων τηςBάρνας, Mεσημ�ρίας, Σω��π�λεωςκαι Aγ"ιάλ�υ.

Eνίσ�υση και ακμήτ�υ ελληνικ�ύ

στ�ι�εί�υ

Στην περί�δ� της T�υρκ�κρατίαςστ�ν ��υλγαρικ� "ώρ� (1396–1878)έ"�υμε αρκετές μετακινήσεις πλη-θυσμών για την κάλυψη των έρημωνπερι�"ών (ε�αιτίας τ�υ εμ�υλί�υ καιτων επιδρ�μών των T�ύρκων). T�ύ-τ� δεν αλλ�ιώνει �υσιαστικά τη σύν-θεση των πληθυσμών. Oι ιστ�ρικέςσυγκυρίες συντείν�υν τα μέγισταστην ενίσ"υση τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι-"εί�υ στις παράλιες π�λεις και στιςπ�λεις ν�τίως τ�υ Aίμ�υ. H �ικ�ν�-μία, με τ� εμπ�ρι�, την αλιεία, τα ε-λεύθερα επαγγέλματα, τις �ι�τε-"νίες, �ρίσκεται στα "έρια κυρίωςτων Eλλήνων. Eλληνες απ� την ηπει-ρωτική Eλλάδα, αλλά και απ� άλλεςπερι�"ές ανα�ητ�ύν καλύτερη τύ"η

σε π�λεις της Aνατ�λικής Pωμυλίαςκαι �"ι μ�ν�. H �ικ�ν�μική ακμή τωνEλλήνων τ�υς επιτρέπει να επενδύ-σ�υν "ρήματα αρκετά στην παιδείατ�υ Γέν�υς. Πρ��δευτικά �ι περισ-σ�τερες π�λεις απ�κτ�ύν ελληνικάσ"�λεία, στα �π�ία ��ιτ�ύν και��υλγαρ�π�υλα. Mάλιστα η Φιλιπ-π�ύπ�λη απ� τ� �΄ ήμισυ τ�υ 18�υ αι-ώνα απ�κτά και Aνώτερη Σ"�λή. Hπνευματική αυτή ακμή τ�υ Eλληνι-σμ�ύ �πωσδήπ�τε εκτρέ�ει την ελ-λην��ία και τ�ν μισελληνισμ� τ�υΠαϊσί�υ Xιλανδραριν�ύ, π�υ απ�τυ-πώνεται στην «Iστ�ρία σλα�ιαν�-��υλγαρική» (1762) και �δηγεί στην

εθνική α�ύπνιστη των B�υλγάρων.Oι τ�τε πνευματικ�ί ταγ�ί των B�υλ-γάρων αντιμετωπί��υν τ� δίλημμα:ελληνικ� ή ��υλγαρικ� σ"�λεί� γιατα ��υλγαρ�π�υλα; O ��ς της α-��μ�ιώσεως και � α�υπνι��μεν�ς ε-θνικισμ�ς �δηγ�ύν στην επιλ�γή τ�υδευτέρ�υ.

Aπ� τ�ν παραγκωνισμ�στην ε��ντωσητων Eλλήνων

O αγώνας των B�υλγάρων για συ-γκρ�τηση ανε�άρτητης Eκκλησίας(1840 ε�ής), τ� ��υλγαρικ� σ"ίσμα(1872), η ίδρυση B�υλγαρικ�ύ κρά-τ�υς (1878) και της αυτ�ν�μης ηγε-μ�νίας της Aνατ�λικής Pωμυλίας(1879) και τέλ�ς η πρα�ικ�πηματικήκατάληψη της τελευταίας απ� τ�υB�υλγάρ�υς (1885) πρ��δευτικάκλ�νί��υν τ� �ικ�δ�μημα της ειρη-νικής συνυπάρ�εως B�υλγάρων καιEλλήνων.

Oι Eλληνες στ�ν "ώρ� της B�υλ-γαρίας τ� �΄ ήμισυ τ�υ 19�υ αιώνα ή-ταν περίπ�υ 150.000 "ιλιάδες (κά-π�ι�ι ερευνητές τ�υς ανε�ά��υνστις 250.000), συγκεντρωμέν�ι κυ-ρίως σε "ωριά και π�λεις της Aνατ�-λικής Pωμυλίας (Φιλιππ�ύπ�λη, Στε-νήμα"�ς, Tατάρ Πα�αρτ�ίκ, Xάσκι�ϊ,Περιστερά, K�ύκλαινα, Kα�ακλή,Kαρυές, Mεσημ�ρία Aγ"ίαλ�ς, Σω-��π�λη, Πύργ�ς κ.ά.), στ� Mελέν�ι-κ�, στ� Nευρ�κ�πι, στη Bάρνα κ.ά.Aν και στην ηγεμ�νία της A. Pωμυ-

λίας �ι Eλληνες ήταν ισ�τιμ� μέλ�ςμε τ�υς B�υλγάρ�υς και τ�υς T�ύρ-κ�υς, � παραγκωνισμ�ς τ�υς ήτανσυστηματικ�ς (Γενικ� Διευθυντή-ρι�, γλώσσα, δι�ίκηση, δικαστήρια,π�λιτ��υλακή, "ωρ��υλακή, αστυ-ν�μία). H �λη λειτ�υργία της ηγεμ�-νίας σ"εδ�ν ελέγ"εται απ� τ�υςB�υλγάρ�υς. Aπ� τ� 1885 (πρα�ικ�-πημα) �ι B�ύλγαρ�ι ε�αρμ��υν π�-λιτική στραγγαλισμ�ύ και εκ��υλγα-ρισμ�ύ των Eλλήνων. O σ"�λικ�ςν�μ�ς τ�υ 1891 υπ�"ρεώνει τ�υςEλλην�παιδες να σπ�υδά��υν στη��υλγαρική γλώσσα. Tα ε��ντωτικάμέτρα κατά των Eλλήνων δημι�υρ-γ�ύν τ� δίλημμα σε αυτ�ύς: μετανά-στευση ή εκ��υλγαρισμ�ς.

O Eλληνισμ�ς αναπτύσσει π�ικί-λ�υς αμυντικ�ύς μη"ανισμ�ύς κατάτης αυθαιρεσίας: Iδρυση συλλ�γων(�ιλ�λ�γικών, �ιλεκπαιδευτικών, �ι-λανθρωπικών, μ�υσικών), σ"�λείων,νηπιαγωγείων, �ικ�τρ��είων, κ�ι-νω�ελών καταστημάτων, �ι�λι�θη-κών, αναγνωστηρίων, "�ρήγηση υ-π�τρ��ιών, �ργάνωση διαλέ�εων,"�ρ�εσπερίδων, θεατρικών παρα-στάσεων, έκδ�ση και κυκλ��ρία ε-�ημερίδων (Φιλιππ�ύπ�λις, Eύ�ει-ν�ς, Eιδήσεις τ�υ Aίμ�υ, Oδησσ�ςκ.ά.) κ.τ.�. Eτσι άντε�ε και διατηρή-θηκε � Eλληνισμ�ς έως τ� 1906. T�έτ�ς αυτ� στη B�υλγαρία � Eλληνι-σμ�ς αριθμεί περίπ�υ 100.000, έ"ει5 μητρ�π�λεις (Bάρνας, Mεσημ-�ρίας, Aγ"ιάλ�υ, Σω��αγαθ�υπ�λε-ως, Φιλιππ�υπ�λεως), 150 ιερείς,117 εκκλησίες, 8 μ�νές, 66 σ"�λεία,7.744 μαθητές, 186 δασκάλ�υς.

Oι τρ�μερ�ί ανθελληνικ�ί διωγμ�ίπ�υ �εσπ�ύν τ� έτ�ς αυτ� με πρ�-�αση τις ελληνικές νίκες στη Mακε-δ�νία κατά των κ�μιτατ�ήδων, δί-ν�υν τη "αριστική ��λή στ�ν Eλλη-νισμ�. Πάνω απ� 10.000 Eλληνες �η-τ�ύν άσυλ� στην Eλλάδα. Aπ� τ�1908 � Eλληνισμ�ς �θίνει πρ��δευ-τικά. Oι Eλληνες "άν�υν και τιςπνευματικές τ�υς κε�αλές (μητρ�-π�λίτες). Oι νέ�ι ανθελληνικ�ί διωγ-μ�ί τ�υ 1914 (διωγμ�ί κληρικών, αρ-παγή εκκλησιών, υπ�"ρεωτική ��ί-τηση σε ��υλγαρικά σ"�λεία, πρ�-σ"ώρηση στην E�αρ"ία) και η συνθή-κη τ�υ Nεϊγί (1919) �δηγ�ύν στην ε-��ντωση των Eλλήνων στη B�υλγα-ρία. Mε την υλ�π�ίηση της συμ�ά-σεως για εκ�ύσια ελλην��υλγαρι-κή μετανάστευση και ανταλλαγή πε-ρι�υσιών (1921-1932) π�λλ�ί Eληνεςεγκαθίστανται στην Eλλάδα, αρκε-τ�ί μέν�υν στη B�υλγαρία.

Kαι σήμερα υπάρ"�υν απ�γ�ν�ιτων Eλλήνων αυτών – B�ύλγαρ�ιπ�λίτες πια– σε αρκετές π�λεις και"ωριά της γειτ�νικής "ώρας. Π�λλ�ίαπ� αυτ�ύς διατηρ�ύν τη συνείδη-ση και την ανάμνηση της ελληνικήςτ�υς καταγωγής. Kάπ�ι�ι συνε"ί-��υν να �μιλ�ύν και την ελληνικήγλώσσα.

Mε την επικράτηση τ�υ δημ�κρα-τικ�ύ καθεστώτ�ς στη σημερινήB�υλγαρία ελπί��υμε πως αυτ�ί θα�ρ�υν τ�υς μη"ανισμ�ύς εκείν�υςπ�υ θα τ�υς ��ηθήσ�υν να συντηρή-σ�υν τη συνείδησή τ�υς και να �εδι-πλώσ�υν τις αρετές της �υλής μας.Kαι αυτ� θα είναι και για τ� καλ� καιτην ευημερία των B�υλγάρων. H π�-λωση και η έ"θρα B�υλγάρων καιEλλήνων στ� παρελθ�ν μ�ν� δεινάέ�ερε στ�υς δύ� λα�ύς μας.

Συνέ�εια απ την 25η σελίδα


T� καθ�λικ της M�νής της Παναγίας της Πετριτ%ιωνιτίσσης (σήμερα Mπα-τσκ��υ). H μ�νή είναι ένα απ τα μεγαλύτερα πρ�σκυνήματα τ�υ Eλληνι-σμ�ύ στην περι��ή της Φιλιππ�υπλεως (�ωτ.: Mι�αήλ Eνε�).

Xάρτης της Nτιας B�υλγαρίας (Aν. Pωμυλίας) με τις ελληνικές κ�ιντητεςτης περι��ής (πηγή: «Bαλκανικά σύμμεικτα», τ. 7, 1995).


Στην πρώην Γι�υγκ�σλα�ίαH ίδρυση, τα κέντρα και � κ�ινωνικ�ς �ί�ς των ανθηρών ελληνικών παρ�ικιών

T�υ Iωάννη A. Παπαδριαν�ύ

Aναπληρωτή καθηγητή της Bαλκανικής Iστ�ρίαςστ� Δημ�κρίτει� Πανεπιστήμι� Θράκης

KATA τ�υς �ρ�ν�υς της τ�υρκ�-κρατίας, δημι�υργ�ύνται και αν-θ�ύν στ�ν �ώρ� της πρώην Γι�υ-γκ�σλα�ίας α�ι�λ�γες ελληνικέςπαρ�ικίες, �ι �π�ίες ��είλ�νταιστις μεταναστεύσεις των Hπειρω-τών, Θεσσαλών, Θρακιωτών και κυ-ρίως Mακεδ�νων π�υ εί�αν αρ�ίσειήδη απ� τα τέλη τ�υ 16�υ αιώνα.

Tις ελληνικές παρ�ικίες στις γι-�υγκ�σλα�ικές �ώρες μπ�ρ�ύμενα τις διαιρέσ�υμε σε δύ� μεγάλεςκατηγ�ρίες: απ� τη μια, σε εκείνες,�ι �π�ίες ιδρύθηκαν και ήκμασανστις διά��ρες επαρ�ίες της πρώηνΓι�υγκ�σλα�ίας π�υ �ρίσκ�νται��ρει�τερα απ� τ� Bελιγράδι και,απ� την άλλη, σε �σες δημι�υργή-θηκαν στην περι��ή π�υ εκτείνεταιν�τι�τερα απ� την π�λη αυτή, δη-λαδή στ�ν καθαρά σερ�ικ� �ώρ�.

Aλλά και τα αίτια π�υ συνετέλε-σαν στην ίδρυση των δύ� αυτώνκατηγ�ριών των ελληνικών παρ�ι-κιών, ήταν δια��ρετικά. Ως κυρι�-τερ�ι λ�γ�ι τ�υ πρώτ�υ μετανα-στευτικ�ύ ρεύματ�ς, τ� �π�ί� αρ-�ί#ει σιγά σιγά μετά την άλωση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης και αυ�άνεταικατά τ�ν 18� αιώνα, θεωρ�ύνταισήμερα απ� τ�υς ιστ�ρικ�ύς �ι ε-�ής: H αδυναμία των �ρεινών, δα-σωδών και απ�μ�νωμένων περι�-�ών να θρέψ�υν τ�υς π�λυάριθ-μ�υς κατ�ίκ�υς, �ι �π�ί�ι για να α-π��ύγ�υν τις διά��ρες καταπιέ-σεις των T�ύρκων, εγκατέλειπαντις πεδιάδες και κατέ�ευγαν στιςπερι��ές αυτές· η έλλειψη γενικάασ�άλειας στις ��ρειες ελληνικές�ώρες, η �π�ία εί�ε αρ�ίσει να γί-νεται αισθητή ήδη απ� τις αρ�έςτ�υ 17�υ αιώνα· η ανάπτυ�η των �ι-κ�ν�μικών σ�έσεων ανάμεσα στηνAνατ�λή και στη Δύση, η �π�ία πα-ρατηρείται μετά την πτώση της �υ-#αντινής πρωτεύ�υσας και κυρίωςμετά την υπ�γρα�ή των ιστ�ρικώνΣυνθηκών τ�υ Πασάρ��ιτς στα1718 και τ�υ Bελιγραδί�υ στα 1739·η μείωση τ�υ πληθυσμ�ύ στις �υγ-γρικές επαρ�ίες της αυτ�κρατ�-ρίας των Aψ��ύργων και, τέλ�ς, ηκαταστρ��ή της M�σ��π�λης στα1769.

T� δεύτερ�, πάλι, μεταναστευτι-κ� ρεύμα, τ� �π�ί� αρ�ί#ει γύρωστα 1804 και κ�ρυ�ώνεται στα1830, ��είλεται στ�υς δύ� παρα-κάτω λ�γ�υς: στη δίψα για πλ�υτι-σμ� στην ημιανε�άρτητη τ�τε Σερ-�ία και στην απ�τυ�ία των επανα-στατικών κινημάτων στη B�ρειαEλλάδα στα 1821–1822. H καταστ�-λή των κινημάτων στ�ν ��ρει�ελ-λαδικ� �ώρ�, η �π�ία συν�δεύτη-κε απ� άγρια τρ�μ�κρατία, εί�ε ωςαπ�τέλεσμα π�λλ�ί κάτ�ικ�ι τ�υ�ώρ�υ αυτ�ύ να εγκαταλείψ�υντις πατρίδες τ�υς και να έλθ�υν να

εγκατασταθ�ύν στη Σερ�ία.Oπως συμ�αίνει και σήμερα με

τ�υς Eλληνες απ�δημ�υς στ�ν Kα-ναδά, στην Aμερική, στην Aυστρα-λία και σ’ άλλα μέρη, έτσι και τ�τε�ι συμπατριώτες μας μετανάστευ-αν μ�ν� εκεί �π�υ υπήρ�αν �ι κα-τάλληλες συνθήκες για την ανά-πτυ�η των εμπ�ρικών και των άλ-λων εργασιών τ�υς. Kυρίως εγκα-

θίσταντ� κατά μήκ�ς των μεγάλων�ερσαίων και υδάτινων �δών. Eτσι,σπάνια τ�υς �ρίσκ�υμε να μετανα-στεύ�υν στη B�σνία, στην Eρ#εγ�-�ίνη και στη Δυτική Σερ�ία, ενώ �ιπαρ�ικίες τ�υς στις π�λεις π�υ�ρίσκ�νταν στις ��θες των π�τα-μών M�ρά�α και Δ�ύνα�η, είναιαρκετές.

H πρώτη παρ�ικία, π�υ εί�αν ι-

δρύσει �ι Eλληνες απ�δημ�ι στηΣερ�ία, ήταν στην π�λη Nίσσα (στασερ�ικά Nis). H παρ�ικία αυτή, η �-π�ία στα �ρ�νια της μεγάλης ακ-μής της (μέσα τ�υ 19�υ αιώνα) έ-�τανε να αριθμεί γύρω στις 50 �ι-κ�γένειες, απ�τελ�ύνταν απ� άτ�-μα π�υ πρ�έρ��νταν κυρίως απ�τη Δυτική Mακεδ�νία, τα Iωάννινακαι τα Aγρα�α. Eκτ�ς απ� την π�ληNίσσα, α�ι�λ�γες παρ�ικίες Eλλή-νων �ρίσκ�υμε στ� Kραγκ�ύγιε-�ατς, στ� Bάλιε��, στ� Kρ�ύσε-�ατς, στ� Π�#άρε�ατς –τ� γνωστ�απ� την �μώνυμη Συνθήκη τ�1718– στ� Σμεντέρε�� και στ� Bε-λιγράδι. H ελληνική παρ�ικία στηντελευταία αυτή π�λη ήταν η πι�σπ�υδαία απ� τις εστίες π�υ εί�ανδημι�υργήσει �ι Eλληνες απ�δημ�ιστη Σερ�ία. Σύμ�ωνα με μια μαρ-τυρία π�υ ανάγεται στα μέσα τ�υ19�υ αιώνα, στ� Bελιγράδι #�ύσαντ�τε περίπ�υ 435–535 ελληνικέςψυ�ές.

Aλλά και στις ��ρει�τερες γι�υ-γκ�σλα�ικές επαρ�ίες, δηλαδήστις αυστρ�κρατ�ύμενες, �ρί-σκ�υμε α�ι�λ�γες ελληνικές πα-ρ�ικίες, �πως στη Mιτρ��ίτσα τ�υΣρεμ, στ� B�ύκ��αρ, στ� Πάντ#ε-��, στ� Oσιγιέκ και κυρίως στ�Σεμλίν� (σερ�. Zemun) στ� N��ιΣαντ και στ� Zάγκρεμπ, στην πρω-τεύ�υσα της Kρ�ατίας.

Oικ�ν�μικ�ίπαράγ�ντες

T� κύρι� επάγγελμα των Eλλή-νων απ�δήμων στην παλαιά Γι�υ-γκ�σλα�ία ήταν τ� εμπ�ρι�, στ� �-π�ί� και διακρίθηκαν. Eτσι μ�ν�μπ�ρεί να ερμηνευτεί τ� γεγ�ν�ς�τι στην επαρ�ία τ�υ Σρεμ τ� �ν�-μα Eλληνας ταυτίστηκε απ�λυταμε τη λέ�η έμπ�ρ�ς. Στην επαρ�ίααυτή υπάρ�ει ένα �ωρι� π�υ �ν�-μά#εται Eλληνας (Grk), τ� �π�ί��αίνεται �τι πήρε την �ν�μασίατ�υ απ� κάπ�ι�ν Eλληνα έμπ�ρ�.Aκ�μη και σήμερα, � κυρι�τερ�ςδρ�μ�ς των �ωριών τ�υ Σρεμ �ν�-μά#εται ελληνική �δ�ς. Aπ� �λα ταείδη τ�υ εμπ�ρί�υ πρ�τιμ�ύσαν τ�διαμετακ�μιστικ�, γιατί ήταν τ� πι�πρ�σ�δ��ρ�. T� είδ�ς αυτ� τ�υεμπ�ρί�υ διε�αγ�ταν με τα περί-�ημα καρα�άνια των Mακεδ�νωνκαι των Hπειρωτών απ� την �ηράκαι με τα πλ�ία των Eλλήνων πλ�ι-�κτητών τ�υ Σεμλίν�υ και τ�υ N��ιΣαντ (Kωνσταντίν�ς Xατίας, Aθα-νάσι�ς Xατ#ηδιαμαντής, Xριστ��-ρ�ς Σκύ�ρ�υ κ.ά.), απ� τις π�τά-μιες αρτηρίες.

Eκτ�ς απ� τ� εμπ�ρι�, �ι Eλλη-νες πάρ�ικ�ι των γι�υγκ�σλα�ικών�ωρών εί�αν πάρει στα �έρια τ�υ�λες σ�εδ�ν τις �ρηματιστηριακέςκαι τα�υδρ�μικές–μετα��ρικές ερ-γασίες. Kατά τ�ν 19� αιώνα �ι πι�σπ�υδαί�ι τραπε#ικ�ί �ίκ�ι ήταν

Xάρτης της Γι�υγκ�σλα�ίας, �π�υ �ρίσκ�νται διάσπαρτες �ι ελληνικές πα-ρ�ικίες (17�ς – 20�ς αιώνας).

H εκκλησία της Γεννήσεωςτης Θε�τ�κ�υστ� Σεμλίν�.Kτίστηκε στα 1780 και είναι η πρώτηελλην�ρθ�δ�!ηεκκλησία στ�νγι�υγκ�σλα�ικ�"ώρ�. Συνέ"εια στην 28η σελίδα


T� μέγαρ� της �ικ�γένειαςτων Σπίρτα στ� Σεμλίν�. Eίναι ψευδ�-γ�τθικ�ύ ρυθμ�ύ και κτίστηκε στα 1840.

H πρ�μετωπίδατης μετά$ρασης

«Xρηστ�ήθεια»π�υ εκπ�νησε απ�

τα ελληνικά στα«σλα��σερ�ικά»

� Mακεδ�νας λ�-γι�ς Δημήτρι�ς N.

Δάρ�αρης τ� 1786.

των �ικ�γενειών: Σπίρτα, Θε�δώ-ρ�υ Σ�υτάρη, Παναγιώτη M�ρ�ηκαι Δημητρί�υ Πέτρ��ιτς.

Eκκλησίες – Σ��λεία

Oι Eλληνες, ήδη απ� την αρ�ήτης εγκαταστάσεώς τ�υς στις �έ-νες �ώρες, πρ�σπάθησαν να πετύ-��υν την έγκριση των αρμ�δίωναρ�ών και να κτίσ�υν δικές τ�υςεκκλησίες. H πρώτη �ρθ�δ��η εκ-κλησία κτίστηκε στ� Σεμλίν� τ� έ-τ�ς 1745 και ήταν α�ιερωμένηστ�ν Aγι� Nικ�λα�. Mερικά �ρ�νιααργ�τερα, �ι Eλληνες θα απ�κτή-σ�υν και δεύτερη εκκλησία· πρ�-κειται για την εκκλησία της Γεννή-σεως της Θε�τ�κ�υ, η ανέγερσητης �π�ίας περατώθηκε στα 1780.Aλλά και στις π�λεις N��ι Σαντ,T#άκ��, Bέρσατς, Σλα��νσκιMπρ�ντ, Bελιγράδι και αλλ�ύ �ρί-σκ�υμε α�ι�λ�γες ελλην�ρθ�δ�-�ες εκκλησίες.

Oι �ρθ�δ��ες μητρ�π�λεις στηνπαλαιά Γι�υγκ�σλα�ία και κυρίωςστη Σερ�ία, ευτύ�ησαν να έ��υνά�ι�υς Φαναριώτες ιεράρ�ες, �-πως τ�ν μητρ�π�λίτη Bελιγραδί�υΔι�νύσι� Παπαγιανν�ύση – Π�π�-�ιτς και τ�ν επίσκ�π�Oύ#ιτσας–Σαμπτς Aνθιμ� Zέπ�,π�υ ��ήθησε τ�υς Σέρ��υς επα-ναστάτες να εκδιώ��υν τ�υςT�ύρκ�υς και να απελευθερώσ�υνστα 1807 την π�λη Σάμπατς.

Oι Eλληνες απ�δημ�ι παράλλη-λα με τα εκκλησιαστικά #ητήματα,πρ�σε�αν π�λύ και τ� #ήτημα τωνσ��λείων, γιατί η ω�έλεια απ� αυ-τά ήταν διπλή: πρώτα πρώτα τ�υςε��δία#αν με τις απαραίτητεςγνώσεις για τις εμπ�ρικές τ�υς ερ-γασίες και ύστερα τ�υς ��ηθ�ύ-σαν να διατηρήσ�υν την ελληνικήεθνική τ�υς συνείδηση. Eίναι �α-ρακτηριστικ� �τι την επ��ή αυτή�λ�ι τ�υς μάθαιναν γράμματα και�ι άνδρες και �ι γυναίκες.

Eνα απ� τα ελληνικά σ��λεία

π�υ λειτ�υργ�ύσαν στις αυστρ�-κρατ�ύμενες γι�υγκ�σλα�ικές ε-παρ�ίες ήταν τ�υ Σεμλίν�υ. T�σ��λεί� αυτ� ιδρύθηκε στα 1794και πήρε τη �αρακτηριστική �ν�-μασία της επ��ής «Eλλην�μ�υσεί-�ν». T� ελληνικ� κ�ιν�τικ� σ��-λεί� τ�υ Σεμλίν�υ �ρησίμευε σανένα είδ�ς ανώτερ�υ εκπαιδευτι-κ�ύ ιδρύματ�ς και γι’ αυτ� ��ιτ�ύ-σαν στ� εν λ�γω σ��λεί� και παι-διά αλλ�εθνών. Aνα�έρ�υμε εδώενδεικτικά �τι στ� ελλην�μ�υσεί�τ�υ Σεμλίν�υ σπ�ύδασαν � HλίαςΓκαράσανιν, η μεγαλύτερη π�λιτι-κή διάν�ια της Σερ�ίας κατά τ�ν19� αιώνα, και � διάσημ�ς Σέρ��ςπ�ιητής Σίμα Mιλ�υτίν��τις–Σα-ραΐλιγια. Eνα α�ι�λ�γ� επίσης σ��-λεί� ήταν τ� ελληνικ� σ��λεί� τ�υN��ι Σαντ, π�υ ιδρύθηκε στα 1782.T� σ��λεί� αυτ� λειτ�ύργησε έωςτα 1879, α��ύ πρ�ηγ�υμένως, στα1821, ανακαινίστηκε.

Aπ� τα σ��λεία, π�υ ίδρυσαν �ιEλληνες στις καθαρά σερ�ικές ε-

παρ�ίες, τ� πι� σημαντικ� ήταντ�υ Bελιγραδί�υ, τ� �π�ί� ανα�έ-ρεται ήδη απ� τ� 1718. Eναν αιώνααργ�τερα, η ελληνική παρ�ικία τ�υBελιγραδί�υ, π�υ έ�ερε τ� �ν�ματ�υ εθνεγέρτη Pήγα Bελεστινλή,θα απ�κτήσει και δεύτερ� κ�ιν�τι-κ� σ��λεί�. Πρ�κειται για τ� σ��-λεί� π�υ έ�ερε τ� �ν�μα «σ��λεί-�ν τ�υ Λάγκαστερ», γιατί λειτ�υρ-γ�ύσε με �άση τη μέθ�δ� και τ�πρ�γραμμα τ�υ Aγγλ�υ αυτ�ύ παι-δαγωγ�ύ.

K�ινωνική θέση

Oι Eλληνες απ�δημ�ι στις γι�υ-γκ�σλα�ικές �ώρες με τη σκληρήτ�υς εργασία και τ� επι�ειρηματι-κ� τ�υς πνεύμα κατ�ρθωσαν γρή-γ�ρα να απ�κτήσ�υν τεράστια�ρηματικά π�σά. H �ικ�ν�μική α-κρι�ώς αυτή ευε�ία τ�υς ��ήθησενα επι�ληθ�ύν στ�υς διά��ρ�υςτ�μείς της #ωής και να απ�τελέ-σ�υν την αστική τά�η των παραπά-νω �ωρών.

Σύμ�ωνα με τις απ�ψεις των Γι-�υγκ�σλά�ων ερευνητών, η σερ�ι-κή αγ�ρά απ�τελ�ύνταν περισσ�-τερ� απ� Eλληνες και λιγ�τερ� α-π� Σέρ��υς· κατά τη �αρακτηρι-στική έκ�ραση τ�υ Σέρ��υ λ�γί�υDragutin Ilic, ήταν «�πως τ� αλάτιγια τ� ψωμί».

Aλλά και τις τ�υρκ�κρατ�ύμε-νες πατρίδες τ�υς ��ηθ�ύν π�ικι-λ�τρ�πα �ι Eλληνες απ�δημ�ι τωνγι�υγκ�σλα�ικών �ωρών. Tα μεγά-λα άλματα, π�υ παρατηρ�ύνται ή-δη απ� τ�ν 17� αιώνα στ� �ικ�ν�-μικ� και πνευματικ� �ί� των υπ�-δ�υλων Eλλήνων, ��είλ�νται κυ-ρίως στ�υς παραπάνω απ�δήμ�υς.

Aπ� την τετάρτη δεκαετία �μωςτ�υ 19�υ αιώνα � αριθμ�ς τωνEλλήνων αρ�ί#ει να ελαττώνεταιμε σταθερ� ρυθμ�. Tα αίτια ήτανπ�λλά και π�ικίλα: �ικ�ν�μικά, π�-λιτικά και κυρίως κ�ινωνικά (επι-μει�ίες). Eτσι, στα μέσα τ�υ 20�ύαιώνα �ι ελληνικές παρ�ικίες στηΓι�υγκ�σλα�ία έ�τασαν να αριθ-μ�ύν ελά�ιστα μ�ν� άτ�μα. Σήμε-ρα, �μως απ� τη σπίθα αυτή δημι-�υργ�ύνται �ρισμέν�ι πυρήνες ελ-ληνικής παρ�υσίας στ� γι�υγκ�-σλα�ικ� �ώρ�, π�υ ��ηθ�ύν στηνενίσ�υση της πατρ�παράδ�της ελ-λην�γι�υγκ�σλα�ικής �ιλίας.

Συνέ"εια απ� την 27η σελίδα

Iωάννης Kαραμάτας (1864–1913) απ� την Kατράνιτσα(σημεριν�ί Πύργ�ι) της Mακεδ�νίας. Yπήρ!ε ιδρυτήςτ�υ πρώτ�υ σπ�υδαί�υ τυπ�γρα$εί�υ στη Σερ�ία.

O α!ιωματικ�ς Σπύρ�ς Xαρισιάδης. O τελευταί�ς γ�ν�ςτης ηπειρωτικής �ικ�γένειας Xαρισιάδη, π�υ έ&ησε στηΣερ�ία.


E�ώ�υλλ� της σειράς «Monumenta Musicae By-zantinae, Subsidia 3).

Oκτώη��ς τ�υ 1617 απ� τη Bι�λι�θήκη της M�-νής Zωγρά��υ τ�υ Aγί�υ Oρ�υς. Pωσική σημει-�γρα�ία τ�υ 17�υ αιώνα. Στι�ηρ� τ�υ δ΄ ή��υ.

Παλαι�ρωσικ� K�ντακάρι� τ�υ 12�υ αιώνα μεσημει�γρα�ία απ� �υ!αντινά πρ�τυπα.

H �υ�αντινή μυσική στυς Σλά�υςAρ�ικά, με �υαντινά γνωρίσματα, μετά τ�ν 14� αιώνα ανέπτυ�ε τα δικά της �αρακτηριστικά

T�υ Christian Hannick

Kαθηγητή της σλα�ικής �ιλ�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Bίρτσμπ�υργκ*

KATA τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 9�υ αιώ-να, �ι δάσκαλ�ι των Σλά�ων, Kύριλ-λ�ς και Mεθ�δι�ς, τα δυ� αδέλ�ιααπ� τη Θεσσαλ�νίκη, εισήγαγανστ�υς Σλά��υς της περι��ής τ�υM�ρά�α τη σλα�ική λειτ�υργία.Aντιμετώπισαν τ�τε τ� πρ��ληματης μ�υσικής εκτέλεσης των καθη-κ�ντων. T� μικρ� διάστημα π�υκράτησε η ιεραπ�στ�λή στ�ν M�-ρά�α, περίπ�υ 20 �ρ�νια, καθώς καιτ� �άρ�ς της μετά�ρασης της Bί-�λ�υ �πως και των κειμένων π�υ ή-ταν απαραίτητα για την εκτέλεσητης λειτ�υργίας, δεν ά�ηναν π�λλάπεριθώρια για μια μ�υσική επε!ερ-γασία.

Mε τη μετα��ρά απ� τ�υς μαθη-τές τ�υ Mεθ�δί�υ, μετά τ� 885, τ�υκέντρ�υ των δραστηρι�τήτων στηB�υλγαρία, η κατάσταση άλλα!ε. HOρθ�δ�!ία εί�ε ήδη απ�κτήσει με-γάλη διάδ�ση στη �ώρα στην ελλη-νική γλώσσα και ιδιαίτερα σε εκείνατα στρώματα της κ�ινωνίας π�υ ή-ταν πρ�σανατ�λισμένα στα �υ"α-ντινά εκπαιδευτικά ιδεώδη. Eκτ�ςαπ� την εκ�ώνηση των περικ�πώναπ� τη Bί�λ�, σύμ�ωνα με τ� τ�τεσύνηθες �υ"αντιν� μ�υσικ� ύ��ς,δεν υπήρ�ε ανάγκη να πρ�σαρμ�-στ�ύν �ι ελληνικές μελωδίες σεκείμενα σε !ένη γλώσσα, πράγμαπ�υ θα ήταν �ύτως ή άλλως δύσκ�-λ�, μια και ήδη �ρησιμ�π�ι�ύνταν ηελληνική γλώσσα.

M�λις μετά τ� Δεύτερ� B�υλγα-ρικ� Kράτ�ς τ� 1185, με τ� τέλ�ςτης �υ"αντινής κυριαρ�ίας στηB�υλγαρία, άρ�ισε ένας γενικ�ς εκ-σλα�ισμ�ς της ��υλγαρικής εκκλη-σίας, η �π�ία εί�ε ήδη γίνει Πα-

τριαρ�εί�. Ωστ�σ� δεν πρέπει να!ε�νάμε �τι δεν έ��υν διασωθεί κα-θ�λ�υ μ�υσικά �ειρ�γρα�α απ� τηB�υλγαρία.

Aπ� τη Σερ�ία έ��υμε μ�ν� �ρι-σμένα �ειρ�γρα�α με ύμν�υς απ�τ�ν 15� αιώνα γραμμένα σύμ�ωναμε τ�ν �υ"αντιν� τρ�π� γρα�ήςμ�υσικής με κείμενα και στις δυ�γλώσσες, και στην ελληνική καιστην παλαιά σερ�ική.

Παλαιά Pωσία

Δια��ρετική ήταν η κατάστασηστην περι��ή τ�υ Kιέ��υ μετά τ�νεκ�ριστιανισμ� των Pώσων κατά τη�άπτιση τ�υ πρίγκιπα Bλαδίμηρ�υτ�υ Kιέ��υ τ� 988. E!αιτίας των τε-λείως δια��ρετικών ιστ�ρικών πρ�-ϋπ�θέσεων, η ελληνική εκκλησίαδεν αναπτύ�θηκε εκεί, έτσι ώστε �υ-σιαστικά μ�λις στις αρ�ές τ�υ 11�υαιώνα άρ�ισε η μετα��ρά και μετά-�ραση των ελληνικών ύμνων τηςΛειτ�υργίας και πιθαν�τατα υπ� τηνεπιρρ�ή B�ύλγαρων διαν��υμένων.

T�ν 12� αιώνα τα �ασικ�τερα �ι-�λία ύμνων της Oρθ�δ�!ης Eκκλη-σίας, τ� Yμν�λ�γι� και τ� Στι�ηρά-ρι�, εί�αν ήδη μετα�ραστεί στα πα-λαιά ρωσικά και εί�αν τρ�π�π�ιηθείμ�υσικά. Aυτ� έγινε κρατώντας στ�μεγαλύτερ� μέρ�ς τ�υς τις ελληνι-κές μελωδίες, πρ�σαρμ�"�ντάς τεςστη σλα�ική γλώσσα και �ρησιμ�π�ι-ώντας τ� �υ"αντικ� τρ�π� γρα�ήςτης μ�υσικής σε μια ελα�ρώς απλ�-π�ιημένη μ�ρ�ή. H απλ�π�ίηση α-��ρά κυρίως στα γνωρίσματα καιστα στ�ι�εία τ�υ συστήματ�ς τηςOκτώη��υ.

Aυτή η ελλην�πρεπής μ�ρ�ή ψαλ-μωδίας παρέμεινε σε �ρήση μέ�ρι ταμέσα τ�υ 13�υ αιώνα στη ρωσική πε-ρι��ή τ�υ Kιέ��υ, απ� τ� Kίε�� μέ-

�ρι τ� N��γκ�ρ�ντ. T� απ�τέλεσμα,π�υ πρέπει να τ�νιστεί, είναι �τι σεσύγκριση με την ύστερη �υ"αντικήεπ��ή � τρ�π�ς ψαλμωδίας στην πα-λαιά Pωσία, � �π�ί�ς είναι απ� τηνκαταγωγή τ�υ γνήσια �υ"αντιν�ς,παρ�υσιά"ει αρ�αϊκά �αρακτηριστι-κά. Tάσεις ε!έλι!ης τ�σ� στ�ν τρ�-π� γρα�ής της μ�υσικής �σ� καιστ�ν τρ�π� ψαλμωδίας δεν �ρήκανεδώ πρ�σ��ρ� έδα��ς. Aυτ� συνέ-�η και επειδή στην περι��ή τ�υ Kιέ-��υ μ�ν�ν � Mητρ�π�λίτης και τ�π�λύ π�λύ �ρισμέν�ι κληρικ�ί τηςμητρ�π�λιτικής εκκλησίας ήτανEλληνες. O αριθμ�ς των μ�υσικών�ειρ�γρά�ων της λειτ�υργίας π�υέ��υν διασωθεί απ� τ�ν 12� και τ�ν13� αιώνα απ� την παλαιά Pωσία,δεί�νει την άνθηση π�υ εί�ε γνωρί-σει τ�τε η λειτ�υργική "ωή.

Π�λύ γρήγ�ρα μετα�ράστηκε τ�σύν�λ� των εκκλησιαστικών ύμνωνστα ρωσικά. M�ν�ν για τ�υς τ�μείςτης θεωρίας της μ�υσικής και τηςεκπαίδευσης στην ψαλμωδία, μας εί-ναι δύσκ�λ� να πρ�σανατ�λιστ�ύμεστις τ�τε συνθήκες, μια και �ύτε έναθεωρητικ� κείμεν� για τη �υ"αντινήεκκλησιαστική ψαλμωδία δεν μετα-�ράστηκε στα παλαιά ρωσικά.

Mε την επιδρ�μή των M�γγ�λωνμετά τα μέσα τ�υ 13�υ αιώνα και στ�πλαίσι� της μετακίνησης τ�υ εκκλη-σιαστικ�ύ και π�λιτισμικ�ύ κέντρ�υαπ� τ� Kίε�� στ� Bλαντιμίρ, παράτ�ν π�ταμ� Kλιάσμα, και μετά στηM�σ�α, η ρωσική εκκλησιαστικήψαλμωδία ανέπτυ!ε, μετά τ�ν 14�αιώνα, τα δικά της �αρακτηριστικά.T� 16� αιώνα !εκίνησε μια πρώιμη�άση π�λυ�ωνίας. Σήμερα στη Pω-σία �ρησιμ�π�ιείται κυρίως τ� μ�ν�-�ωνικ� μέλ�ς, τ� �π�ί� �μως δεν έ-�ει πια καμία σ�έση με τις �υ"αντι-νές τ�υ ρί"ες, εκτ�ς απ� μερικές ε-

!αιρέσεις, �πως π.�. ένα είδ�ς ψαλ-μωδίας π�υ �ν�μά"εται ελληνική καιέ�ει κρατήσει παλιά μ�υσικά θέματαήδη απ� τ� Kίε��.

Πρ�σαρμ�γή

Tην επ��ή των Φαναριωτών, τ�ν18� αιώνα, ευδ�κίμησε στ�ν �ώρ�των Bαλκανίων ένα �αιν�μεν�, τ��π�ί� παρ�υσιά"εται και σήμεραστη B�υλγαρία και στη P�υμανία. Oανανεωμέν�ς νε��υ"αντιν�ς τρ�-π�ς γρα�ής της μ�υσικής καθώςκαι τ� σύν�λ� των ψαλμωδιών, συν-δυάστηκαν με τ� εκκλησιαστικ�σλα�ικ� και αντίστ�ι�α με τ� ρ�υ-μανικ� κείμεν�. Aυτ� τ� είδ�ς νε�-�υ"αντινής ψαλμωδίας σε εκκλη-σιαστική σλα�ική γλώσσα καλλιερ-γήθηκε ιδιαίτερα τ�ν περασμέν� αι-ώνα σε �ρισμένα μεγάλα ��υλγαρι-κά μ�ναστήρια, �πως στη Pίλα. Bέ-�αια, αυτή η πρ�σαρμ�γή τ�υ μ�υ-σικ�ύ συν�λ�υ έγινε δί�ως να λη-�θεί υπ�ψη η παλαι�τερη παράδ�-ση των �υ"αντινών ψαλμωδιών στηνπαλαιά Pωσία μια και �λα τα στ�ι-�εία εί�αν αλλά!ει �υσιαστικά στηδιάρκεια των αιώνων, τ�σ� τ� εκ-κλησιαστικ� σλα�ικ� κείμεν� των ύ-μνων �σ� και τα �υ"αντινά μ�υσικάγνωρίσματα τ�υ τρ�π�υ γρα�ήςτης μ�υσικής και των μελωδιών.

Σήμερα μερικές ��ρές πρ�σπα-θ�ύν να ψάλλ�υν «�υ"αντινά» σεσερ�ικά μ�ναστήρια. H �υ"αντινήμ�ν��ωνία και τ� σύν�λ� των με-λωδιών της θεωρ�ύνται ιερ�τερα α-π� την π�λυ�ωνία και απ� τη μ�ν�-�ωνική εκκλησιαστική ψαλμωδίατης Σερ�ίας, π�υ είναι εμπλ�υτι-σμένα με λαϊκά στ�ι�εία.

* Mετά�ραση κειμέν�υ: Kατερίνα Zά��υ,δρ�ς της Γερμανικής Φιλ�λ�γίας τ�υAΠΘ.


Aπ�ψη της Bαρσ��ίας απ πίνακα τ�υ Bενετ�ύ �ωγρά��υ τ�υ 18�υ αιώνα Bernardo Bellotto (Canaletto) Bρίσκεται στ� Eθνικ M�υσεί� Bαρσ��ίας.

Eλληνικές σπ�υδές στην Π�λωνίαZωηρ� ενδια�έρ ν για τη γλώσσα και τ ν ελληνικ� π λιτισμ�

Tης Iρένα Σελάγκιε�ιτς

Φιλ�λ�γ�υ

ΣYMΦΩNA με πληρ��ρίες π�υδιαθέτ�υμε, �ι ελληνικές σπ�υδέςστην Π�λωνία �ρ�ν�λ�γ�ύνται απ�τ�ν XV αιώνα και η μεγαλύτερήτ�υς ανάπτυ"η παρατηρείται απ�τ�ν XVI αιώνα. H π�λωνική Γραμμα-τ�λ�γία της επ��ής της Aναγέννη-σης επι$ε$αιώνει τη μεγάλη επιρ-ρ�ή της ελληνικής σκέψης π�υ δι-εισδύει ��ι μ�νά�α με μετα�ράσειςτης αρ�αίας ελληνικής Γραμματ�-λ�γίας στη λατινική γλώσσα αλλάκαι με διά��ρες διασκευές αυθε-ντικών κειμένων, και αργ�τερα μεανάλ�γες μετα�ράσεις και στηνπ�λωνική γλώσσα, καθώς μετα�ρά-&εται � Πλ�ύταρ��ς, � Λ�υκιαν�ς, �Hλι�δωρ�ς, � Δημ�σθένης, � Iσ�-κράτης, � Hρ�δ�τ�ς κ.ά. H ελληνικήγλώσσα διδάσκεται στα εκκλησια-στικά σ��λεία, στα γυμνάσια �πωςστ� Lubranski τ�υ Π�&ναν, στ�Γκντανσκ, στ� T�ρ�υν και αλλ�ύκαθώς και στα κ�λέγια Iησ�υιτώνκαι στις Aκαδημίες. Aκ�μα Π�λων�ί�ιλ�λ�γ�ι σπ�υδά&�υν στ� ε"ωτε-ρικ�, στη Γερμανία, στην Iταλία, �-πως π.�. � Stanislaw Orzechowskiαπ� τ� 1527 ώς τ� 1541 σπ�υδά&ειπρώτα στη Bιέννη και μετά στη Bι-τεμ$έργη, ενώ απ� τ� ε"ωτερικ�έρ��νται στην Π�λωνία "έν�ι δά-

σκαλ�ι της ελληνικής γλώσσας. T�1505 έρ�εται απ� την Iταλία �Konstanty Claretti για να διδά"ει ταελληνικά στην Aκαδημία της Kρα-κ�$ίας. T� 1530 �τάνει απ� τη Γερ-μανία � Krzysztof Hegendorfer γιανα διδά"ει στ� Γυμνάσι� Lubranskiτ�υ Π�&ναν. O Krzysztof Hell παρα-δίδει μαθήματα στ� Eλμπλ�γκ.

Nεώτερ ι �ρ�ν ι

Στ�υς νεώτερ�υς �ρ�ν�υς τα εν-δια�έρ�ντα για τη νε�ελληνική Λ�-γ�τε�νία και Π�λιτισμ� ανάμεσαστ�υς κλασικ�ύς �ιλ�λ�γ�υς στηνΠ�λωνία εί�αν κυρίως σ�έση με τις$υ&αντινές σπ�υδές. E��υμε εδώ�ν�ματα γνωστών καθηγητών – �ι-λ�λ�γων �πως τ�υ Leon Sternbach,τ�υ Seweryn Hammer τ�υ JanSajdak, τ�υ Kazimierz Kumaniecki,τ�υ Oktawiusz Jurewicz π�υ διέ-πρεψαν στην Π�λωνία στ�ν τ�μέατων ελληνικών σπ�υδών της νεώ-τερης ελληνικής �ιλ�λ�γίας.

Tα κίνητρα των Π�λωνών �ιλ�λ�-γων για τη μελέτη και έρευνα τηςνε�ελληνικής γλώσσας και λ�γ�τε-�νίας απ�τελ�ύσαν τα συ�νά τα"ί-δια τ�υς στην Eλλάδα, καθώς και �ισπ�υδές στ�ν $υ&αντιν� – νε�ελλη-νικ� Π�λιτισμ� σε ειδικ� σεμινάρι�τ�υ Leon Sternbach στην Kρακ�$ία.Γνώστης της νε�ελληνικής γλώσ-

σας, τ�σ� της καθαρεύ�υσας �σ�και της δημ�τικής, ήταν � γνωστ�ςΠ�λων�ς αρ�αι�λ�γ�ς KazimierzBulas, � �π�ί�ς κατά τη διάρκειατων παραδ�σεών τ�υ στ� Πανεπι-στήμι� M. Kopernik τ�υ T�ρ�υν α-�ιέρωνε συ�νά π�λλές ώρες καιμεστές αναλύσεις για τ�ν Eλληνικ�Π�λιτισμ� καθώς και διηγήσεις γιατ�υς κατ�ίκ�υς της σύγ�ρ�νηςEλλάδας, τα ήθη και τα έθιμά τ�υς,παρ�τρύν�ντας τ�υς ��ιτητές τ�υνα ασ��ληθ�ύν με την εκμάθησητης νε�ελληνικής γλώσσας και ναγνωρίσ�υν την νέα ελληνική λ�γ�-τε�νία.

O ίδι�ς έγραψε την πρώτη στηνΠ�λωνία Iστ�ρία της Nε�ελληνικήςΛ�γ�τε�νίας π�υ εκδ�θηκε τ� 1933στη Bαρσ�$ία και έτυ�ε ε"αιρετικήςυπ�δ��ής απ� τ�ν πνευματικ� κ�-σμ� της �ώρας. Tελευταία, τ� 1986εκδ�θηκε στην Π�λωνία και δεύτε-ρη Iστ�ρία της Nε�ελληνικής Λ�γ�-τε�νίας απ� τ�ν γνωστ� �ιλ�λ�γ�και π�ιητή Nίκ� Xατ&ηνικ�λά�υ.

Σ�ετικά με τη διδασκαλία της αρ-�αίας ελληνικής γλώσσας στην Π�-λωνία υπάρ�ει ανάλ�γη δυνατ�τη-τα σπ�υδών σε �λες τις έδρες τηςκλασικής �ιλ�λ�γίας των π�λωνι-κών πανεπιστημίων, και σε μερικάλύκεια, τα �π�ία έ��υν τ� κλασικ�πρ��ίλ στ� πρ�γραμμα των σπ�υ-δών τ�υς.

Σε �,τι α��ρά τα μαθήματα τηςνε�ελληνικής γλώσσας στην Π�λω-νία η κατάσταση είναι τελείως δια-��ρετική απ� αυτή των σπ�υδώντης αρ�αίας Eλληνικής Γραμματεί-ας. Γενικά �ι νε�ελληνικές σπ�υ-δές δεν είναι σήμερα στ�ν ίδι� $αθ-μ� διαδεδ�μένες. T� 1956, στ� Tμή-μα της Kλασικής Φιλ�λ�γίας τ�υΠανεπιστημί�υ της Bαρσ�$ίας στηνέδρα τ�υ καθηγητή KazimierzKumaniecki, άρ�ισε ένα μ�ναδικ�ςσε �λη την Π�λωνία κύκλ�ς πανεπι-στημιακών μαθημάτων νε�ελληνι-κής λ�γ�τε�νίας και γλώσσας. Δι-δάσκων ήταν � Γιάννης K�ύρτης,Eλληνας �ιλ�λ�γ�ς π�υ &�ύσε στηνΠ�λωνία. Tα μαθήματα αυτά απευ-θύν�νταν στ�υς ��ιτητές της κλα-σικής �ιλ�λ�γίας και άλλων συνα-�ών τμημάτων. Π�λλ�ί γνωστ�ί σή-μερα καθηγητές και επιστήμ�νεςστην Π�λωνία παρακ�λ�υθ�ύσαντ�τε τα μαθήματα τ�υ Γιάννη K�ύρ-τη π�υ θεωρήθηκαν σημαντικήσυμ$�λή στ�ν τ�μέα της γνώσηςτης νε�ελληνικής γλώσσας.

Σημαντικ� επίσης υπήρ"ε η μάθη-ση της νε�ελληνικής γλώσσας απ�τα παιδιά των Eλλήνων πρ�σ�ύγων,π�υ εγκαταστάθηκαν στην Π�λωνίαμετά τ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�. Στιςπερισσ�τερες μεγάλες π�λεις �π�υ&�ύσαν ελληνικές �ικ�γένειες, �-πως στ� Bρ�τσλα$, στ� Π�&ναν,

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 31Συνέ�εια στην 32η σελίδα

στ� Bάλμπ&ι�, στη Bαρσ�$ία, στηZιελ�να Γκ�ύρα κ.τ.λ. γίν�νταν τ�-τε μαθήματα της ελληνικής γλώσ-σας με Eλληνες δασκάλ�υς. Oπωςπ.�. στ� Π�&ναν απ� τ� 1960 ώς τ�1972 στην Eλληνική Λέσ�η δίδασκετην ελληνική γλώσσα � λ�γ�τέ�νηςNίκ�ς Xατ&ηνικ�λά�υ.

T� 1981 ιδρύθηκε στην Π�λωνία«Π�λων�–Eλληνικ�ς Σύνδεσμ�ς Φι-λίας» με παραρτήματα σε �λες τιςμεγάλες π�λεις. Kαι εδώ διά��ρ�ιEλληνες και Π�λων�ί διαν��ύμε-ν�ι, π�υ κατά καιρ�ύς επισκέπτ�-νταν την Eλλάδα και παρακ�λ�υ-θ�ύσαν μαθήματα της νέας ελληνι-κής γλώσσας στ� Aριστ�τέλει� Πα-νεπιστήμι� της Θεσσαλ�νίκης – στ�Σ��λεί� της Nέας Eλληνικής Γλώσ-σας ή στην Aθήνα, έκαναν �ιλ�τι-μες πρ�σπάθειες παραδίδ�ντας μα-θήματα νέας ελληνικής γλώσσαςστ�υς Π�λων�ύς. Oπως �μως πρ�-κύπτει, δεν υπήρ�ε �ργανωμέν�πρ�γραμμα σπ�υδών �ύτε μελλ�-ντικ� σ�έδι� και �λα $ασί&�ντανστις τ�πικές ή πρ�σωπικές πρωτ�-$�υλίες.

H εκμάθηση της νε�ελληνικήςγλώσσας σε καθαρά πανεπιστημια-κ� επίπεδ� σημειώνεται στην Π�-λωνία μετά τ� 1978. Στ� Πανεπιστή-μι� Adam Mickiewicz τ�υ Π�&ναν α-π� τ� 1978 ώς τ� 1985 παραδίδειμαθήματα της νέας ελληνικήςγλώσσας � Nίκ�ς Xατ&ηνικ�λά�υ.Παρ�μ�ια μαθήματα γίν�νται στ�Πανεπιστήμι� Jagiellonski της Kρα-κ�$ίας. Aπ� τ� 1979 έως τ� 1984παραδίδει μαθήματα εκεί � MichalBednarski. O ίδι�ς εκδίδει και τ�πρώτ� εγ�ειρίδι� για τη διδασκαλίατης νε�ελληνικής γλώσσας πρ��ρι-&�μεν� για τ�υς Π�λων�ύς ��ιτη-τές. Aπ� τ� 1985 τη σκυτάλη τωννε�ελληνικών σπ�υδών παραλαμ-$άνει � Eυστράτι�ς Bασδέκης,Eλληνας καθηγητής K�ινωνι�λ�-γίας π�υ &ει και εργά&εται στην Π�-λωνία. Eπίσης τ� Πανεπιστήμι� τηςBαρσ�$ίας "εκινάει μια μεγάλη πα-ρ�μ�ια πρ�σπάθεια. T� 1981 εκεί ηMalgorzata Borowska, διδάκτωρτης Kλασικής Φιλ�λ�γίας, άρ�ισε ναδιδάσκει στ�υς ��ιτητές τα νέα ελ-ληνικά. H ίδια γρά�ει και εκδίδει τ�1991 ένα σημαντικ� $ι$λί� για τηνεκμάθηση της νέας ελληνικήςγλώσσας. Σήμερα στ� Πανεπιστή-μι� αυτ� συγκρ�τήθηκε και λει-τ�υργεί Mεταπτυ�ιακή Σ��λή Π�λι-τισμ�ύ διετ�ύς ��ίτησης, ενώ πρ�-γραμματί&εται για τ� 1999 ίδρυση έ-δρας Nέας Eλληνικής Γλώσσας σεσυνεργασία με τ� Πανεπιστήμι�Aθηνών. Eπίσης στ� Πανεπιστήμι�τ�υ Λ�τ&, απ� τ� 1990 έως τ� 1993,δηλαδή για τρία �ρ�νια δίδα"ε και ηυπ�γρά��υσα, πτυ�ι�ύ��ς τ�υ Aρι-στ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσα-λ�νίκης (Tμήμα Nέας Eλληνικής Φι-λ�λ�γίας) παραδίδ�ντας μαθήματατης νε�ελληνικής γλώσσας στ�υς��ιτητές στ� πλαίσι� τ�υ πρ�γράμ-ματ�ς Tempus.

T� 1993 στ� Πανεπιστήμι� τ�υ Λ�-τ& της Π�λωνίας γεννήθηκε μια και-ν�ύργια ιδέα διδασκαλίας της νέαςελληνικής γλώσσας. O κύρι�ς σκ�-π�ς της πρωτ�$�υλίας ήταν να δημι-�υργηθεί η δυνατ�τητα εκμάθησηςτης νε�ελληνικής γλώσσας σε πλέ�νπλατύ κύκλ� ενδια�ερ�μένων. Mε α-π��αση της Σύγκλητ�υ και τ�υ πρύ-

τανη τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Λ�τ& ι-δρύθηκε στ� Tμήμα Φιλ�λ�γίας ηΣ��λή Π�λιτισμ�ύ και Nέας Eλληνι-κής Γλώσσας, διετ�ύς ��ίτησης γιαπτυ�ι�ύ��υς �λων των ανωτάτων ι-δρυμάτων στην Π�λωνία. H Σ��λή υ-πήρ"ε μ�ναδική στ� είδ�ς της σε �-λη την Π�λωνία. Hταν ανε"άρτητηκαι λειτ�υργ�ύσε σε συνεργασία μετ� Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσ-σαλ�νίκης. Διευθύν�υσα της Σ��λήςήταν η Wanda Gawlowska, διδάκτ�-

ρας της κλασικής �ιλ�λ�γίας. Tη νέαελληνική γλώσσα, τη νε�ελληνικήγραμματική και τη νέα ελληνική λ�-γ�τε�νία δίδα"ε στη σ��λή αυτή η υ-π��αιν�μένη.

Πέρα απ� τα συνήθη μαθήματα δι-δά�θηκαν στη σ��λή τ�υ Λ�τ& μ�ν�-γρα�ικά μαθήματα ελληνικής αρ�αι-�λ�γίας, αρ�αίας, $υ&αντινής και νε-ώτερης ιστ�ρίας και ελληνικής γεω-γρα�ίας. Tα μαθήματα αυτά κρίθη-καν αναγκαία για να συμπληρωθ�ύν

�ι απαραίτητες γνώσεις, στ�υς ��ι-τητές π�υ επιθυμ�ύσαν να γνωρί-σ�υν την Eλλάδα και τ�ν π�λιτισμ�της. Oι ��ιτητές π�υ επέδει"αν κα-τά τις σπ�υδές τ�υς ιδιαίτερ� ενδια-�έρ�ν και &ήλ� παρακ�λ�υθ�ύσανστη συνέ�εια θερινά μαθήματα στηΘεσσαλ�νίκη στ� Σ��λεί� της NέαςEλληνικής Γλώσσας ως υπ�τρ��ιτ�υ Aριστ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υΘεσσαλ�νίκης. H σ��λή υπάρ�ει αλ-λά δεν λειτ�υργεί λ�γω μη κάλυψηςτων δαπανών και ε"�δων λειτ�υρ-γίας της.

Eνα άλλ� σημαντικ� γεγ�ν�ς γιατις ελληνικές σπ�υδές στην Π�λω-νία απ�τελεί η πρ�σ�ατη έκδ�σηστα π�λωνικά της Mικρής Nε�ελλη-νικής Γραμματικής τ�υ Mαν�ληTριαντα�υλλίδη απ� τ� Iνστιτ�ύτ�Mαν�λη Tριαντα�υλλίδη τ�υ Aρι-στ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσα-λ�νίκης (1997). Tη μετά�ραση τ�υέργ�υ και την επιμέλεια της έκδ�-σης εί�ε η υπ�γρά��υσα σε συνερ-γασία με την Anna Maciejewska καιτην Wanda Gawlowska.

Zωηρ� ενδια�έρ ν

Συμπερασματικά πρ�κύπτει πωςτα στ�ι�εία π�υ ώς τώρα έ��υν συ-γκεντρωθεί απ�δεικνύ�υν καθαράκαι αναμ�ισ$ήτητα �τι η π�λωνικήκ�ινωνία ενδια�έρεται &ωηρά και ει-λικρινά για την εκμάθηση της νέαςελληνικής γλώσσας και γενικά για τηγνώση τ�σ� τ�υ αρ�αί�υ �σ� και τ�υνέ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ.

E!ώ�υλλ� απ μετά�ραση στα π�-λωνικά τ�υ έργ�υ τ�υ Λ�υκιαν�ύ«Oνειρ�ς ή αλεκτρυών». Mετα�ρα-στής άγνωστ�ς, Kρακ��ία 1578.

Aρ�ή της μετά�ρασης στα π�λωνικάέργ�υ τ�υ Πλ�υτάρ��υ για τ�ν Aλέ-!ανδρ� τ�ν Mέγα. Mετά�ραση Andr-zej Wargocki, Kρακ��ία 1614.

O καθηγητής της Φιλ�σ��ικήςΣ��λής τ�υ Πανεπιστημί�υΘεσσαλ�νίκης Mι�αήλ Λάσκαρις (1903-1965), � πρώτ�ςδιεθνώς αναγνωρισμέν�ςEλληνας σλα��λ γ�ς, αλλ�δαπ μέλ�ςτης Σερ�ικής Aκαδημίας των Eπιστημών καιτης P�υμανικήςAκαδημίας.

Eλληνική σλα��λ�γίαAπ� τις αναστ λές τ υ παρελθ�ντ ς στ σημεριν�

διεθνώς απ δεκτ� έργ των Eλλήνων επιστημ�νων

T�υ Xαράλαμπ�υ K. Παπαστάθη

Kαθηγητή A.Π.Θ.

ΣΛABOΛOΓIA είναι η έρευνα τωνσλα$ικών γλωσσών και �ιλ�λ�γιών.Eπεκράτησε, �μως, στην Eλλάδα ναπεριλαμ$άνει και την έρευνα της ι-στ�ρίας, θε�λ�γίας, δικαί�υ, καθώςκαι των λ�ιπών κλάδων των ανθρω-πιστικών επιστημών. Mε αυτή τηνευρεία ένν�ια �ρησιμ�π�ιείται � �-ρ�ς αυτ�ς στ� παρ�ν άρθρ�.

Oταν στα 1926 εκ�ων�ύσε στ� Πα-νεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης τ� εναρ-κτήρι� μάθημα στην ιστ�ρία των λα-ών της Xερσ�νήσ�υ τ�υ Aίμ�υ � Mι-�αήλ Λάσκαρις, ετ�νι&ε π�σ� απα-ραίτητη για την καταν�ηση της ιστ�-ρίας κάθε έθν�υς είναι η γνώση τηςιστ�ρίας των γειτ�νικών τ�υ λαών.Eως την επ��ή εκείνη, καθώς καιστα αμέσως επ�μενα �ρ�νια, η ελλη-νική επιστήμη δεν εί�ε να επιδεί"ει ι-διαίτερα α"ι�λ�γ� ερευνητικ� έργ�σε σλα$ικά θέματα, �πως άλλωστεκαι στην εν γένει $ι$λι�γρα�ία περίτων μη σλα$ικών γειτ�νικών μας λα-ών. Tα �σα έργα εί�αν γρα�εί, ανε-"άρτητα αν εί�αν δημ�σιευθεί, ��εί-λ�νταν κατά καν�να στη γρα�ίδαEλλήνων εγκατεστημένων σε σλα$ι-κές �ώρες, στη Pωσία πρωτίστως, �ι


�π�ί�ι απέ$λεπαν να γνωρίσ�υν στ�περι�ρισμέν� τ�τε ελληνικ� ανα-γνωστικ� κ�ιν� τ�ν κ�σμ� των Σλά-$ων. Περι�ρί&�μαι εδώ να μνημ�νεύ-σω την «Iστ�ρία της Pωσίας» τ�υΔι�νυσί�υ I$ηρίτη, τα «Aπ�μνημ�-νεύματα» τ�υ Aρσένι�υ Eλασσ�ν�ς,τ�ν «Bί� Δημητρί�υ, $ασιλέως M�-σ��$ίας» τ�υ Mατθαί�υ K�λλητ&ίδη,τ� τρίτ�μ� «Δ�κίμι�ν περί της πλη-ρεστάτης συγγενείας της σλα$�ρω-σικής γλώσσης πρ�ς την ελληνικήν»(Πετρ�ύπ�λη 1828) τ�υ Kωνσταντί-ν�υ Oικ�ν�μ�υ τ�υ ε" Oικ�ν�μων.

Aναστ λές και παρεμ�άσεις

Ως πρώτη ε"ήγηση τ�υ αρνητικ�ύαυτ�ύ �αιν�μέν�υ κατά τα νε�τερα�ρ�νια, π�υ υπήρ�ε πλέ�ν ακαδημαϊ-κή διδασκαλία και έρευνα στηνEλλάδα, θα μπ�ρ�ύσαμε να πρ�$ά-λ�υμε �τι �ι Eλληνες επιστήμ�νες ε-καλ�ύντ� να μελετήσ�υν τ�ν δικ�τ�υς π�λιτισμ� και ιστ�ρία. Δεν ε-παρκ�ύσαν, αριθμητικά τ�υλά�ι-στ�ν, να στρέψ�υν τα ενδια�έρ�ντάτ�υς πρ�ς άλλ�υς λα�ύς. Kαι αυτ�δεν α��ρ�ύσε μ�ν� τ�υς Σλά$�υς.Eιδικά, �μως, ως πρ�ς αυτ�ύς θαμπ�ρ�ύσαμε να απ�δώσ�υμε την α-π�υσία μας στη σλα$��$ία, π�υ �α-ρακτήρι&ε την Eλλάδα της MέγαληςIδέας. Σ’ αυτ� τ� ψυ��λ�γικ� σύν-δρ�μ� και συνάμα π�λιτική γραμμή,ε"αιτίας αντίστ�ι�α της θεωρίας τ�υΦαλμεράιερ και της ελλην�–$�υλγα-ρικής σύγκρ�υσης στη Mακεδ�νίακαι τη Θράκη, πρ�σετέθη μετά τηνOκτω$ριανή Eπανάσταση και, ιδίως,την καθεστωτική αλλαγή στις �ώρεςτης A και NA Eυρώπης, η κ�μμ�υνι-στ��$ία. Παράγ�ντες, π�υ κατέ-στησαν ύπ�πτη εθνικώς και αυτή τη�ρήση σλα$ικής $ι$λι�γρα�ίας.Aλλά υπήρ�αν και �ειρ�τερα. Eίναιγνωστ� �τι στις πανευρωπαϊκές εκ-καθαρίσεις, αμέσως μετά τ�ν B΄ Πα-γκ�σμι� Π�λεμ�, � Mι�αήλ Λάσκαριςμ�λις και απέ�υγε την απ�λυση γιαεθνική ανα"ι�τητα, επειδή τ�υ εί�εαπ�νεμηθεί $�υλγαρικ� παράσημ��ταν στα 1930 εί�ε εκδώσει στηB�υλγαρική Aκαδημία Eπιστημών τ�$ατ�πεδιν� �ρυσ�$�υλλ� τ�υ τσά-ρ�υ I$άν Aσέν B΄.

Πρ�σπάθειες για συστηματικήσπ�υδή τ�υ κ�σμ�υ των Σλά$ων εί-�αν αρ�ίσει στα 1926 με τ� διάταγμαπερί �ρισμ�ύ των εδρών τ�υ νε�σύ-στατ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νί-κης. Στη Φιλ�σ��ική Σ��λή τ�υ ι-δρύ�νταν έδρες της ιστ�ρίας των$αλκανικών λαών και των σλα$ικώνγλωσσών και �ιλ�λ�γιών –παράλλη-λα με �μ�ειδείς έδρες και σπ�υδα-στήρια για τ�υς αλ$ανικ�, αρα$ι-κ�ύς, ρ�υμανικ�ύς, τ�υρκικ�, ε$ραϊ-κ� και λ�ιπ�ύς σημιτικ�ύς λα�ύς.Oμως αυτή η ελπιδ��ρα διδακτικήκαι ερευνητική π�ρεία ανακ�πηκεστα 1939. Kυ$ερνητική παρέμ$ασηκατήργησε αυτές τις έδρες καισπ�υδαστήρια.

Iδρυμα MελετώνXερσ νήσ υ τ υ Aίμ υ

Nέες πρ�σπάθειες, π�λύ πι� γ�νι-μες αυτή τη ��ρά, "εκίνησαν μετα-π�λεμικά στην ίδια π�λη. H Eταιρεία

Mακεδ�νικών Σπ�υδών ίδρυσε στα1953 τ� Iδρυμα Mελετών Xερσ�νή-σ�υ τ�υ Aίμ�υ (IMXA), υλ�π�ιώνταςπαλαι�ύς �ραματισμ�ύς τ�υ Aλε"άν-δρ�υ Παπαναστασί�υ. Tα ενδια�έ-ρ�ντα τ�υ IMXA δεν περι�ρίστηκαν$έ$αια στ�υς Σλά$�υς της Bαλκανι-κής μ�ν�. Παράλληλα, �μως, εστρά-�ησαν και πρ�ς τη ρωσική ιστ�ρίακαι �ιλ�λ�γία. T� IMXA, π�υ τελικάανε"αρτητ�π�ιήθηκε απ� την Eται-ρεία, πρ�σέ�ερε π�λλά. E"έδωσεμεγάλ� αριθμ� α"ι�λ�γων δημ�σιευ-μάτων, τ� διεθνές περι�δικ�«Balkan Studies», καθώς και τη συ-στηματική «Σλα$ική Bι$λι�γρα�ία»,π�υ μα&ί με τις λ�ιπές $ι$λι�γρα�ίεςγια κάθε $αλκανικ� λα� �ωριστά, εν-σωματώθηκε στην ετήσια «Bαλκανι-κή Bι$λι�γρα�ία». Hταν ένα ιδιαίτε-ρα �ρήσιμ� έργ�, καθώς εκτ�ς άλ-λων περιεί�ε πλήρεις μετα�ράσειςσλα$ικών μελετών στην ελληνική.Eπίσης, τ� Iδρυμα δι�ργάνωσε συνέ-δρια, συνεργάσθηκε με τα $αλκανικάινστιτ�ύτα ανατ�λικών και δυτικών�ωρών, ��ρήγησε υπ�τρ��ίες καισυνέ$αλε ικαν�π�ιητικά στη σύναψηπρ�σωπικών σ�έσεων μετα"ύ Eλλή-νων και αλλ�δαπών ερευνητών, �ι �-π�ίες τ�σ� σημαντικά συνδράμ�υντη νη�άλια επιστημ�νική συνεργα-σία. Aνεκτίμητη συμ$�λή τ�υ, επί-σης, ήταν η λειτ�υργία απ� τ� 1962της σ��λής $αλκανικών γλωσσών(και της ρωσικής), �ι �π�ίες τ�τεπ�υθενά στην Eλλάδα δεν διδάσκ�-νταν, αλλά �ύτε ήταν δυνατ� να δι-δα�θ�ύν για τ�υς γνωστ�ύς λ�γ�υς.Σήμερα στ�υς π�λυάριθμ�υς απ�-��ίτ�υς της σ��λής, συγκαταλέγ�-νται αρκετ�ί διαπρεπείς ερευνητέςσλα$ικών θεμάτων. Aργ�τερα, παρ�-μ�ια σ��λή λειτ�ύργησε στην Aθή-να, υπ� την αιγίδα της EλληνικήςEπιτρ�πής Σπ�υδών NA Eυρώπης.Π�λλά ��είλ�υμε στ�ν πρώτ� διευ-θυντή τ�υ IMXA, τ�ν Bασίλει� Λα-�ύρδα. H έ"��η δραστηρι�τητά τ�υ,

�ι διεθνείς επα�ές τ�υ και η συμπα-ράσταση π�υ επέδει"ε πρ�ς νέ�υς ε-πιστήμ�νες σε πέτρινα �ρ�νια είναιέργ� ανεκτίμητ�.

Σήμερα � ν�μ�ς–πλαίσι� για τα AEIέ�ει πλέ�ν διευκ�λύνει την καλλιέρ-γεια $αλκανικών σπ�υδών στα πανε-πιστήμια. Παράλληλα με τη Φιλ�σ�-�ική Σ��λή, στη Θε�λ�γική Σ��λήτ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης ή-δη απ� την έναρ"η της λειτ�υργίαςτης (1943) εί�ε συσταθεί έδρα της ι-στ�ρίας των σλα$ικών Eκκλησιών.T� σ�ετικ� μάθημα διδασκ�ταν επίσειρά ετών κατ’ ανάθεση, η δε κάλυ-ψη της έδρας έγινε στα 1966 με τηνεκλ�γή ως εντεταλμέν�υ υ�ηγητήτ�υ κ. Aντ. Aιμ. Tα�ιά�υ. T� ίδι� γνω-στικ� αντικείμεν� διδάσκεται πλέ�νκαι στη Θε�λ�γική Σ��λή τ�υ Πανε-πιστημί�υ Aθηνών.

Σταθμ� για την ε"έλι"η των σλα$ι-κών μελετών στη �ώρα μας απετέλε-σε τ� διεθνές συνέδρι� με τη συ-μπλήρωση 1.100 ετών απ� την ιερα-π�στ�λή τ�υ Kυρίλλ�υ και τ�υ Mε-θ�δί�υ στη Mεγάλη M�ρα$ία (Θεσ-σαλλ�νίκη 1966). Hταν η δεύτερη α-"ι�λ�γη ενασ��λησή μας με τα κυ-ρι�λλ�μεθ�διανά &ητήματα, ύστερααπ� την έ"��η εκδ�τική κίνηση στηM�σ��π�λη τ�ν 18� αιώνα. T� έντ�-ν� ενδια�έρ�ν π�υ πρ�εκλήθη απ�τις εργασίες τ�υ συνεδρί�υ αυτ�ύ έ-στρεψε αρκετ�ύς νέ�υς επιστήμ�-νες πρ�ς τη μελέτη τ�υ έργ�υ τωνδύ� αδελ�ών. Hδη, ύστερα απ� απ�-�ή αιώνων είμαστε σε θέση να επι-δεί"�υμε μία π�λύ α"ι�λ�γη σ�ετικήελληνική $ι$λι�γρα�ία.

Στα 1971 κυκλ��ρησε στη Θεσ-σαλ�νίκη � πρώτ�ς τ�μ�ς τ�υ διε-θν�ύς περι�δικ�ύ «Gyrillometho-diunum», π�υ ιδρύθηκε και διευθύ-νεται απ� τ�ν καθηγητή Aντ. – Aιμ.Tα�ιά�. Eπιθεώρηση απ�κλειστικάσλα$�λ�γική. Στην ίδια π�λη ιδρύθη-κε τ� 1974 η Eλληνική Eταιρία Σλα$ι-κών Mελετών (E.E.Σλ.M.), η �π�ία α-

νέλα$ε την έκδ�ση τ�υ «Gyrillomet-hodiunum». H E.E.Σλ.M. έ�ει εκδ�σειαρκετά α"ι�λ�γα δημ�σιεύματα, με-τέ�ει ως εθνικ�ς εκπρ�σωπ�ς σεδιεθνείς ενώσεις σλα$�λ�γίας, έ�ειδι�ργανώσει π�λλά και σημαντικάδιεθνή συνέδρια.

Aπ��εύγ�ντας να ανα�ερθώ �ν�-μαστικά σε δείγματα εργασίας τηςελληνική σλα$�λ�γίας –� περι�ρι-σμέν�ς �ώρ�ς π�υ μ�υ έ�ει διατε-θεί, δεν μ�υ επιτρέπει να πρ�$ώ σεπρ�τεραι�τητες– περι�ρί&�μαι να ε-πισημάνω �τι: α) �ι Eλληνες επιστή-μ�νες, π�υ ασ��λ�ύνται με σλα$ικάθέματα δεν έ��υν πλέ�ν τις αναστ�-λές τ�υ παρελθ�ντ�ς, είτε απ� τ�σύνδρ�μ� Φαλμεράιερ είτε απ� λ�-γ�υς π�λιτικ�ύς. $) Eνώ η ενασ��λη-ση των ιδίων με τα σλα$ικά, "εκίνησεκατά καν�να για $ι$λι�γρα�ική ενη-μέρωση στ� πεδί� έρευνας ελληνι-κών θεμάτων, π�υ την διαδέ�θηκε ημελέτη των ελλην�–σλα$ικών &ητη-μάτων, ήδη η ελληνική επιστήμηπρ�σ�έρει καθαρ� σλα$�λ�γικ� έρ-γ�, απ�δεκτ� και σε$αστ� διεθνώς,και γ) � αριθμ�ς των ειδικευμένων ε-ρευνητών έ�ει αυ"ηθεί σημαντικά τατελευταία ιδίως �ρ�νια.

Σήμερα τα επιτεύγματα αυτά –π�υ� επιστημ�νικ�ς κ�σμ�ς κατ�ρθωσενα �ικ�δ�μήσει σε ελά�ιστα �ρ�νια–αντιμετωπί&�υν ε"αιρετικά δυσ�ε-ρείς συνθήκες επι$ιώσεως. H �ικ�-ν�μική $�ήθεια πρ�ς τ� IMXA και τηνE.E.Σλ.M. –π�υ πάντα ήταν μικρ�τε-ρη τ�υ αναγκαί�υ ύψ�υς αλλά τ�υ-λά�ιστ�ν υπήρ�ε– δεν ��ρηγείταιπλέ�ν. T� πρ�σωπικ� τ�υς παραμέ-νει �ωρίς απ�δ��ές εδώ και μήνες.Tα δύ� ιδρύματα δεν είναι σε θέσηνα αντιμετωπίσ�υν τη διάλυσή τ�υς.

Συνέ�εια απ την 31η σελίδα

H διεθν�ύς συνεργασίας σλα��λ�γική επετηρίδα της Eλληνικής Eταιρείας Σλα�ικών Mελετών.

Στ� α�ιέρωμα αυτ� καθ�ριστική ήταν ησυμ��λή τ�υ κ. Aντωνί�υ–Aιμίλι�υ Tα-�ιά�υ. T�ν ευ�αριστ�ύμε.

12071998

Documents

Transcript of 12071998