01 (0121) PLATON SEL. - media.public.gr fileΟ ™ÔÊÈÛÙ‹˜ανοίγει με έναν...

Περιεχόμενα

Εισαγωγή 13

ΜΕΡΟΣ Ι Η μαρτυρία του Πλάτωνα Η μετάδοση

του αξιομνημόνευτου 17

1 Πληροφορία 25

2 Μέσα μετάδοσης 35

3 Κατασκευή 55

4 Αφήγηση 65

5 Υποδοχή 81

6 Μίμηση 87

7 Πειθώ 99

ΜΕΡΟΣ ΙΙ Η κριτική του Πλάτωνα Ο λόγος του άλλου

και για τον άλλο 113

8 Ο μύθος ως λόγος 117

9 Η αντίθεση Μύθος επαληθεύσιμος λόγος 121

Α Σύνθεση (ονόματα και ρήματα) 126

Β Αναφορικότητα 131

Γ Επαλήθευση 136

10 Η αντίθεση Μύθος λόγος με επιχειρήματα 147

11 Η χρησιμότητα του μύθου 153

12 Άρνηση κάθε αλληγορικής ερμηνείας 161

13 Μεταφορική χρήση του όρου IgraveUumlıOcirc˜ από τον Πλάτωνα 169

Επίλογος 177

Παραρτήματα 183

1 Στατιστικά δεδομένα για τη λέξη IgraveUumlıOcirc˜ στο πλατωνικό έργο 185

2 Tα παράγωγα του IgraveDaggerıOcirc˘ και τα σύνθετα των οποίων αποτελεί

τον πρώτο συνθετικό όρο στο έργο του Πλάτωνα 193

3 Kύρια ονόματα προσώπων ή όντων που απαντούν

σε παραδοσιακούς μύθους της αρχαίας Eλλάδας

τους οποίους παραθέτει ο Πλάτων 207

4 Mύθος και προοίμιο στους NfiIgraveOcirc˘˜ 211

Bιβλιογραφία 213

Eπίλογος στη δεύτερη έκδοση 225

Ευρετήριο χωρίων αρχαίων συγγραφέων 227

Ευρετήριο σύγχρονων συγγραφέων 241

Ευρετήριο κύριων αρχαιοελληνικών όρων 245

Γενικό αναλυτικό ευρετήριο 247

O Π Λ A T Ω N O I Λ E Ξ E I Σ K A I O I M Y Θ O I

8

Στον Πλάτωνα ο IumlfiAacuteOcirc˜ δηλώνει όχι μόνο τη γλώσσα ως ενέργημα δηλαδή

κάθε έναρθρο λόγο γενικά αλλά επίσης και κυρίως τον επαληθεύσιμο λόγο

Είναι απολύτως σαφές ότι οι σχέσεις ανάμεσα στο IgraveUumlıOcirc και το IumlfiAacuteOcirc με αυτή

την τελευταία σημασία είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που περιγρά-

ψαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο

Ο Πλάτων δίνει τον ορισμό του IumlfiAacuteOcirc˘ με τη σημασία laquoεπαληθεύσιμος λό-

γοςraquo στον tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo (259 d ndash 264 b) Η ανάλυση που επιχειρεί προκειμένου να

φτάσει στον ορισμό του θα μας χρησιμεύσει λοιπόν ως πρότυπο για να ορί-

σουμε το μύθο ως μη επαληθεύσιμο λόγο Το πρότυπο αυτό προϋποθέτει την

εξέταση των τριών ακόλουθων ερωτημάτων Ποια κατηγορία υποκειμένων και

ρημάτων υπεισέρχεται στο συγκεκριμένο είδος λόγου που είναι ο μύθος Ποια

είναι τα αντικείμενα αναφοράς αυτού του λόγου Ποια τιμή αλήθειας και ή

ψεύδους μπορούμε να του αποδώσουμε

Ο tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ ανοίγει με έναν πρόλογο Ο Θεαίτητος και ο Θεόδωρος έρχονται

στη συνάντηση που είχε ορίσει ο Σωκράτης από την προηγούμενη μέρα δη-

λαδή στο τέλος του poundAcircmiddotrsaquoUgraveEumlUgraveOcirc˘ (210 d 3-4) Ο πρώτος συνοδεύεται από το συμμα-

θητή του τον νεαρό Σωκράτη που εδώ θα παραμείνει σιωπηλός ενώ παράλληλα

προετοιμάζεται ήδη από τον poundAcircmiddotrsaquoUgraveEumlUgraveOcirc (poundAcircmiddotrsaquoUgraveEumlUgraveOcirc˜ 147 d 1) η ενεργή συμμετοχή

του στον paraOcircIumlEgraveUgraveEgraveIcircfi (paraOcircIumlEgraveUgraveEgraveIcircfi˜ 257 c 7-8) και τον ordmEgraveIumlfiUcircOcircEcircOcirc Αυτή τη φορά όμως

ο Θεόδωρος φέρνει μαζί του και έναν ξένο τον οποίο παρουσιάζει ως ένα φιλό-

σοφο που έρχεται από την Ελέα και ο οποίος είναι μαθητής του Παρμενίδη και

του Ζήνωνα (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 216 a 1-4) Ο Σωκράτης παίρνει τότε το λόγο για να ρωτή-

σει πώς ορίζουμε το φιλόσοφο και κατά συνέπεια πώς τον διακρίνουμε από το

σοφιστή και τον πολιτικό

Ύστερα από τις συνηθισμένες παρατηρήσεις γύρω από την καινοτομία και

121

9

Η αντίθεση Μύθοςεπαληθεύσιμος λόγος1

m_dtp122
Typewritten Text
[απόσπασμα]


122

τη δυσκολία μιας παρόμοιας έρευνας ο ελεάτης ξένος επιχειρεί να ορίσει τι εί-

ναι ο σοφιστής πρόκειται βέβαια για το αντικείμενο του ομώνυμου διαλόγου

Στη συνέχεια στον paraOcircIumlEgraveUgraveEgraveIcircfi προσπαθεί να μας δώσει τον ορισμό του βασιλι-

κού και του πολιτικού άνδρα Τέλος στον ordmEgraveIumlfiUcircOcircEcircOcirc ένα διάλογο που φαίνεται

ότι δεν γράφτηκε ποτέ2 θα όριζε τι είναι ο φιλόσοφος

Μόλις λοιπόν τελειώσει ο πρόλογος (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 216 a ndash 218 b) ο ελεάτης ξέ-

νος αρχίζει μια μακρά έρευνα με στόχο να φτάσει στον ορισμό τού τι είναι ο

σοφιστής Παραθέτουμε παρακάτω το σχέδιο με βάση το οποίο εκτυλίσσεται

αυτή η έρευνα

1) Η χρησιμοποιούμενη μέθοδος (218 b ndash 221 c)

2) Εφαρμογή της μεθόδου (221 c ndash 222 a)

ndash Ορισμός 1 (222 b ndash 223 b)

ndash Ορισμός 2 (223 b ndash 224 d)

ndash Ορισμός 3 (224 d ndash e)

ndash Ορισμός 4 (224 e ndash 226 a)

ndash Ορισμός 5 (226 a ndash 231 c)

α Ανακεφαλαίωση (231 c ndash 233 a)

β Προβλήματα που θέτει ο ορισμός 5 (223 a ndash 237 a)

1 Η ύπαρξη του μη όντος (237 a ndash 259 d)

α) Το λάθος και το πρόβλημα του μη όντος (237 a ndash 242 b)

β) Η κριτική των θεωριών του όντος (242 b ndash 250 e)

γ) Το πρόβλημα της κατηγόρησης και το πρόβλημα της επικοινωνίας των γενών

(251 a ndash 254 b)

δ) Η ύπαρξη και η φύση του μη όντος (254 b ndash 259 d)

2 Η δυνατότητα του λάθους στο λόγο και τη γνώμη (259 d ndash 264 b)


Το κεντρικό τμήμα αυτής της μακράς ανάπτυξης καταλαμβάνεται από τον

πέμπτο ορισμό του σοφιστή Ο σοφιστής εμφανίζεται εκεί ως ένας τσαρλατά-

νος του λόγου καθιστά αληθινό αυτό που είναι ψευδές και πραγματικό αυτό

που δεν υπάρχει Από εδώ πηγάζει και η αναγκαιότητα να αποδειχτεί κυρίως

ενάντια στον Παρμενίδη ότι το μη ον υπάρχει τόσο στην πραγματικότητα όσο

και στο λόγο και τη γνώμη (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 259 d ndash 264 b)3 και ότι στην τελευταία πε-

ρίπτωση ισοδυναμεί με το λάθος

Σύμφωνα με τον ελεάτη ξένο ένας ορισμός του λόγου στο επίπεδο των πρω-

τογενών συστατικών του περιλαμβάνει τρία στοιχεία από τα οποία το τελευ-

ταίο αποτελεί μια σχέση ανάμεσα στα δύο πρώτα 1) ο λόγος είναι μια συμπλοκή

ονομάτων και ρημάτων 2) αναφέρεται πάντα σε κάποιο πράγμα 3) οφείλει συ-

νεπώς να είναι αληθής ή ψευδής

Ο λόγος συντίθεται κατά βάση από ονόματα και ρήματα (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 262 a 1)

Το ρήμα ορίζεται ως εξής laquoΤο [γλωσσικό] σημείο που δηλώνει τις πράξεις το

ονομάζουμε νομίζω ρήμα (UacuteEacuteIgravemiddot)raquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 262 a 3-4) και το όνομα laquoόσο για

το [γλωσσικό] σημείο που δηλώνει εκείνους που εκτελούν τις πράξεις το λέμε

όνομα (ugraveOacuteOcircIgravemiddot)raquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 262 a 6-7) Μια όμως ακολουθία από ρήματα λόγου

χάρη laquoπερπατάειraquo laquoτρώειraquo laquoκοιμάταιraquo ή από ονόματα laquoλιοντάριraquo laquoελάφιraquo

laquoάλογοraquo βαλμένα το ένα δίπλα στο άλλο δεν θα σχηματίσουν ποτέ ένα λόγο

Πράγματι για να υπάρξει λόγος πρέπει να πραγματοποιηθεί μια συμπλοκή

ονομάτων και ρημάτων

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Όταν λέμε laquoο άνθρωπος μαθαίνειraquo δέχεσαι ότι αυτός

είναι ο πιο μικρός και ο πιο απλός λόγος

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Έτσι νομίζω

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Διότι τότε δηλώνει αμέσως νομίζω κάτι από εκείνα

που υπάρχουν ή γίνονται τώρα ή που υπήρξαν στο παρελθόν ή που θα

υπάρξουν στο μέλλον Δεν αρκείται μόνο στο να ονομάζει αλλά συμπλέκο-

ντας ονόματα και ρήματα αποτελειώνει [ένα νόημα] Για τούτο ακριβώς εί-

παμε ότι λέει κάτι και όχι μόνο ότι ονομάζει για τούτο επίσης δώσαμε σε

αυτή τη συμπλοκή το όνομα λόγος

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πολύ σωστά (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 262 c 9 ndash d 7)

Ως επακόλουθο αυτής της συμπλοκής ονομάτων και ρημάτων σχηματίζεται

ένας λόγος το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του οποίου είναι ότι παραπέμπει σε

μια εξω-γλωσσική πραγματικότητα που τοποθετείται στο παρόν το παρελθόν

ή το μέλλον με την επιφύλαξη ότι το παρόν μπορεί επιπλέον να δηλώνει μια

άχρονη κατάσταση πραγμάτων (TrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 37 c ndash 38 c)

Το δεύτερο στοιχείο που περιλαμβάνεται στον ορισμό του λόγου παρου-

σιάζεται λοιπόν με την εξής μορφή laquoΑπό τη στιγμή που υπάρχει ένας λόγος

Η Α Ν Τ Ι Θ Ε Σ Η Μ Υ Θ Ο Σ Ε Π Α Λ Η Θ Ε Υ Σ Ι Μ Ο Σ Λ Ο Γ Ο Σ

123

είναι αναγκαστικά λόγος για κάτι και είναι αδύνατον να μην αναφέρεται σε

κάτιraquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 262 e 5-6) Η σχέση ανάμεσα σε αυτό το δεύτερο στοιχείο και

το πρώτο αντιστοιχεί προς το τρίτο στοιχείο του ορισμού του λόγου την τιμή

αλήθειας ή ψεύδους του

Aγγίζουμε εδώ το πιο κρίσιμο σημείο της αποδεικτικής διαδικασίας

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Θεωρούμε επίσης ότι καθένας από τους λόγους που ανα-

φέραμε laquoο Θεαίτητος κάθεταιraquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 263 a 2) και laquoο Θεαίτητος με τον

οποίο τώρα συνομιλώ πετάειraquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 263 a 8) πρέπει να έχει μια κά-

ποια ποιότητα

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Μάλιστα

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Ποια λοιπόν ποιότητα θα πούμε ότι έχουν οι δύο αυτοί

λόγοι

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Νομίζω ότι ο ένας είναι ψευδής και ο άλλος αληθής

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Εκείνος λοιπόν που είναι αληθής λέει σχετικά με εσένα

αυτά που είναι όπως πράγματι είναι

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Πώς αλλιώς

ΕΛΕΑΤΗΣ ΞΕΝΟΣ Ενώ ο ψευδής λέει άλλα από αυτά που πράγματι είναι

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ Ακριβώς (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 263 b 2-8)

Με άλλα λόγια κάθε συμπλοκή ονομάτων και ρημάτων που συμφωνεί με την

πραγματικότητα στην οποία παραπέμπει είναι αληθινή ενώ κάθε παρόμοια συ-

μπλοκή που δεν συμφωνεί με αυτή την πραγματικότητα είναι ψευδής Σε αυτή

την τελευταία περίπτωση ο λόγος δεν αναφέρεται στο τίποτα αντιθέτως εξακο-

λουθεί να παραπέμπει σε κάτι σε κάτι άλλο όμως από αυτό που ο ίδιος εκφωνεί

Οφείλουμε τέλος να επισημάνουμε ότι για τον Πλάτωνα το πεδίο του λόγου

και το πεδίο της σκέψης είναι ομογενή laquoΗ σκέψη λοιπόν και ο λόγος δεν είναι

ένα και το αυτό με τη μόνη διαφορά ότι ο εσωτερικός και σιωπηλός διάλογος που

κάνει η ψυχή με τον εαυτό της έλαβε το όνομα σκέψηraquo (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 263 e 3-5) Κατά

συνέπεια όλα όσα έχουν ειπωθεί για το λόγο εφαρμόζονται και στη σκέψη

Η ανάλυση του tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo (259 d ndash 264 b) που προτείνουμε εδώ παραμένει

πολύ επιφανειακή στο βαθμό που περιορίζεται μόνο σε κάποια πολύ θεμε-

λιώδη σημεία Επιπλέον ακόμα και μέσα σε αυτά τα περιορισμένα όρια κάποια

προβλήματα δεν θα μας απασχολούν καθόλου Ο Πλάτων ορίζει το λόγο στο

επίπεδο των πρωτογενών συστατικών του χωρίς να διακρίνει ανάμεσα σε γραμ-

ματική και λογική Ορίζοντας τη γραμματική πρόταση ως συμπλοκή ονομάτων


124

και ρημάτων ορίζει ταυτόχρονα και τη λογική πρόταση την απόδοση ενός (ή

περισσότερων) κατηγορημάτων σε ένα (ή περισσότερα) υποκείμενα Ο Πλάτων

εξάλλου εξετάζει πολύ συνοπτικά και με πολύ ασαφή τρόπο αυτό που σήμερα

αποκαλούμε laquoαναφορικότηταraquo ένα ιδιαίτερα δύσβατο πρόβλημα για το οποίο

δεν έχει προταθεί ακόμη μια κοινά αποδεκτή λύση καθώς παρουσιάζει μεγά-

λες και σύνθετες δυσκολίες τόσο στο λογικό όσο και στο οντολογικό επίπεδο4

Τέλος το ζήτημα της αλήθειας ή του ψεύδους του λόγου είναι πολύ πιο σύνθετο

απrsquo όσο αφήνει να διαφανεί η μέχρι τώρα συζήτησή μας

Ωστόσο το συμπέρασμα από όλη αυτή τη μακρά ανάπτυξη είναι σαφές Ο

ορισμός του επαληθεύσιμου λόγου μάς επιτρέπει περιορίζοντας και εξειδικεύ-

οντας τη σημασία του όρου IumlfiAacuteOcirc˜ να διακρίνουμε το σοφιστή από το φιλόσοφο

Ο ψευδής λόγος αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα του σοφιστή Ο ψευδής

λόγος παραπέμπει σε κάτι διαφορετικό από αυτό που εκφωνεί Παρουσιάζει

μια εικόνα που δεν μοιάζει με την πραγματικότητα την οποία ισχυρίζεται ότι

απεικονίζει Επιπλέον αυτό το ψεύδος αποτελεί μια συνειδητή επιλογή του

σοφιστή ο οποίος συνεπώς ορίζεται στο τέλος του ομώνυμου διαλόγου ως ένας

θνητός κατασκευαστής ομοιωμάτων στο χώρο του λόγου (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 268 c-d)

Αντίθετα ο αληθινός λόγος αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα του φιλοσό-

φου Οφείλουμε όμως στο πλαίσιο της πλατωνικής διδασκαλίας να εισαγά-

γουμε τη διάκριση ανάμεσα στο λόγο που αναφέρεται στις νοητές μορφές και

το λόγο που αναφέρεται στα αισθητά αντικείμενα Στον ΔrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc συναντάμε ένα

από τα πιο αναλυτικά κείμενα σχετικά με αυτή τη διάκριση

ΤΙΜΑΙΟΣ Σχετικά με την εικόνα και το πρότυπό της οφείλουμε να κά-

νουμε την ακόλουθη διάκριση Οι λόγοι δηλαδή που ερμηνεύουν ορισμένα

πράγματα πρέπει να έχουν μια κάποια συγγένεια με αυτά Σε εκείνο λοιπόν

που είναι σταθερό και βέβαιο και εμφανές στη νόηση ταιριάζουν λόγοι στα-

θεροί και αναμφισβήτητοι οι οποίοι στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό για

τους λόγους να μην μπορούν να αναιρεθούν ούτε να αλλάξουν Αυτοί όμως

οι λόγοι [που ερμηνεύουν] την εικόνα [του νοητού κόσμου] επειδή ακρι-

βώς πρόκειται για μια εικόνα έχουν μια σχέση ομοιότητας με τους πρώ-

τους [λόγους] Διότι ότι είναι το γίγνεσθαι ως προς ον το ίδιο ακριβώς είναι

και η γνώμη ως προς την αλήθεια (TrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 29 b 3 ndash c 3)

Το χωρίο αυτό πρέπει να συμπληρωθεί με ένα άλλο (ΔrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 51 d 3 ndash e 6) όπου

η νόηση που έχει ως αντικείμενο τις νοητές μορφές αντιτίθεται στην αληθινή


125

γνώμη η οποία έχει ως αντικείμενο τα αισθητά πράγματα που αντιλαμβάνεται το

σώμα Αυτή η επιστημολογική αντίθεση παραπέμπει σε μια άλλη κοινωνιολογική

laquo[Στην αληθινή γνώμη] πρέπει να πούμε μετέχουν όλοι οι άνθρωποι στο νου

όμως οι θεοί και ένα μικρό μέρος από τους ανθρώπουςraquo (TrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 51 e 5-6) Αυτή η

πολύ μικρή κατηγορία ανθρώπων αποτελείται προφανώς από τους φιλοσόφους

Ο Πλάτων λοιπόν εξειδικεύει τη σημασία του όρου IumlfiAacuteOcirc˜ Με βάση τον

ορισμό του tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo δεν δηλώνει πλέον κάθε λόγο γενικά αλλά έναν επαλη-

θεύσιμο λόγο δηλαδή εκείνον που μπορεί να χαρακτηριστεί αληθής ή ψευ-

δής Ο φιλόσοφος που στοχάζεται τον κόσμο των νοητών μορφών δεν μπορεί

παρά να εκφωνεί έναν αληθινό λόγο που διαθέτει μια απόλυτη σταθερότητα

Αντιθέτως ο σοφιστής που είναι ένας κατασκευαστής ομοιωμάτων δεν μπορεί

παρά να παράγει έναν ψευδή λόγο όπως προκύπτει από τον ίδιο τον ορισμό

του ομοιώματος (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 266 d 9 ndash e 1) Τέλος όλοι οι άνθρωποι ακόμα και

οι φιλόσοφοι που και αυτοί επίσης έχουν την εμπειρία των αισθητών αντικει-

μένων μέσω των αισθήσεων διατυπώνουν γιrsquo αυτά τα αντικείμενα ένα λόγο

που διατηρεί μια σχέση ομοιότητας με το λόγο που αναφέρεται στις νοητές

μορφές των οποίων τα αισθητά αντικείμενα αποτελούν απλά αντίγραφα και ο

οποίος λόγος κατά συνέπεια δεν είναι σταθερός καθώς εξαιτίας του γίγνε-

σθαι των αισθητών αντικειμένων μία και η αυτή εκφώνηση μπορεί να είναι

αληθής σε μια δεδομένη στιγμή και ψευδής σε μια άλλη πχ laquoβρέχειraquo

Η εξειδικευμένη αυτή σημασία του όρου IumlfiAacuteOcirc˜ θέτει πολυάριθμα προβλή-

ματα το σημαντικότερο από τα οποία φαίνεται να είναι το ακόλουθο Αν ο όρος

IumlfiAacuteOcirc˜ δηλώνει μόνο το είδος εκείνο λόγου που ορίζεται στον tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo δηλαδή

τον επαληθεύσιμο λόγο το λόγο που μπορεί να χαρακτηριστεί αληθής ή ψευ-

δής τότε πώς είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς για κάποια πράγματα που είναι

υποχρεωμένος να υποθέσει ότι υπάρχουν για τα οποία όμως δεν μπορεί να εκ-

φωνήσει έναν επαληθεύσιμο λόγο

Προκειμένου να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα θα προτείνουμε έναν

ορισμό της σημασίας του IgraveDaggerıOcirc˘ χρησιμοποιώντας ως πρότυπο τη σημασία του

IumlfiAacuteOcirc˘ όπως αυτός ορίζεται στον tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo (259 d ndash 264 b)

Α Σύνθεση (ονόματα και ρήματα)

Στον tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo λοιπόν ο λόγος ορίζεται γενικά στο επίπεδο των πρωτογενών συ-

στατικών του ως μια συμπλοκή ονομάτων και ρημάτων Τα ρήματα δηλώνουν τις


126

πράξεις ενώ τα ονόματα τα υποκείμενα αυτών των πράξεων (tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo˜ 261 e ndash

262 d) Σε αυτό το πλαίσιο τι ακριβώς συμβαίνει με το είδος εκείνο λόγου στο

οποίο παραπέμπει ο όρος IgraveUumlıOcirc˜ ένας όρος που ο Πλάτων χρησιμοποιεί σε εξή-

ντα εννέα περιπτώσεις με την κυριολεκτική σημασία του (βλ παράρτημα 1)

Στο επίπεδο των πρωτογενών συστατικών του ο μύθος συντίθεται και αυ-

τός επίσης από μια συμπλοκή ονομάτων και ρημάτων

Στα βιβλία Ι και II της paraOcircIumlEgraveUgraveAcircrsaquomiddot˜ που αναφέρονται κυρίως στην εκπαίδευση

των φυλάκων ο Πλάτων απαριθμεί στο σημείο όπου πραγματεύεται το είδος

λόγου που χαρακτηρίζει τη μουσική τις πέντε κατηγορίες ονομάτων στις

οποίες ανήκουν τα υποκείμενα του ιδιαίτερου εκείνου λόγου που είναι ο μύ-

θος Προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα το σημείο αυτό παρουσιάζουμε

ένα σχηματικό πλάνο της ανάπτυξης των βιβλίων II και III της paraOcircIumlEgraveUgraveAcircrsaquomiddot˜

ΜΟΥΣΙΚΗ (376 e ndash 403 c)

Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ (376 e)

Β ΑΝΑΠΤΥΞΗ (376 e ndash 400 e)

1 Λόγος (376 e ndash 398 b)

α Περιεχόμενο (376 e ndash 392 c)

1 Θεοί (και δαίμονες) (376 e ndash 383 c)

α) Κριτική του παρελθόντος (376 e ndash 378 e)

β) Αρχή του προτεινόμενου ελέγχου να αναπαριστούμε τον Θεό (ή το

δαίμονα) έτσι όπως είναι (378 e ndash 379 a)

1 Ο Θεός είναι η αιτία μόνο του αγαθού (379 b ndash 380 c)

2 Ο Θεός δεν μεταβάλλεται (380 d ndash 382 c)

2 Ο Άδης (383 a ndash 387 c)

3 Οι ήρωες (387 d ndash 392 a)

4 Οι άνθρωποι (392 a ndash c)

β Μορφή (392 c ndash 398 b)

2 Μελωδία (398 c ndash 399 e)

3 Ρυθμός (399 e ndash 400 e)

Γ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ (401 a ndash 403 c)

Βλέπουμε λοιπόν ndashκαι η καταγραφή αυτή ανήκει στον ίδιο τον Πλάτωναndash

ότι τα ονόματα αυτού του ιδιαίτερου είδους λόγου που είναι ο μύθος ανήκουν

σε θεούς σε δαίμονες σε ήρωες σε κατοίκους του Άδη και σε ανθρώπους


127

Εξάλλου όλη η συγκεκριμένη ανάπτυξη συνοψίζεται στο ακόλουθο χωρίο

όπου απαριθμούνται οι πέντε αυτές κατηγορίες

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ποιο είδος λόγου μάς απομένει ακόμα τώρα που καθορίζουμε

ποιους πρέπει να διηγούμαστε και ποιους όχι Έχουμε ήδη πει με ποιο

τρόπο αρμόζει να μιλάμε για τους θεούς τους ημίθεους τους ήρωες και για

τα πράγματα του Άδη

ΑΔΕΙΜΑΝΤΟΣ Βέβαια το έχουμε πει

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μας απομένει λοιπόν να μιλήσουμε για τους ανθρώπους

ΑΔΕΙΜΑΝΤΟΣ Προφανώς (paraOcircIumlEgraveUgraveAcircrsaquomiddot III 392 a 3-9)

Όλα όμως τα ονόματα που δηλώνουν τα υποκείμενα του μύθου είτε αναφέ-

ρονται από τον Πλάτωνα (βλ παράρτημα 3) είτε όχι εμφανίζουν ένα κοινό χα-

ρακτηριστικό είναι κύρια ονόματα

Δεν παραπέμπουν συνεπώς σε σύνολα laquoθεοί ήρωες κλπraquo αλλά σε άτομα

laquoο Δίας ο Οιδίποδας κλπraquo ή σε κάποια σύνολα που θεωρούνται ως άτομα laquoοι

Μούσες οι Τρώες κλπraquo Τα περισσότερα από αυτά τα ονόματα είναι λοιπόν

με ελάχιστες εξαιρέσεις αρσενικού ή θηλυκού γένους και έχουν ως αντικεί-

μενα αναφοράς έμψυχα όντα

Επιπλέον αυτά τα έμψυχα όντα διαθέτουν μια ψυχή λογική άρα και αθά-

νατη Κατά συνέπεια τα ζώα τα φυτά και τα άψυχα αντικείμενα απουσιάζουν

από αυτή την απαρίθμηση

Η απουσία τους βέβαια δεν σημαίνει ότι ζώα φυτά και άψυχα αντικείμενα

δεν παίζουν κανένα ρόλο στους μύθους Πράγματι πολλές φορές τα όντα αυτά

έμψυχα ή άψυχα παρεμβαίνουν με αποφασιστικό τρόπο Η παρέμβασή τους

όμως γίνεται σύμφωνα με το πρότυπο που παρέχουν τα έμψυχα όντα που ανή-

κουν σε μία από τις πέντε παραπάνω κατηγορίες και όχι αποκλειστικά σύμ-

φωνα με τον τρόπο δράσης τους όπως τον περιγράφει η ζωολογία η βοτανική

η φυσική κλπ από εδώ προκύπτει ένας μόνιμος ανθρωπομορφισμός5

Ας εξετάσουμε τώρα τα ρήματα που συμπλέκονται με τα κύρια ονόματα των

οποίων μόλις περιγράψαμε τα βασικά χαρακτηριστικά

Κατά κανόνα τα ρήματα αυτά εκφράζουν κάποιες πράξεις παρόμοιες με

εκείνες που αντιστοιχούν στις λειτουργίες για τις οποίες ο V Propp6 μάς

έδωσε μια τυπολογία που αφορά τα ρώσικα λαϊκά παραμύθια Τίποτε δεν μας

εμποδίζει να εφαρμόσουμε την ίδια μέθοδο και στην ελληνική μυθολογία


128

Αν σχεδίαζε κανείς αυτή την τυπολογία και τη ζευγάρωνε με τα κύρια ονό-

ματα που μας δίνει ο Πλάτων θα διαπίστωνε χωρίς καμία αμφιβολία ότι όπως

ακριβώς το λαϊκό παραμύθι έτσι και ο μύθος συντίθεται από έναν σχετικά πε-

ριορισμένο αριθμό βασικών στοιχείων που έχουν όμως τη δυνατότητα να πα-

ράγουν μέσα από τους διαφορετικούς συνδυασμούς τους μια πρακτικά απε-

ριόριστη σειρά αφηγήσεων

Εντούτοις ο Πλάτων ο οποίος ταξινομεί με μεγάλη φροντίδα τα υποκεί-

μενα του ιδιαίτερου εκείνου λόγου που είναι ο μύθος δεν κάνει το ίδιο και με

τα ρήματα που περιγράφουν τις πράξεις αυτών των υποκειμένων Γιατί άραγε

Ως φιλόσοφος ο Πλάτων έχει βέβαια να μας πει κάποια πράγματα για τους

θεούς τους δαίμονες τους ήρωες τους κατοίκους του Άδη και τους ανθρώ-

πους Ο λόγος του όμως απηχεί τη δική του ιδιαίτερη οπτική γωνία Πράγματι

τα ρήματα που χρησιμοποιεί ο μύθος περιγράφουν κάποιες πράξεις που λαμ-

βάνουν χώρα στα πλαίσια του αισθητού κόσμου ο οποίος για τον Πλάτωνα δεν

υπάρχει παρά μόνο μέσα από τη συμμετοχή του στον κόσμο των νοητών μορ-

φών Δεν τα λαμβάνει συνεπώς υπόψη και προτιμά να χρησιμοποιεί κάποια

ρήματα που δηλώνουν τις σχέσεις ανάμεσα στις νοητές μορφές Επιπλέον

κάθε μήνυμα που μεταδίδεται με αποκλειστικά προφορικό τρόπο ndashδίχως να

παρεμβαίνει αυτός ο τεχνικός της συλλογικής μετάδοσης του αξιομνημόνευ-

του που ονομάζουμε ποιητήndash για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα υφίσταται μια

κάποια μεγαλύτερη ή μικρότερη αλλοίωση η οποία όμως αφορά πάντοτε πε-

ρισσότερο τις εκτελούμενες πράξεις παρά τα υποκείμενα που τις εκτελούν

(σχετικά με το θέμα αυτό βλ κεφάλαιο 2)

Το γεγονός αυτό εξηγεί ως έναν ορισμένο βαθμό το ότι οι γενεαλογίες εί-

ναι αδιάσπαστα δεμένες με το μύθο του οποίου αποτελούν κατά κάποιον

τρόπο το σκελετό χωρίς ωστόσο να ταυτίζονται μαζί του όπως τείνει να πι-

στεύει ο Marcel Detienne7 Βέβαια ο αιγύπτιος ιερέας λέει στον Σόλωνα laquoΑυ-

τές οι γενεαλογίες (Ugravea AacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEumlıcurrenOacuteUgravemiddot) σχετικά με τους ανθρώπους της πατρί-

δας σου Σόλων που μόλις μας ανέπτυξες διαφέρουν πολύ λίγο από τους μύ-

θους που διηγούνται στα παιδιά (middotrsaquopermilˆOacute IgraveDaggerıˆOacute)raquo (TrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 23 b 3-5) Πρόκει-

ται όμως εδώ για μια γενικότερη τοποθέτηση πάνω σε μια πολύ σύνθετη επι-

χειρηματολογία που ο Πλάτων περιγράφει με τα εξής λόγια

ΚΡΙΤΙΑΣ Μια μέρα θέλοντας [ο Σόλων] να τους [τους ιερείς της Σάιτος] πα-

ρακινήσει να μιλήσουν για τα παλιά χρόνια άρχισε να τους διηγείται όσα


129

εμείς εδώ [στην Eλλάδα] θεωρούμε τα πιο παλιά Διηγήθηκε τους μύθους

(Igrave˘ıOcircIumlOcircAacuteAcircOumlOacute) για τον Φορωνέα που θεωρείται ο πρώτος άνθρωπος και για τη

Νιόβη καθώς και για το πώς ο Δευκαλίων και η Πύρρα επέζησαν από τον κα-

τακλυσμό Έδωσε επίσης τη γενεαλογία των απογόνων τους (Icircmiddotd UgraveOcircDagger˜ acircIacute

middoteacuteUgraveaacuteOacute AacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteAcircOumlOacute) και επιχείρησε μετρώντας από μνήμης τις διαδοχικές

γενιές να υπολογίσει πόσα χρόνια πέρασαν από τότε (TrsaquoIgravemiddotEgraveOcirc˜ 22 a 4 ndash b 3)

Από το σημείο αυτό προκύπτει ότι μπορεί κανείς να επικαλεστεί το μύθο κάθε

στιγμή ακόμα και όταν η αφήγησή του έχει ατονήσει φτάνει βέβαια να μην έχει

ξεχαστεί προκειμένου να δικαιολογήσει τη μία ή την άλλη γενεαλογική σχέση

Ο μύθος δεν μπορεί να αναχθεί σε μια ακολουθία οργανωμένη ή όχι

ονομάτων ούτε επίσης και σε μια μοναδική πρόταση Ο Marcel Detienne8

έχει συνεπώς άδικο να υποστηρίζει ότι στον Πλάτωνα ο όρος IgraveUumlıOcirc˜ μπορεί

να δηλώνει μια παροιμία Το μοναδικό χωρίο που επικαλείται για να στηρί-

ξει τη θέση του προϋποθέτει αντιθέτως μια διάκριση ανάμεσα στο μύθο και

την παροιμία

ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΞΕΝΟΣ Σε πολλές περιπτώσεις ταιριάζει να λέμε laquoδεν πρέπει

να κινεί κανείς τα ακίνηταraquo [παροιμία που αναφέρεται στα ιερά πράγματα

και που συναντάμε συχνά στον Πλάτωνα βλ κυρίως iexclfiIgraveOcircEgrave III 684 e 1 poundAcirc-

middotrsaquoUgraveEumlUgraveOcirc˜ 181 b 1] και νομίζω μία από αυτές είναι και η συγκεκριμένη [η ανα-

ζήτηση και η εύρεση θησαυρών] Πρέπει όμως να πείθεται κανείς και στους

μύθους που διηγούνται γιrsquo αυτά τα πράγματα (AcircrsaquoıAcircUcircımiddotEgrave permilb macrUacutec Icircmiddotd UgraveOcircOuml˜ AcircUacuted

UgravemiddotUumlUgravemiddot IumlAcircAacuteOcircIgravecurrenOacuteOcircEgrave˜ IgraveDaggerıOcircEgrave˜) [οι μύθοι αυτοί μας δείχνουν] ότι μια παρόμοια

συμπεριφορά δεν είναι ωφέλιμη για τους απογόνους [όποιου συμπεριφέ-

ρεται με αυτό τον τρόπο] (iexclfiIgraveOcircEgrave XI 913 b 8 ndash c 3)

Όσο για τα υπόλοιπα laquoρητάraquo (iexclfiIgraveOcircEgrave IX 872 c 7 ndash e 4 865 d 3 ndash 866 a 1) που

επικαλείται ο Marcel Detienne εξηγούνται όλα από την ιδιαίτερη χρήση του

όρου IgraveUumlıOcirc˜ στους iexclfiIgraveOcirc˘˜ όπου δηλώνει το προοίμιο με το οποίο ο νομοθέτης

εφοδιάζει κάθε νόμο (σχετικά με αυτό το θέμα βλ κεφάλαιο 11 σσ 158-159)

Κάθε φορά που ο Πλάτων χρησιμοποιεί τον όρο IgraveUumlıOcirc˜ με την κυριολεκτική

του σημασία (βλ παράρτημα 1) αναφέρεται σε ένα λόγο που περιέχει περισ-

σότερες από μία προτάσεις Όπως λοιπόν η πρόταση δεν μπορεί να αναχθεί

στο απλό άθροισμα των λέξεων από τις οποίες αποτελείται έτσι και ο λόγος εμ-

φανίζει μια πρωτογενή ενότητα την οποία μπορεί κανείς να εξομοιώσει με μια


130

μεγάλη πρόταση την οποία όμως είναι αδύνατον να αναγάγει στο σύνολο των

στοιχείων που τη συνθέτουν Yπό αυτή την οπτική γωνία ο μύθος εμφανίζεται

μέσα από την ίδια τη φύση των αντικειμένων αναφοράς του (βλ κεφάλαιο 9

μέρος B) ως ένας μη επαληθεύσιμος λόγος (βλ κεφάλαιο 9 μέρος Γ) που κα-

θώς παρουσιάζει μια σειρά από γεγονότα χωρίς να τηρεί μια ορθολογική σειρά

στην αλληλουχία τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως αφήγηση

Το να χαρακτηρίσει λοιπόν κανείς το μύθο ως αφήγηση ισοδυναμεί πολύ

απλά με το να πει ότι δεν αποτελεί ένα λόγο με επιχειρήματα (βλ κεφάλαιο

10) Ωστόσο ακόμα και αν δεν υπακούει σε μια ορθολογική τάξη ο μύθος

διέπεται από μια τάξη που επιδιώκει να προσεγγίσει την ανάλυση (μεταξύ

άλλων τη δομική ανάλυση) και η οποία αποτελεί χωρίς καμία αμφιβολία

έναν από τους πιο ισχυρούς μοχλούς της προφορικής μνήμης9 Πράγματι

μόνο μια μνήμη που αναφέρεται στη γραφή μπορεί να συγκρατεί έναν κατά-

λογο ονομάτων χωρίς κάποιο αφηγηματικό δεσμό μεταξύ τους όπως πίνακες

λογότυπους κλπ10

Β Αναφορικότητα

Ο επαληθεύσιμος λόγος σύμφωνα με τον ορισμό που μας δίνει ο Πλάτων στον

tradeOcircEcircEgraveUcircUgravelsaquo παραπέμπει σε μια εξω-γλωσσική πραγματικότητα σε ένα αντικεί-

μενο αναφοράς Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να επαληθεύσουμε αν το

γλωσσικό σημείο αντιστοιχεί πραγματικά στο αντικείμενο αναφοράς στο

οποίο ισχυρίζεται ότι παραπέμπει Αν η απάντηση στο ερώτημα που θέτει το

είδος αυτό επαλήθευσης είναι θετική τότε ο υπό εξέταση λόγος είναι αληθής

αν η απάντηση είναι αρνητική τότε ο ίδιος λόγος είναι ψευδής Για να κατα-

στεί όμως δυνατή μια παρόμοια επαλήθευση το αντικείμενο αναφοράς που

αποτελεί έναν από τους δύο πόλους της πρέπει να είναι προσιτό Στο πλαίσιο

της πλατωνικής διδασκαλίας δύο είδη αντικειμένων αναφοράς πληρούν αυτή

την προϋπόθεση οι νοητές μορφές και τα αισθητά αντικείμενα (που τοποθε-

τούνται στο παρόν ή σε ένα κοντινό παρελθόν)

Πράγματι για τον Πλάτωνα (βλ κεφάλαιο 9 σσ 124-126) ο λόγος του φιλο-

σόφου αναφέρεται στις νοητές μορφές που συλλαμβάνει η νόηση Οι νοητές αυ-

τές μορφές που συνθέτουν την αληθινή πραγματικότητα είναι αμετάβλητες

Κατά συνέπεια τόσο το νοητικό ενέργημα που μας επιτρέπει να τις συλλά-

βουμε όσο και ο λόγος που εκφράζει εξωτερικά αυτό το ενέργημα εμφανίζουν


131

Παραρτήματα 183

1 Στατιστικά δεδομένα για τη λέξη IgraveUumlıOcirc˜ στο πλατωνικό έργο 185

2 Tα παράγωγα του IgraveDaggerıOcirc˘ και τα σύνθετα των οποίων αποτελεί

τον πρώτο συνθετικό όρο στο έργο του Πλάτωνα 193

3 Kύρια ονόματα προσώπων ή όντων που απαντούν

σε παραδοσιακούς μύθους της αρχαίας Eλλάδας

τους οποίους παραθέτει ο Πλάτων 207

4 Mύθος και προοίμιο στους NfiIgraveOcirc˘˜ 211

Bιβλιογραφία 213

Eπίλογος στη δεύτερη έκδοση 225

Ευρετήριο χωρίων αρχαίων συγγραφέων 227

Ευρετήριο σύγχρονων συγγραφέων 241

Ευρετήριο κύριων αρχαιοελληνικών όρων 245

Γενικό αναλυτικό ευρετήριο 247


8


























121

9


m_dtp122
Typewritten Text


122























(251 a ndash 254 b)











































123












λόγοι
























124




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131


























121

9


m_dtp122
Typewritten Text


122























(251 a ndash 254 b)











































123












λόγοι
























124




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131


122























(251 a ndash 254 b)











































123












λόγοι
























124




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131




































123












λόγοι
























124




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131












λόγοι
























124




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131




































125



































126



































127



































128




































129



































130



































131



































126



































127



































128




































129



































130



































131



































127



































128




































129



































130



































131



































128




































129



































130



































131




































129



































130



































131



































130



































131



































131

01 (0121) PLATON SEL. - media.public.gr fileΟ ™ÔÊÈÛÙ‹˜ανοίγει με έναν...

Documents

Transcript of 01 (0121) PLATON SEL. - media.public.gr fileΟ ™ÔÊÈÛÙ‹˜ανοίγει με έναν...