ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟΝ THOMAS HOBBES .

ΖΥΓΟΥΛΗΣ Ν. ΦΩΤΙΟΣΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Α.Μ.: 1109Μ002ΑΘΗΝΑ 2010

ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

Κεφάλαιο Α. Το αίτημα της ειρήνευσης στον Τ. Hobbes. Η εδραίωση της κοινής

εξουσίας και η εκχώρηση των «φυσικών δικαιωμάτων στον κυρίαρχο.

Κεφάλαιο Β. Το κοινωνικό συμβόλαιο και η έννοια της κυριαρχίας στον Τ. Hobbes.

Η σχέση μεταξύ κυβερνώντος και κυβερνωμένου. Ο ρόλος των συναινετικών

διαδικασιών για την συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας. Η απονομιμοποίηση των

θρησκευτικών κειμένων και η παραδοσιακή εξουσία.

Συμπέρασμα.

Κεφάλαιο Α.

«Ο Thomas Hobbes είναι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της επιστημονικής

επανάστασης του δέκατου εβδόμου αιώνα στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας».1 Ο

Hobbes είναι από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της εποχής του διότι επιδίωξε να

δώσει μη αμφισβητήσιμες βάσεις στη γνώση. Επηρεάσθηκε από την ανάπτυξη της

φυσικής και των μαθηματικών και ασχολήθηκε με γνωστικά αντικείμενα διαφορετικά

από τη φιλοσοφία, όπως γεωμετρία, ιστορία, ηθική και θεολογία.

«Τα ευρύτατα φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα συμπυκνώνονται στο έργο του,

«Λεβιάθαν», που εκδόθηκε το 1651, όπου παρουσιάζει τη φιλοσοφική

ανθρωπολογία, ψυχολογία και ηθική θεωρία παράλληλα προς τις απόψεις του για την

γλώσσα, την πολιτική και τη θρησκεία. Προϋπόθεση της θεώρησης του Hobbes είναι

ο θεμελιώδης υλισμός και η μηχανιστική αντίληψη που πρυτανεύουν στη φιλοσοφία

του».2 Ο Hobbes ήταν αντίθετος προς την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιδιαίτερα

τον Αριστοτελισμό. Διαφωνούσε με την αριστοτελική φυσική, την χαρακτήριζε

«ανωφελή φιλοσοφία».3 Η φιλοδοξία του ήταν να εγκαθιδρυθεί μια διαφορετική

πολιτεία, για τούτο και ο Λεβιάθαν αποτελούσε μια διάγνωση, μια διαπίστωση των

πολιτικών διενέξεων σε σχέση πάντοτε με μια διανοητική σύγκρουση όσο και με μια

απόρριψη του ατομικισμού ως βάση για την εγκαθίδρυση μιας πολιτικής τάξης. Το

ιδανικό του σύστημα όμως ήταν ανεφάρμοστο. Ο Hobbes επεξεργάσθηκε έναν

ορθολογικό υλισμό απέναντι στη σχολαστική φιλοσοφία. Η οντολογία του

υποστήριζε ότι ο άνθρωπος και η φύση του καθοδηγούνται από τους νόμους της

κίνησης.4 Η βασική φιλοσοφική του θέση είναι ότι ο άνθρωπος από τη φύση του

1 Πασχάλη Κιτρομηλίδη, «Πολιτικοί Στοχαστές Νεότερων Χρόνων», εκδ. ΠΟΡΕΙΑ, 1998, σελ 57.2 Πασχάλη Κιτρομηλίδη, αυτόθι, σελ 66.3 Ο G. H. Sabine στο έργο του «Ιστορία Πολιτικών Θεωριών», 1961, ελληνική έκδοση ΑΤΛΑΝΤΙΣ, σελ 497 αναφέρει: «Η φιλοσοφία του Hobbes ήταν ένα σχέδιο εξομοίωσης της ψυχολογίας και της πολιτικής με την ακρίβεια των φυσικών επιστημών».4 Ο Γ. Ρούσης στο έργο του «Το Κράτος, από τον Μακιαβέλι ως τον Βέμπερ», εκδ. Γκοβόστη, σελ: 63 – 64, αναφέρει: Από τον Γαλιλαίο ο Hobbes επηρεάσθηκε τόσο από την ιδέα του της υλικής ουσίας ως μοναδικής βάσης της φύσης –από τις βάσεις της κλασικής μηχανικής τις οποίες αυτός έθεσε και κατά

μεριμνά για το προσωπικό του συμφέρον και εξαιτίας αυτού οδηγείται σε μορφές

κοινωνικής συνεργασίας.

«Το χομπσιανό κριτικό επιχείρημα αντιπαραθέτει τον αριστοτελικό

σχολαστικισμό προς ένα σύγχρονο ιδεώδες θεωρίας που κατανοεί τη φιλοσοφία ως

λογική συναγωγή από την αιτία προς το αποτέλεσμα και αντιστρόφως».5 Ο Hobbes

ήρθε σε ρήξη με τον αριστοτελικό σχολαστικισμό αλλά χρησιμοποίησε ως υπόβαθρο

τα εργαλεία του (όπως για παράδειγμα την έννοια του φυσικού δικαίου). «Ο

αριστοτελικός σχολαστικισμός ευνοεί τον φόβο προ του μυστηριώδους και του

μεταφυσικού, οδηγώντας τους ανθρώπους να σέβονται και να φοβούνται τους

εκπροσώπους αυτών των ουσιών/φαντασμάτων και όχι τον υπαρκτό κυρίαρχο και

τους νόμους της πολιτείας στην οποία ζουν…Δηλαδή η παραγωγή σκοταδισμού και

πλάνης λειτουργεί, κατά τον Hobbes, προς όφελος των πολιτικών αξιώσεων του

καθολικισμού και της εδραίωσης της εξουσίας του».6 «Η χομπσιανή προβληματική,

παρακολουθώντας το αίτημα της νέας εμπειρικής επιστήμης7, έχει τη δυνατότητα να

ανάγει κάθε διαδικασία σε φυσική, ώστε να εντάσσει τα επιστημονικά αντικείμενα σε

τυπικό ορθολογικό πλαίσιο κριτηρίων, προκειμένου να διασφαλισθεί η ορθή γνώση

τους. Έτσι το κοινωνικό πράττειν ανάγεται σε φυσικομηχανικό πράττειν μέσω των

θεμελιωδών υποθέσεων της πολιτικής θεωρίας».8 Κίνητρο της συγγραφής του

Λεβιάθαν από τον Hobbes ήταν η προσπάθεια επιρροής της σκέψης του βασιλιά

απέναντι στο χάος που προξένησαν οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Αγγλία. Στον Λεβιάθαν

τις οποίες η υλική πραγματικότητα ανάγεται σε μηχανικές έννοιες και κάθε κίνηση, καθετί που αλλάζει ερμηνεύεται από τους νόμους της μηχανικής – όσο και ίσως από την αναλυτική – συνθετική του μέθοδο, δηλαδή την ανάλυση με την βοήθεια των μαθηματικών μέσα από την οποία μπορούμε να ξεχωρίσουμε στοιχεία της πραγματικότητας».5 Κοσμά Ψυχοπαίδη, «Κανόνες και Αντινομίες στην Πολιτική», εκδ. ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 1999, σελ. 1676 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ. 168. Ο Αιμίλιος Μεταξόπουλος στην εισαγωγή του στην έκδοση του Λεβιάθαν εκδ. ΓΝΩΣΗ 1999, σελ 11- 19, υποστηρίζει ότι η σκέψη του Hobbes προϋποθέτει τρεις ερευνητικές παραδόσεις: α)Τον μηχανιστικό υλισμό β)Τον νομιναλισμό και γ) Τον μεθοδολογικό νεοαριστοτελισμό.7 Σύμφωνα με το αίτημα αυτό, ο άνθρωπος γνωρίζει μόνον ό,τι έχει σχέση με την φυσική διαδικασία.8 Μανόλη Αγγελίδη, «Η Γένεση του Φιλελευθερισμού, Προβλήματα σύστασης του πολιτικού σε θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου Thomas Hobbes – John Locke», Αθήνα 1994, σελ 88.

περιγράφεται τι είναι αυτό το οποίο συγκροτεί την κοινωνία και νομιμοποιεί τις

κυβερνήσεις. Είναι δηλαδή από τις πρώτες προσπάθειες προς την θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου.

Πως οδηγούμαστε από τη λεγόμενη «φυσική κατάσταση» των ανθρώπων στο

αίτημα για ειρήνευση και εγκαθίδρυση μιας κοινής εξουσίας;

H έλλειψη συμφωνίας μεταξύ των ατόμων που βρίσκονται στη «φυσική

κατάσταση» καθώς και η ανθρώπινη αδυναμία να παραχθούν κρίσεις παγκόσμια

αποδεκτές για τον κόσμο, αποτελούν τις συνέπειες της επίδρασης της φυσικής

κατάστασης πάνω στη γνώση και στην ηθική τάξη. Το μοντέλο που μας προβάλλει ο

Hobbes σχετίζεται με την φυσική κατάσταση της αναρχίας. Η φυσική ισότητα στο

σώμα και το πνεύμα οδηγεί τους ανθρώπους σε ένα ακατάβλητο πάθος για εξουσία.

Το πάθος αυτό οδηγεί αυτούς σε διαμάχες συνεχώς. Η κατάσταση, μας λέει ο

Hobbes, στην οποία οι άνθρωποι ζουν χωρίς εξωτερικούς προς αυτούς περιορισμούς,

χωρίς δηλαδή μια κεντρική εξουσία, είναι μια κατάσταση πολέμου.

Σε μια τέτοια κατάσταση η ανθρώπινη ελευθερία χειραγωγείται από την

επιδίωξη του μεμονωμένου ατόμου για αυτοσυντήρηση. Η φυσική κατάσταση

έρχεται σε αντίθεση προς την τάξη και την ηθική. Η κοινωνική και η ηθική τάξη είναι

τεχνητές και όχι φυσικές οντότητες.

«Για τον Hobbes εκείνο που ρυθμίζει την ανθρώπινη ζωή είναι ο ψυχολογικός

μηχανισμός του ανθρώπινου ζώου. Οι κοινωνίες που προκύπτουν από την συμβίωση

αυτών των ζώων είναι δημιουργήματα αμοιβαίων ενεργειών και αντιδράσεων του

ενός προς τον άλλον. Και οι όροι για μια σταθερή ένωση μεταξύ τους δεν είναι η

δικαιοσύνη και η έντιμη συναλλαγή αλλά απλώς τα αίτια που προκαλούν μια

συμπεριφορά κοινωνικής αλληλεγγύης. Λογικά, αυτό ακριβώς εννοούσε ο Hobbes

όταν μιλούσε για τους νόμους της φύσης.»9 Στο κεφάλαιο 13 του Λεβιάθαν

9 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ. 500.

περιγράφεται η αρχέγονη φυσική κατάσταση του ανθρώπου. Στην φυσική κατάσταση

όλοι έχουν δικαίωμα στα πάντα. Η σπανιότητα όμως των πραγμάτων στον κόσμο

οδηγεί στον ανταγωνισμό για το κέρδος, στο φόβο του ατόμου για την ασφάλεια της

ζωής του και στην επιθυμία του για απόκτηση φήμης και δόξας. Σε αντίθεση με τον

Rousseau ο Hobbes θεωρεί αμετάβλητη και αιώνια την ανθρώπινη φύση,

συνεχίζοντας την χριστιανική παράδοση που σχετίζεται με την εγγενή κακία στον

άνθρωπο ο οποίος διέπραξε το προπατορικό αμάρτημα.

«Η ιχνηλάτηση της προκοινωνικής φυσικής κατάστασης τεκμηριώνει τον

ισχυρισμό του Hobbes ότι κυρίαρχο συναίσθημα των ανθρώπων πριν από τη σύσταση

της πολιτικής κοινότητας είναι ο φόβος».10 Ο Hobbes προσφέρει μια λύση για τον

τερματισμό των πολέμων.11 Η λύση αυτή είναι μια καθολική και απόλυτη εξουσία

στην οποία ο άνθρωπος παραχωρεί όσα12 από τα φυσικά του δικαιώματα ώστε να

εγγυηθεί η κοινή εξουσία εσωτερική ειρήνη και κοινή άμυνα. Το αποτέλεσμα είναι η

οργάνωση των ανθρώπων σε κοινωνίες στις οποίες ο Λεβιάθαν έχει τη βασική ευθύνη

για την κρατική συνοχή. Το κυρίαρχο κράτος ασκεί την εξουσία του προς το

συμφέρον των πολιτών και σύμφωνα με τους νόμους της φύσης. Με τον τρόπο αυτό

το Κράτος επιφορτίζεται με μια υποχρέωση ηθικού χαρακτήρα.

«Πέρα από τη σφαίρα επιρροής του κυρίαρχου κράτους, θα υπάρχει πάντοτε

το χάος του διαρκούς πολέμου, όμως μέσα στην επικράτεια που ελέγχεται από το

Κράτος με το φόβο μιας δύναμης καταναγκασμού, η κοινωνική τάξη μπορεί να

διατηρηθεί».13 Η αφετηρία λοιπόν της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes βρίσκεται

10 Τόμας Χομπς, «Λεβιάθαν», εκδ. Γνώση, 1999, εισαγωγή Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης και Αιμίλιος Μεταξόπουλος, σελ 49.11 Ο Hobbes συγγράφει τον Λεβιάθαν για δύο λόγους: α) Η ανησυχία του που πηγάζει από τις πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις της Αγγλίας του 17ου αιώνα, 1642-1651 και β)Η έντονη ανάπτυξη των μαθηματικών επιστημών.12 Ο Αιμίλιος Μεταξόπουλος στην εισαγωγή του για τον Λεβιάθαν, εκδ. Γνώση 1999, σελ 52 υποστηρίζει ότι το κοινωνικό συμβόλαιο ισοδυναμεί με απεμπόληση κάθε προκοινωνικού δικαιώματος πλην του δικαιώματος στην ζωή, αφού τούτου ακριβώς την θωράκιση υπηρετεί η ίδρυση του κράτους.13 S. Hall-P.Gieben, “Η διαμόρφωση της Νεωτερικότητας” , Μτφρ.: Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρ Τσακίρης, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003, σελ 165.

στην αποδοχή του γεγονότος ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι μια κατάσταση

σύγκρουσης εγωιστικών αυτομάτων όπου «homo hominis lupus». Είναι η κατάσταση

κατά την οποία η ανθρώπινη ζωή είναι «μοναχική, φτωχή, δυσάρεστη, κτηνώδης και

σύντομη».

Για να ξεφύγει η ανθρωπότητα από αυτή την οικτρή κατάσταση οι άνθρωποι

συνάπτουν ένα «συμβόλαιο». Ο Hobbes εδώ παρεμβάλλει την έννοια του φυσικού

δικαίου «του οποίου ανατρέπει το σχολαστικό περιεχόμενο για να το μεταβάλλει σε

όργανο της εγωιστικής του ψυχολογίας».14 Μιλώντας ο Hobbes για νόμους της φύσης

εννοεί το αίσθημα της αυτοσυντήρησης και το αίτημα της ειρήνευσης. Υφίσταται μια

επιφανειακή ομοιότητα ανάμεσα στην εννοιολόγηση του φυσικού νόμου από τον

Hobbes και σε αυτήν που πρεσβεύει η τυπική θεωρία του φυσικού δικαίου

εξαρτώμενη από την αριστοτελική σκέψη.

Ερειδόμενος ο Hobbes στους φυσικούς νόμους προβάλλει ένα μοτίβο

ανθρώπινης συμπεριφοράς εντός της κοινωνίας. «Οι νόμοι της Φύσης αποτελούν τα

δεδομένα πάνω στα οποία θεμελιώνεται η λογική δομή της κοινωνίας».15 Από τους

νόμους αυτούς οδηγούμαστε στην δικαιολόγηση της ισχύος του κράτους και της

εξουσίας του νόμου βάσει της προστασίας μέσω των τελευταίων της ασφάλειας των

ατόμων. Έχουμε εδώ τη χρηστικότητα του Λεβιάθαν για τη ζωή των ατόμων.

Η έννοια λοιπόν της κυριαρχίας συνεπάγεται την απολυτοποίηση μέχρι

μυθοποιήσεως της κρατικής εξουσίας. «Με τον τρόπο αυτό υπερακοντίζονται τα

τελευταία κατάλοιπα της μεσαιωνικής αντίληψης του κράτους, όπως το ενσάρκωνε η

φεουδαλική μοναρχία, και σκιαγραφείται το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος».16 Ο

Hobbes αποτελεί ένα μεταίχμιο στην ιστορία της πολιτικής θεωρίας διότι προσπαθεί

να επηρεάσει την προσαρμογή των παραδοσιακών αντιλήψεων για το μεσαιωνικό

14 Πασχάλη Κιτρομηλίδη, αυτόθι, σελ 70.15 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 505.16 Π. Κιτρομηλίδη, αυτόθι, σελ. 71.

κράτος στη νέα πολιτική πραγματικότητα των αξιών της νεωτερικότητας. Δεν μας

προβάλλει απλά ένα σχήμα, ένα πρότυπο διακυβέρνησης μιας πολιτείας. Οσμίζεται

τις επερχόμενες αλλαγές που επισυμβαίνουν στις πολιτικές διαμεσολαβήσεις και την

πολιτική σύγκρουση.

Ο Hobbes μας παρουσιάζει το πρόβλημα της «δυνατότητας εξασφάλισης

κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής συνοχής υπο συνθήκες αβεβαιότητας,

εξατομίκευσης και ανταγωνισμού. Συναρτά την επίτευξη κοινωνικής συνοχής με την

συγκρότηση της κυριαρχίας και ταυτόχρονα συνδέει την επιτυχή επιβολή της

κυριαρχικής εξουσιαστικής σχέσης με την ύπαρξη συναινεσιακών διαδικασιών στην

πολιτική κοινωνία, που με την σειρά τους προϋποθέτουν μια μορφή συνειδησιακής

ανόρθωσης της κοινωνίας αυτής μέσα από διαδικασίες πολιτικής παιδείας».17 Οι

διαδικασίες αυτές πολιτικής παιδείας σημαίνουν μια επαναστατική αναμόρφωση την

οποία ο Hobbes επιθυμεί να εισηγηθεί με τον Λεβιάθαν. Παρομοιάζει τον Λεβιάθαν

με την πλατωνική Πολιτεία. Η αλλαγή του προτύπου και η χρήση του λόγου

συμπυκνώνουν μια πρακτική φιλοσοφία του Hobbes η οποία σηματοδοτεί όπως και

προηγουμένως είπαμε την μετάβαση από την μεσαιωνική στη νεότερη πολιτική

σκέψη εξοβελίζοντας το ρόλο του Θεού από την πολιτική. Έχουμε μια νέα αντίληψη

για το κράτος, το κράτος είναι ένα τεχνητό πρόσωπο, ένα ανθρώπινο δημιούργημα.

Ως τεχνητό δημιούργημα η πολιτική εξουσία γίνεται αντιληπτή ως κατασκευή

ενός συμβολαίου χωρίς τις διασυνδέσεις με την έννοια της δύναμης, της εξουσίας που

πήγαζε μέχρι τότε από την ιδιωτική σφαίρα της κοινωνίας. Η νομιμοποίηση της

εξουσίας αυτής προέρχεται πλέον από την ανθρώπινη θέληση. Η θέληση αυτή ωθεί

τον άνθρωπο στη συνεννόηση , στην ειρήνη, στη συμφωνία. «Από κακία βέβαια

γίνεται ο άνθρωπος ειρηνικός και ζητάει την συνεννόηση και την τάξη. Όταν φοβάσαι

τον εχθρό σου συνθηκολογείς μαζί του. Ο φόβος είναι η πηγή της οργανωμένης

17 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι σελ 118.

κοινωνία, δηλαδή η ψυχολογικά συλληπτή πηγή της. Ωστόσο η προϋπόθεση για την

ειρηνική οργάνωση της κοινωνίας είναι το «φυσικό δίκαιο», που για τον Hobbes είναι

η επιταγή του ορθού λόγου».18 Ο Hobbes σε αντίθεση με τον Rousseau ξεκινά από

την υπόθεση ότι ο άνθρωπος δια του κοινωνικού συμβολαίου περισώζεται από το

φυσικό καθεστώς της αγριότητας.

Το αίτημα της ειρήνευσης σχετίζεται στον Hobbes με την παρομοίωση του

πολιτικού σώματος προς το ανθρώπινο σώμα. «Η κατάσταση υγείας του σώματος

αυτού είναι η ομόνοια μεταξύ των κοινωνικά δρώντων ατόμων ενώ ο εμφύλιος

πόλεμος αντιστοιχεί στο θάνατό του».19 Στην περίπτωση του χομπσιανού δρώντος οι

προσπάθειες εγκαθίδρυσης ειρηνικών σχέσεων ματαιώνονται από την ανυπαρξία ενός

Λεβιάθαν. Μόλις δημιουργηθεί ο Λεβιάθαν, οι άνθρωποι οδηγούνται στην ειρήνη και

στην ευτυχία.

Το αίτημα της ειρήνευσης μέσω της πραγμάτωσης του ορθού, του δικαίου και

του νόμιμου αποτελεί μια εν δυνάμει κατάσταση η οποία προκύπτει ως επιγενόμενη

κατάσταση. Αυτή η επιγενόμενη ειρήνευση προϋποθέτει την σύμβαση μεταξύ των

ανθρώπων, η δε τήρηση των συμβάσεων προϋποθέτει ήδη εγκαθιδρυμένη δημόσια

σφαίρα. Pacta sunt servanta. «Ο νόμος αυτός εισάγει την αρχή της αυτοδέσμευσης

των συμβαλλομένων».20 Προκειμένου να διασφαλισθεί η ειρήνευση στην κοινωνία

δεν αρκεί η ομαδοποίηση των ανθρώπων υπό κάποιες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.

Επιδιώκεται η σύσταση μιας κοινής εξουσίας η οποία θα υποστασιοποιεί μέσω των

αμοιβαίων συμβάσεων μεταξύ των ανθρώπων, την απόλυτη κυριαρχία του Λεβιάθαν,

με σκοπό την ασφάλεια των τελευταίων.

18 Π. Κανελλόπουλου, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2010, τόμος 7 σελ 410.19 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 120.20 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 132.

Που βασίζει ο Hobbes το συμβόλαιό του; Στην θεμελιώδη όπως είδαμε

πρωτύτερα προϋπόθεση της φυσικής κατάστασης. Σε ένα τέτοιο συμβόλαιο η

κυριαρχία θεμελιώνεται στη σύμβαση μεταξύ των υπηκόων και όχι μεταξύ του

κυριάρχου με τον κάθε ένα υπήκοο ξεχωριστά. Στο κοινωνικό συμβόλαιο του Hobbes

ο κυρίαρχος δεν είναι ο συμβαλλόμενος αλλά υποστασιοποιεί όπως είδαμε τα φυσικά

δικαιώματα και τη μεταβίβασή τους στο πρόσωπό του.

Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον Hobbes από την εποχή του. Γιατί άραγε

είναι σημαντική η πολιτική θεωρία του; Συγγράφοντας τον Λεβιάθαν αντιλαμβανόταν

ότι βρισκόταν σε ένα ιστορικό μεταίχμιο με δύο γνωρίσματα: Την περιβολή της

εξουσίας από νομική ισχύ και την σταδιακή άνοδο κοινωνικών στρωμάτων στην

Αγγλία της εποχής του τα οποία επιδίωκαν μερίδιο εξουσίας. Ερειδόμενος σε αυτή τη

πραγματικότητα ο Hobbes πρόβαλε τον μεθοδολογικό ατομισμό του. Η

ορθολογικότητα της ανθρώπινης φύσης ωθεί στην ειρήνευση. Η κοινωνία δεν

προϋπάρχει των ξεχωριστών υποκειμένων.

Η ορθολογικότητα περιλαμβάνει τον ανταγωνισμό, τη δυσπιστία και τη

δόξα.21 Παρατηρούμε τη σταδιακή μετάβαση από τον ένα νόμο της φύσης στον άλλο.

Από τη φυσική κατάσταση στο αίτημα για την ειρήνευση και μετά στην εκχώρηση

των φυσικών δικαιωμάτων στον κυρίαρχο. Ο κυρίαρχος υποστασιοποιεί το κράτος ή

τον Λεβιάθαν. Είναι ιστορική ή οντολογική αναγκαιότητα η προΰπαρξη κατάστασης

πολέμου για να οδηγηθούμε στην ειρήνη; Εάν δεν ξεκινούσε ο Hobbes από τη φυσική

κατάσταση του ανθρώπου θα κατέρρεε όλη η θεωρία του. Ξεφεύγει από τον

σχολαστικισμό αναφέροντας το κοινωνικό συμβόλαιο ως κάτι το ενιαίο. Οι

ευρισκόμενοι στην φυσική κατάσταση άνθρωποι συμβάλλονται μεταξύ τους και

αποφασίζουν ταυτόχρονα να εκχωρήσουν δικαιώματα στον κυρίαρχο. Το αίτημα της

ειρήνευσης για τον Hobbes κατά τον τρόπο αυτό δεν αποτελεί κάτι το «φυσικό» αλλά

21 Τόμας Χομπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 195.

κάτι το επιγενόμενο. «Η εκχώρηση αυτή προς μια εξουσία και η υποταγή στον

κυρίαρχο δημιουργεί μια καινούρια νομική κατάσταση : Η ανάδυση μιας κοινής

εξουσίας οδηγεί τους ενωμένους πολίτες σε ένα καθεστώς ευτυχίας. Παράλληλα με

την εκχώρηση δικαιωμάτων δημιουργούνται και υποχρεώσεις. Υποχρεώσεις τήρησης

των συμφωνηθέντων. Το κοινωνικό συμβόλαιο αποτελεί πια μια πραγματικότητα».22

Κεφάλαιο Β.

Η έννοια της κυριαρχίας στον Λεβιάθαν αποτέλεσε το θεμέλιο της νεότερης

θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Ο Hobbes σε αντίθεση με τον Bodin και τον Grotius,

οι οποίοι συνέδεσαν την κυριαρχία με τη διεθνή έννομη τάξη, εννοιολογεί αυτήν ως

υποστασιοποίηση της απόλυτης εξουσίας του ηγεμόνα.

22 M. M. Goldsmith, “Hobbes’s science of Politics”, Columbia University Press, New York and London, 1966, σελ. 140.

Ο Hobbes έζησε στο μεταίχμιο μεταξύ μεσαιωνικής κατεστημένης τάξης

μεταξύ των «κρατών» - αν μπορούμε να ονομάσουμε κράτη τις πολιτειακές

οντότητες μέχρι τον 16ο αιώνα – και ανάδυσης της νεωτερικής κρατικής οντότητας.

Για τον Hobbes οι διακρατικές σχέσεις ταυτίζονται με την εμπόλεμη κατάσταση,

διαφέρουν όμως από την εμφύλια διαμάχη όπως είχε ο βιώσει ο Hobbes τους

Αγγλικούς εμφύλιους.

Δεν ενδιαφέρεται να θεμελιώσει σε μια υπερβατολογική εννοιολόγηση τις

διεθνείς σχέσεις, η έννοια της διεθνούς έννομης τάξης δεν αποτελεί για αυτόν

κριτήριο της συμπεριφοράς των κρατών. Θεωρεί λοιπόν ότι τα κράτη είναι μεταξύ

τους όπως οι άνθρωποι στην φυσική κατάσταση. Η κυριαρχία του κάθε κράτους είναι

απόλυτη και δεν επηρεάζεται από το οποιοδήποτε διεθνές καθεστώς. Η αναρχία στις

διεθνείς σχέσεις είναι μια πραγματικότητα. «Το κράτος ξεχωρίζει διότι δεν έχει τίποτε

ανώτερό του».23 «Συμφωνίες χωρίς ξίφος είναι λόγια μονάχα, ανίκανα να

εξασφαλίσουν τον άνθρωπο».24 Ο Hobbes στο πλαίσιο της θεωρίας του αναγνώριζε

μόνον την νομιμότητα της εξουσίας και αυτό τον έκανε ρηξικέλευθο ακόμη και για

τους οπαδούς του βασιλιά στην Αγγλία. Για λόγους, θα λέγαμε αποδοτικότητας, μια

κυβέρνηση είναι προτιμότερη από την μη ύπαρξη κυβέρνησης.

Γνώρισμα της κυβέρνησης είναι η κυριαρχία. Το θέμα εδώ είναι ποιος είναι ο

ασκών την κυριαρχία. Όταν ο κυρίαρχος δίδει μια εντολή και αυτή γίνεται αποδεκτή

και εκτελείται, πολλές φορές δε εσωτερικευμένη στη συνείδηση των υπηκόων, τότε

έχουμε το φαινόμενο της κυριαρχίας. «Ο Hobbes υποθέτει ότι η επιβολή των νόμων

γίνεται εξ΄ονόματος του βασιλιά αλλά δεν υπάρχει τίποτε στη θεωρία του που να

αντιτίθεται στην κυριαρχία του κοινοβουλίου με την προϋπόθεση ότι το σώμα αυτό

μπορεί συγχρόνως να νομοθετεί και να ελέγχει την επιβολή και την εκτέλεση του

23 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 509.24 Τ. Χομπς, «Λεβιάθαν», αυτόθι, κεφάλαιο 17.

νόμου».25 Η θεωρία του J. Bodin (ελέω Θεού μοναρχία) εξανεμίζεται με το

επιχείρημα αυτό του Hobbes. Τίποτε δεν στέκεται εμπόδιο στην εξουσία. Εξουσία

είναι η ισχύς των υπηκόων ενσωματωμένη στο πρόσωπο – φορέα της, την κοινή

εξουσία του Λεβιάθαν.

Απορρίπτεται λοιπόν η ελέω Θεού μοναρχία και η νομιμοποίηση της εξουσίας

από έξωθεν προς τον άνθρωπο διαμεσολαβήσεις, ακόμη και από τον θεσμό της

Εκκλησίας, καθίσταται προβληματική. Η μοναρχία τώρα πια υπόκειται μόνον στην

αστάθεια της ανθρώπινης φύσης, ο δε μονάρχης ως πρόσωπο δεν υπόκειται σε

διχασμό, σε αντίθεση προς κάποια συνέλευση. Ο κίνδυνος όμως της αυθαιρεσίας δεν

αφορά αποκλειστικά μόνον την μοναρχία αλλά και την οποιαδήποτε συνέλευση. Ο

Hobbes φοβάται την κατάτμηση της εξουσίας διότι έτσι εξασθενίζει η πολιτική

κοινότητα των συμβαλλομένων μερών.

«Και το χειρότερο που μπορεί να υποστεί ένας λαός από οποιαδήποτε μορφή

διακυβέρνησης είναι ανεπαίσθητο σε σχέση με τα δεινά και τις τρομερές δυστυχίες

που πηγάζουν από τον εμφύλιο πόλεμο ή τις χαώδεις συνθήκες ζωής των

αναρχουμένων ανθρώπων, όταν απουσιάζει η υποταγή στους νόμους και μια δύναμη

πειθαναγκασμού ικανή να τους αποτρέψει από τις αρπαγές και τις αντεκδικήσεις».26

«Ελευθερία του υπηκόου λοιπόν υφίσταται μόνον σε όσα δεν έχουν ρυθμισθεί από

τον κυρίαρχο, όπως η ελευθερία αγοραπωλησιών, σύναψης συμβολαίων, επιλογή

κατοικίας, ενδιαίτησης, σταδιοδρομίας, ανατροφής των παιδιών, όπως οι ίδιοι

νομίζουν προσφορότερα, και τα παρόμοια».27 Στο πλαίσιο μεταβίβασης των φυσικών

τους δικαιωμάτων οι άνθρωποι πρέπει να εκχωρήσουν και τις «φυσικές τους

δυνάμεις».28 Εκχωρώντας ο κάθε άνθρωπος φυσικά δικαιώματα αναγνωρίζει την

25 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 512.26 Τ. Χομπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 252.27 Τ. Χομπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 280.28 C. B. Macpherson, «Ατομικισμός και Ιδιοκτησία, Η πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes στον Locke», μτφρ. Ελένη Κασίμη, εκδ. Γνώση, 1986, σελ 101.

υποχρέωσή του προς ένα κυρίαρχο. Θυμόμαστε ότι ο Hobbes συνάγει από την φύση

αναγκαίως την ηθική υποχρέωση να εκχωρήσει το κάθε άτομο στον κυρίαρχο

δικαιώματα. Πιστεύει λοιπόν ο Hobbes ότι η ηθική υποχρέωση συνάγεται από τη

διαπίστωση αυτή της αδυναμίας του ανθρώπου. Συνάγει δηλαδή το δέον από το όν.

Αυτό λέγεται φυσιοκρατική πλάνη. Ο Hobbes έρχεται ενάντιος και στον

θεοκεντρισμό της ερμηνείας των πραγμάτων. Γιατί υποστήριξε αυτά ο Hobbes; Διότι

βασίσθηκε στα υλιστικά θεωρήματα τα οποία παρέλαβε από το νέο επιστημονικό

παράδειγμα. Τα υλιστικά αυτά θεωρήματα πέρα από την άρνηση νομιμοποιήσεων

όπως η ελέω Θεού μοναρχία, προϋπέθεταν την ισότητα των ανθρώπων όχι όμως

βασισμένης σε υπερβατολογικά επιχειρήματα, όπως λόγου χάριν η θεώρηση του

χριστιανισμού. Η λεγόμενη ισότητα ανασφάλειας θεωρημένη υπο το ιστορικό πρίσμα

του 17ου αιώνα παρείχε τις βάσεις για την λογική αυτή συναγωγή.

Η παραπάνω συναγωγή αφορά τη μορφή που λαμβάνει η συγκρότηση της

κυριαρχίας. Παρατηρούμε δηλαδή έναν ορθολογισμό. «Ο ορθολογισμός αναφέρεται

στη νομιμοποίηση της κυρίαρχης εξουσίας με αναφορά στη συνειδητοποίηση των

«τελικών αιτίων» του πολιτικού πράττειν από τη πολιτική θεωρία και από τους

δρώντες».29 Μεταβάλλονται τώρα οι κανόνες της πολιτικής πρακτικής και

προτυπώνονται στους κανόνες της αριθμητικής και της γεωμετρίας. «Η χομπσιανή

ανακατασκευή της προβληματικής της νομιμοποίησης της κυριαρχίας ως

αναγκαστικής συναίνεσης προσδιορίζει και την προσέγγιση της ελευθερίας στον

Λεβιάθαν…Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που δεν παρεμποδίζεται να πράξει σύμφωνα

προς την θέλησή του. Θέση του Hobbes είναι ότι ο φόβος είναι συμβατός με την

ελευθερία και ότι όλες οι πράξεις των ανθρώπων σε εγκαθιδρυμένες πολιτείες που

29 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 137.

γίνονται υπο τον φόβο του νόμου, μπορούν να θεωρηθούν πράξεις ελεύθερων

ανθρώπων».30

Μπορούμε να σχολιάσουμε εδώ το εξής: Στην θεοκεντρική αλλά και στη

νεωτερική σκέψη που αναδύεται με τον Hobbes, κεντρικό σημείο αναφοράς αποτελεί

η ελευθερία του ατόμου και η ανύψωσή του. Διαφέρουν όμως αυτές οι δύο θεωρήσεις

στο ότι πέρα από την ανυπαρξία ή μη διαμεσολαβήσεων, στη μεν θεοκεντρική

σκέψη καταλύτης της ελευθερίας και της ασφάλειας εν τω κόσμω είναι το δόγμα της

ενσάρκωσης, στη δε νεωτερική σκέψη καταλύτης αυτών των αγαθών είναι η

ατομοκεντρική σύμβαση, υπο μια απαισιόδοξη χροιά στον Hobbes, με τις

διαμεσολαβήσεις του Ορθού Λόγου. Αντί της ηθικής της αγάπης που πρεσβεύει ο

χριστιανισμός ο οποίος θεμελίωσε ολόκληρη πολιτειολογία στο δόγμα του, έχουμε

την υποχρέωση της αναγκαιότητας της υποταγής στον κυρίαρχο ο οποίος

υποστασιοποιεί την ενότητα της πολιτικής κοινωνίας.

«Από το συμβόλαιο παραίτησης των δρώντων από τα φυσικά τους

δικαιώματα και εκχώρησης τους στον κυρίαρχο απορρέει η «εκ συστάσεως»

πολιτεία».31 «Πρόθεση του Hobbes ήταν απλώς να καταδείξει τη σαθρότητα μιας

εξουσίας αποσυνθετικά κατεσπαρμένης σε πολλαπλές εστίες και τους ελλοχεύοντες

στην πολυδιάσπαση κινδύνους επανολίσθησης στον εμφύλιο πόλεμο. Το διάτρητο

δηλαδή της φεουδαλικής κοινωνικής δομής. Και το κατόρθωσε εξεικονίζοντας ίσως

για πρώτη φορά την πολιτική κοινότητα ως οντότητα δικαίου χωρίς ηθικά υποστήλια-

πλην της ισονομίας νοούμενης ως a priori ισοκαταμερισμένης δυνατότητας να

επιδιώκονται θεμιτοί ατομικοί σκοποί»32 Ο Hobbes καταλήγει μέσα από την θεώρηση

αυτή σε συμπεράσματα τα οποία είναι ολοκληρωτικά διότι η κρατική εξουσία

υπερέχει έναντι των δικαιωμάτων του ατόμου.

30 Κοσμά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 141.31 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 109.32 Τ. Χομπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 54.

«Ο Hobbes αποδίδει στο μοντέλο του μια οικουμενική διάσταση, δεν

λαμβάνει όμως υπόψη την ταξική διαίρεση της κοινωνίας και το ρόλο των τάξεων

στη διαμόρφωση και την εξέλιξη του κρατικού φαινομένου».33 Ο Hobbes παραμένει

εισηγητής του απολυταρχισμού στο μέτρο που δεν δίδεται αιτιολόγηση σε

οποιαδήποτε επανάσταση ιδεολογικού χαρακτήρα. Κανείς δεν διατηρεί το δικαίωμα

να καταλύσει την κυβέρνηση και να ιδρύσει μια νέα στη θέση της ή να αλλάξει τη

μορφή του πολιτεύματος.

Προφανώς ο Hobbes δεν συγκεκριμενοποίησε το πολίτευμα που θα

ενσάρκωνε τον Λεβιάθαν διότι τα χαρακτηριστικά της κοινής εξουσίας (έλεγχος του

στρατού, έλεγχος της φορολογίας και έλεγχος των θρησκευτικών δογμάτων) όπως

περιγράφονται στο πλαίσιο του κοινωνικού συμβολαίου αφορούν τους μελλοντικούς

υπηκόους οι οποίοι θα αποτελούν τα μέρη του συμβολαίου.

Τα μέρη του συμβολαίου καθίστανται υποκείμενα δικαίου34 και είναι φορείς

δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. «Η απόδοση στον κάθε άνθρωπο εκείνου που του

ανήκει είναι προσταγή του φυσικού νόμου».35 Ο φυσικός νόμος είναι ο λόγος της

τεχνητής πολιτείας του Λεβιάθαν, είναι ο raison d’ Etat. Μέχρι πότε, αναρωτιέται ο

Hobbes, οι υπήκοοι θα υπακούουν τον κυρίαρχο; Μέχρι να σταματήσει να

περιφρουρεί την ειρήνη και την ασφάλειά τους. «Η κυριαρχία είναι η ψυχή της

πολιτείας, μόλις αυτή απομακρυνθεί από το σώμα, τα μέλη δεν μπορούν να παίρνουν

την κίνησή τους από αυτή».36 Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η θεωρία του Hobbes

για την κυριαρχία είναι επιστημονική υπο την ακόλουθη έννοια: τα δικαιώματα του

κυριάρχου απορρέουν λογικώς από τον ορισμό της κυριαρχίας, η ύπαρξη της

κυριαρχίας απορρέει από το συμβόλαιο.

33 Γ. Ρούση, αυτόθι, σελ 76.34 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 113.35 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 114.36 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 122.

Τα δικαιώματα της κυριαρχίας απορρέουν παραγωγικά από τον ορισμό της

κυριαρχίας. Η αναγκαιότητα όμως της κυριαρχίας και της μορφής υπο την οποία

παρατηρείται στην ιστορία δεν παράγεται όπως τα δικαιώματα αυτής. Στην

πραγματικότητα η κυριαρχία μόνον απαγωγικά και όχι παραγωγικά μπορεί να

προέλθει από τη φυσική κατάσταση. Αυτή την απαγωγική μέθοδο πήρε ο Hobbes από

τις νέες επιστήμες.

Συμπεράσματα.

Ο Λεβιάθαν γράφτηκε κατά την διάρκεια του Αγγλικού Εμφυλίου και

προσπαθεί να καταδείξει την αναγκαιότητα για μια ισχυρή κεντρική αρχή. Η

συγγραφή και η έκδοση του έργου συμπίπτει και με το τέλος του 30ετή πολέμου ο

οποίος κατέληξε στη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Στη Βεστφαλία θεσπίστηκε

το σύγχρονο μοντέλο του κράτους. Ο Hobbes προτείνει μια συγκεντρωτική αρχή

απέναντι στο αδιέξοδο που επικρατούσε. Η αρχή αυτή πρέπει να είναι απόλυτη και

κυρίαρχη. Σε αντίθετη περίπτωση το αποτέλεσμα για τον Hobbes είναι μόνον ο

πόλεμος.

Ο Hobbes θεωρεί τον άνθρωπο ως μια μορφή δυναμικής ύλης (μεταφυσικός

υλισμός).37 Ως τέτοια υπάγεται στους κανόνες της αιτιότητας οι οποίοι όταν γίνουν

γνωστοί μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές του κινήσεις. Αυτό όμως

ουσιαστικά περιορίζει την έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας.

Οπότε η επικαιρότητα του Hobbes ίσως δεν βρίσκεται στην ανθεκτικότητα

του κυριάρχου στις όποιες σύγχρονες επιβιώσεις του αλλά στο φόβο έκπτωσης του

ανθρώπου στην προ-κοινωνική κατάστασή του καθώς επανέρχεται στο δημόσιο πεδίο

η ανθρωπολογική απαισιοδοξία η οποία κατηύθυνε το έργο του.

Βιβλιογραφία.

1. Αγγελίδη Εμμανουήλ, «Η γένεση του φιλελευθερισμού», Ίδρυμα Σάκη

Καράγιωργα, Αθήνα 1999.

2. M. M. Goldsmith, “Hobbes’s science of Politics”, Columbia University

Press, New York and London, 1966.

37 Λάμπρου Καφίδα, «Το κοινωνικό συμβόλαιο του T. Hobbes», http://www.economica.gr/files/filesIR/Thomas%20Hobbes%20-%20Leviathan.pdf

3. Χομπς Τόμας, «Λεβιάθαν», εισαγωγή Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφρ:

Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Γρηγόρης Πασχαλίδης, εκδ. Γνώση, 1999.

4. S. Hall-P.Gieben, “Η διαμόρφωση της Νεωτερικότητας” , Μτφρ.:

Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρ Τσακίρης, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003.

5. C. B. Macpherson, «Ατομικισμός και Ιδιοκτησία, Η πολιτική θεωρία του

πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes στον Locke», μτφρ. Ελένη

Κασίμη, εκδ. Γνώση, 1986

6. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, «Πολιτικοί Στοχαστές Νεότερων Χρόνων», εκδ.

ΠΟΡΕΙΑ, 1998

7. Π. Κανελλόπουλου, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», εκδ. ΤΟ

ΒΗΜΑ, 2010, τόμος 7

8. Γ. Ρούση, «Το Κράτος, από τον Μακιαβέλι ως τον Βέμπερ», εκδ.

Γκοβόστη

9. G. H. Sabine, «Ιστορία Πολιτικών Θεωριών», 1961, ελληνική έκδοση

ΑΤΛΑΝΤΙΣ

10. Κοσμά Ψυχοπαίδη, «Κανόνες και Αντινομίες στην Πολιτική», εκδ.

ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 1999