Θεωρίες τον κοινωνικού συμβολαίου

πίνακας εξωφύλλου :

Rembrandt: Staalmeesters (1662)

μακέτα εξωφύλλου - σχεδιασμός έκδοσης:

Μαρία Τσουμαχίδου

διόρθωση: Άννα Μαραγκάκη

σελιδοποίηση: Βασιλική Μπεκυρά

τυπώθηκε τον Φεβρουάριο του 2006

© 2006, Άρης Στυλιανού και εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

Ομήρου 32,106 72 Αθήνα

τηλ.: 210-36 43382,210-3617 993,fax: 210-36 36 501

e-mail: polis@ath.forthnet.gr

ISBN: 960-435-093-5

ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ

ΘΕΩΡΙΕΣ

ΤΟΥ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ

εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ: ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ 39

1. Το νεότερο φυσικό δίκαιο 43

2. Σύμφωνο και συμβόλαιο 50

3. Συμβόλαιο και κυριαρχία 60

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ 73

1. Πολιτική επιστήμη και μέθοδος 78

2. Η φυσική κατάσταση 85

3. Σύμβαση και συμβόλαιο 104

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΛΟΚ: ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ 123

1. Η φυσική κατάσταση 128

2. Νόμος της φύσης και ιδιοκτησία 136

[ 9 ]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

3. Παρακμή της φυσικής κατάστασης 140

4. Το συμβόλαιο . .' 146

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΡΟΥΣΣΩ: ΦΥΣΗ, ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ 157

1. Φύση και άτομο 162

2. Μια υποθετική ιστορία 171

3. Το κοινωνικό συμβόλαιο 175

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΠΙΝΟΖΑ: ΧΩΡΙΣ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ (ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ) 183

1. Οντολογία και πολιτική 186

2. Πολιτική και ιστορία 189

3. Κράτος και δημοκρατία 191

4. Δημοκρατία και συμβόλαιο 196

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 207

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 217

[ 1 ο ]

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τι είναι το κοινωνικό συμβόλαιο; Αυτό το απλό ερώτημα

θα αποτελέσει το βασικό θέμα σε όλη την έκταση του ανά

χείρας βιβλίου. Απλό ερώτημα; Όχι και τόσο, όπως θα

δούμε. Στην πραγματικότητα, συχνά με τον όρο κοινωνι­

κό συμβόλαιο εννοούνται πολλά διαφορετικά πράγματα.

Θα χρειαστεί λοιπόν να διευκρινίσουμε περί τίνος ακρι­

βώς πρόκειται. Γι' αυτό, άλλωστε, ο τίτλος του βιβλίου

κάνει πληθυντική αναφορά σε θεωρίες και όχι στη θεω­

ρία του κοινωνικού συμβολαίου.

Μια τρέχουσα χρήση της έκφρασης «κοινωνικό συμ­

βόλαιο» είναι εκείνη που συνηθίζεται στην καθομιλουμέ­

νη, δηλαδή στην πολιτική, κοινωνική ή και δημοσιογρα­

φική επικαιρότητα. Στην περίπτωση αυτή έχουμε να κά­

νουμε με τη σημασία μιας συμφωνίας, μιας δέσμευσης σε

κάποιο σχέδιο, σε ένα ορισμένο πρόγραμμα δράσης, βά­

σει στρατηγικών και τακτικών κινήσεων. Αυτή η χρήση,

παρόλο που έχει ενδιαφέρον, είναι δευτερογενής και δεν

πρόκειται να μας απασχολήσει εδώ.

[ 1 9 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΥ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

Θα ασχοληθούμε ειδικότερα με την έννοια του κοινω­

νικού συμβολαίου, όπως αυτή διαμορφώθηκε και καθιε­

ρώθηκε στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας. Πιο συ­

γκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε διεξοδι­

κά τις διαφορετικές θεωρίες που διατυπώθηκαν περί του

κοινωνικού συμβολαίου από σημαντικούς στοχαστές και

φιλοσόφους στη διάρκεια του δέκατου έβδομου και του

δέκατου όγδοου αιώνα, με αφετηρία τη σκέψη του Γκρό-

τιους και κατάληξη τη σκέψη του Ρουσσώ. Στην προ­

σπάθειά μας θα χρειαστεί να αναφερθούμε αναλυτικά και

στην ευρύτερη θεωρία του φυσικού δικαίου, στο πλαίσιο

της οποίας γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η συμβολαιική

θεωρία αυτή καθεαυτήν. Πράγματι, η έννοια του κοινω­

νικού συμβολαίου προϋποθέτει τη θεωρία του φυσικού

δικαίου, η οποία έχει εξαιρετικά μακρά ιστορία: είναι γε­

γονός ότι η πρώτη εμφάνιση της ιδέας ενός φυσικού δι­

καίου μπορεί να εντοπιστεί στην αρχαία ελληνική φιλο­

σοφική σκέψη, ήδη με τη σοφιστική και τη σωκρατική δι­

δασκαλία.

Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου έχει διαδραμα­

τίσει -και εξακολουθεί να παίζει στις μέρες μας- σημα­

ντικό ρόλο στην κεντρική σκηνή της πολιτικής φιλοσοφίας.

Το κοινωνικό συμβόλαιο αποτελεί απάντηση στο ερώτη­

μα της προέλευσης της κοινωνίας. Πράγματι, κάθε φορά

που τίθεται ως θεωρητικό πρόβλημα η προέλευση και η

θεμελίωση μιας συγκροτημένης ανθρώπινης κοινωνίας με

κανόνες και νόμους, ανοίγονται δύο δρόμοι πιθανής απά­

ντησης: ένας φυσικός και ένας τεχνητός. Η απάντηση φυ-

[ 2 0 ]

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

σικού ή νατουραλιστικού τύπου συνίσταται στο ότι η κοι­

νωνία υπάρχει εκ φύσεως. Η απάντηση τεχνητού ή «κα­

τασκευαστικού» τύπου συνίσταται στο ότι η κοινωνία

αποτελεί ανθρώπινη κατασκευή. Ο δεύτερος τύπος απά­

ντησης προϋποθέτει πως η κοινωνία δημιουργείται μέσω

μιας συμφωνίας των ανθρώπων μεταξύ τους, μέσω μιας

σύμβασης ή συνθήκης, ενύς συμφώνου ή συμβολαίου.

Ήδη απύ την Αρχαιότητα, οι εν λόγω δυνατές απαντή­

σεις εκφράζονται μέσα από την αντίθεση νόμου και φύ­

σεως. Οι διασημότεροι σοφιστές της αρχαίας Αθήνας επέ­

μειναν στην ανθρωποκεντρική προέλευση των νόμων της

πόλεως, ή του κράτους. Σύμφωνα με τους σοφιστές, ο νό­

μος αποτελεί προϊόν σύμβασης, δηλαδή συμφωνίας μετα­

ξύ των ανθρώπων: στη φύση δεν υπάρχει κανενός είδους

πολιτική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής. Η πολιτική κοι­

νότητα προκύπτει από τη συνειδητή απόφαση των αν­

θρώπων να ενωθούν από κοινού, μέσω κάποιας συνθήκης.

Από τη μεριά του, ο Πλάτων θεωρεί τη γένεση της πο­

λιτικής κοινωνίας εν μέρει φυσική και εν μέρει συμβατι­

κή: ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης, επειδή δεν μπορεί να

καλύψει μόνος του τις βασικές του ανάγκες για τροφή,

ένδυση, στέγη κλπ.1 Γι' αυτό τον λόγο, εξαιτίας της ανά­

γκης (χρεία), οι άνθρωποι χτίζουν πόλεις και ζουν σε ορ­

γανωμένες κοινωνίες. Η κοινωνική και πολιτική ζωή απο­

τελεί λοιπόν φυσική αναγκαιότητα, συγχρόνως όμως συ-

1. Πολιτεία, Β', 369 b-d.

[ 2 1 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΪ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

νιστά τεχνητή συνένωση που βασίζεται στην ανθρώπινη

βούληση. Υφίσταται ένα είδος συμφώνου που συνδέει τον

πολίτη με την πόλη του, το οποίο ανανεώνεται διαρκώς

και ρυθμίζει την καθημερινή ζωή των πολιτών μέσα στο

κράτος. Εάν αυτό το σύμφωνο σπάσει, τότε το κράτος

διαλύεται και πεθαίνει.2

Η τέλεια αντίθεση στη συμβατική «κατασκευαστική»

απάντηση θα διατυπωθεί από τον Αριστοτέλη. Ως γνω­

στόν, για τον σταγειρίτη φιλόσοφο, το κράτος (πόλις) εί­

ναι απολύτως φυσικό πράγμα και ο άνθρωπος είναι φύσει

πολιτικό ζώο.3 Η αριστοτελική θέση υιοθετήθηκε από ορι­

σμένους στοχαστές, φάνηκε όμως να ξεθωριάζει με το πέ­

ρασμα των αιώνων. Κυριάρχησε εν πολλοίς η αντίληψη ότι

η κοινωνία αποτελεί παράγωγο ενός συμφώνου. Ασφαλώς,

η αρχαία αυτή θεωρία σχετικά με τον τεχνητό τρόπο πα­

ραγωγής της πολιτικής κοινωνίας μέσω μιας συνθήκης δεν

υπήρξε αρκούντως επεξεργασμένη και δεν εισχώρησε σε

βάθος, προς μια συνεκτική θεωρία του κοινωνικού συμβο­

λαίου. Ωστόσο, έθεσε τις βάσεις για τη μεταγενέστερη κρι­

τική της «φυσικής» γένεσης του κράτους και υπέβαλε την

ιδέα μιας εθελούσιας και αποφασισμένης συνένωσης των

ανθρώπων για τη διαμόρφωση της πολιτικής κοινωνίας.

Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, η πολιτική θεωρία μπο­

ρεί να μην προχώρησε αλματωδώς προς την κατεύθυνση

2. Κρίτων, 51 c-52 d.

3. Πολιτικά, Α', 1252 b-1253 a.

[ 2 2 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του κοινωνικού συμβολαίου, πραγματοποίησε όμως κά­

ποια καθοριστικά συμβολαιικά βήματα προς τα εμπρός:

υπό την επιρροή της κυρίαρχης επίσημης Εκκλησίας, η έν­

νοια του συμφώνου αναβαπτίστηκε και αναβαθμίστηκε

σε συμβόλαιο μεταξύ του Θεού και του ηγεμόνα. 0 βα­

σιλιάς, και κατ' επέκταση ο φεουδάρχης ευγενής, αποτέ­

λεσε έτσι τον αυθεντικότερο εκφραστή της θεϊκής βού­

λησης. Πάντως, ακόμα και στις μεμονωμένες περιπτώ­

σεις που γινόταν λόγος για κάποιο σύμφωνο μεταξύ ηγε­

μόνα και υπηκόων, το σύμφωνο αυτό δεν συγκροτούσε

την πολιτική κοινωνία, αλλά δήλωνε απλώς ορισμένες εκ­

πεφρασμένες πτυχές της βούλησης του Θεού. Το πολιτι­

κό στοιχείο παρέμενε υποταγμένο στην αυθεντία της θεο­

λογίας, η οποία γνώριζε πώς να χειραγωγεί αριστοτεχνι­

κά τις ευαίσθητες σχέσεις που διατηρούσε η Θεία Πρό­

νοια με την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης.

Η μετάβαση από τη μεσαιωνική στη νεότερη πολιτική

φιλοσοφία αποτέλεσε αργόσυρτη διαδικασία που διήρ­

κεσε τουλάχιστον τρεις αιώνες - από τον δέκατο τέταρτο

έως τον δέκατο έκτο. Το πέρασμα στη νεότερη εποχή ολο­

κληρώθηκε περί τα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα. Αυτή

η μεταβατική περίοδος χαρακτηρίζεται από πλήθος θεω­

ριών, που την καθιστούν πολυσχιδή και περίπλοκη ως

προς την ανάλυσή της.4 Είναι ωστόσο βέβαιο πως η συμ~

4. Η πληρέστερη ανάλυση αυτής της περιόδου, απ' όσο του­λάχιστον γνωρίζω, έχει γίνει από τον Pierre Mesnard, L'essor de

[ 2 3 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΪ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

βολαιική παράδοση ανανεώνεται και παίρνει εντελώς νέες

μορφές κατά τον δέκατο έκτο αιώνα, κατορθώνοντας έτσι,

μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, να κυριαρχήσει στο

πεδίο της νεότερης πολιτικής θεωρίας.

Στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα η θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου θα αποκτήσει για πρώτη φορά

εννοιολογική αυτοδυναμία και ανεξαρτησία. Ασφαλώς, η

θεωρητικοποίηση της έννοιας του συμβολαίου οφείλεται

εν πολλοίς και στις θεολογικο-πολιτικές διαμάχες που

μαίνονταν όλη εκείνη την περίοδο. Οι λεγόμενοι μοναρ-

χομάχοι θα ερμηνεύσουν το σύμφωνο του ηγεμόνα με τους

υπηκόους του ως ιδρυτική πράξη κάθε πολιτικής κοινω­

νίας. Για τους μοναρχομάχους, το σύμφωνο δεν εξηγεί γε­

νικώς την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, αλλά ειδι­

κώς τη φύση της πολιτικής ζωής, δηλαδή υπογραμμίζει το

γεγονός ότι ο ηγεμόνας δεσμεύεται ενώπιον του Θεού να

προστατεύει τους υπηκόους του, οι οποίοι, από την πλευ­

ρά τους, οφείλουν να τον υπακούουν. Εάν όμως ο ηγε­

μόνας δεν πολιτεύεται όπως υποσχέθηκε, τότε οι υπήκοοι

απαλλάσσονται από το χρέος της υπακοής και μπορούν

να του προβάλουν αντίσταση. Το δικαίωμα ακόμα και

ένοπλης αντίστασης δεν αντιβαίνει στις επιταγές της ηθι­

κής και της θρησκείας: ο Θεός δεν παρεμβαίνει ευθέως

la philosophie politique au XVIe siècle, Vrin, Παρίσι 1969 (3η έκδ.),

και από τον Quentin Skinner, The Foundations of Modem Political

Thought: The Renaissance (vol. I), The Age of Reformation (vol. II),

Cambridge University Press, Καίμπριτζ 1978.

[ 2 4 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στα εγκόσμια, είναι απλώς ο εγγυητής των συμφωνιών

ανάμεσα σε ηγεμόνες και υπηκόους. Έτσι, ο άνθρωπος

σταδιακά αποκτά τα πρωτεία επί της γης και καθίστα­

ται ικανός να αποφασίζει ιδία βουλήσει για τα σύμφωνα

που θα συνάψει, ρυθμίζοντας τον τρόπο διακυβέρνησης

των πολιτικών κοινωνιών. Η πολιτική ζωή αρχίζει να εκ-

κοσμικεύεται, μαζί της και η πολιτική φιλοσοφία.

Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου κατακτά όλη της

την ισχύ και την αίγλη στη διάρκεια του δέκατου έβδομου

και του δέκατου όγδοου αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή, συ­

ντελείται πραγματικά μια συμβολαιική επανάσταση: νομο­

μαθείς, πολιτικοί συγγραφείς, φιλόσοφοι, όλοι τους -σχεδόν

ανεξαιρέτως- υιοθετούν την προοπτική του συμβολαίου.5

Από τη στιγμή που διατυπώνεται ξεκάθαρα, η συμβολαιι­

κή θεωρία παίρνει διαστάσεις χιονοστιβάδας και επιβάλλε­

ται ολοκληρωτικά στην πολιτική σκέψη της εποχής. Αλλά

σε τι ακριβώς συνίσταται η θεωρητική γοητεία που ασκεί;

5. Αν δεχτούμε αυτό που έγραφε το 1959 ο Αλτουσέρ, ακο­

λουθώντας την κλασική ανάλυση του Βώγκαν (βλ. C E . Vaughan,

Studies in the History of Political Philosophy before and after Rousseau, επιμ.

A.G. Little, Manchester University Press, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 1925),

εξαίρεση αποτελούν μόνο ο Βίκο και ο Μοντεσκιέ (βλ. Louis Althusser,

Μοντεσκιέ. Πολιτική και ιστορία, μτφρ. Φώτης Σιατίτσας, επιμ.

Άρης Στυλιανού, Πλέθρον, Αθήνα 2005, ο. 26-27). Πιστεύω πως

πρέπει να προσθέσουμε στις εξαιρέσεις και τον Σπινόζα, για λό­

γους που έδειξε καλύτερα από τον καθένα ο ίδιος ο Αλτουσέρ σε

μεταγενέστερα κείμενα του.

[ 2 5 1

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η θεωρία του

κοινωνικού συμβολαίου κερδίζει αμέσως οπαδούς, επει­

δή εξηγεί την προέλευση της κοινωνίας με τρόπο συγ­

χρόνως απλό και σύνθετο. Είναι απλή στις βασικές της

θέσεις: υπάρχει μια προ-πολιτική φυσική κατάσταση, που

για κάποιους λόγους οι άνθρωποι αποφασίζουν να την

εγκαταλείψουν και να συγκροτήσουν μια πολιτική κοι­

νωνία· η μετάβαση από τη φυσική κατάσταση στην πο­

λιτική κοινωνία συντελείται μέσω ενός είδους συμφωνίας,

δηλαδή μέσω ενός συμβολαίου. Όμως είναι σύνθετη στις

λεπτομέρειές της: η φυσική κατάσταση περιγράφεται και

ορίζεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο από συγγραφέα

σε συγγραφέα· το ίδιο το συμβόλαιο αποτελεί περίεργη

και σύνθετη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει διάφορους

όρους και προϋποθέσεις· τέλος, η πολιτική κοινωνία που

προκύπτει καταλήγει να έχει ποικίλα χαρακτηριστικά,

συχνά διαμετρικώς αντίθετα από άλλες πολιτικές κοινω­

νίες, ανάλογα και με τις πολιτικές προτιμήσεις του στο­

χαστή που την ανασυγκροτεί θεωρητικά.

Για όλους τους προηγούμενους λόγους, διαπιστώνουμε

ότι η ενότητα της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου

και η ομοφωνία ως προς την ορθότητά του είναι κατά βά­

ση φαινομενικές. Επιπλέον, παρότι καθίσταται σύντομα

κοινός τόπος για την πολιτική φιλοσοφία της εποχής, η

έννοια του κοινωνικού συμβολαίου αναπτύσσεται με τρό­

πο αντιφατικό και συσσωρεύει ποικίλα προβλήματα, τα

οποία χρειάζεται να διευκρινιστούν και να φωτιστούν

ανάλογα με τη σκοπιά που υιοθετεί κάθε συγγραφέας.

[ 2 6 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μόλις αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τα εν λόγω προ­

βλήματα, συνειδητοποιούμε ότι το κοινωνικό συμβόλαιο

συνιστά αμφίσημη έννοια: είναι δυνατόν να δηλώνει την

πράξη με την οποία συγκροτείται η κοινωνία, οπότε μι­

λάμε για συμβόλαιο «συνεταιρισμού», ή την πράξη με

την οποία θεμελιώνεται η πολιτική κυριαρχία, οπότε έχου­

με να κάνουμε με την υποταγή των υπηκόων και, άρα,

με συμβόλαιο «υποταγής». Επίσης, το συμβόλαιο μπο­

ρεί να αποτελεί απάντηση είτε σε ένα πρόβλημα πρω­

ταρχικής καταγωγής είτε σε ένα πρόβλημα θεμελίωσης,

δηλαδή μπορεί είτε να αναφέρεται σε κάποια ιστορική

πραγματικότητα είτε να πρόκειται για καθαρά υποθετι­

κή αρχή.

Το κοινωνικό συμβόλαιο είναι πιθανό να εξηγεί άλλο­

τε τη γένεση και άλλοτε τη δομή της πολιτικής κοινωνίας,

ανάλογα με τη συγκεκριμένη θεωρητική γραμμή στην οποία

εντάσσεται. Οι δυσκολίες συνεχίζονται, αν σκεφτούμε ότι

άλλοτε εγγράφεται σε μια εμπειρική και άλλοτε σε μια

ορθολογική προοπτική. Από την άποψη αυτή, ενώ η θεω­

ρία του κοινωνικού συμβολαίου εκ πρώτης όψεως εμφα­

νίζεται απλή και σαφής, αποδεικνύεται εξαιρετικά αμφί­

σημη. Τη στιγμή που νομίζουμε πως βρήκαμε ομοιότητα

ή και ταυτότητα θέσεων σε δύο διαφορετικούς συγγρα­

φείς, ξαφνικά ανακαλύπτουμε ότι το συμπέρασμά μας

ήταν βεβιασμένο, επειδή δεν σταματάμε να σκοντάφτου­

με σε νέες διαφωνίες και διαφορές.

Για παράδειγμα, στη σκέψη του Χομπς και του Ρουσ­

σώ υπάρχει μια κοινή ιδέα του συμβολαίου ως μοναδικής

[ 2 7 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ TOΥ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

και ενιαίας πράξης, μέσω της οποίας συγκροτείται άμε­

σα η πολιτική κοινωνία. Όμως αυτό το παρόμοιο ενιαίο

συμβόλαιο διαφέρει ριζικά στο έργο των δύο φιλοσόφων

ως προς τη φύση και την αποστολή του: ο Χομπς προτεί­

νει ένα συμβόλαιο συνεταιρισμού των ανθρώπων με σκο­

πό την ειρήνη, ενώ το συμβόλαιο του Ρουσσώ στοχεύει, πά­

νω απ' όλα, στην ελευθερία των πολιτών. Επιπλέον, στο

χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από τον Χομπς έως τον

Ρουσσώ, ο Πούφεντορφ περιπλέκει ακόμα περισσότερο

τα πράγματα: στη δική του θεωρία, το κοινωνικό συμβό­

λαιο είναι, θα λέγαμε, «δύο σε ένα», επειδή αποτελεί συγ­

χρόνως σύμφωνο συνένωσης και σύμφωνο διακυβέρνη­

σης. Οι άνθρωποι συνενώνονται σε κοινωνικό σώμα μέ­

σω μιας πρώτης συνθήκης, ενώ σε δεύτερο χρόνο, μέσω

μιας δεύτερης συνθήκης, αυτό το κοινωνικό σώμα προ­

σφέρει την εξουσία τού κυβερνάν σε αξιωματούχους που

επιφορτίζονται με την ευθύνη διασφάλισης του δημόσιου

αγαθού. Μάλιστα, μεταξύ του «κοινωνικού» και του «πο­

λιτικού» συμφώνου μεσολαβεί μια στιγμή απόφασης που

ρυθμίζει το είδος της διακυβέρνησης.

Επίσης, από τη μία θεωρία στην άλλη, το κοινωνικό

συμβόλαιο διαφέρει ριζικά ως προς τις συνέπειές του στη

μορφή του πολιτεύματος που διέπει την πολιτική κοινω­

νία: υπάρχει συμβόλαιο που καταλήγει στην (απόλυτη ή

μη) μοναρχία, με κλασικό παράδειγμα την περίπτωση του

Χομπς, και συμβόλαιο που εμφανίζεται ως «δημοκρατι­

κού» τύπου, όπως εκείνο που συνέλαβαν ο Λοκ, ο Ρουσ­

σώ και ο Καντ (ή ακόμα και ο Τζων Ρωλς, στις μέρες μας).

[ 2 8 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όμως εκ νέου διαπιστώνονται πολύ σημαντικές διαφο­

ρές μεταξύ των «δημοκρατικών» συμβολαιικών θεωριών.

Με βάση τα προηγούμενα μπορεί να εξαχθεί το συ­

μπέρασμα ότι το κοινωνικό συμβόλαιο συνιστά εν πολ­

λοίς προβληματική έννοια, τόσο από επιστημολογική όσο

και από φιλοσοφική άποψη. Για τον Χομπς και τον Ρουσ­

σώ, το κοινωνικό συμβόλαιο αποτελεί λογική υπόθεση με­

θοδολογικού τύπου. Αντίθετα, ο Λοκ, αλλά και ο Χιουμ,

κάνουν λόγο ουσιαστικά για μια οιονεί ιστορική πραγ­

ματικότητα του συμβολαίου. Θα μπορούσε κανείς να υπο­

θέσει ότι πιο αυστηρή και «επιστημονική» είναι η πρώτη

τοποθέτηση, εκείνη που προκρίνει την εκδοχή της λογι­

κής υπόθεσης. Εντούτοις, ο Χομπς και ο Ρουσσώ βρί­

σκονται αντιμέτωποι με σοβαρές επιστημολογικές δυ­

σκολίες. Από τη σκοπιά τους, το συμβόλαιο αποτελεί τη

λύση στο λογικό πρόβλημα της θεμελίωσης της πολιτικής

κοινωνίας. Επίσης, αμφότεροι παρουσιάζουν τα θεωρη­

τικά τους πορίσματα με επιστημονικές αξιώσεις: ο Χομπς

δηλώνοντας πως είναι ο πατέρας της νέας πολιτικής επι­

στήμης, ο Ρουσσώ πιστεύοντας πως θεμελιώνει το πολι­

τικό δίκαιο. Γι' αυτό και οι θεωρίες τους επιμένουν στη

λογικά επεξεργασμένη μεθοδολογική υπόθεση της φυσι­

κής κατάστασης. Ωστόσο, υπ' αυτούς τους όρους, το κοι­

νωνικό συμβόλαιο αποκτά εργαλειακό ρόλο, δηλαδή κα­

θίσταται η πράξη με την οποία οι άνθρωποι εγκαταλεί­

πουν την υποθετική φυσική κατάσταση. Το συμβόλαιο

συνιστά ένα απλό εργαλείο, το οποίο ωστόσο εκφράζει

μια ορθολογική αναγκαιότητα. Αυτό το μείγμα εμπειρι-

[ 2 9 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΪΜΒΟΛΑΙΟΥ

σμού και ορθολογισμού καθιστά ενίοτε δυσχερή την πλή­

ρη κατανόηση της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου.

Μολονότι κυριάρχησε απόλυτα επί δύο περίπου αιώνες,

σύντομα η συμβολαιική θεωρία άρχισε να δέχεται έντονη

κριτική. Ήδη από τον δέκατο όγδοο αιώνα, ο Χιουμ, ο

Μπερκ και ο Φίχτε προβαίνουν σε κρΛική αποτίμηση της

θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Ο Καντ, από τη με­

ριά του, θα εντοπίσει τα φιλοσοφικά προβλήματα της θεω­

ρίας και θα προσπαθήσει να τα επιλύσει.6 Υπογραμμίζο­

ντας ότι το κοινωνικό συμβόλαιο δεν ανήκει στην τάξη τού

είναι αλλά του δέοντος, το συλλαμβάνει ως πολιτικό κα­

θήκον, ως πολιτική κατηγορική προσταγή. Δίχως να εξη­

γεί τη γένεση και τη λειτουργία της πολιτικής κοινωνίας,

το συμβόλαιο εκφράζει το αίτημα για την ύπαρξη ορθο­

λογικής και δίκαιης πολιτικής κοινωνίας. 0 Καντ εμπνέε­

ται σε σημαντικό βαθμό από τη σκέψη του Ρουσσώ,7 κυ­

ρίως από την αντίληψή του περί ελευθερίας, αλλά επιχει­

ρεί μια μετατόπιση της έννοιας του συμβολαίου: το συμ­

βόλαιο μετατρέπεται τώρα σε a priori ιδέα του Λόγου.

6. Κυρίως στη Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών(6ηιηάΙβ-

gung zur Metaphysik der Sitten) και στη Μεταφυσική των ηθών (Die

MetaphysikderSitten). Βλ. Kant, Métaphysique des mœurs, γαλλ. μτφρ.

Alexis Philonenko, 2 τόμοι, Vrin, Παρίσι 1968 και 1971, τόμ. A', II,

§§ 46-50, και Kant, Fondements de la métaphysique des mœurs, γαλλ.

μτφρ. Victor Delbos, Delagrave, Παρίσι 1987, σ. 138-141.

7. Βλ. σχετικά Ernst Cassirer, Καντ και Ρουσσώ, μτφρ. Γεράσιμος

Λυκιαρδόπουλος, Έρασμος, Αθήνα 1991 (2η έκδ.).

[ 3 0 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εντούτοις, η κατεξοχήν ισοπεδωτική κριτική του κοι­

νωνικού συμβολαίου θα διατυπωθεί από τον Χέγκελ.8 Από

τη σκοπιά του φιλοσόφου της Ιένας, το συμβόλαιο συνι­

στά, αφενός, συμφωνία μεταξύ δύο ανεξάρτητων ατομι­

κών βουλήσεων που αναγνωρίζονται αμοιβαίως και, αφε­

τέρου, πράξη με την οποία κάποιος καθίσταται ιδιοκτή­

της. Κατά συνέπεια, το συμβόλαιο είναι πάντοτε πράξη

ιδιωτικού χαρακτήρα και δεν μπορεί ποτέ να αναφέρε­

ται στη δημόσια σφαίρα της πολιτικής κοινωνίας. Είναι

επομένως αδύνατον το συμβόλαιο να αποτελέσει την εξή­

γηση της γένεσης ή της θεμελίωσης του κράτους. Ο Χέ­

γκελ στρέφεται, λοιπόν, εναντίον του ατομικισμού που

εκφράζει η συμβολαιική θεωρία, πιστεύοντας ότι μέσω

του συμβολαίου συσκοτίζεται η ανάλυση του κράτους και

της αστικής πολιτικής κοινωνίας. Την εγελιανή κριτική θα

συνεχίσει ο Μαρξ, αλλά και οι οπαδοί του θετικισμού, κα­

τά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα. Ο Νίτσε θα

διακρίνει στη συμβολαιική θεωρία μία ακόμα έκφραση

του ευρωπαϊκού μηδενισμού, γι' αυτό και θα προφητέψει

τον θάνατό της.

Παρά την κριτική που δέχτηκε, η θεωρία του κοινωνι-

8. Κυρίως στις Αρχές της φιλοσοφίας του δικαίου (Grundli-

nien der Philosophie des Rechts): βλ. Hegel, Principes de la philosophie

du droit', γαλλ. μτφρ. και επιμ. Jean-François Kervégan, PUF,

Παρίσι 1998, σ. 313-324. Βλ. σχετικά τη μελέτη των Ζαν-Πιερ

Λεφέβρ και Πιερ Μασερέ Ο Έγελος και η κοινωνία, μτφρ. Γιώργος

Φαράκλας, Εστία, Αθήνα 1998, ιδίως σ. 68-77.

[ 3 1 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

κού συμβολαίου κατάφερε να αναγεννηθεί στο πλαίσιο

της πολιτικής φιλοσοφίας του εικοστού αιώνα. Ασφαλώς,

τούτη η αναγέννηση συνδυάστηκε με εκ βάθρων ανανέω­

ση, ούτως ώστε η σύγχρονη συμβολαιική θεωρία να έχει

υποστεί πλέον ριζικό μετασχηματισμό, ή και ενός είδους

μετάλλαξη. Ωστόσο, η κεντρική ιδέα του κοινωνικού συμ­

βολαίου φαίνεται να διατηρείται αλώβητη. Σήμερα λοι­

πόν γίνεται λόγος για ένα «νέο κοινωνικό συμβόλαιο», το

οποίο δεν παίζει πια πρωταγωνιστικό ρόλο ως προς τη

γένεση και τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας, αλ­

λά επιφορτίζεται με το θεωρητικό καθήκον να οργανώσει

και να δομήσει θεσμικά τις υπάρχουσες κοινωνίες. 0 ση­

μαντικότερος και διασημότερος εκφραστής του συμβο-

λαιισμού στην εποχή μας είναι ο Τζων Ρωλς. Στο σύνολο του

έργου του ο Ρωλς προσπαθεί να ενεργοποιήσει εκ νέου

τη θεωρία του συμβολαίου (όπως αυτή διατυπώθηκε από

τον Λοκ, τον Ρουσσώ και τον Καντ), έχοντας την πεποί­

θηση ότι η συμβολαιική παράδοση υποδεικνύει μια εναλ­

λακτική αντίληψη περί δικαιοσύνης, η οποία συνιστά την

καταλληλότερη βάση για τη λειτουργία μιας δημοκρατι­

κής κοινωνίας.9

9. Τζων Ρωλς, Θεωρία της δικαιοσύνης, μτφρ. Φ. Βασιλογιάν-νης, Β. Βουτσάκης, Φ. Παιονίδης, Κ. Παπαγεωργίου, Ν. Στυλιανί-

δης, Α. Τάκης, Πόλις, Αθήνα 2001, σ. 36: «Στόχος μου είναι να πα­

ρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει και μεταφέρει

σε ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του κοι­

νωνικού συμβολαίου, όπως αυτή συναντάται, για παράδειγμα, στον

[ 3 2 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Θα μπορούσε κανείς να συζητήσει επί μακρόν την εν­

διαφέρουσα ρωλσιανή θεωρία της δικαιοσύνης. Δυστυχώς,

δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουμε σε μια τέτοια συζή­

τηση εδώ και τώρα. Αλλά δεν μπορούμε να μη σχολιά­

σουμε την εξαίρεση και τον παραγκωνισμό του Χομπς από

τον Ρωλς, τη στιγμή ακριβώς που, κατά τη γνώμη μας, ο

άγγλος φιλόσοφος είναι ο θεμελιωτής και ο αυθεντικότε­

ρος εκφραστής της συμβολαιικής θεωρίας. Ο αποκλει­

σμός του Χομπς έχει, φυσικά, την εξήγησή του: ο ίδιος ο

Ρωλς, άλλωστε, υποσημειώνει πως, «παρά το μεγαλείο

του, ο Λεβιάθαν του Χομπς εγείρει ειδικά προβλήματα».10

Ποια είναι όμως αυτά τα ειδικά προβλήματα; Εν ολίγοις,

πρόκειται για το γεγονός ότι η θεωρία του Χομπς δεν εί-

Locke, τον Rousseau και τον Kant. Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκει­

ται να φανταστούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την εί­

σοδο σε μια συγκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συ­

γκεκριμένης μορφής διακυβέρνησης. Η καθοδηγητική ιδέα είναι μάλ­

λον πως το αντικείμενο της πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές

της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας. Πρόκειται

για αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν, σε μια αρχική κατάσταση ισό­

τητας, ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα, μεριμνώντας για την προα­

γωγή των συμφερόντων τους, ως καθοριστικές των θεμελιωδών όρων

του συνεταιρισμού τους». Βλ. επίσης, σχετικά, τις ενδιαφέρουσες

μελέτες του Κωνσταντίνου Α. Παπαγεωργίου, Η πολιτική δυνατό­

τητα της δικαιοσύνης. Συμβόλαιο και συναίνεση στον John Rawls, Νή­

σος, Αθήνα 1994 και του Γρηγόρη Μολύβα, Δικαιώματα και θεωρίες

δικαιοσύνης. Rawls, Dworkin, Nozick, Sert, Πόλις, Αθήνα 2004.

10. Τζων Ρωλς, ό.π., σ. 36, υποσημ. 5.

[ 3 3 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

ναι, ή δεν φαίνεται να είναι, καθόλου φιλελεύθερη. Επο­

μένως, η παρουσία της χομπσιανής θεμελίωσης του συμ­

βολαίου θα κινδύνευε να αλλοιώσει ή και να καταστρέ­

ψει πλήρως τη συνταγή του πολιτικού φιλελευθερισμού

που προτείνει ο Ρωλς. Πάντως, όπως κι αν έχουν τα πράγ­

ματα, είναι βέβαιο ότι το κοινωνικό συμβόλαιο αναβίω­

σε ως επίκαιρη θεωρία κυρίως χάρη στη ρωλσιανή θεω­

ρία της δικαιοσύνης, η οποία του προσέδωσε νέα όψη, θεω­

ρητική αλλά κυρίως πρακτική, προσανατολίζοντας το στην

κατεύθυνση της πολιτικής διαχείρισης των σύγχρονων πε­

ρίπλοκων κοινωνιών.

Πέρα από τις πολύπλευρες δυσκολίες της συμβολαιι-

κής θεωρίας, που ήδη επισημάνθηκαν, θα πρέπει επιπλέον

να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι η ορολογία που χρησι­

μοποιούν οι θεωρητικοί του κοινωνικού συμβολαίου είναι

σε μεγάλο βαθμό ασταθής και ευμετάβλητη, ιδιαίτερα

κατά την εποχή στην οποία αποφασίσαμε να επικεντρω­

θούμε, δηλαδή τον δέκατο έβδομο και τον δέκατο όγδοο

αιώνα. Το ίδιο ισχύει, ευρύτερα, και για την ορολογία που

συναντάμε συνολικά στην παράδοση του νεότερου φυσι­

κού δικαίου. Έτσι, οι πολιτικοί στοχαστές και φιλόσοφοι

της εποχής, οι οποίοι σκέφτονται κατά βάση ακόμη στα

λατινικά, κάνουν συχνά λόγο για «συμβόλαιο» (contractus),

και συχνότερα για «σύμφωνο» (pactum). Χρησιμοποιούν,

επίσης, πρόθυμα τον όρο «σύμβαση» (conventio), αλλά

και τον όρο «συνθήκη» (foedus). 0 δε Ρουσσώ -ο οποίος

ξεκαθαρίζει τελικά το εννοιολογικό τοπίο, δίνοντας μια

για πάντα στη θεωρία το όνομά της: «κοινωνικό συμβό-

[ 3 4 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο» (contrat social)- χρησιμοποιεί και τον όρο πράξη

(acte). Πρόκειται όντως για τη συμβολαιογραφική πράξη

ίδρυσης του κράτους.

Η ορολογία έχει ασφαλώς τη σημασία της. Άλλωστε,

συνήθως, η ρευστότητα της ορολογίας υποδηλώνει αντί­

στοιχη εννοιολογική χαλαρότητα. Όμως, στην περίπτωση

του κοινωνικού συμβολαίου, μια κάποια αστάθεια δικαιο­

λογείται ίσως, επειδή εκφράζει ακριβώς τις δυσχέρειες που

παρουσιάζει η γέννηση ενός καινούργιου και καινοφανούς

εννοιολογικού οπλοστασίου. Μάλλον δεν πρόκειται δηλα­

δή για απροσεξία ή επιπολαιότητα, αλλά για τις αναμενό­

μενες ωδίνες ενός ιδιαίτερα προβληματικού τοκετού.

Ένα παράδειγμα: ο Χομπς προσπαθεί να βάλει σε μια

τάξη τις έννοιες ορίζοντάς τες. Συμβόλαιο (contract) κα­

λείται η αμοιβαία μεταβίβαση δικαιώματος. Όταν ο ένας

συμβαλλόμενος μεταβιβάζει το δικαίωμά του και ο άλλος

δεσμεύεται να μεταβιβάσει το δικό του σε καθορισμένο

μελλοντικό χρόνο, τότε έχουμε σύμφωνο (pact) ή σύμβαση

(covenant), που εδώ χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα.11 Και

οι ορισμοί συνεχίζονται. Την κρίσιμη όμως στιγμή που πε­

ριγράφεται το κοινωνικό συμβόλαιο, δηλαδή η ληξιαρχική

πράξη γέννησης της πολιτικής κοινωνίας, ο Χομπς μιλά για

σύμβαση: η πράξη τελείται «μέσω της σύμβασης κάθε αν­

θρώπου με κάθε άλλον άνθρωπο».12 Παρόμοιες διακυ-

11. Λεβιάθαν, μέρος πρώτο, κεφ. 14.

12. Λεβιάθαν, μέρος δεύτερο, κεφ. 17.

[ 3 5 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

μάνσεις στην ορολογία παρατηρούνται επίσης στα κείμε­

να του Γκρότιους και του Λοκ, ακόμα και στον Ρουσσώ.

Τι θα πρέπει να συμπεράνουμε από το προηγούμενο

παράδειγμα; Μάλλον είναι φρόνιμο να σκεφτούμε πως

δεν χρειάζεται να προχωρήσουμε σε βιαστικά συμπερά­

σματα. Ας εξετάσουμε τα ίδια τα κείμενα από κοντά και

αποφασίζουμε στο τέλος. Ένα πρώτο πόρισμα, πάντως,

θα έθετε ότι όλες αυτές οι συνώνυμες έννοιες δηλώνουν

περίπου το ίδιο πράγμα: το κοινωνικό συμβόλαιο - μόνο

που το περιγράφουν με λεπτές αποχρώσεις, οι οποίες

έχουν οπωσδήποτε τη σημασία τους. Ας προχωρήσουμε

όμως στην ανάλυση των συμβολαιικών θεωριών.

Καταρχάς θα εξετάσουμε τη συμβολαιική θεωρία του

Γκρότιους, ο οποίος πρώτος εισήγαγε τις βασικές προ­

κείμενες προτάσεις του νεότερου φυσικού δικαίου. Είναι

αλήθεια ότι η σύλληψη του Γκρότιους ως προς το ζήτημα

του κοινωνικού συμβολαίου δεν συνιστά τολμηρή πρω­

τοτυπία, διότι αποτελεί κατά βάση επανάληψη προηγού­

μενων και ήδη γνωστών θέσεων. Εντούτοις, η θεωρητική

συνεισφορά του στάθηκε ιδιαίτερα σημαντική, αποτελώ­

ντας σταθερό σημείο αναφοράς όλων ανεξαιρέτως των

κατοπινών στοχαστών του κοινωνικού συμβολαίου.

Θα περάσουμε έπειτα στη μελέτη του φιλοσοφικού

έργου που εισήγαγε την κατεξοχήν νεωτερική συμβολαιι­

κή θεωρία: ο Τόμας Χομπς ήταν εκείνος που εδραίωσε σε

απολύτως στέρεη βάση την αναγκαιότητα και χρησιμό­

τητα του κοινωνικού συμβολαίου. Θα διαπιστώσουμε ότι

το χομπσιανό δημιούργημα είναι αξιοθαύμαστο, αν μη τι

[ 3 6 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλο επειδή καταδεικνύει τις δυσκολίες που παρουσιά­

ζουν η συγκρότηση και η διατήρηση των πολιτικών κοι­

νωνιών και επειδή βοηθά αποφασιστικά στην κατανόη­

ση των πιο περίπλοκων μηχανισμών του πολιτικού φαι­

νομένου.

Μετά τον Χομπς, σε ευθεία αντιπαράθεση μαζί του,

αλλά και με κάποια δόση συνενοχής, ακολουθεί ο Τζων

Λοκ. Θα εξετάσουμε τη συμβολαιική του θεωρία, προ­

σπαθώντας να κατανοήσουμε τις αιτίες που τον οδηγούν

στην απόρριψη της μοναρχικής προοπτικής και στην υιο­

θέτηση μιας φιλελεύθερης σκοπιάς. Έτσι, θα δούμε για­

τί και πώς ο Λοκ είναι ουσιαστικά ο ιδρυτής του νεότε­

ρου πολιτικού φιλελευθερισμού, λόγω και της βαθιάς του

προσήλωσης στο φιλελεύθερο ατομικιστικό πρόγραμμα

μιας δημοκρατίας των ιδιοκτητών.

Έπεται ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, τελευταίος σε τούτη τη

σειρά των θεωρητικών του κοινωνικού συμβολαίου, ο

οποίος επισφραγίζει καταλυτικά την όλη θεωρία, προσ­

δίδοντάς της διά παντός καινούργια χαρακτηριστικά και

το καθιερωμένο, πλέον, σήμερα όνομά της. Θα δούμε τις

δυσκολίες της δικής του συμβολαιικής σύλληψης, που συ­

νίστανται κατά κύριο λόγο στην αντινομία μεταξύ αν­

θρώπου και κοινότητας ή μεταξύ ατομικού και συλλογι­

κού στοιχείου, αντινομία την οποία ο Ρουσσώ επιχειρεί

να υπερβεί με τρόπο μεγαλειώδη.

Εν συνεχεία θα επιχειρήσουμε μια σύντομη παρέκβαση

στον Σπινόζα, ώστε να κατανοήσουμε τους λόγους για

τους οποίους απορρίπτει την έννοια του συμβολαίου ως

[ 3 7 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

άχρηστη και περιττή, στρεφόμενος εναντίον της νομικής

σύλληψης της πολιτικής.

Τέλος, θα κλείσουμε με τα καταληκτικά συμπεράσματα

του Επιλόγου. Επί το έργον, λοιπόν.

[ 3 8 ]

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ:

ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΧΟΜΠΣ:

ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Η ανάλυση της ιδέας του κοινωνικού συμβολαίου στο έρ­

γο του Χομπς [Thomas Hobbes (1588-1679)] αποτελεί ζή­

τημα που παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, αφενός επει­

δή πρόκειται για πρωτότυπη και κεντρική έννοια της πο­

λιτικής φιλοσοφίας του, αφετέρου επειδή έχουν προταθεί

πολλές και συχνά αντικρουόμενες ερμηνείες ως προς την

περιγραφή και τη σημασία αυτής της έννοιας.1

Ο σκοπός της ανάλυσης που ακολουθεί είναι διττός: εν

πρώτοις, να φανεί η σημασία της έννοιας του κοινωνικού

1. Βλ., για παράδειγμα, τις αντικρουόμενες ερμηνείες που υπο­

στηρίζονται στα κείμενα των Jean Hampton, «The Failure of Hobbes's

Social Contract Argument», και David Gauthier, «Hobbes's Social

Contract», τα οποία περιέχονται στον συλλογικό τόμο Christopher

W. Morris (επιμ.), The Social Contract Theorists. Critical Essays on Hobbes,

Locke and Rousseau, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Νέα Υόρ­

κη 1999. Βλ. επίσης Jean Terrel, Hobbes: matérialisme et politique, Vrin,

Παρίσι 1994.

[ 7 5 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

συμβολαίου για την πολιτική φιλοσοφία του Χομπς και,

συγχρόνως, να υποστηριχτεί η θέση ότι ο Χομπς είναι ο

ιδρυτής και θεμελιωτής της νεότερης θεωρίας του κοινω­

νικού συμβολαίου. Η εν λόγω θέση διατυπώνεται συχνά με

τρόπο αξιωματικό, δίχως να αποδεικνύεται επαρκώς. Θα

καταβληθεί λοιπόν προσπάθεια να καταδειχθεί για ποιους

ακριβώς λόγους η παραπάνω διαβεβαίωση ισχύει πλήρως.

Αρχίζοντας με την τοποθέτηση του προβλήματος, ας

υπενθυμίσουμε τη βασική αδυναμία που διαπιστώθηκε κα­

τά την ανάλυση της θεωρίας του Γκρότιους για το κοινω­

νικό συμβόλαιο, δηλαδή την έλλειψη ικανοποιητικής απά­

ντησης στο πρόβλημα της μετάβασης από μια φυσική κα­

τάσταση σε μια πολιτική κοινωνία. Αυτή την έλλειψη του

συστήματος του Γκρότιους θα έρθει να συμπληρώσει με

τον καλύτερο δυνατό τρόπο ο Χομπς. Και μάλιστα με τέ­

τοιο ακλόνητο τρόπο, ώστε στο μέλλον θα σταθεί αδύνατον

για οποιονδήποτε θεωρητικό του συμβολαίου να .μην ανα­

μετρηθεί με τη χομπσιανή σύλληψη. Εξάλλου, και μόνο από

το γεγονός αυτό θα μπορούσε κανείς να κατανοήσει γιατί

ο Τόμας Χομπς πρέπει να θεωρηθεί ο φιλόσοφος που επι­

νόησε τη νεότερη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου.

Τη στιγμή ακριβώς που ο Χομπς συγγράφει τα θεμε­

λιώδη έργα του De Cive [Ο πολίτης] και Λεβιάθαν, στα μέ­

σα του δέκατου έβδομου αιώνα, το φυσικό δίκαιο δια­

κρίνεται πλέον από τα εξής γνωρίσματα: έχει καθολικό

χαρακτήρα, είναι εντελώς ανεξάρτητο από το θετικό δί­

καιο και έχει αποκτήσει ορθολογική δομή, δηλαδή μπο­

ρεί να γίνει αντιληπτό και καταληπτό από κάθε άνθρω-

[ 7 6 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

πο. Είδαμε πώς, με την καθοριστική παρέμβασή του, ο

Γκρότιους έχει απαντήσει στα κριτικά επιχειρήματα των

Σκεπτικών ως προς το φυσικό δίκαιο και πώς ο Μποντέν

έχει ορίσει την έννοια της κυριαρχίας με νέο τρόπο: η κυ­

ριαρχία αποτελεί ενιαία αρχή, η οποία είναι απαραίτητη

για να ισχύει οποιοσδήποτε νόμος και εγγυάται τη μορ­

φή, την ενότητα και την ταυτότητα κάθε κράτους. Τέλος,

οι Σχολαστικοί έχουν θεμελιώσει τη θέση ότι οι πολιτικές

κοινωνίες και οι κυβερνήσεις τους αποτελούν συμβατικές

ανθρώπινες ενώσεις τις οποίες θεσπίζουν οι άνθρωποι,

επειδή από τη φύση τους τείνουν να συνυπάρχουν ειρη­

νικά με τους συνανθρώπους τους.2

Ωστόσο, πριν από τον Χομπς, η έννοια του συμβολαίου,

στον βαθμό που κάπως δειλά εμφανίζεται, δεν εκλαμβά­

νεται υπό την τεχνική σημασία του όρου και σε καμία πε­

ρίπτωση δεν χρησιμοποιείται κατά κυριολεξία. Στην πραγ­

ματικότητα, ο Γκρότιους, όπως και όλοι οι προηγούμενοι

στοχαστές του φυσικού δικαίου, αρκείται στην επισή­

μανση ότι το κράτος θεσπίζεται μέσω της εθελούσιας συμ­

φωνίας των μελών του και πως η κυρίαρχη αρχή θεσπίζε­

ται μέσω της εθελούσιας υποταγής του λαού, δίχως αυ­

τές οι διαδικασίες να ορίζονται με αυστηρό τρόπο ως κα­

θαρά νομικές ή συμβολαιικές.

Αν, λοιπόν, είμαστε σε θέση να ισχυριστούμε ότι ο

2. Βλ. και πάλι την ανάλυση της «Σχολής» του φυσικού δικαίου από τον Γεράσιμο Βώκο, ο.π., σ. 9-88. Για τους στοχαστές που προη­γούνται του Χομπς, σ. 26-68. Ειδικότερα για τον Χομπς, σ. 68-79.

[ 7 7 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

Χομπς επινοεί τη νεότερη θεωρία του κοινωνικού συμβο­

λαίου, τούτο συμβαίνει επειδή ακριβώς είναι ο πρώτος

θεωρητικός της φυσικής κατάστασης, επειδή είναι εκεί­

νος που πραγματοποιεί μια επανάσταση στο εσωτερικό

του νεότερου φυσικού δικαίου, κατασκευάζοντας μια νο­

μική θεωρία του συμβολαίου και της σύμβασης την οποία

και χρησιμοποιεί με αυστηρό τρόπο, για να περιγράψει

λεπτομερέστατα τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας. Όμως

αυτό επιτυγχάνεται μέσω της διατύπωσης μιας εντελώς

καινούργιας «επιστήμης» της πολιτικής, η οποία οδηγεί

σε μια πρωτότυπη πολιτική φιλοσοφία.

1. Πολιτική επιστήμη και μέθοδος

Ο Χομπς προσπάθησε να θεμελιώσει μια νέα πολιτική επι­

στήμη, η οποία να μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική ει­

ρήνη και ευταξία. Αφετηρία της πολιτικής σκέψης του άγ­

γλου φιλοσόφου αποτελεί η επιθυμία να καθοριστούν οι

συνθήκες που θα επέτρεπαν σε μια ανθρώπινη κοινωνία

να ζήσει ομαλά, με εγγυημένη την ειρήνη και την ασφά­

λεια. Κατά συνέπεια, η πολιτική φιλοσοφία του έχει πρα­

κτικό προσανατολισμό: διδάσκει την τέχνη τού κυβερνάν

στους κυρίαρχους και την τέχνη τού υπακούειν στους υπη­

κόους. Ενώ στους ανθρώπους που ζουν στη φυσική κα­

τάσταση, δηλαδή εκεί όπου δεν υπάρχει ακόμα (ή δεν

υπάρχει πλέον) κράτος, διδάσκει την τέχνη της (ανασυ­

γκρότησης της πολιτικής κοινωνίας.

[ 7 8 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Ασφαλώς, αυτή η πολιτική φιλοσοφία δεν αναζητεί

θεωρητικά το υπέρτατο αγαθό, ούτε σκοπεύει να το προ­

σεγγίσει στην πράξη. Και τούτο, επειδή δεν θεμελιώνεται

τόσο σε κάποιο υπέρτατο αγαθό όσο στο υπέρτατο κα­

κό: τοποθετείται αρνητικά, αναζητώντας το μη χείρον και

όχι το βέλτιστο. Εκκινεί από το ελάχιστο δυνατό και προ­

σπαθεί να αποφύγει την υπέρτατη εξαθλίωση, τη χειρό­

τερη εκδοχή, δηλαδή τον θάνατο, και μάλιστα τον βίαιο

θάνατο. 0 φόβος του βίαιου και απότομου θανάτου είναι

αβάσταχτος και αποβαίνει άμεσα θανατηφόρος. Ελλο­

χεύει παντού και πάντα εκεί όπου μαίνεται ανεξέλεγκτος

ο πόλεμος, κυρίως και πρώτιστα ο εμφύλιος πόλεμος. Γι'

αυτό και η πολιτική σκέψη του Χομπς χαρακτηρίζεται από

την προτροπή να αποφεύγονται πάση θυσία οι εμφύλιοι

διχασμοί και οι συρράξεις.3

Η τάξη και η ειρήνη πρέπει να βασιλεύουν, ώστε ο κα­

θένας να μπορεί να αναζητεί την ευτυχία του υπό την προ­

στασία των νόμων και της κυρίαρχης εξουσίας που εγγυά­

ται την τήρησή τους. Σε αντίθεση με τις θεωρίες άλλων φι­

λοσόφων, που προηγούνται ή έπονται, η πολιτική θεωρία

του Χομπς τίθεται στην υπηρεσία του κράτους, όχι επειδή

αναγνωρίζει κάποιον ηθικό σκοπό σε αυτό, αλλά επειδή μό­

νο το κράτος μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια των ατό-

3. Βλ. σχετικά και Leo Strauss, The Political Philosophy of Thomas

Hobbes. Its Basis and Its Genesis, Phoenix Books, The University of

Chicago Press, Σικάγο & Λονδίνο 1963, σ. 18-20.

[ 7 9 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟY Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

μων. Εξ ου και η πολιτική φιλοσοφία του θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί φιλελεύθερη, στο μέτρο που δεν θέτει έναν

υπέρτατο σκοπό, αλλά παραμένει ανοιχτή σε διάφορες εκ­

δοχές του ορθού βίου, υπό τον απαράβατο όρο ότι αυτές

δεν θα υπονομεύουν την ειρήνη και τη δημόσια τάξη. Πρό­

κειται για σαφώς αν-ηθική φιλοσοφία, υπό την έννοια ότι

δεν ενδιαφέρεται καθόλου να οδηγήσει τους ανθρώπους

προς οποιαδήποτε τελειότητα, αλλά θέλει απλώς να τους

εξασφαλίσει μια ζωή δίχως βία και συγκρούσεις. Εκείνο

που πάντοτε προέχει είναι η επιβίωση των ατόμων και, σε

δεύτερο χρόνο, η όσο το δυνατόν καλύτερη διαβίωσή τους.

Κατά παράδοξο τρόπο, ο Χομπς φτιάχνει μια θεωρία για

το κράτος επειδή ενδιαφέρεται πρωτίστως για το άτομο:

παρά την έντονα κρατικιστική χροιά της φιλοσοφίας του,

συλλαμβάνει το κράτος με αφετηρία το άτομο, τις ανάγκες

και τις προσδοκίες του, και όχι αντιστρόφως. Από αυτή την

άποψη, ο Χομπς είναι ο πρώτος πολιτικός στοχαστής που

δεν υποστασιοποιεί την αρετή και το «ευ ζην» των αρχαίων,

εγκαινιάζοντας έτσι τη φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία,

έστω και αν το θεσμικό σύστημα που προτείνει δεν έχει τί­

ποτε το φιλελεύθερο εκ πρώτης όψεως. Παρά τις απολυ­

ταρχικές πολιτικές του προτιμήσεις, ο πυρήνας της θεωρίας

του είναι φιλελεύθερος, γι' αυτό άλλωστε χαρακτηρίστηκε,

πολύ εύστοχα, θεμελιωτής του κτητικού ατομικισμού.4

4. Βλ. την κλασική μελέτη του C.B. Macpherson The Political

Theory of Possessive Individualism. Hobbes to Locke, Oxford University

[ 8 0 ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Ωστόσο, η πολιτική φιλοσοφία του Χομπς δεν διακρί­

νεται από εκείνη των αρχαίων μόνο ως προς τον σκοπό

της, αλλά και ως προς τη μέθοδο που επιλέγει να ακο­

λουθήσει. Με βάση τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τη

νέα επιστημονική μέθοδο που έχει ήδη προβάλει στον ορί­

ζοντα του δέκατου έβδομου αιώνα, ο άγγλος φιλόσοφος

θα επιχειρήσει να μεταφέρει το φυσικομαθηματικό μο­

ντέλο στις επιστήμες του ανθρώπου, και συγκεκριμένα

στην πολιτική επιστήμη: «Η επιστήμη της δημιουργίας

και της διατήρησης των πολιτικών κοινωνιών εξαρτάται

Press, Οξφόρδη 1962 (ελλην. έκδ.: Ατομικισμός και ιδιοκτησία. Η

πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes ώς

τον Locke, μτφρ. Ελένη Κασίμη, Γνώση, Αθήνα 1986). Γράφει ο Μακ-

φέρσον: «Οι απαρχές του ατομικισμού, ως βασικής θεωρητικής το­

ποθέτησης, βρίσκονται τουλάχιστον στον Χομπς. Αν και το συ­

μπέρασμά του μάλλον δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί φιλελεύθερο,

πάντως τα αξιώματά του υπήρξαν σε υψηλό βαθμό ατομικιστικά»

(σ. 16 ελλην. έκδ.). Βλ. σχετικά Etienne Balibar, «Le renversement

de l'individualisme possessif», στο La propriété: le propre, l'appropriation,

Ellipses, Παρίσι 2004, σ. 9-30. Βλ. επίσης Léo Strauss, Φυσικό δί­

καιο και ιστορία, ό.π., σ. 202-203. Για τους ίδιους λόγους, εξάλ­

λου, ο Αντόνιο Νέγκρι αποκαλεί πολύ χαρακτηριστικά τον Χομπς

«Μαρξ της αστικής τάξης», στο βιβλίο του L'anomalie sauvage.

Puissance et pouvoir chez Spinoza, PUF, Παρίσι 1982, σ. 61 (γαλλ. μτφρ.).

Μια διεξοδική ανάλυση της ερμηνείας του κτητικού ατομικισμού

του Μακφέρσον έχει γίνει από τον Μανόλη Αγγελίδη στο βιβλίο του

Η γένεση του φιλελευθερισμού. Προβλήματα σύστασης του πολιτι­

κού σε θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Thomas Hobbes-John

Locke, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1994, σ. 19-27.

[ 8 ι ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

από καθορισμένους κανόνες, όπως η αριθμητική και η γεω­

μετρία' και όχι (όπως το τένις) μόνο από την πρακτική

εξάσκηση. Ούτε οι φτωχοί, που δεν έχουν ελεύθερο χρό­

νο, ούτε όμως κι εκείνοι που διαθέτουν ελεύθερο χρόνο

είχαν μέχρι τώρα την περιέργεια ή τη μέθοδο να ανακα­

λύψουν αυτούς τους κανόνες».5 Πρόκειται για έμμεση

κριτική στην πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη, ο οποίος

προφανώς είχε την περιέργεια, αλλά δεν μπόρεσε να συλ­

λάβει τη μέθοδο που θα τον οδηγούσε στην ανακάλυψη

των κανόνων της πολιτικής επιστήμης.

Η αριστοτελική θέση που υποστηρίζει ότι, σε αντίθε­

ση με τα μαθηματικά, η πολιτική δεν αποτελεί αυστηρή

επιστήμη,6 επειδή δεν μπορεί να φτάσει σε καθολικά ισχύο­

ντες κανόνες, είναι απορριπτέα, σύμφωνα με τον Χομπς:

εάν κανείς αποδεχτεί μια τέτοια απροσδιοριστία στο πε­

δίο της πολιτικής, τότε ανοίγει ο δρόμος για διαμάχες και

συγκρούσεις που καταλήγουν με βεβαιότητα σε εμφύλιο

πόλεμο. Μόνο η ακριβής γνώση αυστηρών κανόνων μπο-

5. Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκ­

κλησιαστικής χαι λαϊκής πολιτικής κοινότητας, μτφρ. Γρηγόρης Πα-

σχαλίδης-Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος,

Γνώση, Αθήνα 1989, τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 20, σ. 276 (αγγλ.

έκδ.: Thomas Hobbes, Leviathan, edited with an Introduction by C.B.

Macpherson, Penguin Books, Χάρμοντσγουερθ, Μίντλσεξ, 1984, σ.

261). Θα παραπέμπω στην ελληνική μετάφραση, συχνά τροποποιώ­

ντας την, και μέσα σε αγκύλες θα δίνω τον αριθμό σελίδας της αγ­

γλικής έκδοσης.

6. Ηθικά Νικομάχεια, Α', 3,1094 b 13-32.

[ 8 2 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

ρεί να εξασφαλίσει την πολιτική ειρήνη, και μόνο τα μα­

θηματικά είναι σε θέση να παραγάγουν αυτή τη γνώση.

Χρειάζεται λοιπόν να επινοηθεί μια νέα μέθοδος για την

πολιτική επιστήμη, μέθοδος που να είναι εμπνευσμένη

από τα μαθηματικά.

Η νέα χομπσιανή μέθοδος διακρίνει τη μαθηματική

γνώση, που βασίζεται στον λόγο, από τη δογματική γνώ­

ση, που βασίζεται στα πάθη. Ο μαθηματικός τύπος γνώ­

σης δεν παράγει διαφωνίες ή αμφισβητήσεις, διότι συνί­

σταται μόνο σε φόρμες και σχήματα στα οποία δεν πα­

ρεμβάλλονται τα συμφέροντα των ανθρώπων, ενώ ο δογ­

ματικός τύπος διχάζει, διότι σχετίζεται με τις ανθρώπινες

επιθυμίες, με δικαιώματα και συμφέροντα. Η λύση που

προτείνει ο Χομπς είναι να μετατραπεί η γνώση της πο­

λιτικής σε γνώση μαθηματικού τύπου, ώστε να παγιω­

θούν διά παντός οι θεμελιώδεις αρχές της πολιτικής, δη­

λαδή όλα εκείνα τα βασικά στοιχεία που μπορούν να εξα­

σφαλίσουν την τάξη και την ειρήνη, οι οποίες είναι απα­

ραίτητες για την επιβίωση και την καλή διαβίωση των ατό­

μων.7 Εάν λοιπόν καταστεί δυνατό να αποδειχτούν οι αρ­

χές της πολιτικής με τον ίδιο ακλόνητο τρόπο που απο­

δεικνύονται και οι αρχές των μαθηματικών, τότε η πε­

ριοχή της πολιτικής ζωής θα είναι εξίσου ειρηνική με το

περιβάλλον της άλγεβρας και της γεωμετρίας.

7. Βλ. και Leo Strauss, The Political Philosophy of Thomas Hobbes.

Its Basis and Its Genesis, ό.π., σ. 129-130.

[ 8 3 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

Ασφαλώς, η νέα επιστημονική μέθοδος θα πρέπει να

βασιστεί, εκτός από τά μαθηματικά, και στη φυσική. Διό­

τι είναι δεδομένο ότι ο Χομπς συλλαμβάνει το ανθρώπι­

νο άτομο πρωτίστως ως ένα φυσικό σώμα, το οποίο κι­

νείται με βάση τους νόμους της φυσικής επιστήμης. Στην

περίπτωση της χομπσιανής πολιτικής θεωρίας έχουμε λοι­

πόν να κάνουμε με ένα φυσικομαθηματικό επιστημολο­

γικό μοντέλο που υποστηρίζει και υπαγορεύει εξ ολο­

κλήρου τη νέα πολιτική επιστήμη.8

0 θεωρητικός της πολιτικής πρέπει να χρησιμοποιήσει

μαθηματικές αρχές για να καταφέρει να αναλύσει την αν­

θρώπινη κοινωνία στα συστατικά της στοιχεία, ώστε να

την ανασυνθέσει εν συνεχεία σε μια καινούργια διάταξη,

που θα ευνοεί τη διατήρηση του πολιτικού σώματος. Όσο

δεν υπάρχει μια αυστηρή και συνεκτική θεωρία για τη

σταθερότητα, τη συντήρηση και την εύρυθμη λειτουργία

της πολιτικής κοινωνίας, ο κίνδυνος της διάλυσης και του

εμφυλίου πολέμου παραμονεύει κάθε στιγμή. Το κύριο

καθήκον της πολιτικής θεωρίας συνίσταται στην επινόη­

ση ενός τρόπου ειρηνικής συμβίωσης των ανθρώπων: χρει­

άζεται να καταδειχθεί υπό ποίους όρους η ανθρώπινη ιδιο­

συγκρασία, η οποία μοιάζει να παράγει από τη φύση της

8. Βλ. σχετικά την εξαιρετική μελέτη του Πιερ-Φρανσουά Μο­

ρό Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, θρησκεία, μτφρ. Νίκη Μουντζού-

ρογλου, επιμ. Ελένη Ποταμιάνου, Πατάκης, Αθήνα 2001, και κυ­

ρίως το υποκεφ. «Σύστημα της επανάστασης: Τα επιστημονικά

θεμέλια της πολιτικής», σ. 31-43.

[ 8 4 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

μια συγκρουσιακή κοινωνική δυναμική, μπορεί, εάν διο­

χετευτεί κατάλληλα, να συμβάλει στη διατήρηση της ει­

ρήνης και της τάξης. Ωστόσο, η αναζήτηση μιας ειρηνευ­

τικής κοινωνικής δυναμικής προϋποθέτει την προηγού­

μενη λεπτομερή ανάλυση της κοινωνικής δυναμικής τής

σύγκρουσης, έτσι όπως αυτή εμφανίζεται στην πιο ωμή

της εκδοχή, δηλαδή σε απολύτως φυσικές συνθήκες, στη

φυσική κατάσταση.

2. Η φυσική κατάσταση

Σε αντίθεση με τους προγενέστερους στοχαστές, ο Χομπς

είναι ο πρώτος που σκέφτεται τη φυσική κατάσταση ως

απολύτως φυσική, καλώντας τους αναγνώστες του να φα­

νταστούν ότι η πολιτική κοινωνία στην οποία ζουν δια­

λύεται και κατακερματίζεται στα εξ ων συνετέθη. Η μέ­

θοδος αυτή εκτίθεται και δικαιολογείται στον Πρόλογο

του De Cive ως εξής: «Όσον αφορά τη μέθοδο, θεώρησα

ότι η τάξη του λόγου, όσο σαφής κι αν ήταν, δεν επαρ­

κούσε, αλλά ότι θα έπρεπε να αρχίσω από την πρώτη ύλη

της πολιτείας και να προχωρήσω κατόπιν στη γένεση και

στη μορφή της, καθώς και στην πρώτη αρχή της δικαιο­

σύνης. Διότι, για να γνωρίσουμε με τον καλύτερο τρόπο

ένα πράγμα, πρέπει να ξεκινήσουμε από τα πράγματα

από τα οποία αυτό αποτελείται. Όπως σε ένα αυτόματο

ρολόι, ή κάποια άλλη πολύπλοκη μηχανή, δεν μπορούμε

να ξέρουμε ποια είναι η λειτουργία κάθε μέρους και κά-

[85]

ΘΕΩΡΙΕΣ TOΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

θε εξαρτήματος αν δεν το διαλύσουμε και δεν εξετάσου­

με πλήρως το υλικό' τη μορφή και την κίνηση του κάθε

μέρους, έτσι και στην έρευνα σχετικά με το δίκαιο της

πολιτείας και τα καθήκοντα των πολιτών είναι απαραί­

τητο, όχι φυσικά να διαλύσουμε την πολιτεία, αλλά να τη

θεωρήσουμε σαν να είχε διαλυθεί, δηλαδή να κατανοή­

σουμε καλά ποια είναι η ανθρώπινη φύση, ποια πράγμα­

τα την καθιστούν ικανή ή ανίκανη να σχηματίσει μια πο­

λιτεία και πώς πρέπει να φέρονται οι άνθρωποι μεταξύ

τους, εάν θέλουν να ενωθούν».9

Ο ωρολογοποιός που θέλει να κατανοήσει πώς λει­

τουργεί ένα ρολόι πρέπει να το ξεμοντάρει, ώστε να εξε­

τάσει τα υλικά από τα οποία αποτελείται κάθε μέρος του,

καθώς και,τις κινήσεις που εκτελεί. Κατά τον ίδιο τρόπο,

ο φιλόσοφος που θέλει να κατανοήσει πώς λειτουργεί μια

πολιτική κοινωνία πρέπει, για τους ίδιους λόγους, να τη

θεωρήσει «σαν να είχε διαλυθεί».10 Τα «εξαρτήματα» της

πολιτικής κοινωνίας είναι οι άνθρωποι. Στο εσωτερικό

μιας πολιτικής κοινωνίας οι άνθρωποι κατέχουν συγκε­

κριμένες θέσεις και εμπλέκονται σε καθορισμένες σχέ-

9. Τόμας Χομπς, De Cive ή Τα θεμέλια της πολιτικής, στο The

Clarendon Edition ofthe Philosophical Works of Thomas Hobbes, πρόλο­

γος Howard Warrender (επιμ.), Clarendon Press, Οξφόρδη 1983,

τόμ. 3, σ. 32 (γαλλ. έκδ.: Le citoyen ou les fondements de la politique,

μτφρ. Samuel Sorbière, Παρίσι 1982, ο. 71. [Σε ό,τι αφορά τα απο­

σπάσματα αυτού του έργου, η μετάφραση είναι δική μου.]).

10. Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά κάπως ριψοκίνδυνη, ανά-

[ 8 6 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

σεις, όπως για παράδειγμα στη σχέση υπακοής που δια­

τηρούν οι υπήκοοι με την ανώτατη αρχή. Εάν θεωρήσει

κανείς την πολιτική κοινωνία σαν να είχε διαλυθεί, τούτο

σημαίνει ότι επιλέγει να παραβλέψει προσωρινά αυτές

τις σχέσεις, προχωρώντας σε μια αφαίρεση ώστε να μπο­

ρέσει να δει τον άνθρωπο ως καθαρά φυσικό ον, το οποίο

κινείται απολύτως ελεύθερα. Αφετηρία μιας πολιτικής φι­

λοσοφίας που φιλοδοξεί να θεμελιώσει τη νέα πολιτική

επιστήμη θα πρέπει να αποτελέσει ο άνθρωπος της φυ­

σικής κατάστασης, και όχι ο άνθρωπος της πολιτικής κοι­

νωνίας. Γι' αυτό άλλωστε, πριν από οποιαδήποτε άλλη

ανάλυση περί πολιτικής κοινότητας, ο Χομπς οφείλει να

θεμελιώσει μια φιλοσοφική ανθρωπολογία.

Απομονώνοντας το προηγούμενο χωρίο από τα συμ­

φραζόμενά του και φωτίζοντάς το με τον προβολέα της

ρουσσωικής σκέψης, θα ήταν ίσως δυνατόν να θεωρηθεί ότι,

σύμφωνα με τον Χομπς (όπως ακριβώς σύμφωνα και με

τον Ρουσσώ), για να γνωρίσουμε τον φυσικό άνθρωπο πρέ­

πει να ξεκινήσουμε από το μεμονωμένο άτομο και να συν­

θέσουμε βαθμηδόν τις κοινωνικές σχέσεις. Έτσι, ο Χομπς

εύκολα θα μπορούσε να κατηγορηθεί για λογική ασυνέ­

πεια: ενώ υπόσχεται μια περιγραφή της προκοινωνικής αν-

λυσή του, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν θεωρεί αυτή την οιονεί διάλυση

της πολιτικής κοινωνίας μια «κατάσταση εξαίρεσης». Βλ. Giorgio

Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Πα­

ναγιώτης Τσιαμούρας, επιμέλεια-επίμετρο Γιάννης Σταυρακάκης,

Scripta, Αθήνα 2005, σ. 171-173.

[ 8 7 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

θρώπινης φύσης, εντέλει, μοιάζει να κάνει λόγο για τον κοι­

νωνικοποιημένο και πολιτισμένο άνθρωπο. Πρόκειται για

τη γνωστή κριτική που του άσκησε ο Μοντεσκιέ,11 την οποία

και επανέλαβε ο Ρουσσώ.12

Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά: εάν αφή­

σουμε στην άκρη προς στιγμήν το De Cive και ανατρέ­

ξουμε στα κείμενα του Χομπς που εξετάζουν την αν­

θρώπινη φύση, θα διαπιστώσουμε ότι η υπόθεση της φυ­

σικής κατάστασης δεν αποτελεί προαπαιτούμενο αυτών

των κειμένων, δηλαδή ότι η ανάλυση της ανθρώπινης φύ­

σης πάντοτε προηγείται των κεφαλαίων που αναφέρο­

νται στη φυσική κατάσταση. Τούτο καθίσταται απολύ­

τως σαφές από την ανάγνωση του πρώτου μέρους του

Λεβιάθαν. Η ανθρώπινη φύση εξετάζεται από τον Χομπς

με βάση τα πορίσματα της φυσικής επιστήμης.13 Δεν πρό­

κειται, όπως συμβαίνει στον Ρουσσώ, για την αποκάλυ­

ψη ενός θησαυρού που έχει καλυφθεί κάτω από διαδοχι­

κά στρώματα εκπολιτισμού. Ο κοινωνικοποιημένος ή πο-

11. Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων, μτφρ. Κωστής Παπα-

γιώργης και Παναγιώτης Κονδύλης, εισαγ. Παναγιώτης Κονδύλης,

Γνώση, Αθήνα 1994, τόμ. Α', Πρώτο Βιβλίο, κεφ. 3, σ. 110-111.

12. Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Πραγματεία περί της καταγωγής και των

θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, μτφρ. Μέλ­

πω Αλεξίου-Καναγκίνη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1992, σ. 76.

13. Βλ. σχετικά το κείμενο του Douglas Jesseph «Hobbes and

the Method of Natural Science», στο Tom Sorel (επιμ.), The Cambridge

Companion to Hobbes, Cambridge University Press, 1996, σ. 86-107.

Βλ. επίσης Ιόλη Πατέλλη, Η φιλοσοφία τοο Hobbes. Λόγος και αι-

[ 8 8 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

λιτισμένος άνθρωπος δεν είναι απο-φυσικοποιημένος·

αντιθέτως, η φύση εξακολουθεί να τον πλημμυρίζει.14 Αρχί­

ζοντας τον Πρόλογο του De Cive, ο Χομπς προϋποθέτει

ως γνωστή την ανθρώπινη φύση, επειδή την έχει αναλύ­

σει στα προηγούμενα κείμενά του. Πράγματι, το De Cive

(1642) συνιστά το τρίτο μέρος των Στοιχείων φιλοσοφίας

και εξετάζει τα πολιτικά σώματα. Ωστόσο, είχε προηγη­

θεί η συγγραφή των έως τότε αδημοσίευτων έργων De

Corpore (το οποίο δημοσιεύτηκε το 1656, αποτελώντας με­

λέτη των σωμάτων εν γένει) και De Homine (δημοσιευμέ­

νο το 1658, συνιστά μελέτη του ανθρώπου ως επιμέρους

σώματος).

Στην Εισαγωγή του Λεβιάθαν (1651) αναφέρεται ότι

το «γνώθι σαυτόν» αποτελεί την καλύτερη μέθοδο να γνω­

ρίσει κανείς τους άλλους ανθρώπους, επειδή τα βασικά

πάθη είναι κοινά σε όλους: «Με δεδομένη την ομοιότητα

μεταξύ των ανθρώπων στις σκέψεις και στα πάθη τους,

όποιος κοιτάξει εντός του και εξετάσει πώς και για ποιες

αιτίες σκέφτεται, αποφασίζει, διαλογίζεται, ελπίζει ή φο­

βάται, θα μπορέσει να διαβάσει και να γνωρίσει τις σκέ­

ψεις και τα πάθη όλων των υπόλοιπων ανθρώπων στις

αντίστοιχες περιστάσεις».15 Είναι λοιπόν αναπόφευκτο η

τιότητα στη νέα φυσική και πολιτική επιστήμη, Ίδρυμα Σάκη Κα-

ράγιωργα, Αθήνα 1995, σ. 69-73.

14. Γεγονός που καταδεικνύεται πειστικά από τον Γεράσιμο

Βώκο, ό.π.,σ. 69-71.

15. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', Εισαγωγή, σ. 78-79 [82].

[89]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ TOT Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

πολιτική επιστήμη, έστω και αν πρέπει να παράγει μα­

θηματικές βεβαιότητες, να προαπαιτεί την ανθρωπολο­

γία και να βασίζεται εν πολλοίς σε εμπειρικά θεμέλια.

Και τούτο, επειδή ο Χομπς βλέπει τον άνθρωπο ως ένα

κομμάτι ύλης εν κινήσει: «Ζωή δεν είναι παρά η κίνηση

των μελών του σώματος».16

Υπάρχουν δύο χαρακτηριστικά είδη κίνησης: η ζωτική

κίνηση (π.χ., η κυκλοφορία του αίματος, η αναπνοή) και

η ζωική ή εκούσια κίνηση (π.χ., η μετακίνηση, η ομιλία).

Η πρώτη πραγματοποιείται δίχως τη βοήθεια της φαντα­

σίας, ενώ η δεύτερη προϋποθέτει πάντοτε τη φαντασία.

Η φαντασία λοιπόν ορίζεται ως «η πρώτη εσωτερική απαρ­

χή κάθε εκούσιας κίνησης».17 Αυτό σημαίνει πως η φα­

ντασία καθορίζει και οδηγεί τις κινήσεις του ανθρώπου

βάσει των εικόνων που σχηματίζονται στο πνεύμα του από

τα εξωτερικά δεδομένα των αισθήσεων. Ωστόσο, η εκού­

σια κίνηση δεν είναι απολύτως ελεύθερη ή αυθαίρετη, αλ­

λά παράγεται από εξωγενή αίτια και εγγράφεται στην

εξωτερική αναγκαιότητα: η φύση των εικόνων της φα­

ντασίας καθορίζει την κίνηση. Έτσι, εάν κατόρθωνε κα­

νείς να ελέγξει τις εικόνες που σχηματίζονται στο πνεύμα

των ανθρώπων, θα κατόρθωνε να ελέγξει και τις κινήσεις

τους: «Αν καταργούνταν ο φόβος, οι προλήψεις, οι ονει-

ρομαντείες, οι ψευδοπροφητείες και όλα όσα τις συνο­

δεύουν, με τα οποία κάποιοι επιτήδειοι και φιλόδοξοι εξα-

16. Ό.π., σ. 77 [81].

17. Ό.π., τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 6, σ. 121 [118].

[ 9 0 ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

πατούν τους απλοϊκούς, οι άνθρωποι θα ήταν πολύ πιο

κατάλληλοι απ' ό,τι τώρα για την πολιτική υπακοή».18

Το ζήτημα της φαντασίας είναι εξόχως πολιτικό, επει­

δή έχει σοβαρότατες πολιτικές συνέπειες. Ο φόβος που

προκαλείται έντεχνα μέσω των προλήψεων και της δει­

σιδαιμονίας μπορεί να οδηγήσει στην πολιτική ανυπακοή

και, συνεπώς, στη διάλυση του πολιτικού σώματος. Η κί­

νηση προς την πολιτική ανυπακοή παράγεται από μια κί­

νηση του πνεύματος που κυριαρχείται από τη φαντασία.

Για να προληφθεί η πολιτική ανυπακοή, απαιτείται μεθο­

δική δράση επί των πνευμάτων των ανθρώπων: «Οι πρά­

ξεις των ανθρώπων πηγάζουν από τις απόψεις τους· και

η καλή διεύθυνση των πράξεων, με σκοπό την ειρήνη και

την ομόνοια, απαιτεί την καλή διεύθυνση των σκέψεων».19

Οι εσωτερικές αιτίες όλων των εκούσιων ανθρώπινων πρά­

ξεων ονομάζονται πάθη. Ανάμεσα στα πάθη, που δια­

κρίνονται σε απλά και σύνθετα, ξεχωρίζει ένα καθολικό

πάθος των ανθρώπων για εξουσία: «Θεωρώ γενική κλίση

του ανθρώπινου είδους στο σύνολό του την αιώνια και

ασίγαστη επιθυμία για εξουσία και ακόμη περισσότερη

εξουσία, που σταματά μόνο με τον θάνατο».20

Η κίνηση λοιπόν των ανθρώπων δεν είναι καθόλου αυ­

θαίρετη, αλλά ακολουθεί συγκεκριμένο σκοπό: την από­

κτηση εξουσίας. Η επιθυμία για εξουσία, υπό οποιαδή-

18. Ό.π., τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 2, σ. 92 [93].

19. Ό.π., τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 18, σ. 247 [233].

20. Ό.π., τόμος Α', μέρος πρώτο, κεφ. 11, σ. 169-170 [161].

[91 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΓ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

ποτε μορφή κι αν εμφανίζεται, είναι η επιθυμία που κυ­

ριαρχεί στον άνθρωπο, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη φυ­

σική κατάσταση. 0 άνθρωπος επιθυμεί τη συσσώρευση

διαρκώς περισσότερης εξουσίας, όχι τόσο επειδή αρέσκε­

ται σε νέες εξουσίες, αλλά κυρίως επειδή δεν μπορεί να

διασφαλίσει όσες κατέχει ήδη, παρά μόνο μέσω της συνε­

χούς απόκτησης επιπλέον εξουσίας. Αυτή η ξέφρενη κούρ­

σα προς την εξασφάλιση ισχύος και εξουσίας δεν μπορεί

να ανακοπεί στη φυσική κατάσταση. Αντιθέτως, οδηγεί

σε ολοένα βιαιότερες συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων,

στην αλληλοεξόντωση και την πολεμική σύγκρουση μέ­

χρις εσχάτων. Αυτή η συγκρουσιακή πραγματικότητα της

φυσικής κατάστασης έχει όνομα: πρόκειται για τον δια­

βόητο χομπσιανό πόλεμο του καθενός ενάντια στον κα­

θένα, δηλαδή για τον πόλεμο όλων εναντίον όλων.

Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ο Χομπς, στην Ει­

σαγωγή του Λεβιάθαν, επαναλαμβάνει τη θέση σύμφω­

να με την οποία η πλήρης γνώση της πολιτείας προϋπο­

θέτει την ορθή γνώση του υλικού από το οποίο είναι κα­

τασκευασμένη η πολιτεία. Γεγονός που δικαιολογεί την

ύπαρξη των αρχικών δώδεκα κεφαλαίων που αφιερώνο­

νται σε μια καθαρά ανθρωπολογική ανάλυση, η οποία

αναπτύσσεται χωρίς να είναι αναγκαίο να γίνει αφαίρε­

ση του κράτους και του πολιτισμού. Η ανάλυση αυτή χρεια­

ζόταν να προηγηθεί, ώστε να φανεί κατόπιν ποια θα ήταν

η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας εάν τυχόν, παρ'

ελπίδα, διαλυόταν η πολιτική κοινωνία. Δηλαδή, από λο­

γική και επιχειρηματολογική άποψη, η ανθρωπολογία απο-

[ 9 2 ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΤ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

τελεί την προϋπόθεση της θεωρίας της φυσικής κατά­

στασης, και όχι το αντίστροφο.

Βλέπουμε λοιπόν καθαρότερα με ποιον τρόπο ο άγγλος

φιλόσοφος απορρίπτει την αρχή της φυσικής κοινωνικό­

τητας.21 Ακολουθώντας έναν προσεκτικό αναγνώστη του

Χομπς, τον Ιμμάνουελ Καντ, θα ήταν προτιμότερο να κά­

νουμε λόγο όχι για ακοινωνικότητα, αλλά για «ακοινωνι-

κή κοινωνικότητα». Κατ' αυτό τον τρόπο, θα καταστεί δυ­

νατόν να καταδειχθεί μια αντίφαση που ενυπάρχει στη φύ­

ση και, την ίδια στιγμή, ενώνει και διχάζει τους ανθρώπους.

Όπως γράφει ο Χομπς: «Αν εξετάσουμε τον άνθρωπο ως

προς τη φύση του, καθόσον είναι άνθρωπος, δηλαδή όταν

γεννιέται, είναι αλήθεια ότι η διαρκής μοναξιά του είναι

ανυπόφορη. Διότι τα παιδιά, για να ζήσουν, και οι ενήλι­

κοι, για να ζήσουν καλά, έχουν ανάγκη τη βοήθεια των άλ­

λων. Γι' αυτό και δεν αρνούμαι ότι οι άνθρωποι, εξαιτίας

της φυσικής ανάγκης, επιθυμούν μια αμοιβαία συνάντηση

[«alterum alterius congressum appetere», στη λατινική εκ-

δοχή/«desire to corne together», στην αγγλική]».22

Οι άνθρωποι, λοιπόν, αναζητούν εκ φύσεως τη συνά­

ντηση, τη συνεύρεση (congressus), και όχι την κοινωνία,

την κοινότητα (societas), που προϋποθέτει ειρηνικές σχέ­

σεις μεταξύ των συμβαλλομένων. Η εν λόγω αναζήτηση

21. Βλ. σχετικά την ενδιαφέρουσα ανάλυση του Alan Ryan

«Hobbes's Political Philosophy», στο Tom Sorel (επιμ.), ό.π., ο. 216-

225.

22. Χομπς, De Cive, κεφ. 1, παρ. 2, σημ. 1.

[ 9 3 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

είναι εντελώς υστερόβουλη: σε αντίθεση με ό,τι πρέσβευε

ο Γκρότιους, εδώ η αμοιβαία σχέση και συνδιαλλαγή με­

ταξύ ανθρώπων περιορίζεται στη χρησιμότητα ή στην

ωφελιμότητα. Παρακινημένοι από καθαρά εγωιστικά κί­

νητρα,23 οι άνθρωποι αναζητούν τη σχέση με τον άλλο και,

καθώς αυτή η σχέση δεν μπορεί να διαρκέσει δίχως ένα

μίνιμουμ συνεννόησης, από φυσική ανάγκη φτιάχνουν κοι­

νότητες και κοινωνίες, δηλαδή συμβιωτικές σχέσεις που

δεν μπορούν να διαρκέσουν δίχως έναν ελάχιστο βαθμό

πολιτικής οργάνωσης. Υπ' αυτή την έννοια, οι πολιτικές

κοινωνίες, καλύτερα ή χειρότερα συγκροτημένες, περισ­

σότερο ή λιγότερο βιώσιμες, είναι τόσο παλιές όσο και η

ανθρωπότητα: όπως λέει ο Χομπς, δεν βλέπουμε κανέ­

ναν «να ζει εκτός κοινωνίας». Ο άγγλος φιλόσοφος φτά­

νει μάλιστα στο σημείο να χρησιμοποιήσει διατυπώσεις

όπως «φυσικό είδος πολιτείας» ή «φυσικές πολιτείες»,24

δηλαδή εκφράσεις που θα τις περιμέναμε μάλλον από κά­

ποιον οπαδό του Αριστοτέλη25 παρά από τον οξυδερκή

συγγραφέα του Λεβιάθαν.

Τι συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα; Οι άνθρωποι

επιδιώκουν να συνενωθούν και φτιάχνουν πολιτικές κοινω­

νίες, επειδή είναι εγωιστικά ζώα και όχι επειδή η φύση τους

θα τους οδηγούσε ανιδιοτελώς να επιθυμούν τη συμβίωση

23. Βλ. Γεράσιμος Βώκος, ό.π., σ. 69. 24. Χομπς, De Cive, κεφ. 5, παρ. 12, και κεφ. 8, παρ. 1. 25. Βλ. Alan Ryan, ο.π., σ. 216-217.

[ 9 4 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

με τους ομοίους τους. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για πολιτικά

ή για κοινωνικά ζώα. Επιπλέον, δεν έχουν απολύτως καμία

εκ γενετής κλίση προς την ειρηνική συνύπαρξη με τους άλ­

λους, η οποία εντούτοις τους είναι απαραίτητη για να μην

πεθάνουν βίαια. Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται και παρα­

μένουν αχαλίνωτοι, επιδιώκουν να ικανοποιούν άμετρα και

αδιάκοπα τις επιθυμίες τους για τροφή, πλούτο, δόξα και

γνώση. Τούτο το διαρκές κυνήγι των επιθυμιών ο Χομπς το

ονομάζει ευδαιμονία (ή ευτυχία), αρνούμενος να το κατα­

δικάσει ηθικολογικά. Πάντως, η ειρήνη με τον εαυτό τους

και η ειρήνη με τους άλλους ποτέ δεν είναι αυτονόητη, πο­

τέ δεν είναι φυσική: και σε κάθε άνθρωπο και ανάμεσα σε

διαφορετικούς ανθρώπους, ο πόλεμος είναι πολύ πιο φυ­

σικό πράγμα απ' ό,τι η ειρήνη.26 Η διαπίστωση δε αυτή ισχύ­

ει για όλους τους ανθρώπους, παρόλο που υπάρχουν με­

γάλες διαφορές μεταξύ τους ως προς το κατά πόσον μπο­

ρούν να μάθουν να συγκρατούν τα πάθη τους.27

Αυτή η «ακοινωνική κοινωνικότητα» καθιστά το πο­

λιτικό πρόβλημα ιδιαζόντως δύσκολο και περίπλοκο. Δεν

είναι καν ανάγκη να αναφερθεί κανείς στις αιτίες της πο­

λιτικής κρίσης στην οποία είχαν περιέλθει τα ευρωπαϊκά

κράτη, και κυρίως η Αγγλία, κατά τον δέκατο έβδομο αιώ­

να. Κατανοούμε εύκολα γιατί στο σύνολο της ανθρώπι­

νης ιστορίας όλες οι μορφές κράτους παρουσίασαν ατέ-

i 26. Βλ. Γεράσιμος Βώκος, ό.π., σ. 73. 27. Βλ. Ιόλη Πατελλη, ό.π., σ. 108-114.

[95 1

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

λειες και αδυναμίες. Ο Χομπς, καταφεύγοντας στη φα­

νταστική κατασκευή της φυσικής κατάστασης, θέλει να

αποδομήσει μέσω της σκέψης, και εντός της θεωρίας, ό,τι

είχε θεμελιωθεί με εσφαλμένο τρόπο τόσους αιώνες νω­

ρίτερα. Θέλει να διακρίνει ό,τι είναι καθαρά φυσικό, δη­

λαδή απαράκαμπτο, από ό,τι αποτελεί ατυχή εμπειρική

επινόηση. Επιθυμεί να υπερβεί πλήρως τον ιστορισμό του

Γκρότιους, ο οποίος δεχόταν αδιακρίτως όλες τις πολιτι­

κές ατέλειες, με τη δικαιολογία (ή, μάλλον, με το πρό­

σχημα) ότι αποτελούν δημιουργήματα των ανθρώπων.

0 πόλεμος όλων εναντίον όλων πρέπει να αποτραπεί

πάση θυσία, γιατί στην αντίθετη περίπτωση υπάρχει ο κίν­

δυνος να επέλθει γενικευμένη δυστυχία και ολική κατα­

στροφή. Πράγματι, στη φυσική κατάσταση οι άνθρωποι

βρίσκονται σε πόλεμο, όσο δεν υπάρχει μια κοινή αρχή

που να τους κρατά υποταγμένους. Επειδή όλοι είναι εξί­

σου ελεύθεροι, οδηγούνται σε ατέρμονες συγκρούσεις. Οι

πηγές αυτών των συγκρούσεων μπορούν να συνοψιστούν

σε τρεις βασικές αιτίες: «Στη φύση του ανθρώπου δια­

κρίνουμε τρεις πρωταρχικές αιτίες διαμάχης: πρώτον, τον

ανταγωνισμό, δεύτερον, τη δυσπιστία και, τρίτον, τη δό­

ξα».28 0 ανταγωνισμός ωθεί τους ανθρώπους να μάχονται

για το κέρδος, η δυσπιστία για την ασφάλεια, και η δόξα

για τη φήμη. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να επιβληθεί

με φυσικό τρόπο σε όλους τους άλλους, ενώ ο καθένας,

28. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 13, σ. 195 [185].

[ 9 6 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

όση ισχύ κι αν έχει συσσωρεύσει, διατρέχει εξίσου τον κίν­

δυνο να χάσει τη ζωή του με βίαιο τρόπο.

Εξ ου και η φυσική κατάσταση λίγο διαφέρει από την

κόλαση: «Σε μια τέτοια κατάσταση δεν έχει θέση η ερ­

γατικότητα, αφού οι καρποί της είναι επισφαλείς, και κατ'

επέκταση δεν έχει θέση η καλλιέργεια της γης, η ναυσι­

πλοΐα, η χρησιμοποίηση εμπορευμάτων που εισάγονται

μέσω των θαλασσών, τα άνετα κτίρια, τα εργαλεία μετα­

κίνησης όσων αντικειμένων απαιτούν μεγάλη δύναμη για

να μετατοπιστούν, η γνώση της επιφάνειας της γης, η μέ­

τρηση του χρόνου, οι τέχνες, τα γράμματα, η κοινωνία.

Εκεί έχει θέση μόνο το υπέρτατο κακό, δηλαδή ο διαρκής

φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου».29 Επομένως,

καθίσταται σαφές ότι η άμετρη επιθυμία των ανθρώπων

για εξουσία οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στον θάνα­

το, και γι' αυτό τον λόγο πρέπει να αναχαιτιστεί. Επειδή

όμως τούτο δεν είναι δυνατόν να συμβεί στη φυσική κα­

τάσταση, η μόνη λύση που απομένει συνίσταται στην

εγκατάλειψη αυτής της κατάστασης και στην εγκαθίδρυση

μιας άλλης τάξης πραγμάτων.

Για όλους τους προηγούμενους λόγους, στην πολιτική

φιλοσοφία του Χομπς η έκφραση «φυσική κατάσταση»

αποκτά εντελώς ξεχωριστή σημασία: σημαίνει ότι υπερ­

βαίνουμε κάθε δυνατή ιστορική εμπειρία, για να φαντα­

στούμε την πλήρη απουσία πολιτικής κοινωνίας και νομι-

29. Ό.π., σ. 196 [186].

[ 9 7 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ TOT ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

κών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Χρειάζεται να υπο­

θέσουμε ότι δεν υπάρχει ακόμη ούτε καν ο γάμος (αντίθε­

τα από τον Γκρότιους, ο οποίος ενέτασσε τον γάμο στη

«φυσική κατάσταση»), ότι οι άνθρωποι, άντρες και γυναί­

κες, ξεφυτρώνουν ξαφνικά από τη γη, σαν τα μανιτάρια.

Αν τη θεωρήσουμε έτσι, η φυσική κατάσταση δεν μπορεί

να αντιστοιχεί σε καμία πραγματική ιστορική περίσταση,

όσο κι αν πάμε πίσω στο παρελθόν της ανθρωπότητας. Οι

άνθρωποι γεννιούνται πάντοτε παιδιά και, για να επιζή­

σουν, πρέπει να συνάψουν με τους ενηλίκους μια συμβα­

τική σχέση που ο Χομπς την αντιλαμβάνεται ως σχέση υπα­

κοής, δηλαδή υποταγής, με αντάλλαγμα την ασφάλεια και

την εξασφάλιση τροφής.30 Η φυσική κατάσταση θα πρέ­

πει, συνεπώς, να διακριθεί από όλες τις ιστορικές περι­

στάσεις που μοιάζουν κάπως με αυτήν και την προσεγγί­

ζουν λιγότερο ή περισσότερο, όπως είναι, για παράδειγμα,

η περίπτωση άγριων λαών που ζουν σε μικρές οικογένειες,

ο εμφύλιος πόλεμος31 στο εσωτερικό ενός μεγάλου κρά­

τους ή οι εχθροπραξίες μεταξύ ανεξάρτητων κρατών.

Χρειάζεται να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στην

αφετηρία και στο τέλος του συλλογισμού του Χομπς. Από

πού ακριβώς ξεκινά; Από την εξαφάνιση της πολιτικής

30. Χομπς, De Cive, κεφ. 1, παρ. 10, σημ.

31. Εντούτοις, συχνά η φυσική κατάσταση του Χομπς παρομοιά­

ζεται με εμφύλιο πόλεμο: «Ο Χομπς οικοδομεί την όλη ηθική και πο­

λιτική του διδασκαλία πάνω σε παρατηρήσεις σχετικά με την ακραία

περίπτωση: διότι η εμπειρία, στην οποία στηρίζεται η διδα-

[ 9 8 ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

κοινωνίας και, συγχρόνως και παραλλήλως, από την εξα­

φάνιση κάθε ρύθμισης των ανθρώπινων πράξεων βάσει

ενός νομικού πλαισίου και βάσει καθορισμένων συμβά­

σεων. Είδαμε όμως με ποιον τρόπο, υπ' αυτές τις συνθή­

κες, η φυσική ακοινωνικότητα οδηγεί στον πόλεμο όλων

εναντίον όλων, στον ολοκληρωτικό πόλεμο, ο οποίος κα­

θιστά απαγορευτική κάθε μορφή βιώσιμης κοινωνίας και,

κατά συνέπεια, κάθε ίχνος πολιτισμού.32 Και πού ακρι­

βώς καταλήγει η συλλογιστική του άγγλου φιλοσόφου; Στο

γεγονός ότι στην εν λόγω κατάσταση «ο ανθρώπινος βίος

είναι μοναχικός, ενδεής, βρομερός, κτηνώδης και βραχύς».33

Εάν θέσουμε τη μοναχικότητα στην αρχή, θα θεωρήσουμε

εσφαλμένα ότι ο Χομπς εκκινεί από τα μεμονωμένα άτο­

μα, για να κατανοήσει την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέ­

σεων. Όμως, όπως ακριβώς το διακρίνει και του το προ-

σκαλία του για τη φυσική κατάσταση, είναι η εμπειρία του εμφυλίου

πολέμου», Leo Strauss, Φυσικό δίκαιο και ιστορία, ό.π., ο. 236. Πα­

ρά την εμβρίθεια της ανάλυσης του Στράους, πιστεύω πως η παρα­

τήρηση αυτή θα ταίριαζε περισσότερο στον Καρλ Σμιτ απ' ό,τι στον

Χομπς. Βλ. σχετικά και τον εξαιρετικό πρόλογο («Ο Χομπς του Σμιτ,

ο Σμιτ του Χομπς») του Ετιέν Μπαλιμπάρ στη γαλλική έκδοση της

μελέτης του Σμιτ για τον Λεβιάθαν: Cari Schmitt, Le Léviathan dans la

doctrine de l'État de Thomas Hobbes. Sens et échec d'un symbole politique,

πρόλογος Etienne Balibar, Seuil, Παρίσι 2002, σ. 27-30.

32. Βλ. Gregory S. Kavka, «Hobbes's War of All against All»,

στο Christopher W. Morris (επιμ.), ό.π., σ. 1-22.

33. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 13, σ. 196

[186].

[ 9 9 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

σάπτει ο Ρουσσώ,34 ο φυσικός άνθρωπος του Χομπς δεν

είναι, ένας μοναχικός άγριος, αλλά ένας πολιτισμένος που

θέλει τις ανέσεις και την καλοπέραση του, ένας εχθρός της

μοναχικότητας και της μοναξιάς, που «δοκιμάζει» προ­

σωρινά την κόλαση στην οποία θα βρεθεί, σε περίπτωση

που αρνηθεί να πληρώσει το πολιτικό τίμημα για τη συ­

γκρότηση του κράτους και για τον εκπολιτισμό.

Από τα προηγούμενα συνάγεται, κατά πάσα βεβαιό­

τητα, πως η ιδέα της φυσικής κατάστασης αποτελεί με­

θοδολογική υπόθεση ή φανταστική σύλληψη του άγγλου

συγγραφέα, και όχι ιστορική πραγματικότητα. Ο ίδιος ο

Χομπς παραδέχεται πως δεν υπήρξε ποτέ αυτού του τύ­

που ο γενικευμένος πόλεμος όλων εναντίον όλων: «Ίσως

34. «Το σφάλμα του Χομπς και των άλλων φιλοσόφων είναι ότι

συγχέουν τον φυσικό άνθρωπο με τους ανθρώπους που βλέπουν γύ­

ρω τους, και μεταφέρουν σε ένα σύστημα ένα ον που δεν μπορεί να

υπάρξει παρά μόνο σε ένα άλλο σύστημα», Jean-Jacques Rousseau,

«Que l'état de guerre naît de l'état social», στο Œuvres Complètes,

l'Intégrale, Seuil, Παρίσι 1971, τόμ. Β', σ. 387. Επίσης: «[...] μιλώ­

ντας αδιάκοπα για ανάγκη, απληστία, καταπίεση, επιθυμίες και

εγωισμό, μετέφεραν και απέδωσαν στη φυσική κατάσταση ιδέες

που είχαν πάρει από την κοινωνία. Μιλούσαν για τον πρωτόγονο

άνθρωπο και περιέγραφαν τον πολίτη», Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Πραγ­

ματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανά­

μεσα στους ανθρώπους, ό.π., α. 76. Βλ. και Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το

κοινωνικό συμβόλαιο, μτφρ. Βασιλική Γρηγοροπούλου και Αλφρέ­

δος Σταϊνχάουερ, επιμ.-εισαγ.-σημ.-επίμ. Βασιλική Γρηγοροπού­

λου, Πόλις, Αθήνα 2004, Βιβλίο Πρώτο, κεφ. 4, σ. 56.

[ 1οο]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

θεωρηθεί παρεμπιπτόντως ότι ανάλογη εποχή και κατά­

σταση πολέμου ουδέποτε υπήρξε - και προσωπικά πι­

στεύω ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυσε ποτέ γενικά σε όλο τον

κόσμο»· επίσης: «[...] ακόμα και αν ουδέποτε υπήρξε

εποχή, κατά την οποία οι άνθρωποι ως άτομα να βρί­

σκονταν αναμεταξύ τους σε κατάσταση πολέμου [...]».35

Η περιγραφή του δέκατου τρίτου κεφαλαίου του Λεβιά­

θαν δεν αντιστοιχεί λοιπόν σε καμία δεδομένη ιστορική

κατάσταση. Πρόκειται για κατασκευασμένο μοντέλο,

όπως μοντέλα είναι και τα γεωμετρικά σχήματα, που δεν

υπάρχουν στη φύση ως πραγματικά αντικείμενα. Το μο­

ντέλο της φυσικής κατάστασης ο Χομπς δεν το ανακαλύ­

πτει στη φύση, αλλά το κατασκευάζει, για να μπορέσει

να κατανοήσει τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας και τους

όρους συγκρότησής της. Ωστόσο, έστω και αν η φυσική

κατάσταση δεν εμφανίστηκε ποτέ στην ιστορία, υπάρ­

χουν ορισμένες ιστορικές καταστάσεις που μοιάζουν κά­

πως με ό,τι θα μπορούσε να είναι ο πόλεμος όλων ενα­

ντίον όλων. Τούτο σημαίνει πως, περισσότερο ίσως και

από το γεγονός ότι συνιστά καθαρά μεθοδολογική υπό­

θεση, η φυσική κατάσταση μπορεί να χαρακτηριστεί ως

ο μόνιμος κίνδυνος που απειλεί και στοιχειώνει κάθε πο­

λιτικό σώμα και κάθε πολιτική κοινωνία.

Χρειάζεται να επισημανθεί μία επιπλέον σημαντική

35. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 13, σ. 197

[187].

[101]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΥ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

παράμετρος που εμπεριέχεται στη χομπσιανή σύλληψη

της φυσικής κατάστασης: διαλύοντας και εξαφανίζοντας

την πολιτική κοινωνία, ταυτοχρόνως ο Χομπς καταργεί,

στη θεωρία, την έμφυτη, φυσική τάση των ανθρώπων προς

τη θρησκεία. Για την ακρίβεια, αυτό που καταργείται εί­

ναι οι ιστορικές θρησκείες και η ιερή ιστορία των Γρα­

φών. 0 φυσικός άνθρωπος μπορεί να είναι απλώς ένα θρη­

σκευτικό ζώο, να αναγνωρίζει κάποιον ως δημιουργό του,

χωρίς όμως να έχει καμία σχέση με τις εξ αποκαλύψεως

θρησκείες. Γι' αυτό, εξάλλου, ορισμένοι αντίπαλοι του

Χομπς (όπως, για παράδειγμα, ο Φίλμερ36 και ο Μπράμ-

χωλ37) θεώρησαν απαραίτητο να αντιπαραθέσουν το κεί­

μενο της Γενέσεως και την ιστορία του πρώτου ανθρώ­

που, του Αδάμ, στη χομπσιανή υπόθεση των ανθρώπων

που φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια: επειδή ακριβώς, από

τη δική τους οπτική γωνία, επρόκειτο για υπόθεση που

αποτελούσε σαφώς ένα κορυφαίο σκάνδαλο ασέβειας και

αθεΐας. Εντούτοις, ο ίδιος ο Χομπς, παρά τον σθεναρά

υλιστικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας του, έλαβε πολύ σο­

βαρά υπόψη του το ζήτημα των ιστορικών θρησκειών

(πρωτίστως του χριστιανισμού), αφιερώνοντάς τους σχε-

36. Βλ. Sir Robert Filmer, Patriarcha ou pouvoir naturel des rois &

Observations sur Hobbes [1680 και 1652], επιμ. Patrick Thierry, Logiques

Sociales, L'Harmattan, Παρίσι 1991, ιδίως σ. 187-202.

37. Βλ. John Bramhall, «The Catching of Leviathan or the Great

Whale» [1658], στο Leviathan, Contemporary Responses to the Theory of

Thomas Hobbes, Thoemmes Press, Μπρίστολ 1995.

[ 102 ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

δόν τη μισή έκταση του Λεβιάθαν, το τρίτο μέρος του

οποίου επιγράφεται «Περί χριστιανικής πολιτικής κοινό­

τητας», ενώ το τέταρτο μέρος τιτλοφορείται «Περί του

Βασιλείου του Σκότους». Η θρησκεία λοιπόν εξακολου­

θεί να παίζει σημαντικό ρόλο στην πολιτική θεωρία, όχι

όμως ως ένα ανεξάρτητο πεδίο μεταφυσικής εμπειρίας

και γνώσης, αλλά ως στοιχείο της ιδεολογίας που εντάσ­

σεται εξ ολοκλήρου στην πολιτική διαπάλη.38

Θα λέγαμε λοιπόν ότι ο Χομπς αφενός περιγράφει τη

φυσική κατάσταση με αυστηρό τρόπο και με απόλυτη συ­

νέπεια εν σχέσει προς την ανθρωπολογία του, και αφετέ­

ρου επινοεί μια ακραία φυσική κατάσταση ως προ-πολι-

τική και προ-πολιτισμική κατάσταση, όπου ο άνθρωπος εί­

ναι μεν στοιχειωδώς θρησκευτικό ον, αλλά δεν είναι κατά

κανέναν τρόπο εκείνο το έλλογο ον το οποίο η φύση και ο

λόγος θα οδηγούσαν να σχηματίσει μαζί με τους άλλους

ανθρώπους και τον δημιουργό Θεό μια κοινωνία ορθολο­

γικού τύπου. Εντέλει, μέσω της νέας σύλληψης της φυσι­

κής κατάστασης, δηλαδή αυτής της συνολικής φανταστι­

κής κατασκευής, ο Χομπς κατορθώνει να πραγματοποιή­

σει μια πραγματική επανάσταση στο πλαίσιο της νεότερης

θεωρίας του φυσικού δικαίου. Απομένει να δούμε πώς επι­

τελείται η έξοδος από τη φυσική κατάσταση και πώς συ­

γκροτείται το κράτος, χάρη στο κοινωνικό συμβόλαιο.

38. Βλ. σχετικά την ανάλυση του Πιερ-Φρανσουά Μορό, ό.π.,

κεφ. 2, «Φιλοσοφία και θρησκεία: ο λόγος του Θεού», σ. 98-104.

[ 103]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

3. Σύμβαση και συμβόλαιο

Εφόσον ο Χομπς κατάφερε να αποδομήσει πλήρως την

πολιτική κοινωνία, έχοντας προσεγγίσει τον πυρήνα της

απόλυτης, καθαρής φύσης, έρχεται εν συνεχεία η στιγμή

να ανοικοδομήσει μια τέλεια πολιτική κοινωνία, δηλαδή

ένα κράτος που να συνάδει στον μέγιστο βαθμό με την

ανθρώπινη επιθυμία για καλοζωία και ευτυχία. Όσο κι αν

φαίνεται παράξενο για έναν ορκισμένο εχθρό της πολιτι­

κής ουτοπίας σαν τον άγγλο φιλόσοφο, η έκφραση «τέ­

λεια πολιτεία» («civitas perfecta»/«perfect city») μπορεί

να εντοπιστεί αυτούσια στο κείμενο του De Cive.39 Η ανα­

ζήτηση της προσωπικής ευτυχίας ή ευδαιμονίας από τον

κάθε άνθρωπο, αναζήτηση που παρουσιάζει ιδιαίτερο χα­

ρακτήρα ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του καθενός, δυ­

σχεραίνει την οικοδόμηση αυτής της ιδανικής πολιτείας.

Στην πραγματικότητα, το εγχείρημα να κατασκευαστεί

ένα τέτοιο τέλειο οικοδόμημα παρουσιάζει πολύ μεγάλες

δυσκολίες, οι οποίες και θα ήταν εντέλει ανυπέρβλητες,

εάν δεν υπήρχε το κοινωνικό συμβόλαιο.

39. «Οι συλλογισμοί που διατύπωσα έως εδώ δείχνουν προ­

φανέστατα ότι σε μια τέλεια πολιτεία (δηλαδή σε ένα ευνομούμε­

νο κράτος, όπου κανένα άτομο δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμο­

ποιεί τις δυνάμεις του όπως θέλει για την αυτοσυντήρηση του ή, με

άλλα λόγια, όπου το δικαίωμα της ατομικής ρομφαίας αίρεται),

πρέπει να υπάρχει κάποιο πρόσωπο που να κατέχει την υπέρτα­

τη δύναμη», Χομπς, De Cive, κεφ. 6, παρ. 13.

[ 104 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Όπως γνωρίζουμε, ήδη προτού υπάρξει οποιαδήποτε

σύμβαση, εξαιτίας της ισχύος των αρχών του φυσικού δι­

καίου, από φυσική, θα λέγαμε, αναγκαιότητα, ο κάθε άν­

θρωπος υποχρεώνεται να προχωρήσει σε έναν πρώτο στοι­

χειώδη υπολογισμό αυτοσυντήρησης, χρησιμοποιώντας τη

φυσική δύναμη και την ελευθερία του, όχι βέβαια κατά

τρόπο ορθολογικό, αλλά τουλάχιστον κατά τρόπο μη πα­

ράλογο. Ασφαλώς δεν έχουμε να κάνουμε εδώ με μια νέα

έννοια του υπέρτατου αγαθού, αφού ο Χομπς το αποκλείει

ρητώς, όταν ορίζει την ευτυχία. Πρόκειται ωστόσο για ένα

πρώτο βήμα, για μια πρώτης μορφής απόφαση που απο­

μακρύνει τους ανθρώπους από την όποια κατάσταση πλή­

ρους ηθικής αδιαφορίας, αποδίδοντας στοιχειώδη αξία στη

διατήρηση της ανθρώπινης ζωής. Το δεύτερο βήμα προς

την ίδια κατεύθυνση συνίσταται στην κατανόηση του γε­

γονότος ότι η ειρήνη, στον βαθμό που μπορεί να υπάρξει,

αποτελεί το καλύτερο μέσο για τον κάθε άνθρωπο, ώστε

να διατηρηθεί στη ζωή. Δεν έχουμε να κάνουμε ακόμη με

σύμβαση ή συμβόλαιο, αλλά με την αποδοχή της ειρήνης

ως γενικού μέτρου του καλού και του κακού.

Ο Χομπς θα εκθέσει αναλυτικά τα μέσα για την ειρη­

νική συμβίωση των ανθρώπων σε δεκαοκτώ θεωρήματα,

τα οποία αναπτύσσονται μεταξύ του δέκατου τρίτου και

του δέκατου έβδομου κεφαλαίου του πρώτου μέρους του

Λεβιάθαν.40 Ο βιαστικός αναγνώστης μπαίνει πιθανόν

40. Χομπς, Λεβιάθαν, κεφ. 14, «Περί του πρώτου και του δεύτε-

[ Ι Ο 5 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΓ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

στον πειρασμό να παραλείψει ή να προσπεράσει στα γρή­

γορα αυτή τη σχοινοτενή επιχειρηματολογία, η χρησιμό­

τητα της οποίας δεν είναι άμεσα προφανής, αφού η κα­

τάσταση πολέμου που περιγράφεται στο τέλος του δέ­

κατου τρίτου κεφαλαίου εξακολουθεί να ισχύει και στην

αρχή του δέκατου έβδομου.

Όμως ο φιλόσοφος έχει τους λόγους του να καθυστερεί

σε τούτη την ανάλυση: αφενός, επιχειρεί όντως να αποδεί­

ξει ότι η ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων πρέπει να θε­

μελιώνεται στο δίκαιο και στη σύμβαση. Αφετέρου, και ση­

μαντικότερο, ο Χομπς είναι ο πρώτος φιλόσοφος που όντως

παίρνει απολύτως στα σοβαρά την ιδέα του κοινωνικού

συμβολαίου. Πράγματι, οι προγενέστεροι πολιτικοί στοχα­

στές εξηγούν απλώς ότι η πολιτική κοινωνία σχηματίζεται

μέσω της συναίνεσης και των αμοιβαίων υποσχέσεων. Στις

περιπτώσεις που συμβαίνει να χρησιμοποιούν τη συμβο-

λαιική ορολογία, δηλαδή τους όρους contractus, pactum,

conventio, foedus (συμβόλαιο, σύμφωνο, σύμβαση, συνθή­

κη), οι εν λόγω στοχαστές δεν μεταφέρουν στο πολιτικό πε­

δίο ένα σαφώς καθορισμένο νομικό μοντέλο. 0 Χομπς, αντι­

θέτως, διαμορφώνει και επεξεργάζεται λεπτομερώς ένα

πλήρες νομικό οπλοστάσιο εννοιών και όρων, προτού το

εφαρμόσει στην πολιτική θεωρία και το χρησιμοποιήσει για

να περιγράψει τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας.

ρου νόμου της φύσης και περί συμβολαίου»- κεφ. 15, «Περί των άλ­

λων νόμων της φύσης»- κεφ. 16, «Περί προσώπων, αυτεξούσιων ατό­

μων και εκπροσωπούμενων πραγμάτων», ό.π., σ. 199-234 [189-222].

[106]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

Η συγκεκριμένη επιλογή του Χομπς επικρίθηκε σφοδρά

από ουκ ολίγους μεταγενέστερους στοχαστές, οι οποίοι

μοιάζουν απογοητευμένοι από την επιμονή του σε ένα κα­

θαρά νομικό μοντέλο: ο Φίλμερ, ο Χιουμ, ο Μπερκ, και γε­

νικώς οι περισσότεροι από όσους ενδιαφέρθηκαν για τη

συμβολαιική παράδοση, δεν μπορούν να κατανοήσουν για

ποιον λόγο ο άγγλος φιλόσοφος περιορίζεται σε έναν τόσο

στενό νομικισμό. Κάποιοι μάλιστα, θέλοντας να «διασώ­

σουν» τον Χομπς, αποφάνθηκαν ότι, κατά βάθος, εδώ δεν

έχουμε να κάνουμε με πραγματικό συμβόλαιο και σύμβα­

ση, αλλά μόνο με τη μεταφορική σημασία αυτών των όρων.

Τα πράγματα, ωστόσο, εμφανίζονται πιο περίπλοκα.

Ας διαβάσουμε με προσοχή τον υπότιτλο του Λεβιάθαν:

«Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής

πολιτικής κοινότητας».41 Μπορούμε να εντοπίσουμε εδώ

μια έμμεση αναφορά στον Αριστοτέλη. Πράγματι, παρα­

τηρούμε ότι, από τα τέσσερα αριστοτελικά αίτια, ο Χομπς

αναφέρεται στα τρία: υλικό, μορφικό και ποιητικό. Λεί­

πει το τελικό αίτιο, προφανώς επειδή το χομπσιανό κρά­

τος δεν έχει κανέναν τελικό σκοπό, εκτός από τη βούλη­

ση των ατόμων που το συγκροτούν. Το κράτος δεν έχει

φυσική προέλευση, ύπως συμβαίνει στην αριστοτελική πο­

λιτική θεωρία, αλλά είναι προϊόν σύμβασης και συμβο­

λαίου. Το συμβόλαιο δεν επιφορτίζει το κράτος με έναν

41. «Leviathan, or The Matter, Forme, and Power of a Common-

wealth Ecclesiastical and Civill».

[ 1 0 7 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ TOΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

σκοπό, αλλά μάλλον με μια λειτουργία: να εξασφαλίσει

την κοινωνική ειρήνη, επιτρέποντας σε κάθε άτομο να ζή­

σει μια κατά το δυνατόν ορθολογική και ελεύθερη ζωή στο

πλαίσιο της έννομης τάξης. Το κράτος υπάρχει επειδή οι

άνθρωποι χρειάζονται ένα εργαλείο που να τους προστα­

τεύει, απομακρύνοντας τον κίνδυνο του βίαιου και αιφνί­

διου θανάτου. Αυτή η βασική λειτουργία του κράτους κα­

θορίζει την ενιαία μορφή και την απόλυτη ισχύ του.

Σύμφωνα με τον Χομπς, το κράτος είναι ένα τεχνητό

ον που αποτελείται από πολλά πραγματικά όντα, τους

ανθρώπους. Η σύλληψη αυτή μπορεί να γίνει σαφής με

ενάργεια, εάν προσέξουμε το διάσημο σχέδιο που υπάρ­

χει στο εξώφυλλο της πρώτης αγγλικής έκδοσης του Λε­

βιάθαν: εκεί διακρίνουμε έναν βασιλιά, ο οποίος φοράει

στέμμα, ενώ κρατάει τη ρομφαία στο δεξί χέρι και το σκή­

πτρο στο αριστερό. Τον βλέπουμε από τη μέση και πά­

νω. Ο κορμός και τα χέρια του αποτελούνται από πολλά

ανθρωπάκια, που κοιτάζουν όλα προς τα πάνω, ψηλά προς

το κεφάλι του βασιλιά, το οποίο όμως είναι κανονικό, δη­

λαδή δεν είναι σύνθετο, δεν σχηματίζεται από ανθρωπά­

κια. Το σχέδιο συμβολίζει με τον καλύτερο τρόπο τη χο-

μπσιανή θέση, σύμφωνα με την οποία το κράτος συ­

γκροτείται από ένα πλήθος ανθρώπων (το πολιτικό σώ­

μα), που υπακούουν σε μια ενιαία βούληση (το κεφάλι).

Το σώμα και τα χέρια εκτελούν τις εντολές εκείνης της

ενιαίας αρχής που λαμβάνει τις αποφάσεις. Θα μπορού­

σε κανείς να διαπιστώσει, αφετέρου, ότι η κεφαλή του

κράτους στηρίζεται εντέλει στους ώμους του λαού, στα

[108]

Χ Ο Μ Π Σ : Φ Γ Σ Ι Κ Ι Ι ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Σ Ϊ Μ Β Ο Λ Α Ι Ο

πολλά ανθρωπάκια, στο πολιτικό σώμα: αν το σώμα λι-

ποψυχήσει ή διαλυθεί, τότε και η κεφαλή πέφτει.

Το υλικό του κράτους, συνεπώς, είναι οι άνθρωποι.

Πώς όμως αυτοί οι άνθρωποι της φυσικής κατάστασης, οι

τόσο εγωιστές, αχαλίνωτοι και παράλογοι, οι οποίοι ακο­

λουθούν μόνο τα πάθη τους, θα καταφέρουν τελικά να

συνδιαλλαγούν και να συμφωνήσουν στην εγκαθίδρυση

του κράτους μέσω ενός συμβολαίου; Η απάντηση στο

ερώτημα αυτό είναι αρκετά σύνθετη: υπάρχουν πάθη λι­

γότερο και περισσότερο παράλογα, υπάρχουν ακόμα και

κάποια «έλλογα» πάθη. Εάν οι άνθρωποι ήταν ορθολο­

γικά όντα, δεν θα είχαν ανάγκη το κράτος. Εάν πάλι ήταν

εντελώς ανορθολογικά όντα, τότε δεν θα μπορούσαν πο­

τέ να ξεφύγουν από τη φυσική κατάσταση και θα είχαν

αφανιστεί από τις διαρκείς πολεμικές συγκρούσεις.

Ο λόγος, υπό τον μανδύα του στοιχειώδους υπολογι­

σμού, είναι το εργαλείο που χρησιμοποιούν τα έλλογα πά­

θη, ώστε τα άτομα να μπορέσουν να βγουν από τη φυσι­

κή κατάσταση. 0 λόγος ως υπολογισμός προσπαθεί να

ανακαλύψει κάποια μέσα για την επιβίωση των ατόμων.

Το πιο σημαντικό έλλογο πάθος είναι ο φόβος του βίαιου

θανάτου, ενώ έλλογα πάθη είναι επίσης η επιθυμία και η

ελπίδα. Τη στιγμή που τα παράλογα πάθη ωθούν διαρ­

κώς τους ανθρώπους προς τον πόλεμο, τα έλλογα πάθη

τους δείχνουν έναν δρόμο προς την ειρήνη: «Τα πάθη που

ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του

θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που απαιτούνται

για μια άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θα απο-

[ιο9]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

κτηθούν με την εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει

τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρω­

ποι να οδηγηθούν σε συμφωνία».42

Οι εν λόγω όροι της ειρήνης αποκαλούνται από τον

Χομπς «νόμοι της φύσης» και προκύπτουν από το φυσι­

κό δίκαιο. Στη φυσική κατάσταση, οι άνθρωποι γνωρί­

ζουν ήδη αυτούς τους γενικούς νόμους της φύσης και, συ­

νεπώς, ξέρουν τι πρέπει να κάνουν για να ζήσουν ειρηνι­

κά. Ωστόσο, κανένας άνθρωπος δεν σέβεται τους νόμους

της φύσης, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να είναι ποτέ σί­

γουρος ότι και όλοι οι άλλοι θα τους σεβαστούν από την

πλευρά τους. Επομένως, ο άνθρωπος της φυσικής κατά­

στασης είναι καταδικασμένος να ζει σε μια διαρκή αντι­

νομία: αν τηρήσει τους νόμους της φύσης, κινδυνεύει να

πεθάνει βίαια από τη δράση κάποιων άλλων, ανθρώπων

που δεν θα τους τηρήσουν αν δεν τους τηρήσει, συνεχίζει

να ζει στη φυσική κατάσταση κινδυνεύοντας ανά πάσα

στιγμή να βρει βίαιο θάνατο. Είτε αποφασίσει να σεβαστεί

τους νόμους της φύσης είτε όχι, ο θάνατος παραμονεύει

κάθε στιγμή. Η μόνη προοπτική επιβίωσης και η μοναδική

διέξοδος που προσφέρεται στους ανθρώπους είναι η έξο­

δος από τη φυσική κατάσταση μέσω μιας αμοιβαίας συμ­

φωνίας, δηλαδή η οδός του κοινωνικού συμβολαίου.

Συμβόλαιο ονομάζεται η αμοιβαία μεταβίβαση κά­

ποιου δικαιώματος.43 Ένα συμβόλαιο έχει πάντοτε αμοι-

42. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 13, σ. 198 [188].

43. Ό.π., σ. 202 [192]. Βλ. και De Cive, κεφ. 2, παρ. 9.

[110]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

βαίο χαρακτήρα. Όταν η μεταβίβαση δικαιώματος δεν γί­

νεται αμοιβαίως αλλά μονομερώς, τότε «δεν πρόκειται

για συμβόλαιο, αλλά για δώρο, δωρεά ή χάρη».44 Καθώς

συνάπτεται ένα συμβόλαιο, τα δύο συμβαλλόμενα μέρη

δεσμεύονται εξίσου και μεταβιβάζουν ταυτόχρονα το δι­

καίωμά τους. Είναι δυνατόν όμως ο ένας από τους δύο

συμβαλλομένους να παραδώσει εκείνο για το οποίο δε­

σμεύτηκε μέσω του συμβολαίου, επιτρέποντας στον άλ­

λο, στη βάση της καλής πίστης, να εκπληρώσει τη δική

του υποχρέωση σε καθορισμένο κατοπινό χρόνο. Στην

περίπτωση αυτή δεν γίνεται λόγος για συμβόλαιο (con­

tracta, αλλά για σύμφωνο (pact) ή σύμβαση (covenant).45

Προφανώς, τα σύμφωνα αυτής της μορφής είναι εξαιρε­

τικά εύθραυστα και αβέβαια σε συνθήκες φυσικής κατά­

στασης: «Τα σύμφωνα που συνάπτονται στο πλαίσιο ενός

συμβολαίου, όπου υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη ως προς

τον χρόνο της εκπλήρωσης των υποσχέσεων, είναι ανί­

σχυρα στη φυσική κατάσταση, αν ένα από τα συμβαλλό­

μενα μέρη έχει λόγους να φοβάται. Διότι αυτός που εκ­

πληρώνει πρώτος την υποχρέωσή του εκτίθεται στην κα­

κή πίστη του άλλου συμβαλλομένου: η ιδιοσυγκρασία των

περισσότερων ανθρώπων είναι τέτοια, ώστε να θέλουν να

πετύχουν το συμφέρον τους με κάθε μέσο».46

Βλέπουμε λοιπόν ότι στη φυσική κατάσταση, έτσι όπως

44. Ό.π., σ. 203 [193].

45. Ό.π.

46. Χομπς, De Cive, κεφ. 2, παρ. 11.

111]

ΘΕΩΡΙΕΣ TOΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

την έχει περιγράψει ο Χομπς, τα συμβόλαια υφίστανται,

η τήρηση τους όμως είναι κάθε άλλο παρά εγγυημένη. Κα­

τά βάθος, κάθε συμβόλαιο στη φυσική κατάσταση είναι

συμβόλαιο του ισχυροτέρου. Παρά ταύτα, οι άνθρωποι

δεν έχουν άλλο τρόπο να ξεφύγουν από τη φυσική κατά­

σταση παρά μόνο μέσω ενός συμβολαίου. Στην κατάστα­

ση αυτή ο καθένας έχει δικαίωμα να χρησιμοποιεί οτιδή­

ποτε θεωρεί κατάλληλο για να εξασφαλίσει την επιβίωσή

του. Επομένως, ο καθένας μπορεί να αποφασίζει ελεύθε­

ρα σχετικά με τα πράγματα που θα του εξασφαλίσουν την

επιβίωση: «Το φυσικό δικαίωμα [...] είναι η ελευθερία που

διαθέτει κάθε άνθρωπος να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του

κατά βούληση, για να συντηρήσει τη φύση του, δηλαδή τη

ζωή του, και κατά συνέπεια η ελευθερία να κάνει οτιδή­

ποτε θα θεωρήσει, σύμφωνα με την κρίση και τον λόγο

του, καταλληλότερο μέσο γι' αυτό τον σκοπό».47

Είναι προφανές ότι, όσο οι άνθρωποι διατηρούν το δι­

καίωμα να κρίνουν οι ίδιοι τι τους συμφέρει και να διεκ­

δικούν ελεύθερα το συμφέρον τους, ο πόλεμος όλων ενα­

ντίον όλων θα μαίνεται αμείωτος. Για να εγκαταλείψουν

όμως τα δικαιώματά τους αυτά, θα πρέπει να έχουν εξα­

σφαλίσει με άλλο τρόπο την επιβίωσή τους. Το πρώτο βή­

μα για την έξοδο από τη φυσική κατάσταση και τη με­

τάβαση στην πολιτική κοινωνία συνίσταται στην εγκατά­

λειψη αυτών των απεριόριστων φυσικών δικαιωμάτων,

47. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος πρώτο, κεφ. 14, σ. 199 [189].

[ 1 1 2 ]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

υπό τον όρο μιας ελπιδοφόρας προοπτικής: «Αποτελεί

εντολή ή γενικό κανόνα του λόγου ότι κάθε άνθρωπος

πρέπει να επιδιώκει την ειρήνη, στο μέτρο που έχει ελπί­

δα να την επιτύχει. Εάν δεν μπορεί να την επιτύχει, πρέ­

πει να επιδιώκει και να χρησιμοποιεί την αρωγή και τα

πλεονεκτήματα του πολέμου».48

Από αυτό τον πρώτο νόμο της φύσης (που περιλαμ­

βάνει το δικαίωμα αυτοάμυνας με κάθε μέσο), συνάγεται

ένας δεύτερος νόμος, εκείνος της αμοιβαιότητας: «Ένας

άνθρωπος πρέπει να είναι πρόθυμος, όταν και οι άλλοι εί­

ναι επίσης πρόθυμοι, να παραιτηθεί από το δικαίωμά του

πάνω σε όλα τα πράγματα για τόσο διάστημα όσο απαι­

τεί η ειρήνη και η αυτοάμυνά του και να αρκεστεί σε τό­

ση μόνο ελευθερία έναντι των άλλων όση θα επέτρεπε και

στους άλλους έναντι του εαυτού του».49 Η αμοιβαία πα­

ραίτηση από την απόλυτη ελευθερία του ατόμου γίνεται

πάντως υπό όρους, πιθανώς για περιορισμένο χρονικό διά­

στημα και δίχως να παραμελείται η αυτοάμυνα του κα­

θενός. Πράγματι, ο Χομπς πιστεύει ότι, κατά βάθος, κα­

νένας άνθρωπος δεν παραιτείται ποτέ ολοκληρωτικά από

το δικαίωμα αυτοσυντήρησης και επιβίωσής του.

Για να εγκαθιδρυθούν στο ακέραιο η ειρήνη και η τά­

ξη, που θα εξασφαλίσουν σε κάθε άτομο την επιβίωση

απομακρύνοντας οριστικά τον φόβο ενός ξαφνικού θα­

νάτου, πρέπει λοιπόν να συναφθούν αμοιβαία συμβόλαια

(

48. Ό.π.,σ. 200 [190]. 49. Ό.π.

[ ι ΐ 3 ]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

παραίτησης μεταξύ όλων των ατόμων. Ωστόσο, αυτή η

κατάκτηση αποτελεί απλώς ένα πρώτο βήμα, αφού ακό­

μη βρισκόμαστε στη φυσική κατάσταση, στο πλαίσιο της

οποίας τα συμβόλαια έχουν ελάχιστη ισχύ: οι άνθρωποι

δεν έχουν μετατραπεί ως διά μαγείας σε έλλογα όντα. Το

δεύτερο και καθοριστικό βήμα που απομένει να πραγ­

ματοποιηθεί συνίσταται όχι πλέον στην παραίτηση από

δικαίωμα, αλλά στη μεταβίβαση δικαιώματος.

Μεταβιβάζοντας το σύνολο των δικαιωμάτων τους σε

κάποια αρχή, τα άτομα αφήνουν οριστικά πίσω τους τη

φυσική κατάσταση και εισέρχονται στην πολιτική κοινω­

νία. Η πλήρης λεκτική διατύπωση του περιεχομένου του

συμβολαίου που συνάπτει ο καθένας με όλους τους άλ­

λους έχει ως εξής: «"Εξουσιοδοτώ αυτό τον άνθρωπο ή

αυτή τη συνέλευση ανθρώπων και απεμπολώ το δικαίω­

μά μου να αυτοκυβερνώμαι, υπό τον όρο ότι θα απεμπο­

λήσεις και εσύ το ίδιο δικαίωμά σου και θα εξουσιοδοτή­

σεις όλες τις πράξεις του κατά τον ίδιο τρόπο"».5 0

Δεν πρόκειται, λοιπόν, τώρα πια για απλή παραίτηση

από ένα δικαίωμα, αλλά για παραίτηση προς όφελος κά­

ποιου άλλου, δηλαδή για μεταβίβαση δικαιώματος. Το εν

λόγω δικαίωμα δεν μεταβιβάζεται στο έτερο συμβαλλό­

μενο μέρος, αλλά σε κάποιον τρίτο, που δεν μετέχει στο

συμβόλαιο. Όλα τα άτομα μεταβιβάζουν το δικαίωμά τους

να αποφασίζουν και να πράττουν σε κάποιο τρίτο, μη συμ-

50. Ό.π., τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 17, σ. 241 [227].

[114]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

βαλλόμενο μέρος, το οποίο δικαιούται πλέον, αποκλει­

στικώς και απολύτως, να αποφασίζει και να πράττει για

λογαριασμό όλων των μετεχόντων στο συμβόλαιο. Αυτό

το τρίτο μέρος, που ήταν, είναι και θα είναι εκτός συμ­

βολαίου, ονομάζεται ανώτατος άρχων ή κυρίαρχος. Και

όλα τα άτομα που του έχουν μεταβιβάσει το σύνολο των

δικαιωμάτων τους ονομάζονται υπήκοοι.

Ασφαλώς, η θεωρητική περίπτωση του Χομπς είναι

ιδιάζουσα: έχουμε απέναντι μας έναν υλιστή φιλόσοφο

(οι άνθρωποι δεν είναι τίποτε άλλο παρά σώματα), έναν

εμπειριστή (κάθε γνώση προέρχεται· εν πρώτοις από την

αισθητηριακή εμπειρία), έναν στοχαστή που επιμένει ιδιαί­

τερα στη σχέση του ζώου και της ζωής με τον χρόνο (τα

στοιχεία που διακρίνουν τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα

είναι αποκλειστικά η μνήμη και η φαντασία). Ωστόσο, αυ­

τός ακριβώς ο φιλόσοφος μας προτείνει να παραμερί­

σουμε την εμπειρική και ιστορική πραγματικότητα, για

να ανασυνθέσουμε ένα πολιτικό οικοδόμημα χάρη σε συμ­

βάσεις και συμβόλαια. Η πολιτική επιλογή του Χομπς θυ­

μίζει κάπως το εγχείρημα της Πολιτείας του Πλάτωνα, ο

οποίος θεωρούσε πως όλες οι δοκιμασμένες ιστορικά λύ­

σεις είχαν αποδειχτεί ανεπαρκείς. Η ομοιότητα με τον

Πλάτωνα περιορίζεται βεβαίως στην απόφαση να εγκαι­

νιαστεί μια πολιτική θεωρία, δίχως να εκτείνεται και στο

περιεχόμενο της θεωρίας - εκτός κι αν αναφερθεί κανείς

στον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο που παίζουν τα μαθημα­

τικά στην πολιτική σκέψη και των δύο φιλοσόφων.

Πώς όμως θα μπορούσε να εξηγηθεί το γεγονός ότι η

[115]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

πολιτική επιστήμη, ενώ εκκινεί κατ' ανάγκην από εμπει­

ρικά δεδομένα, καταφέρνει στη συνέχεια να προχωρήσει

σε αφαίρεση της ιστορικής εμπειρίας; Σε ένα γνωστό χω­

ρίο του έργου του De Homine51 ο Χομπς επιχειρεί μια σύ­

γκριση της πολιτικής επιστήμης με τα μαθηματικά, και πιο

συγκεκριμένα με τη γεωμετρία, υποστηρίζοντας ότι, όπως

ακριβώς στη γεωμετρία έχουμε αποδεικτική βεβαιότητα

(εφόσον εμείς οι ίδιοι φτιάχνουμε τα γεωμετρικά σχήμα­

τα), έτσι και στην πολιτική επιστήμη μπορούμε να έχου­

με βέβαιες αποδείξεις (διότι εμείς οι ίδιοι φτιάχνουμε την

πολιτεία, το κράτος). Αντιθέτως, στη φυσική δεν έχουμε

βέβαιη απόδειξη, επειδή δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ευ­

θέως τη συγκρότηση των φυσικών σωμάτων, παρά μονά­

χα διαμέσου των αποτελεσμάτων που εκείνα παράγουν.

Διαπιστώνουμε τώρα, λοιπόν, για ποιους λόγους ο

Χομπς έχει την ακλόνητη πεποίθηση ότι οι άνθρωποι κα­

τασκευάζουν πολιτικές κοινότητες μέσω συμβολαίων και

ότι το κράτος μπορεί να μελετηθεί και να κατανοηθεί επι­

στημονικά, εφόσον οι άνθρωποι φροντίσουν να το θεμε­

λιώσουν με ορθό τρόπο. Βλέπουμε δηλαδή με σαφήνεια

ότι η χομπσιανή επιστημολογία βρίσκεται σε άμεση συ­

σχέτιση με τη χρήση του κοινωνικού συμβολαίου: ο Χομπς

καθίσταται ο θεωρητικός του συμβολαίου, επειδή ακρι­

βώς θέλει να θεμελιώσει μια νέα επιστήμη, την επιστήμη

51. Χομπς, DeHomine, κεφ. 10, παρ. 5. Αναλυτική εξέταση του

εν λόγω χωρίου γίνεται από την Ιόλη Πατέλλη, ό.π., σ. 63-64.

[116]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

της πολιτικής.52 Γι' αυτό και διατυπώνει μια καινούργια,

πρωτότυπη μορφή του κοινωνικού συμβολαίου, σε αντί­

θεση με όλους τους προηγούμενους στοχαστές που ανα­

φέρονταν σε συμβολαιικού τύπου σύμφωνα και συμβά­

σεις. Η πρωτοτυπία αυτής της νέας χομπσιανής συμβο-

λαιικής θεωρίας θα μπορούσε, κάπως συνοπτικά, να εντο­

πιστεί σε τρία κομβικά σημεία.

Το πρώτο σημείο έχει να κάνει με το γεγονός ότι, όπως

είδαμε, ο Χομπς αρνείται κατηγορηματικά οποιαδήποτε

σύμβαση ή συμφωνία μεταξύ του κυρίαρχου και των υπη­

κόων του. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο τύπος συμβο­

λαίου που περιγράφεται στη θεωρία του ονομάστηκε

«συμβόλαιο συνεταιρισμού»,53 δηλαδή συμβόλαιο κατά το

οποίο οι συμβαλλόμενοι «συνεταιρίζονται» μεταξύ τους,

αποφασίζοντας να αναθέσουν όλη την κυριαρχία σε κά­

ποιον τρίτο, ο οποίος παραμένει εκτός του συμβολαίου.

Το δεύτερο σημείο αφορά το γεγονός πως απορρί­

πτεται ρητά η διάκριση (η οποία είχε σταδιακά επιβλη­

θεί στις προηγούμενες συμβολαιικές θεωρίες) ανάμεσα

στη συνένωση και την υποταγή. Ενώ ο Γκρότιους και οι

άλλοι στοχαστές του φυσικού δικαίου διαχώριζαν σαφώς

52. Η κρισιμότητα των σχέσεων επιστήμης και πολιτικής στη

φιλοσοφία του Χομπς έχει αναδειχτεί από τον Πιερ-Φρανσουά Μο-

ρό, ό.π., στο υποκεφ. «Σύστημα της επανάστασης: Τα επιστημο­

νικά θεμέλια της πολιτικής», σ. 31-43.

53. Για μια ανάλυση του συμβολαίου συνεταιρισμού βλ. Γερά­

σιμος Βώκος, ό.π., σ. 51-52.

[117]

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

τη στιγμή κατά την οποία οι άνθρωποι ενώνονται από την

(υστερόχρονη) στιγμή κατά την οποία υποτάσσονται στην

ανώτατη αρχή, ο Χομπς ταυτίζει χρονικά τις δύο αυτές

σημαντικές χειρονομίες: οι άνθρωποι συνεταιρίζονται και

ταυτόχρονα υποτάσσονται σε κάποιον κυρίαρχο.

Το τρίτο σημείο, τέλος, αναφέρεται στο ότι ο άγγλος

φιλόσοφος υπερασπίζεται την απολυταρχία, χωρίς όμως

να αρνείται το δικαίωμα αντίστασης των υπηκόων. Υπε­

ρασπίζεται δε ένα πολύ εκτεταμένο δικαίωμα αντίστα­

σης, δίχως να περιορίζει το δικαίωμα του κυρίαρχου. Αυ­

τό το σημείο προκαλεί όντως αρκετές δυσκολίες, γι' αυ­

τό και η θέση του Χομπς θεωρήθηκε από πολλούς παρά­

δοξη. Για ποιον ακριβώς λόγο; Διότι χρησιμοποιεί μια

συμβολαιική θεωρία σκοπεύοντας να αποδείξει ότι το δι­

καίωμα του κυρίαρχου είναι απεριόριστο. Στην πράξη,

εντούτοις, τίποτε δεν χαρίζεται πραγματικά στον κυ­

ρίαρχο: απλώς ο κυρίαρχος διατηρεί το φυσικό του δι­

καίωμα σε όλα τα πράγματα. Συγχρόνως όμως και οι

υπήκοοι διατηρούν το φυσικό τους δικαίωμα, παρόλο που

το έχουν μεταβιβάσει: κάποιο τμήμα του φυσικού δικαιώ­

ματος είναι αδύνατον να μεταβιβαστεί στην πράξη. Δη­

λαδή, σε τελική ανάλυση, οι υποχρεώσεις των υπηκόων

προς τον κυρίαρχο περιορίζονται από τον απαράκαμπτο

πυρήνα του φυσικού δικαίου, που επιτρέπει κάθε μορφής

αντίσταση, μόλις τεθούν σε κίνδυνο η ζωή και η ελευθε­

ρία κίνησης του ατόμου.

Από ορισμένους μελετητές έχει υποστηριχτεί ότι ο Λε­

βιάθαν είναι το σημαντικότερο έργο πολιτικής φιλοσοφίας

[118]

ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

όλων των εποχών.54 Ακόμα κι αν πρόκειται για διατύπω­

ση που έχει μια δόση υπερβολής, είναι απολύτως βέβαιο

πως ο Λεβιάθαν θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο ίδιο ρά­

φι πλάι στην Πολιτεία του Πλάτωνα, τα Πολιτικά του Αρι­

στοτέλη, τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλλι, το Κοινωνικό συμ­

βόλαιο του Ρουσσώ και το Κεφάλαιο του Μαρξ.

Ο Χομπς υπήρξε σίγουρα σπουδαίος πολιτικός φιλό­

σοφος. Όμως τι ακριβώς προσδοκούσε να πετύχει διατυ­

πώνοντας την πολιτική του θεωρία; Αυτό που ήθελε ήταν

μάλλον ο ρόλος του καλύτερου αρχιτέκτονα της πολιτι­

κής κατασκευής του κράτους. Φυσικά, ως απολύτως ρεα­

λιστής, ο Χομπς είχε συνείδηση του γεγονότος ότι οι άν­

θρωποι είχαν χτίσει σπίτια και πόλεις πολύ πριν να υπάρ­

ξουν αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι. Κατά τον ίδιο τρόπο,

ήξερε πως οι άνθρωποι δεν περίμεναν τον ίδιο και τη νέα

πολιτική επιστήμη του για να ρυθμίσουν όπως μπορού­

σαν το δύσκολο πρόβλημα της ειρηνικής τους συνύπαρ­

ξης με διάφορους τρόπους, καλύτερους ή χειρότερους.

Το πρόβλημα είχε ρυθμιστεί στην πράξη, το κράτος υπήρ­

χε και θα εξακολουθούσε να υπάρχει, όμως το χομπσια-

νό εγχείρημα ήταν απαραίτητο, αν μη τι άλλο για να κα-

54. Πρόσφατο (1994) παράδειγμα αποτελεί η εξής απόφανση του

Anthony Quinton: «[...] δημοσιεύτηκε ένα βιβλίο, το οποίο εύλογα

διεκδικεί τον τίτλο του σημαντικότερου βιβλίου πολιτικής φιλοσοφίας

που γράφτηκε ποτέ: ο Λεβιάθαν του Τόμας Χομπς», στο Anthony

Kenny (επιμ.), Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, μτφρ. Δέσποινα Ρισ-

σάκη, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 429.

[ 1 1 9 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΥ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

ταδείξει τις δυσκολίες της συγκρότησης και διατήρησης

των πολιτικών κοινωνιών και για να βοηθήσει στην κα­

τανόηση των πιο λεπτεπίλεπτων μηχανισμών του πολιτι­

κού φαινομένου.

Οι άνθρωποι εν γένει, και οι φιλόσοφοι ειδικότερα,

έχουν περιορισμένη δύναμη: από μόνοι τους, δίχως τη συν­

δρομή πολλών άλλων ανθρώπων, ελάχιστα πράγματα μπο­

ρούν να επιτύχουν στην πράξη. Μπορούν όμως, ειδικά αν

είναι φιλόσοφοι, να σκέφτονται, να μιλούν και να γρά­

φουν απεριόριστα. Έτσι και ο Χομπς έζησε, μίλησε και

έγραψε πολύ. Και με αυτό τον τρόπο κατάφερε να οικο­

δομήσει, μέσα στη θεωρία και στα βιβλία, μια ορθολογι­

κή, τέλεια πολιτεία. Η μοίρα αυτής της χομπσιανής κα­

τασκευής την προόριζε, με μεγάλες πιθανότητες, να πα­

ραμείνει για πάντα στο χαρτί.

Προφανώς, ο Χομπς το ήξερε καλά ότι η πολιτεία που

σχεδίασε ίσως να αποδεικνυόταν εξίσου άχρηστη με εκεί­

νη του Πλάτωνα. Είχε όμως και μια μεγάλη ελπίδα: την

περίπτωση κατά την οποία κάποια ευτυχής συνάντηση

της πολιτικής φιλοσοφίας με έναν φωτισμένο ηγεμόνα θα

μπορούσε να μετουσιώσει τη θεωρία σε πράξη. Γι' αυτό

άλλωστε και γράφει: «[...] καθώς επίσης ότι ούτε ο Πλά­

των ούτε κανένας άλλος φιλόσοφος δεν συστηματοποίη­

σε έως τώρα, ούτε απέδειξε επαρκώς, ή έστω αληθοφα-

νώς, όλα τα θεωρήματα της ηθικής διδασκαλίας, ώστε οι

άνθρωποι να μπορούν να διδαχθούν από αυτά και πώς να

κυβερνούν και πώς να υπακούουν - τότε ανακτώ την ελ­

πίδα ότι κάποια στιγμή το σύγγραμμά μου αυτό ενδέχε-

[ 1 2 θ ]

Χ Ο Μ Π Σ : ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

ται να πέσει στα χέρια ενός ανώτατου άρχοντα, ο οποίος,

αφού το εξετάσει μόνος του (διότι είναι σύντομο και, νο­

μίζω, ευκρινές), χωρίς τη βοήθεια κάποιου συμφεροντο-

λόγου ή φθονερού ερμηνευτή, θα ασκήσει όλη του την

εξουσία για να κατοχυρώσει τη δημόσια διδασκαλία του,

μεταμορφώνοντας αυτές τις αλήθειες της θεωρίας σε χρη­

σιμότητα της πράξης».55

Ωστόσο, το παράδοξο της δημιουργίας της πολιτικής

κοινωνίας, όπως το κατέδειξε ο άγγλος φιλόσοφος, πα­

ραμένει παράδοξο: τη στιγμή που οι άνθρωποι καθίστα­

νται οιονεί θεοί, τη στιγμή που συγκροτούν την πολιτεία,

κατά βάθος δεν κάνουν τίποτε, δεν πράττουν όντως. Στην

πραγματικότητα, το μόνο που κάνουν είναι να μιλούν με­

ταξύ τους. Παράξενο. Ή, μάλλον -αυτό κι αν είναι πα­

ράξενο-, το μόνο που κάνουν είναι να φαντάζονται μια

κατάσταση κατά την οποία θα μιλούσαν μεταξύ τους:

«Και τούτο είναι παραπάνω από απλή συγκατάθεση ή

συμφωνία, πρόκειται δηλαδή για πραγματική ενοποίηση

όλων σε ένα και το αυτό πρόσωπο, δημιουργημένη μέσω

της σύμβασης κάθε ανθρώπου με κάθε άλλον άνθρωπο,

και μάλιστα με τέτοιον τρόπο, σαν να έλεγε κάθε άν­

θρωπος σε κάθε άλλον άνθρωπο: "Εξουσιοδοτώ αυτό τον

άνθρωπο ή αυτή τη συνέλευση ανθρώπων και απεμπολώ

το δικαίωμά μου να αυτοκυβερνώμαι, υπό τον όρο ότι θα

55. Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 31, σ. 423

[407-408].

[ 1 2 1 ]

Θ Ε Ω Ρ Ι Ε Σ ΤΟΥ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ο Υ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ

απεμπολήσεις και εσύ το ίδιο δικαίωμά σου και θα εξου­

σιοδοτήσεις όλες τις πράξεις του κατά τον ίδιο τρόπο".

Αφού γίνει αυτό, το πλήθος που ενοποιείται έτσι σε ένα

πρόσωπο ονομάζεται Πολιτική Κοινότητα και στα λατι­

νικά civitas».56

Η διαδικασία του συμβολαίου συνίσταται δηλαδή, ακρι­

βώς, σε έναν φανταστικό57 διάλογο («σαν να έλεγε»)58 του

κάθε ανθρώπου με τους συνανθρώπους του. Σε τελική ανά­

λυση, το περίφημο κοινωνικό συμβόλαιο του Χομπς φαί­

νεται πως καταλήγει να είναι μια φανταστική συνομιλία.

56. Ό.π., τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 17, σ. 241 [227].

57. Βλ. σχετικά και την ανάλυση του Yves Charles Zarka, Phi­

losophie et politique à l'âge classique, PUF, Παρίσι 1998, σ. 225-241.

58. «in such manner, as if every man should say to every man».

[ 122 ]

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΛΟΚ:

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ