ΕΡΕΤΡΙΑ ΓΕΩΜΕΤΡΚΗ-ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ-ΑΙΝΙΑΝ.pdf

LA PROSPECTION ERETRIENNE: LES TROUVAILLES PREHISTORIQUES

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΡΕΤΡΙΑΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΠΟΛΕΟ∆ΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Στη µνήµη της Lilly KahilΑλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

Φαινοµενικά, από το 1987 που επιχείρησα µια σύνθεση των δεδοµένων για την Γεωµετρική Ερέτρια δεν έχουν προκύψει νέα στοιχεία που να µας υποχρεώνουν σε κάποια ριζική αναθεώρηση των όσων είχα τότε προτείνει1. Ωστόσο, η πρόοδος των ανασκαφών από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή, καθώς και οι δι-κές µου ανασκαφές στον Ωρωπό, απέναντι από την Ερέτρια, οδηγούν σε µια σειρά από ενδιαφέρουσες νέες υποθέσεις. Επιπλέον, οι απόψεις που είχα τότε διατυπώσει για την λειτουργία του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου κατά τις πιο πρώιµες φάσεις του 8ου αι., σύµφωνα µε τις οποίες ο λεγόµενος πρώτος ναός του Απόλλωνα δεν ήταν παρά µια οικία ενός σηµαίνοντος µέλους της Ερετριακής élite και ότι το ίδιο το ιερό αναπτύχθηκε µέσα από µια αριστοκρατική συνοικία της πόλης που βρισκόταν στο στάδιο της γένεσής της, µολονότι αρχικά αντιµετωπίστηκαν µε σκεπτικισµό τόσο από τους ανασκαφείς, όσο και από τους ειδικούς της περιόδου, εντούτοις σήµερα φαίνεται ότι έστω και αν δεν έχουν γίνει αποδεκτές στο σύνολό τους, τουλάχιστον αντιµετωπίζονται µε τη δέουσα προσοχή.

Στη σηµερινή µου ανακοίνωση θα ήθελα να σταθώ στο ζήτηµα της οργάνωσης του χώρου της Γεωµετρικής Ερέτριας (εικ. 1). Έναυσµα αποτέλεσαν οι ανασκαφές του Ωρωπού (εικ. 2-3)2 που µε οδήγησαν να συνειδητοποιήσω ότι η συνήθεια να περιβάλλονται οµάδες οικοδοµηµάτων από περιβόλους προφανώς απηχεί ένα πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης, που φαίνεται ότι ήταν διαδεδοµένο και στην Εύβοια3, καθώς και σε άλλες περιοχές, όπως τη Μικρά Ασία, λ.χ. στην Παλαιά Σµύρνη4. Τις απόψεις µου αυτές αναπτύσσω αναλυτικά σε δύο πρόσφατα δηµοσιεύµατα, τις οποίες εκθέτω εν συντοµία και εδώ5.

Η παρουσία των περιβόλων µπορεί να εξηγηθεί µε τρεις διαφορετικούς τρόπους. Ας σηµειωθεί ότι το ζήτηµα δεν τίθεται ποια από τις εκδοχές είναι η πιο πειστική καθώς και

1. Mazarakis Ainian 1987. Βλ. την πρόσφατη σύνθεση του S. Verdan στο Le Rider - Verdan 2002, και την παρατήρηση στη σελ. 133.

2. Μαζαράκης Αινιάν 1996, 1997α, 1998α, 1999, 2000α, 2000β, 2001α, 2002α. Mazarakis Ainian 1998β, 2002β.

3. Ο Ωρωπός ενδέχεται να ιδρύθηκε από Ερετριείς. Βλ. Knoepfler 1985. Μαζαράκης Αινιάν - Ματθαίου 1999.

4. Akurgal 1983, 22-33. 5. Για αναλυτική πραγµάτευση του θέµατος βλ. Mazarakis Ainian 2002γ, Mararakis Ainian (υπό

εκτύπωση).

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΡΕΤΡΙΑ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΠΟΛΕΟ∆ΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ

οι τρεις είναι πιθανές και µάλιστα η µία δεν αναιρεί την άλλη. Εντούτοις, κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται ανεξάρτητα από τις υπόλοιπες.

Η µία υπόθεση είναι ότι οι περίβολοι παρείχαν προστασία από τις συχνές υπερχειλίσεις των χειµάρρων και των ποταµών που διέρχονταν µέσα από τους οικισµούς. Όπως έδειξαν οι αρχαιολογικές και γεωλογικές έρευνες στην Ερέτρια και τον Ωρωπό, κατά τους πρώι-µους ιστορικούς χρόνους οι δύο αυτές θέσεις, υπέφεραν από τέτοιες πληµµύρες. Στο σηµεί-ο της µετέπειτα ∆υτικής Πύλης, οι Ερετριείς, στις αρχές του 7ου αι., εξέτρεψαν την κοίτη του ποταµού που διερχόταν µέσα από την κατοικηµένη ζώνη ενώ πολλά αποξηραµένα ρεύ-µατα διαµορφώθηκαν σε οδικές αρτηρίες (εικ. 4)6. Κάτι παρόµοιο παρατηρήθηκε και στο οικόπεδο του ΟΤΕ στον Ωρωπό7, ενώ η Β-Ν οδός στον ∆υτικό Τοµέα του οικοπέδου του ΟΣΚ ενδέχεται να ήταν αρχικά ένας χείµαρρος. Πρόσθετη προστασία από τις πληµµύρες παρείχαν τα αναχώµατα από άτακτα ερριµµένους λίθους είτε εξωτερικά των τοίχων, όπως στον Ωρωπό8, είτε περιµετρικά γύρω από τα κτήρια, όπως στην περίπτωση του κτηρίου 17 στο ιερό του Απόλλωνος στην Ερέτρια9, τεχνική που απαντάται συχνά την ίδια εποχή σε βαλτώδεις περιοχές10. Τα αυλάκια απορροής των υδάτων που διακόπτουν τους περιβόλους (λ.χ. στον Τ61 και τον Τ32 στον Ωρωπό11 και στον τοίχο 8 στο ιερό του Απόλλωνος στην Ερέτρια), καθώς και τα υπερυψωµένα κατώφλια των περισσοτέρων κτηρίων του Ωρωπού και ορισµένων κτηρίων της Ερέτριας, συνιστούν πρόσθετες ενδείξεις ότι οι κατά κανόνα ευεργετικοί ποταµοί και χείµαρροι, ήταν ενίοτε επικίνδυνοι.

Η δεύτερη εξήγηση είναι ότι σε ορισµένες περιπτώσεις οι περίβολοι έχουν έναν συµ-βολικό χαρακτήρα, οριοθετώντας τις λειτουργίες εντός και εκτός του περίκλειστου χώρου. Στην περίπτωση του Ωρωπού, ο µεγάλος ορθογώνιος περίβολος στον Κεντρικό Τοµέα της ανασκαφής (εικ. 2) θα οριοθετούσε το χώρο που λάµβαναν χώρα οι µεταλλουργικές δρα-στηριότητες, εξασφαλίζοντας παράλληλα την απαραίτητη µυστικότητα, ενώ ταυτόχρονα όριζε τον δοµηµένο χώρο από τον οποίο αποκλείονταν οι πεδικές ταφές12. Με τον ίδιο συλ-λογισµό θα ήταν δυνατόν να υποστηρίξει κανείς ότι οι περίβολοι στο ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου στην Ερέτρια (εικ. 5, 12β) αφενός οριοθετούσαν το τέµενος, αφετέρου δι-αχώριζαν ζώνες διαφορετικών δραστηριοτήτων, ιδιαίτερα αυτών που σχετίζονταν µε την κατεργασία των µετάλλων.

Η τρίτη ερµηνεία είναι πιο σύνθετη. Με βάση τα δεδοµένα από τον Ωρωπό (εικ. 2-3) υποστήριξα αλλού ότι οι περίβολοι πρέπει να οριοθετούσαν αυτόνοµες οικιστικές µονάδες που αντιπροσωπεύουν ανεξάρτητα νοικοκυριά13. Κάθε νοικοκυριό θα περιλάµβανε, µεταξύ άλλων, µία κύρια κατοικία (το µέγαρον των επών) (στον Ωρωπό το Θ και τα ΙΗ, ΙΘ), ανε-ξάρτητους θαλάµους (Οδ. α, 425. δ, 718, 802. ψ, 192 κ.ε.), ένα βωµό (Οδ. χ, 334) ή ακόµη κάποιο οικιακό ιερό, καθώς και µία τουλάχιστον κυκλική κατασκευή για αποθήκευση (τη θόλο της Οδ. χ, 442-474). Όλα τα οικοδοµήµατα περιβάλλονταν από ένα έρκος (Ιλ. Α, 476)

6. Krause 1972. Krause 1982. Krause 1983.7. Mazarakis Ainian 1998β, 181-184, αρ. 3 στην εικ. 2. Βλ. σύντοµα Α. Μαζαράκης Αινιάν, Ο Ωρωπός κατά

τον 10ο και 9ο αι. π.Χ. (υπό εκτύπωση στη σειρά µονογραφιών της Αρχαιολογικής Εταιρείας).8. Βλ. λ.χ. το ανάχωµα εξωτερικά (Ανατολικά) του περιβόλου Τ32 στον Κεντρικό Τοµέα, Βλ. Μαζαράκης

Αινιάν 1996, πίν. 24β.9. Huber 1991, 138, εικ. 3 σελ. 143, πίν. 22:3.10. Πρβλ. λ.χ. το Ναό Ι στα Ύρια της Νάξου, το Ηραίο της Σάµου, το Αρτεµίσιο της Εφέσου. Mazarakis

Ainian 1997β, εικ. 335, 388 και 424, αντίστοιχα.11. Μαζαράκης Αινιάν 1996, 62. Μαζαράκης Αινιάν 1998α, πίν. 25β, 26α.12. Mazarakis Ainian 2002β, 166-168. Για τις παιδικές ταφές του Ωρωπού βλ. Β. Βλάχου, Ο Ωρωπός των

Πρώιµων Ιστορικών Χρόνων µέσα από τις παιδικές ταφές, Εργασία Μεταπτυχιακού ∆ιπλώµατος Ειδίκευσης, Πανεπιστήµιο Αθηνών, 2004.

13. Μαζαράκης Αινιάν 2001α, 44-47. Mazarakis Ainian 2002γ. Mazarakis Ainian (υπό εκτύπωση).


που δηµιουργούσε στενούς διαδρόµους και περάσµατα (τη λαύρη της Οδ. χ, 136-138, 162-166) ενώ στους ανοικτούς χώρους θα πρέπει να φανταστούµε σωρούς κοπριάς από την πα-ραµονή των ζώων στην αυλή (Ιλ. Ω, 163 κ.ε. Οδ. ρ, 297). Μέσα στα πλαίσια του κάθε οίκου πρέπει να υποθέσουµε ότι υπήρχε µερική αυτονοµία τόσο σε οικονοµικό όσο και σε θρη-σκευτικό επίπεδο. Για παράδειγµα, κάθε νοικοκυριό φαίνεται ότι είχε κατά περιόδους δική της ανεξάρτητη κεραµική παραγωγή για τις άµεσες οικιακές ανάγκες. Οι δραστηριότητες που σχετίζονται µε τη µεταλλοτεχνία χαρακτηρίζουν µόνον τις πιο εύπορες οικογένειες (στον Ωρωπό εκείνην που διέµενε στο λεγόµενο Κεντρικό Τοµέα). Οι λατρείες στα πλαίσια του οίκου είχαν ως αποδέκτες είτε τους θεούς και δαίµονες σχετιζόµενους µε τη µεταλλο-τεχνία (στον Ωρωπό ενδεχοµένως τους Τελχίνες και την αδελφή τους Αλία Νύµφη), είτε ήρωες (βλ. το «κενοτάφιο» του Κεντρικού Τοµέα)14.

Αν δεχτούµε ότι οι περίβολοι του Ωρωπού απηχούν έναν συγκεκριµένο τύπο κοινω-νικής οργάνωσης, τότε, µε βάση τα διαθέσιµα αρχαιολογικά δεδοµένα, οδηγούµαστε να δεχτούµε ότι το πρότυπο αυτό χαρακτήριζε και τη γειτονική Εύβοια15. Πράγµατι, παρόµοι-οι περίβολοι χαρακτηρίζουν τους Γεωµετρικούς οικισµούς στην Ξερόπολη-Λευκαντί16 και την Κύµη17. ∆υστυχώς, η αποσπασµατική εικόνα που έχουµε για την πολεοδοµική οργάνω-ση της Γεωµετρικής Χαλκίδας δεν επιτρέπει κανενός είδους παραλληλισµό18. Η περίπτωση της Ερέτριας είναι όµως ιδιαίτερα αποκαλυπτική: οι ανασκαφές του Π. Θέµελη19, της Α. Ανδρειωµένου20 και των Ελβετών21 έφεραν στο φως τις τρεις τελευταίες δεκαετίες απο-σπασµατικά αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωµετρικής περιόδου, αλλά στις περισσότερες πε-ριπτώσεις τα στεγασµένα οικοδοµήµατα, συνήθως ελλειψοειδούς µορφής, πλαισιώνονται από περιβόλους. Αυτή η παρατήρηση ισχύει και για το ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου, και τούτο ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που µε είχαν οδηγήσει το 1987 στην αµφι-σβήτηση της στερεότυπης άποψης ότι η παρουσία ενός µεταγενέστερου αστικού ναού σε µία συγκεκριµένη θέση προϋποθέτει ότι ο τα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα στον ίδιο χώρο θα πρέπει επίσης να θεωρηθούν λατρευτικά22.

Η αλληλουχία πολυάριθµων αρχιτεκτονικών φάσεων στη Γεωµετρική Ερέτρια οφεί-λεται κατά πάσα πιθανότητα στα φθαρτά υλικά που χρησιµοποιούσαν στις κατασκευές. Λόγω των συχνών πληµµύρων οι κατά κανόνα πλίνθινες οικίες µε τις αχυρένιες ή καλαµέ-νιες στέγες έπρεπε όχι µόνο να επιδιορθώνονται διαρκώς αλλά και να αντικαθίστανται συ-χνά. Πράγµατι, όπως και στον Ωρωπό, διαπιστώνουµε ότι µέσα σε διάστηµα δύο, το πολύ τριών γενεών, τα σπίτια των παράκτιων Νότιων συνοικιών του οικισµού των Γεωµετρικών

14. Για τη λεπτοµερή περιγραφή των κτισµάτων που ήρθαν στο φως στον Ωρωπό βλ. τις αναλυτικές ανασκαφικές εκθέσεις στα ΠΑΕ, 1996 κ.ε., καθώς και τις συνθετικές µελέτες Mazarakis Ainian 1998β. Μαζαράκης Αινιάν 2000β, Mazarakis Ainian 2002β και Μαζαράκης Αινιάν 2004.

15. Πραγµάτευση του θέµατος στο Mazarakis Ainian 2002γ και Mazarakis Ainian (υπό δηµοσίευση). Η σκέψη αυτή υποβόσκει και στη µελέτη της M. Vink, αλλά δεν αναπτύσσεται (Vink, 1997, 122).

16. Popham - Sackett - emelis 1980, 11-25. Mazarakis Ainian 2002γ, 209.17. Sapouna-Sakellaraki 1998. Mazarakis Ainian 2002γ, 209, 215.18. Σάµψων 1986, 16, 24, 37, 47, fig. 4 at p. 17. Καλλιγάς 1988/89.19. emelis 1983. Θέµελης 1992.20. Aνδρειωµένου 1981.21. Mazarakis Ainian 1987. Kahil 1981a και 1981β. Schmid 2000/2001. Verdan 2001 και 2002.22. Mazarakis Ainian 1987, 23. Όταν διατυπώθηκε για πρώτη φορά η παραπάνω άποψη το 1985 (Mazarakis

Ainian, 1985), η αντίδραση των µελετητών της Ερέτριας ήταν µάλλον αρνητική. Βλ. C. Bérard, Apollon Porte-Laurier, ∆εσµός 11-12, 1986, 10, σηµ. 6.

23. Mazarakis Ainian 1987, 18, 20.


χρόνων επισκευάστηκαν ή ξαναχτίστηκαν περίπου επτά φορές. Αντίθετα, στο Βόρειο το-µέα του οικισµού, που όπως φαίνεται διέµεναν οι πιο εύπορες τάξεις23, η συχνότητα των καταστροφών φαίνεται ότι ήταν µικρότερη, καθώς, κατά κανόνα, παρατηρούνται λιγότερες διακριτές αρχιτεκτονικές φάσεις (συνήθως δύο έως τρεις). Φαίνεται λοιπόν ότι το πρό-βληµα των πληµµύρων ήταν οξύτερο στις εκβολές του ερετριακού δέλτα, και για το λόγο αυτό αποφασίστηκε γύρω στο 700 π.Χ. η αποξήρανση του δεξιού ρεύµατος του ποταµού, που επέτρεψε τη σταδιακή µετατροπή της κοίτης των µικρότερων ρευµάτων σε οδικές αρτηρίες (εικ. 4)24. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα του οικοδοµικού αυτού οργασµού που οφειλόταν στην ανάγκη καταπολέµησης των φυσικών καταστροφών, προέρχεται από το οικόπεδο Ρούσσου (εικ. 6) το οποίο ερεύνησε το 1979 η αείµνηστη Lilly Kahil25, ενώ παρόµοια εικόνα συνάγεται και από τη µελέτη των αρχιτεκτονικών καταλοίπων και άλλων οικοπέδων του Νότιου τοµέα της Ερέτριας26. Η πυκνότητα των καµπυλόγραµµων κτηρίων και η αλληλουχία πολυάριθµων οικοδοµικών φάσεων παραπέµπει στην αντίστοιχη εικό-να από τον Ωρωπό. Η αποκατάσταση των επτά αρχιτεκτονικών φάσεων που επιχείρησα πρόσφατα27 σχεδιάστηκε πριν από είκοσι περίπου χρόνια αλλά δε δόθηκε για δηµοσίευση µε την προσδοκία ότι θα ακολουθούσε σύντοµα µια πιο λεπτοµερής έκθεση της συγκεκρι-µένης ανασκαφής. Το σχέδιο βασίστηκε στην επεξεργασία του βάθους όπου εδράζονται τα θεµέλια των τοίχων, το οποίο σηµειώνεται στις κατόψεις των προκαταρκτικών δηµο-σιεύσεων. Στηριζόµενος στην προαναφερθείσα υπόθεση εργασίας ο Ian Morris επιχείρησε και αυτός να αποκαταστήσει την αλληλουχία των φάσεων στο ίδιο ανασκαφικό σύνολο, αλλά οδηγήθηκε σε διαφορετικά συµπεράσµατα από τα δικά µου (εικ. 7)28. Τούτο κατα-δεικνύει πόσο επισφαλής είναι η µέθοδος αυτή όταν απουσιάζουν τα δεδοµένα της στρω-µατογραφίας. Στην παρούσα δηµοσίευση επιχειρώ ξανά την αποκατάσταση των επιµέρους φάσεων στο ίδιο οικόπεδο, και καταλήγω σε ελαφρώς τροποποιηµένα συµπεράσµατα (εικ. 8). Τη φορά αυτή έλαβα υπόψη περισσότερες µετρήσεις βάθους που χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία έγιναν αναγνωρίσιµες. Αδιευκρίνιστο παραµένει κατά πόσο τα πηγάδια, όπως υποστήριξε η S. Huber, θα πρέπει να θεωρηθούν σύγχρονα µε τις πρώιµες φάσεις29 και όχι µεταγενέστερα, όπως υπέθεσε η L. Kahil30, µολονότι τείνω να δεχτώ την άποψη της δεύτε-ρης31. Είναι πάντως προφανές ότι οι προτάσεις αυτές έχουν απόλυτα ενδεικτικό χαρακτήρα έως ότου δηµοσιευτεί µια αναλυτική έκθεση των δεδοµένων της ανασκαφής, και ιδιαίτερα η στρωµατογραφία. Η πιο πιθανή κατά την άποψή µου αλληλουχία των φάσεων συνοψί-ζεται στα ακόλουθα:

1η φάση. Στην παλαιότερη φάση, ίσως γύρω στα 800 π.Χ., χρονολογούνται αρκετές

24. Krause 1972. Krause 1982. Krause 1983.25. Kahil 1981α, 167-9; Kahil 1981β, 85-7; Mazarakis Ainian 1987, 4. Morris 1998, 18, εικ. 5.26. Λ.χ. επάλληλα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στα Ο.Τ. 28 (οικ. Γ. Ταχριτζόγλου), 29β (οικ. ∆. Αρβανίτη), 205

(οικ. Θ. Τερζάκη), 713 (οικ. Α. Γαρεφάλου) και στο Α τµήµα της οδού Α. Ερατωνύµου, µεταξύ των Ο.Τ. 27 και 96 (Ανδρειωµένου 1981, 203-214, 216, 225, εικ. 45-46, 60-61, 85-86. Ανδρειωµένου, 1990, πίν. 26).

27. Mazarakis Ainian 2002γ, 216-219, εικ. 79-82.28. Morris 1998, 18, εικ. 5.29. Huber 1991, 146-148.30. Kahil 1981α, 169. Kahil 1981β, 86. 31. Η Kahil αναφέρει ότι τα πηγάδια περιείχαν ευρήµατα του τέλους του 5ου και του 4ου π.Χ. αι., κάτι το

οποίο δεν λαµβάνει σοβαρά υπόψη της η Huber.32. Ανδρειωµένου 1981, 203-216, 222-225. 1990, 85-88. Γενικά Mazarakis Ainian 1987, 3-10.


πασσαλότρυπες που ανήκουν σε κατασκευές από pisé. ∆ιαγράφονται τα όρια τουλάχιστον δύο καµπυλόγραµµων οικοδοµηµάτων στο Β τµήµα του οικοπέδου.

2η φάση. Κατά την επόµενη περίοδο (β΄ µισό 8ου αι.;) τα κτίσµατα αποκτούν λίθινα θεµέλια και πλίνθινη ανωδοµή. Ξεχωρίζει µακρόστενο αψιδωτό οικοδόµηµα, διαστ. 13×4µ. προσανατολισµένο προς Β∆.

3η φάση. Στην φάση αυτή ένα µικρό ελλειψοειδές κτήριο (διαστ. 5,50×3,50µ.) οικοδο-µείται εν µέρει πάνω στα θεµέλια του παλαιότερου αψιδωτού. Στα Β∆ κτίζεται ευθύγραµ-µος τοίχος, που πιθανώς πρέπει να ερµηνευτεί ως περίβολος.

4η φάση. Την περίοδο αυτή, που συµβατικά θα ήταν δυνατόν να τοποθετήσουµε γύρω στο 700 π.Χ., παρατηρείται έντονη οικοδοµική δραστηριότητα. Στο νότιο τµήµα του χώρου κτίστηκε ένας περίβολος ο οποίος περιέβαλε το ελλειψοειδές κτήριο που ενδεχοµένως συνέχισε να χρησιµοποιείται. Ο ένας τοίχος του περιβόλου, µήκους 6µ., ακολουθεί Β-Ν προσανατολισµό και προς Βορράν σχηµατίζει αψίδα. Προς Νότον γωνιάζει µε άλλο τοίχο, µήκους 9 περίπου µέτρων, ο οποίος στο ανατολικό του άκρο στρέφεται µε καµπύλη προς Βορράν. Εκεί κοντά διακρίνεται ένας άλλος καµπύλος τοίχος που ίσως ανήκει σε ένα ακό-µη ελλειψοειδές οικοδόµηµα. Στο βόρειο άκρο του οικοπέδου βρέθηκε ένα ακόµη καµπυ-λόγραµµο οικοδόµηµα που ακολουθεί Α-∆ προσανατολισµό, το οποίο πλαισιώνεται στα νότια από ευθύγραµµο περίβολο. Ανάµεσα στα παραπάνω κτίσµατα κατασκευάστηκε ένα τετράγωνο κτίσµα, πλευράς 4 µ. περίπου και µε θύρα προσανατολισµένη προς Νότον.

5η φάση. Κατά την επόµενη φάση, εντός του νότιου περιβόλου κτίζονται πλάι-πλάι δύο νέα αψιδωτά ή ελλειψοειδή οικοδοµήµατα (6×4,50µ. και 7×4µ. περίπου, αντίστοιχα). Βορειότερα κατασκευάζεται ένα ακόµη ορθογώνιο δωµάτιο, διαστ. 3,5×4µ., περίπου, µε είσοδο στα ΒΑ. Ν∆ του κτηρίου αυτού δύο ευθύγραµµοι παράλληλοι τοίχοι ορίζουν ορθο-γώνιο χώρο πλ. 4 περίπου µ., που µάλλον πρέπει να ήταν υπαίθριος.

6η φάση. Στη διάρκεια της τελευταίας φάσης τα δύο παράπλευρα καµπυλόγραµµα οι-κοδοµήµατα επισκευάστηκαν και ο περίβολος ανανεώθηκε. Σηµειωτέον, το Α σκέλος του περιβόλου καταλήγει στο µέσον περίπου της αψίδας του νέου Ανατολικού ελλειψοειδούς κτηρίου, κάτι που παρατηρείται τόσο στο ιερό του Απόλλωνος (τοίχος Μ3 που εφάπτεται στην αψίδα του Μ4-Μ6, εικ. 5) όσο και στον Ωρωπό (περίβολοι που καταλήγουν στην αψί-δα των ελλειψοειδών κτηρίων Β, ΚΣΤ και Κ-ΚΑ, εικ. 2-3). Το λίθινο κατώφλι της θύρας του τετράγωνου δωµατίου της 4ης φάσης, καθώς και το βαθµιδωτό θρανίο σε επαφή µε τον πίσω (Ν∆) τοίχο του ορθογώνιου κτηρίου της 5ης φάσης, ενδέχεται να ανήκουν σε αυτή τη φάση. Στην ίδια περίοδο, ή λίγο αργότερα, θα πρέπει να τοποθετήσουµε την προσθήκη του ΝΑ εγκάρσιου τοίχου που ορίζει καλύτερα το άνοιγµα της θύρας του βορειότερου δωµατίου.

Βασιζόµενοι στην προσωρινή αυτή αποκατάσταση προκύπτει ότι κατά τις τρεις νε-ώτερες αρχιτεκτονικές φάσεις του τέλους του 8ου και των αρχών του 7ου π.Χ. αι. οικοδο-µήθηκε προς Νότον, περίβολος που περιέκλεισε µια οµάδα από αψιδωτά και ελλειψοειδή οικοδοµήµατα. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση ότι τα ορθογώνια κτίσµατα εµφανίζονται σχετικά νωρίς στην οικοδοµική αλληλουχία και συνυπάρχουν επί µακρόν µε τα καµπυλόγραµµα. Οι πολυάριθµοι περίβολοι φαίνεται ότι οριοθετούν τις επιµέρους ιδιοκτησίες, των οποίων τα όρια, λόγω του αποσπασµατικού χαρακτήρα της έρευνας, δεν µπορούν να προσδιορισθούν επακριβώς.

Μολονότι οι επάλληλοι περίβολοι του οικοπέδου Ρούσσου είναι οι πλέον χαρακτηρι-στικοί του Γεωµετρικού οικισµού, εντούτοις οι ανασκαφές σε άλλα οικόπεδα της Ερέτριας οδηγούν σε παρόµοιες διαπιστώσεις. Είναι προφανές ότι αρκετοί από τους καµπύλους ή


ευθύγραµµους τοίχους που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές της Α. Ανδρειωµένου στην περι-οχή που λιµανιού αντιπροσωπεύουν περιβόλους που περικλείουν ελλειψοειδή και αψιδωτά οικοδοµήµατα32. Στο οικόπεδο ΟΤ 29β (οικ. ∆ηµ. Αρβανίτη, εικ. 9) ο Τ7, εκατέρωθεν του οποίου βρέθηκαν αρκετοί εγχυτρισµοί, προφανώς είναι ο περίβολος που σχετίζεται µε το ελλειψοειδές ή αψιδωτό κτήριο 9. ∆εν χωρά αµφιβολία ότι ο ευθύγραµµος Τ3 που διέρχε-ται στα ανατολικά παράλληλα προς το αψιδωτό κτήριο 2 σε άλλο οικόπεδο (ΟΤ 205, οικ. Θ. Τερζάκη, εικ. 10) ανήκει σε έναν ακόµη περίβολο. Ευθύγραµµοι περίβολοι πλαισίωναν προς Ανατολάς και τα δύο ελλειψοειδή οικοδοµήµατα που ανέσκαψε στο Ο.Τ. 740 ο Π. Θέµελης33. Ένας παρόµοιος περίβολος φοράς Α-∆ πλαισίωνε προς Βορράν δύο οικοδοµή-µατα, ένα αψιδωτό και ένα ορθογώνιο, που έφερε στο φως ο J.P. Descoeudres βορειότερα (Ο.Τ. 832, εικ. 11)34. Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η περίπτωση της συνοικίας της περιοχής του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου (εικ. 5, 12α-β). Θυµίζω ότι παλαιότερα υποστήρι-ξα ότι ο χώρος του αρχαϊκού ιερού ήταν κατά τους προγενέστερους γεωµετρικούς χρόνους ο πυρήνας της αριστοκρατικής συνοικίας της πόλης που µετεξελίχτηκε σε ιερό της πολι-ούχου θεότητας35. Σύµφωνα µε την παραπάνω ερµηνεία, ορισµένα κτήρια προορίζονταν για κατοικίες της αριστοκρατικής τάξης (π.χ. τα κτήρια 1 και 5), ενώ άλλα χρησίµευαν ως χώροι εργασίας, ιδιαίτερα για την κατασκευή χάλκινων αντικειµένων (π.χ. το κτήριο 17 που ερµηνεύτηκε ως εργαστήριο ενός µεταλλουργού36, ενώ κατάλοιπα που µαρτυρούν την κατεργασία µετάλλων βρέθηκαν πρόσφατα και εξωτερικά του περιβόλου Μ14-Μ15)37. Τον ίδιο «διπολισµό» (κατοικία / εργαστήριο) παρατηρούµε, όπως είδαµε, στον Ωρωπό, αλλά και στη βιοτεχνική συνοικία της πρώτης ευβοϊκής εγκατάστασης στη ∆ύση, τις Πιθηκούσσες (αψιδωτή κατοικία, ελλειψοειδή ή ορθογώνια εργαστήρια µεταλλοτεχνίας). Ο Cl. Bérard, σε συνέχεια των παλαιότερων επισηµάνσεών µου, προβληµατίστηκε για την κατάτµηση του χώρου του ιερού από πολυάριθµους τοίχους - περιβόλους και δεν αποκλεί-ει πλέον το ενδεχόµενο η περιοχή να ήταν µία αριστοκρατική συνοικία38. Οι ταφές πολε-µιστών από τον 9ο αι. και έπειτα στην περιοχή του ιερού39 και λίγο νοτιότερα40 ενισχύουν αυτές τις σκέψεις.

Οι πρόσφατες ανασκαφές της Ελβετικής Σχολής στην περιοχή του ιερού επιτρέπουν να έχουµε µια πιο ολοκληρωµένη εικόνα των αρχιτεκτονικών καταλοίπων της γεωµετρι-κής περιόδου (εικ. 5, 12α-β) και οδηγούν στη διατύπωση περαιτέρω σκέψεων41. Τα δύο νέα επάλληλα αψιδωτά κτήρια που ήρθαν στο φως (M6/Μ10 το παλαιότερο, M4 το νεώτερο),

33. Θέµελης 1992. emelis 1983. Π. Θέµελης, ΠΑΕ 1974, 38-39. ΠΑΕ 1976, 74-76. ΠΑΕ 1978, 19-21. ΠΑΕ 1979, 45-53. ΠΑΕ 1980, 86-97. ΠΑΕ 1981, 141-153. ΠΑΕ 1982, 163-169. ΠΑΕ 1983, 131-141. ΠΑΕ 1984, 217-218. 221-222. Mazarakis Ainian 1987, 6-10, fig. 7 & 8 στη σελ. 13.

34. J.-P. Descoeudres, Α∆ 23, 1968, Χρονικά, 239-242. K. Schefold, Α∆ 24, 1969, Χρονικά, 209. id., AntK 12, 1969, 72-73. Auberson - Schefold 1972, 108-110. Mazarakis Ainian 1987, 10.

35. Mazarakis Ainian 1987 & 1997β, 58-62. Τις απόψεις µου φαίνεται ότι συµµερίζεται ως ένα βαθµό και ο Cl. Bérard (1998).

36. Huber 1991.37. Verdan 2002, 130.38. Bérard 1998.39. Blandin 2000.40. Ν. Ψάλτη στον παρόντα τόµο, όπου δηµοσιεύονται τρεις ταφικές πυρές του 8ου αι. από την περιοχή

της Αγοράς.41. Schmid 2000-2001. Verdan 2001. 2002 (βλ. και Verdan 1999 και 2000).


προσανατολισµένα προς Ανατολάς, ήταν όπως φαίνεται ενσωµατωµένα µέσα στον ίδιο περίβολο που έστεκε το κτήριο 1 (το λεγόµενο «∆αφνηφόρειο»). Πλησίον της αψίδας του νεώτερου κτηρίου (Μ4) βρέθηκε µία πλίνθινη κατασκευή πάνω στην οποία έστεκε η βάση ενός µνηµειακού κρατήρα του τέλους της Γεωµετρικής περιόδου. Άλλοι εντυπωσιακοί κρατήρες βρέθηκαν κατά τις παλαιότερες ανασκαφές του ιερού, αλλά όχι κατά χώραν42. Η παρουσία εντυπωσιακών διακοσµηµένων κρατήρων του β’ µισού του 8ου αι.43 αποτελεί έν-δειξη του αριστοκρατικού τρόπου συµπεριφοράς των κατοίκων της περιοχής, θα ήταν δη-λαδή δυνατόν να θεωρηθούν ως αγγεία γοήτρου και «συµποσίων»44 και όχι ως αναθήµατα Με παρόµοιο τρόπο θα µπορούσαµε να ερµηνεύσουµε την παρουσία των διακοσµηµένων κρατήρων στο κτήριο Θ του Ωρωπού45, το κτήριο Β της Κύµης και τον κρατήρα από το αψιδωτό κτήριο Ι στις Πιθηκούσσες46. Θα πρέπει µάλιστα, σε αντιδιαστολή µε τα παρα-πάνω και προς ενίσχυση της προτεινόµενης ερµηνείας να υπογραµµίσουµε ότι σηµαντικό µέρος της κεραµεικής της περιοχής του ιερού είναι χρηστική47, εξαιρουµένης εκείνης που προέρχεται από τον κυκλικό βόθρο προσφορών του βορείου ορίου των ανασκαφών, που όµως φαίνεται ότι βρισκόταν στην απέναντι δεξιά όχθη του χειµάρρου που διερχόταν ανά-µεσα από τα κτίσµατα48. Παρατηρώντας την κάτοψη µπορούµε να αναγνωρίσουµε τουλά-χιστον τέσσερις περιοχές που οριοθετούνται από τους περιβόλους, οι οποίες στα ΒΑ και Ν∆ ορίζονται από χείµαρρους49. Στο εσωτερικό του κάθε περιβόλου υπήρχε τουλάχιστον ένα οικοδόµηµα (κτήριο 9 στα Ν∆, 5 στα ΒΑ, 17 στα ΒΑ), και στα ΝΑ δύο κτήρια, τα 1 και Μ4-Μ6. Η ελλιπής εικόνα των γεωµετρικών κτηρίων οφείλεται αφ’ ενός στον υπερκείµενο αρχαϊκό ναό και αφ’ ετέρου στην αποσπασµατικότητα των ερευνών. Ως εκ τούτου, τίποτε δεν αποκλείει να υπήρχαν και άλλα κτήρια εντός των οριοθετηµένων περιοχών, λ.χ. στα δυτικά των κτηρίων 5 και 9. Στο δυτικότερο µάλιστα άκρο της περιοχής που ερευνήθηκε άρχισαν να διαγράφονται τα όρια ενός ακόµη περίκλειστου χώρου, από τον οποίο αποκα-λύφτηκε µόνον η ΝΑ γωνία (Μ14-Μ15), που υποδηλώνει ότι η συνοικία εκτεινόταν προς την περιοχή αυτή.

Συγκεφαλαιώνοντας, η υπόθεση ότι κατά τους Ύστερους Γεωµετρικούς Χρόνους, σε ορισµένες περιπτώσεις δύο ή περισσότερα οικοδοµήµατα συνθέτουν µία οικιστική µονάδα µοιάζει πειστική. Φαίνεται ότι τούτο οφειλόταν στη σύνθετη κοινωνική οργάνωση που οδήγησε σταδιακά, από το β΄ µισό του 8ου αι. και έπειτα, στην εξειδίκευση των οικοτεχνικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του οίκου. Σε περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι καµπυλόγραµµες αρχιτεκτονικές µορφές, η λύση που δόθηκε ήταν η ενσωµάτωση των επι-µέρους κτηρίων µέσα σε έναν περίβολο, αν και σε ορισµένες περιπτώσεις επιχειρήθηκαν

42. Gisler 1993/94. Verdan 2001, 86.43. Gisler 1993/94.44. Coldstream 1994, 79.45. Mazarakis Ainian 1996, πίν. 26δ-ε, 27α, 38α.46. Buchner 1970/71, 65. Klein 1972, 38, εικ. 3. Ridgway 1984, 106.47. Verdan 2001, 87.48. Huber 1998.49. Ο ένας χείµαρρος διερχόταν Ν∆ του χώρου και οι όχθες του ορίζονταν από τους τοίχους Μ2 και Μ3

(Verdan 2002, 128, 130). Ο άλλος, στα ΒΑ, διερχόταν ανάµεσα στο κτήριο 17 και το χώρο λατρείας γύρω από την κυκλική κατασκευή 45 (τη δεξιά του όχθη παρακολουθούσε ο τοίχος 19), Huber 1998, 143.

50. Mazarakis Ainian 1997, 235-239.51. Vallet - Villard - Auberson 1976, 274, fig. 39. Cordsen 1995. Vallet 1996, 470-475. Villard 1999, 138-139.

Barra Bagnasco 1996, 353.


πολύπλοκοι συνδυασµοί, όπως στη Λαθούριζα της Αττικής50. Αντίθετα, σε περιοχές όπου επικρατούσε η συνήθεια να χτίζουν ορθογώνια σπίτια, οι επιλογές ήταν περισσότερες. Είτε ακολουθήθηκε και εδώ η λογική του περιβόλου, όπως στα Μέγαρα Υβλαία51, είτε εκείνη της κεντρικής αυλής, γύρω από την οποία διατάσσονταν οι χώροι, όπως στη Ζαγορά της Άνδρου52 ή τη Μίλητο53. Οι κοινωνικές µεταβολές που σταδιακά θα οδηγήσουν σε ανάγκη κατάτµησης του ωφέλιµου χώρου των κτηρίων, έτσι ώστε ο κάθε χώρος να έχει µία συ-γκεκριµένη χρήση, και η πρόσβαση σε αυτούς να είναι ελεγχόµενη, σε συνδυασµό µε τον περιορισµό του ρόλου της γυναίκας στις οικοτεχνικές δραστηριότητες και ο αποκλεισµός της από τα κοινά, µε εξαίρεση βέβαια τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, θα οδηγήσει περαιτέ-ρω στην παγίωση του τύπου του αρχαίου ελληνικού σπιτιού όπου οι χώροι θα είναι πλέον στραµµένοι προς το εσωτερικό και θα διατάσσονται γύρω από µιαν αυλή54.

52. Cambitoglou 1971. Καµπίτογλου 1981. Cambitoglou 1988. Morris 1998, 28-29.53. Morris 1998, 22 και σηµ.31.54. Την άποψη του Ian Morris (1998, 28-29) δεν τη συµµερίζεται η Lisa Nevett (1999, 158-160).


SUMMARY

GEOMETRIC ERETRIAARCHITECTURE, URBAN PLANNING AND SOCIAL ORGANISATION

Alexander Mazarakis Ainian

e last two decades the excavations at Eretria did not bring to light numerous archi-tectural remains which would allow us to alter significantly our knowledge about Geometric Eretria. Nevertheless, the recent excavations by the Swiss School in the sanctuary of Apollo Daphnephoros, as well as those at Viglatouri (Oxylithos) by E. Sakellaraki and those by the Greek Archaeological Society at Oropos lead one towards a better understanding of the so-cial and urban organization of the Early Iron Age communities. e new discoveries allow a critical re-examination of the known architectural remains and contribute towards a better understanding of the social, religious and economic organization of Eretria, as well of the phenomenon of urbanization and the rise of the polis. e careful comparative study of the above-mentioned sites, as well as of a number of other settlements, leads to the conclu-sion that the use and organization of space observed at Eretria does not represent a local phenomenon, but a model of «urban» organization instead, which had not been detected due to the fragmentary character of the architectural remains unearthed up to the present day both from this site and other contemporary settlements of the Greek World, especially of Central Greece, essaly and Euboea. In this paper I also attempt to reconstruct the nu-merous Early Iron Age architectural phases of the Roussos plot, excavated by L. Kahil and argue that what we observe there fits into the proposed model.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Akurgal E., 1983. Alt-Smyrna I. Wohnschichten und Athenatempel, Ankara.Aνδρειωµένου A., 1981. Αψιδωτά οικοδοµήµατα και κεραµεική του 8ου και 7ου αι. π.Χ. εν

Ερετρία, ASAtene 43, 187-236.Aνδρειωµένου A., 1990. Ευρήµατα της γεωµετρικής και αρχαϊκής Ερέτριας, στο ∆ιεθνές

επιστηµονικό συνέδριο «Η πόλη της Χαλκίδας», Χαλκίδα, 24-27 Σεπτ. 1987, Αθήνα, 85-122.

Auberson P. - Schefold K., 1972. Führer durch Eretria, Bern. Barra Bagnasco M., 1996. Housing and workshop construction in the city, στο Pugliese

Carratelli G. (επιµ.), e Western Greeks, Milano, 353-360.Bats M. - d’Agostino B. (επιµ.) 1998, Euboica. L’Eubea e la presenza Euboica in Calcidica e in

Occidente, Atti del Convegno internazionale Napoli 13-16 novembre 1996, Napoli.Bérard Cl., 1970. L’Héroon à la porte de l’Ouest, Eretria III, Berne.Bérard C., 1972. Le sceptre du prince, MusHelv 29, 219-227.


Bérard C., 1982. Récuperer la mort du prince: héroïsation et formation de la cité, στο Gnoli - Vernant 1982, 89-105.

Bérard C., 1983. L’héroïsation et la formation de la cité: un conflit idéologique, στο Architecture et société de l’archaïsme grec à la fin de la république romaine. Actes du col-loque international organisé par le Centre National de la Recherche Scientifique et l’Ecole Fraηçaise de Rome, Rome, 2-4 Dec., 1980, Paris - Rome, 43-62.

Bérard C., 1998. Erétrie géométrique et archaïque. Délimitation des espaces: zones d’habitat et zones religieuses, στο Bats - D’Agostino 1998, 147-152.

Blandin B., 1998. Recherches sur les tombes à inhumation de l’Hérôon d’Erétrie, στο Bats - D’Agostino 1998, 135-146.

Blandin B., 2000. Une tombe du IXe siècle av. J.C. à Erétrie, AntK 43, 134-145.Buchner G., 1970/71. Pithekoussai, 1965-71, AR, 64-67.Cambitoglou A., et al., 1971. Zagora 1, Athens.Cambitoglou A., et al., 1988. Zagora 2, Athens.Catling R. - Lemos I.S., 1990. Leandi II:1, London.Coldstream J.N., 1994. Pithekoussai, Cyprus and the Cesnola painter, στο D’Agostino -

Ridgway 1994, 77-86.Cordsen, A., 1995. e Pastas House in Archaic Greek Sicily, στο T. Fischer-Hansen (επιµ.),

Ancient Sicily, Acta Hyperborea 6, Copenhagen, 103-121.Fisher N. - van Wees H., (επιµ.), 1998. Archaic Greece, London.Gisler J.R., 1993/94. Erétrie et le peintre de Cesnola, Αρχαιογνωσία 8, 11-95.Gnoli G. - Vernant J.-P. (επιµ.), 1982. La Mort, les morts dans les sociétés anciennes, Cambridge -

Paris.Hägg R. - Marinatos N. - Nordquist G. (επιµ.), 1988. Early Greek cult practice. Fih International

Symposium at the Swedish Institute in Athens, June 26-29, 1986, Stockholm.Huber S., 1991. Un atelier de bronzier dans le sanctuaire d’Apollon à Erétrie?, AntK 34, 137-

154.Huber S., 1998. Une aire sacrificielle proche du sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros à

Erétrie. Approches d’un rituel archaïque, στο Hägg R. (επιµ.), Ancient Greek cult practice from the archaeological evidence, Stockholm, 141-155.

Kahil L., 1981α. Erétrie à l’époque géométrique, ASAtene 59, 165-172.Kahil L., 1981β. Quartier des maisons géométriques, AntK 24, 85-86.Καλλιγάς Π., 1988/89. Η πρώιµη αρχαία Χαλκίδα, ΑΑΧ 3, 88-105.Καµπίτογλου A., 1981. Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου. Οδηγός, Αθήνα.Klein J., 1972. A Greek metalworking quarter, Expedition 14:2, 34-39.Knoepfler D., 1985. Oropos, colonie d’Erétrie, Histoire et Archéologie. Les Dossiers 94, 50-55.Knoepfler D., 2000. Oropodoros: Anthroponymy, Geography, History, στο Greek Personal

Names. Volume published in honour of P.N. Fraser, Proceedings of the British Academy 104, 81-98.

Krause C., 1972. Das Westtor, Eretria IV, Berne.Krause C., 1982. Zur stadtebaulichen Entwicklung Eretrias, AntK 25, 137-144.Krause C., 1983. Remarques sur la structure et l’évolution de l’espace urbain d’Erétrie, στο

Architecture et société de l’archaïsme grec à la fin de la république romaine, Paris-Rome, 64-73.


Le Rider G. - Verdan S., 2002. La trouvaille d’Erétrie: réserve d’un orfèvre ou depôt moné-taire?, AntK 45, 141-152.

Mazarakis Ainian A., 1985. Contribution à l’étude de l’architecture religieuse grecque des Ages Obscurs, AntCl 54, 5-48.

Mazarakis Ainian A., 1987. Geometric Eretria, AntK 30, 3-24.Μαζαράκης Αινιάν Α., 1996. Ανασκαφή Σκάλας Ωρωπού (1985-87, 1996), ΠΑΕ, 21-124.Μαζαράκης Αινιάν Α., 1997α. Ανασκαφή Σκάλας Ωρωπού, ΠΑΕ, 47-77.Mazarakis Ainian A., 1997β. From Rulers’ dwellings to temples. Architecture, religion and soci-

ety in Early Iron Age Greece (1100-700 B.C.), Jonsered (SIMA 122).Μαζαράκης Αινιάν Α., 1998α. Ανασκαφή Σκάλας Ωρωπού, ΠΑΕ, 51-81.Mazarakis Ainian A., 1998β. Oropos in the Early Iron Age, στο Bats - D’Agostino 1998, 173-

209.Μαζαράκης Αινιάν Α., 1999. Ανασκαφή Σκάλας Ωρωπού, ΠΑΕ, 47-64.Μαζαράκης Αινιάν Α., 2000α. Σκάλα Ωρωπού, ΠΑΕ, 41-61.Μαζαράκης Αινιάν Α., 2000β. Οι πρώτοι Έλληνες στη ∆ύση: Ανασκαφές στην οµηρική

Γραία, στο Παππάς Θ. (επιµ.), Ελληνική παρουσία στην Κάτω Ιταλία και Σικελία, Πρακτικά ∆ιεθνούς Συµποσίου, Ιόνιο Πανεπιστήµιο, Κέρκυρα 29-31 Οκτωβρίου 1998, Κέρκυρα, 13-36.

Μαζαράκης Αινιάν Α., 2001α. Σκάλα Ωρωπού, ΠΑΕ, 27-47.Mazarakis Ainian A., 2001β. From huts to houses in Early Iron Age Greece, στο Brandt J.R. -

Karlsson L. (επιµ.), From Huts to Houses. Transformations of ancient societies, Proceedings of an International Seminar organized by the Norwegian and Swedish Institutes in Rome, 21-27 September 1997, Stockholm.

Μαζαράκης Αινιάν Α., 2002α. Σκάλα Ωρωπού, ΠΑΕ, 5-14.Mazarakis Ainian A., 2002β. Recent excavations at Oropos, Northen Attica, στο

Stamatopoulou M. - Yeroulanou M. (επιµ.), Excavating Classical Culture: Recent ar-chaeological discoveries in Greece, Oxford, Somerville College, 23-27 March 2001, Oxford, 149-178.

Mazarakis Ainian A., 2002γ. La fonction des périboles dans les agglomérations du début de l’Age du Fer, στο Table Ronde Internationale “Habitat et Urbanisme dans le Monde Grec de la fin des Palais Mycéniens à la prise de Milet”, Toulouse, Université Le Mirail, 8-11 Mars 2001, Pallas. Revue d’etudes antiques, 58, 183-227.

Μαζαράκης Αινιάν Α., 2004. Ο Ωρωπός κατά τους Πρώιµους Ιστορικούς Χρόνους, στο Σταµπολίδης Ν. - Γιαννικουρή Α. (επιµ.), Το αιγαίο στην Πρώιµη Εποχή του Σιδήρου, Ρόδος 1-4 Νοεµβρίου 2002, Αθήνα, 369-389.

Mazarakis Ainian A., (υπό εκτύπωση). Public and private space in Early Iron Age Greece, στο Building Communities. House, settlement and society, Cardiff University, 17-21 April 2001 (υπό εκτύπωση).

Μαζαράκης Αινιάν Α. - Ματθαίου Ά., 1999. Ενεπίγρφο αλιευτικό βάρος των γεωµετρικών χρόνων, AE, 143-153.

Morris I., 1998. Archaeology and Archaic Greek history, στο Fisher - van Wees 1998, 1-91.Nevett, L.C., 1999. House and society in the Ancient Greek World, Cambridge.Popham M.R. - Sackett L.H. - emelis P.G., (επιµ.) 1980. Leandi I. e Iron Age settlement.

e cemeteries, London.Ridgway D., 1984. L’alba della Magna Grecia, Milano.


Σάµψων Α., 1986. Αρχαία Χαλκίδα, AΑΧ 1, 7-66.Sapouna-Sakellaraki E., 1998. Geometric Kyme, στο Bats - D’Agostino 1998, 59-104.Schmid St., 2000/2001. Zwischen Mythos und Realität. Neue Forschungen zum geome-

trischen und archaischen Eretria, Nürenberger Blätter zur Archäologie, 17, 101-120.emelis P.G., 1983. An 8th century goldsmith’s workshop at Eretria, στο Hägg R. (επιµ.), e

Greek Renaissance of the eighth century B.C., Stockholm, 157-165.Θέµελης Π., 1992. Η Ερέτρια τον 8ο αι. π.Χ. Εργαστήριο χρυσοχοίας, Αρχαιολογία 42, 29-

38.Vallet, G., Villard F. - Auberson P., 1976. Mégara Hyblaea 1. Le quartier de l’Agora archaïque,

Rome.Vallet G., 1996. Espace privé et espace publique dans une cité coloniale d’Occident. Mégara

Hyblaea, στο Le monde grec colonial d’Italie du Sud et de Sicile, (CEFR 218), Rome, 462-475.

Verdan S., 1999. Fouilles dans le sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros, AntK 42, 123-125.Verdan S., 2000. Fouilles dans le sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros, AntK 43, 128-130.Verdan S., 2001. Fouilles dans le sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros, AntK 44, 84-87.Verdan S., 2002. Fouilles dans le sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros, AntK 45, 128-132.Villard F., 1999. Le cas de Mégara Hyblaea est-il exemplaire?, στο La colonisation grecque en

Mediterranée Occidentale (CEFR 251), Rome, 133-140.Vink M.C.V., 1997. Urbanization in Late and Sub-Geometric Greece, στο Urbanization in

the Mediterranean in the ninth to sixth centuries B.C., Acta Hyperborea 7, 111-141.


Εικ. 1. Τοπογραφικό διάγραµµα της Ερέτριας κατά τους Γεωµετρικούς χρόνους. Mazarakis Ainian 1997, εικ. 101.


Εικ. 2. Ωρωπός. Σχεδιαστική αποκατάσταση των αρχιτεκτονικών φάσεων στον Κεντρικό Τοµέα. Σχέδιο Α. Μαζαράκη Αινιάνος.


Εικ. 3. Ωρωπός. Κάτοψη των αρχιτεκτονικών λειψάνων του ∆υτικού Τοµέα. Σχέδιο Αλ. Γούναρη.


Εικ. 4α-β. Η Ερέτρια κατά τον 8ο (α) και 7ο (β) π.Χ. αι. σύµφωνα µε τον Krause. Krause 1982, 140, εικ. 1 και 3.


Εικ. 5. Ερέτρια. Κάτοψη των Γεωµετρικών λειψάνων στο ιερό του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου. Verdan 2002, 129, εικ. 2.


Εικ. 6. Ερέτρια. Οικόπεδο Ρούσσου (Τ1-13 = παιδικές ταφές). Κάτοψη. Kahil, 1981a, κάτοψη I έναντι σελ. 172 & B. Blandin, Espace des vivants, demeures des morts. Les pratiques funéraires d’Erétrie à l’époque géométrique,

Université de Lausanne, 2005 πίν. 121.


Εικ. 7. Ερέτρια. Οικόπεδο Ρούσσου. Σχεδιαστική αποκατάσταση αρχιτεκτονικών φάσεων κατά Morris. Morris 1998, 18, εικ. 5.


Εικ.

8. Ε

ρέτρ

ια. Ο

ικόπ

εδο

Ρούσ

σου.

Σχε

διασ

τική

απο

κατά

στασ

η αρ

χιτε

κτον

ικώ

ν φά

σεω

ν κα

τά Μ

αζαρ

άκη

Αιν

ίανα

(200

3).


Εικ. 11. Ερέτρια. Ο.Τ. 832. Κάτοψη. Auberson & Schefold 1972, 108, εικ. 19.

Εικ. 9. Ερέτρια. Οικόπεδο Αρβανίτη. Κάτοψη. Mazarakis Ainian 1987, 5, εικ. 1.

Εικ. 10. Ερέτρια. Οικ. Τερζάκη. Κάτοψη. Mazarakis Ainian 1987, 9, εικ. 5.


Εικ. 12α-β. Ερέτρια. Κάτοψη ιερού Απόλλωνος ∆αφνηφόρου (α) α’ µισό 8ου π.Χ. αι. (β) β’ µισό 8ου π.Χ. αι. Ερέτρια. Οδηγός της αρχαίας πόλης, 2004, εικ. σελ. 229 και 233.


Εικ. 13. Ερέτρια. Σχεδιαστική αναπαράσταση κτιρίων στην περιοχή του ιερού του Απόλλωνος ∆αφνηφόρου (α’ µισό 8ου π.Χ. αι.). Ερέτρια. Οδηγός της αρχαίας πόλης, 2004, εικ. σελ. 230-231.

ΕΡΕΤΡΙΑ ΓΕΩΜΕΤΡΚΗ-ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ-ΑΙΝΙΑΝ.pdf

Documents

Transcript of ΕΡΕΤΡΙΑ ΓΕΩΜΕΤΡΚΗ-ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ-ΑΙΝΙΑΝ.pdf