ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣΠΜΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο WALLERSTEIN ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ: Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2005

ΒΑΜΙΕΔΑΚΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ

ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΠΕΤΜΕΖΑΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α:

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………...1-5

2. Ο ΒΑΛΛΕΡΣΤΑΪΝ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ…………………………………..6-13

3. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ…………………14-25

4. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ..26-34

5. Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΤΟ

ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ……………….35-42

6. ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ…………………43-53

7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………54-56

1) Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η :

Ο Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν αποτελεί ίσως τον κυριότερο

εκπρόσωπο ενός θεωρητικού-μεθοδολογικού ρεύματος στο

χώρο των κοινωνικών επιστημών που άρχισε να αναδύεται από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Το ρεύμα αυτό μπορεί να

ονομαστεί ως θεωρία κοσμο-συστήματος και συνδέεται στενά

με τις θεωρίες εξάρτησης, μητρόπολης-περιφέρειας κλπ., οι

οποίες άρχισαν να προτείνονται την εποχή εκείνη και κυρίως τη

δεκαετία του 1970 από πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες

(κοινωνιολόγους, ιστορικούς, οικονομολόγους κλπ.) ως οι πιο

κατάλληλες να περιγράψουν και κυρίως να εξηγήσουν

φαινόμενα όπως η κυριαρχία του καπιταλισμού, η ύπαρξη

ακραίων οικονομικών αντιθέσεων, η ανισότητα στην ανάπτυξη

και την οικονομική πρόοδο κ.ά.

Τα νέα αυτά ρεύματα προέκυψαν από την ανάγκη να

προταθούν νέα μεθοδολογικά υποδείγματα, όσον αφορά την

οικονομική και κοινωνική ιστορία, την οικονομική επιστήμη και

γενικότερα τις κοινωνικές επιστήμες. Πρέπει λοιπόν κανείς να

τα τοποθετήσει σε ένα ιστορικό πλαίσιο και να τα δει ως μέρος

μιας ευρύτερης θεωρητικής (αλλά και με σαφέστατες πολιτικές

προεκτάσεις) διαμάχης σχετικά με τα αίτια της κοινωνικής

ανισότητας, της υπανάπτυξης και της παγκόσμιας κυριαρχίας

ενός οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού. Οι θεωρίες

περί εξάρτησης, μητρόπολης-περιφέρειας και ειδικότερα η

θεωρία του κοσμο-συστήματος που αποτελεί μέρος των

παραπάνω ρευμάτων προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις σε

ζητήματα που άλλες θεωρίες αδυνατούσαν να το κάνουν ή δεν

το έκαναν αρκετά πειστικά.

Κυριότερος θεωρητικός αντίπαλος των νέων αυτών θεωριών

ήταν οι κυρίαρχες μέχρι τότε δομολειτουργιστικές θεωρίες περί

εκσυγχρονισμού ( modernization theory) που άρχισαν να

επικρατούν από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, δηλαδή μετά

το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Οι θεωρίες αυτές περί

εκσυγχρονισμού κατηγορήθηκαν ως ακατάλληλες και

ανεπαρκείς από πολλές πλευρές. Η αδυναμία της θεωρίας

εκσυγχρονισμού πήγαζε κυρίως από το γεγονός ότι η οπτική της

ήταν στενά κοινωνιολογική και αναπαρήγαγε τα μειονεκτήματα

της δομολειτουργιστικής προσέγγισης. Η κριτική στη θεωρία

αυτή ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και αφορά

κυρίως την τάση της να δίνει έμφαση στην έννοια της

σταθερότητας, της τάξης, της συνέχειας. Επίσης ασκήθηκε

έντονη κριτική στην αντίληψη ότι η διαδικασία της

εκβιομηχάνισης της δυτικής Ευρώπης είναι το πρότυπο που και

όλες οι υπόλοιπες κοινωνίες «έπρεπε» να ακολουθήσουν

(θεωρία των σταδίων). Σημαντικές ήταν και οι κριτικές για α-

ιστορική αντίληψη της θεωρίας αυτής, καθώς επίσης και για το

ότι τα αίτια της υπανάπτυξης των φτωχών χωρών θεωρούνταν

αποκλειστικά ως «εσωτερικά» των κοινωνιών αυτών (π.χ.

παραδοσιοκρατία). Στο βαθμό που οι θεωρίες αυτές έδιναν

βάρος σε διαδικασίες εκβιομηχάνισης και στη χρήση της

τεχνολογίας για την επίτευξη οικονομικής ανάπτυξης και

προόδου, θεωρούσαν τον εκσυγχρονισμό ως μια διαδικασία

«διαφοροποίησης». Κατέληγαν λοιπόν στην κατασκευή ενός

«ιδεατού τύπου», γενικού και αφηρημένου της διαδικασίας

αυτής. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό περί κοινωνικής αλλαγής,

η ανάδυση ενός νέου κοινωνικού συστήματος στη δυτική

Ευρώπη υπήρξε το αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης και της

τεχνολογίας, ώσπου πήρε τη μορφή της σύγχρονης

βιομηχανικής κοινωνίας. Οι φτωχές, υπανάπτυκτες χώρες δεν

έχουν παρά να ακολουθήσουν και αυτές την ίδια διαδικασία και

όσα αυτή συνεπάγεται (αντιπροσωπευτική δημοκρατία,

δημιουργία αστικής τάξης κλπ.) για να φτάσουν στο επίπεδο

των αναπτυγμένων χωρών της Ευρώπης και της Βόρειας

Αμερικής.

Η αντίδραση προς αυτές τις θεωρίες (δομολειτουργισμού,

εκσυγχρονισμού, σταδίων) ήρθε κυρίως από στοχαστές και

ακαδημαϊκούς μαρξιστικής προέλευσης. Από την κριτική που

προσπάθησαν να ασκήσουν προέκυψε σύμφωνα με πολλούς

από αυτούς η ανάγκη για μια «επιστροφή» στη μαρξιστική

παράδοση. Ηγετική φιγούρα στην τάση αυτή ήταν ο Ιμμάνουελ

Βαλλερστάιν, ο οποίος πρώτος διαμόρφωσε μια θεωρία περί

κοσμο-συστήματος. Επιδίωξή του είναι να συνδυάσει μια

επιστημονική κριτική στις μέχρι τότε κυρίαρχες θεωρίες περί

κοινωνικής αλλαγής με μια ανανέωση της μαρξιστικής

παράδοσης. Από το διπλό αυτό πρόγραμμα προέκυψαν και οι

άξονες της θεωρίας του κοσμο-συστήματος, τόσο σε επίπεδο

μεθοδολογίας, όσο και θεματολογίας. Γεννήθηκε έτσι μια

θεωρητική αντίληψη, κατευθυντήριες αρχές της οποίας υπήρξαν

η ιστορική γείωση, η εξέταση των σχέσεων μεταξύ των κρατών,

τα ζητήματα της εκμετάλλευσης, της εξουσίας, των

συγκρούσεων εντός και μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών

σχηματισμών στο πλαίσιο ενός ευρύτερου και ενιαίου

(παγκοσμιοποιημένου θα λέγαμε σήμερα) οικονομικού

συστήματος (κοσμο-οικονομία). Εν κατακλείδι, από την άμεση

κριτική των θεωριών δομολειτουργισμού-εκσυγχρονισμού αυτό

που προβάλλεται είναι η απόρριψη των α-ιστορικών,

αφηρημένων θεωρητικών κατασκευών.

Ειδικά ο Βαλλερστάιν αναφέρεται ρητά στην ανάγκη να

συνδυαστεί όσο πληρέστερα γίνεται η ιστορία και η

κοινωνιολογία (ιστορική κοινωνιολογία). Στην προσπάθειά του

αυτή αντλεί πολλά από τις προγραμματικές αρχές της

ιστοριογραφικής παράδοσης του Φερνάν Μπρωντέλ. Στην

ουσία υιοθετεί και δίνει βάθος στην κεντρική θέση του

Μπρωντέλ περί ύπαρξης από τον 16ο αι. και μετά ενός

παγκόσμιου συστήματος, μιας κοσμο-οικονομίας. Η

μπρωντελιανή παράδοση είναι κυρίαρχη στο θεωρητικό έργο

του Βαλλερστάιν, καθώς ο τελευταίος επαναλαμβάνει εξ

ολοκλήρου το σχήμα του Μπρωντέλ, σύμφωνα με το οποίο από

τον 16ο αι. αλλάζει ριζικά η ισορροπία δυνάμεων στον

παγκόσμιο χάρτη με την εμφάνιση και την εδραίωση ενός νέου

σύγχρονου οικονομικού κοσμο-συστήματος, του καπιταλισμού.

Το νέο αυτό παγκόσμιο σύστημα χαρακτηρίζεται από φάσεις

ηγεμονίας, ηγεμονικούς κύκλους (Κάτω Χώρες, Μεγάλη

Βρετανία, Η.Π.Α. κ.ο.κ.). Μπρωντέλ και Βαλλερστάιν

ακολουθούν τους ίδιους δρόμους στην προσπάθειά τους να

κατανοήσουν και να περιγράψουν τις συνθήκες γέννησης,

ανόδου και κυριαρχίας του καπιταλιστικού κοσμο-συστήματος.

Το μπρωντελιανό αυτό παράδειγμα ο Βαλλερστάιν προσπαθεί

συνειδητά να το συνδυάσει και με μια ανανέωση της

μαρξιστικής παράδοσης, στοχεύοντας έτσι σε μια φιλόδοξη

συνολικότητα που απαιτεί αλλά και προϋποθέτει ταυτόχρονα τη

σύνθεση ιστορίας, οικονομίας, κοινωνιολογίας, πολιτικής

επιστήμης.

2) Ο ΒΑΛΛΕΡΣΤΑΙΝ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟ-

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ :

Ο Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν είναι σίγουρα ο πιο γνωστός

θεωρητικός της έννοιας της κοσμο-οικονομίας. Η έννοια αυτή

εντάσσεται σε μια γενικότερη αντίληψη περί κοσμο-

συστήματος, η οποία, όπως είδαμε, από τα τέλη της δεκαετίας

του 1960 πρότεινε μια νέα μεθοδολογία σαν απάντηση στα

κυρίαρχα μέχρι τότε ρεύματα του εκσυγχρονισμού-

δομολειτουργισμού. Κύριο χαρακτηριστικό της αντίληψης

αυτής είναι η επιχειρηματολογία υπέρ της ύπαρξης ενός

παγκόσμιου συστήματος πέρα και έξω από ξεχωριστές

κοινωνίες και κράτη. Προσπαθεί να περιγράψει τον τρόπο

λειτουργίας ενός «κόσμου», τα συστατικά μέρη του οποίου

αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Το κοσμο-σύστημα για το οποίο

μιλά ο Βαλλερστάιν συνιστά μια κοσμο-οικονομία με την

έννοια ενός παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας που ενοποιεί

τα πολλαπλά πολιτισμικά συστήματα σε ένα ενιαίο οικονομικό

σύστημα. Το σύστημα αυτό εμπεριέχει ένα πλήθος, μια ποικιλία

κρατών, πολιτισμών, κοινωνιών αλλά συγκροτεί μία οικονομία

βασισμένη σε έναν περίπλοκο καταμερισμό εργασίας. Φυσικά,

η κοσμο-οικονομία στην οποία αναφέρεται ο Βαλλερστάιν είναι

η καπιταλιστική.

Ο Βαλλερστάιν σε όλο του το θεωρητικό έργο προσπαθεί

συνειδητά να ξεφύγει από το έθνος-κράτος και τις εθνικές

οικονομίες ως αναλυτικές μονάδες και να επεξεργαστεί μια πιο

σύνθετη και διευρυμένη εικόνα στο χώρο και το χρόνο, όσον

αφορά τις αλλαγές που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη, αλλά και

τον υπόλοιπο κόσμο, από τον 16ο αιώνα και μετά. Στο

θεωρητικό σχήμα που φτιάχνει αναζητά να ενοποιήσει και να

γενικεύσει τα νέα κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα των

τεσσάρων τελευταίων αιώνων και να δει τον καπιταλισμό ως

«ιστορικό σύστημα, στο σύνολο της ιστορίας του και στη

συγκεκριμένη μοναδική του πραγματικότητα»1. Θέτει λοιπόν ως

καθήκον, ως στόχο την περιγραφή της νέας αυτής

πραγματικότητας του καπιταλισμού, με άλλα λόγια τί άλλαξε

και τί όχι με το νέο σύστημα.

Την πραγματικότητα αυτή την χαρακτηρίζει ως κοσμο-

οικονομία γιατί κατά τη γνώμη του αποτελεί έναν «κόσμο»,

δηλαδή ένα ενιαίο σύστημα με συγκεκριμένη δομή και τρόπο

λειτουργίας. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή «μια κοσμο-

οικονομία δεν είναι απλώς σύνδεση μιας σειράς εθνικών

οικονομιών, ούτε είναι μια σύνδεση ανάμεσα στην καπιταλιστική

οικονομία και άλλου είδους οικονομίες» αλλά «εμφανίστηκε

περίπου τον δέκατο έκτο αιώνα και ορίζεται ως η δομή που

περιέχει έναν ενιαίο καταμερισμό της εργασίας. Ένας ενιαίος

καταμερισμός της εργασίας είναι μια δομή που περιέχει μια σειρά

1 Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν , Ιστορικός Καπιταλισμός, μτφρ. Μέττα Τσικρικά, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987, σελ. 14.

από παραγωγικές δομές, που σχετίζονται μεταξύ τους και

προϋποθέτουν η μία την άλλη».2Η κοσμο-οικονομία αυτή

βασίζεται στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Από τις

παραπάνω παραδοχές του σχήματος του Βαλλερστάιν

προκύπτουν και ορισμένα ζητήματα με τα οποία κυρίως

καταπιάνεται στις αναλύσεις του: από τη στιγμή που ο τρόπος

παραγωγής της κοσμο-οικονομίας για την οποία μιλάει είναι ο

καπιταλιστικός, πρέπει κατά συνέπεια να περιγραφεί πώς

λειτουργεί στην πράξη ο καπιταλισμός, ποιοί είναι οι νόμοι, οι

τάσεις, οι αντιφάσεις του κλπ. Και δεύτερον, από τη στιγμή που

κύριο χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας

είναι μια δομή ενιαίου καταμερισμού της εργασίας, κύριο μέρος

της εργασίας του Βαλλερστάιν είναι η περιγραφή και οτρόπος

λειτουργίας της δομής αυτής από τον 16ο αι. και μετά, πώς

εξελίσσεται, ποια είναι η δυναμική της και κυρίως ποιά είναι τα

βασικά και σταθερά της χαρακτηριστικά, με άλλα λόγια ποια

είναι τα στοιχεία αυτά που την κάνουν να αντέχει στο χρόνο και

να εξαπλώνεται.

Όπως εύκολα λοιπόν αντιλαμβάνεται κανείς, το ίδιο το

θεωρητικό πρόγραμμα του Βαλλερστάιν επιβάλει ένα είδος

ανάλυσης και περιγραφής που συνδυάζει την ιστορική

επιστήμη, την οικονομική ανάλυση, την κοινωνιολογία κ.ά.

Επίσης, από τη στιγμή που γίνεται λόγος για κοσμο-σύστημα

και κοσμο-οικονομία, εισάγεται στην ανάλυση και η

2 Ιμμ.Βαλλεστάιν ., «Η κρίση της κοσμο-οικονομίας και οι προοπτικές των σοσιαλιστικών κινημάτων», στο Η επικαιρότητα του Μαρξισμού, Θεμέλιο, Αθήνα, 1984, σελ. 15.

γεωγραφική διάσταση των φαινομένων που περιγράφονται. Ο

Βαλλερστάιν προσπαθεί να σκιαγραφήσει τη λειτουργία της

σύγχρονης καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας όχι μόνο στο

χρόνο, αλλά και στο χώρο.

Σύμφωνα με το σχήμα του Βαλλερστάιν, τα δύο βασικά

χαρακτηριστικά του σύγχρονου κοσμο-συστήματος είναι τα

εξής: α) βασίζεται σε μια κοσμο-οικονομία που είναι

καπιταλιστική και β) αποτελείται από ένα διακρατικό σύστημα

ανταγωνιστικών μεταξύ τους εθνών-κρατών. Ο ίδιος πολύ

σωστά προσέχει να μη διαχωρίζει κατά την ανάλυσή του τα δύο

αυτά στοιχεία, αλλά να τα συνδυάζει. Δεν τα θεωρεί δύο

ξεχωριστές διαδικασίες, αλλά αντίθετα ως φαινόμενα που το

ένα προϋποθέτει το άλλο και που στην ουσία αποτελούν και το

μυστικό της διατήρησης του συστήματος μέχρι και σήμερα.

Προσέχει ώστε να μη δίνει απόλυτη προτεραιότητα σε έναν από

τους δύο παράγοντες, αντιθέτως φροντίζει να συμβαδίζει στο

έργο του η πολιτική με την οικονομική ανάλυση. Επιδιώκει

συνεχώς να δείχνει ότι η καπιταλιστική οικονομία και το

διακρατικό σύστημα είναι όψεις ενός ενιαίου συστήματος, του

σύγχρονου κοσμο-συστήματος.

Στην ανάλυσή του περί κοσμο-οικονομίας εισάγεται, όπως

είπαμε, και η γεωγραφική διάσταση, αφού στην ουσία ο

καταμερισμός της εργασίας είναι γεωγραφικός. Η καπιταλιστική

κοσμο-οικονομία είναι μεν ενιαία, αλλά αποτελείται από

οικονομικές ζώνες διαφορετικής βαρύτητας και σημασίας. Οι

ζώνες αυτές είναι γεωγραφικές περιοχές και χαρακτηρίζονται

ως πυρήνες, ημιπεριφέρειες και περιφέρειες. Με άλλα λόγια, ο

διεθνής καταμερισμός της εργασίας που επιβάλλεται από την

ανάπτυξη του καπιταλισμού οδηγεί αλλά και προϋποθέτει το

διαχωρισμό των εμπλεκομένων περιοχών σε αυτές τις τρεις

κατηγορίες.

Αυτό σημαίνει ότι αν θέλει κανείς να δει, να περιγράψει και

να κατανοήσει τη λειτουργία της καπιταλιστικής κοσμο-

οικονομίας θα πρέπει πρώτα να τη δει στην πλήρη γεωγραφική

της διάσταση και να αφήσει πίσω το έθνος-κράτος και την

εθνική οικονομία ως πεδία υπό παρατήρηση και ως μονάδες

ανάλυσης. Τα έθνη κράτη είναι ασφαλώς βασικές μονάδες

πολιτικής οργάνωσης, αποτελούν σίγουρα οργανισμούς

ισχυρούς και συγκεντρωτικούς, αλλά ιδωμένα από μια ευρύτερη

σκοπιά σχηματίζουν το λεγόμενο διακρατικό σύστημα. Το

σύστημα αυτό σχετίζεται με τη λειτουργία της καπιταλιστικής

κοσμο-οικονομία;, στο βαθμό που και τα δύο βασίζονται πάνω

σε σχέσεις εκμετάλλευσης. Τόσο το διακρατικό σύστημα, όσο

και η δομή πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια είναι δομές

ιεραρχικές. Η κοσμο-οικονομία προϋποθέτει την ύπαρξη

κρατών ενταγμένων σε μια ιεραρχία, τη δημιουργία ενός

διακρατικού συστήματος αποτελούμενου από ζώνες (πυρήνας,

ημιπεριφέρεια, περιφέρεια) και παράλληλα διευρύνει όλο και

περισσότερο τη διαδικασία αυτή, ακριβώς επειδή βασίζεται

στην εκμετάλλευση. Το μυστικό της επιτυχίας της

καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας σύμφωνα με το Βαλλερστάιν

είναι ακριβώς το πρωτοφανές στην ιστορία γεγονός της ύπαρξης

μιας οικονομίας πολύ ευρύτερης από τα συγκεκριμένα κράτη.

Αυτό συμβαίνει γιατί τώρα πια υπάρχουν αλυσίδες

εμπορευμάτων που συνιστούν ένα παγκόσμιο σχεδόν δίκτυο.

Πρέπει κατά συνέπεια λοιπόν κανείς να δει ποια είναι η κίνηση

της αλυσίδας αυτής, να εξετάσει τις διάφορες τροχιές και «μόλις

αρχίσει κανείς να κοιτάει αυτήν την αλυσίδα, πολύ γρήγορα θα

ξεπεράσει τα εθνικά σύνορα».3

Η δομή πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια συγκροτεί ένα

πολυεπίπεδο δίκτυο σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Στη ρίζα

του δικτύου αυτού βρίσκονται βέβαια οι οικονομικές

διαδικασίες που βασίζονται στην εκμετάλλευση και ουσιαστικά

προκαλούν την εξάρτηση και την υπανάπτυξη των πιο

αδύναμων. Οι οικονομικές σχέσεις πυρήνα-περιφέρειας

αποτελούν κεντρικό πεδίο στο σχήμα του Βαλλερστάιν για την

περιγραφή της κοσμο-οικονομίας και την εξήγηση φαινομένων,

όπως η εξάρτηση και η υπανάπτυξη. Κεντρική ιδέα είναι ότι ο

κύριος λόγος της υπανάπτυξης της περιφέρειας είναι η

εκμετάλλευση που αυτή υφίσταται από τον πυρήνα. Κρίσιμη

θέση στο σύστημα κατέχει η ημιπεριφέρεια, αφού διατηρεί το

ρόλο του μεσάζοντα, του ενδιάμεσου μεταξύ των δύο πόλων. Οι

ημιπεριφέρειες αποτελούν κέντρα εμπορίου και κεφαλαίου και

3 Ιμμ. Βαλλερστάιν , Η κρίση της κοσμο-οικονομίας και η προοπτική των σοσιαλιστικών κινημάτων, σελ. 17.

αναλαμβάνουν δραστηριότητες που αντιστοιχούν τόσο σε αυτές

του πυρήνα, όσο και σε αυτές της περιφέρειας.

Πέρα από τις ποικίλες οικονομικές διαδικασίες και σχέσεις

του τρίπτυχου πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια υπάρχουν και

οι πολιτικές. Οι πολιτικές σχέσεις «αντανακλούν» βέβαια τις

οικονομικές και τις ενισχύουν πολιτικά. Στο διακρατικό

σύστημα οι σχέσεις μεταξύ των εθνών-κρατών είναι

αναγκαστικά ανταγωνιστικές και άνισες. Το κάθε ξεχωριστό

κράτος, στην προσπάθειά του να ενισχύσει τη δύναμη και τις

πλουτοπαραγωγικές του πηγές, διαμορφώνει ένα πρόγραμμα

δράσης το οποίο οδηγεί στη συμμαχία Κράτους-εγχώριας

αστικής τάξης. Είναι προς το συμφέρον του κάθε κράτους η

υποστήριξη της αστικής του τάξης για την ενίσχυση και

αναβάθμιση της θέσης του στο διακρατικό σύστημα. Η

ισορροπία δυνάμεων είναι πολύ σημαντική για την ομαλή

λειτουργία της κοσμο-οικονομίας και για το λόγο αυτό ο

πολιτικός ρόλος της ημιπεριφέρειας είναι κρίσιμος, αφού

εμποδίζει την ύπαρξη ακραίας πολιτικής πόλωσης εντός του

συστήματος: η ημιπεριφέρεια συνήθως τείνει προς τον πυρήνα,

αλλά τα συμφέροντά τους δεν ταυτίζονται. Αντίθετα, προσπαθεί

να διατηρήσει κάποιο βαθμό αυτονομίας και να μειώσει όσο

μπορεί την εκμετάλλευσή της από τον πυρήνα. Με άλλα λόγια ο

ρόλος της ημιπεριφέρειας είναι εξισορροπητικός.

Στο έργο του Βαλλερστάιν η ύπαρξη και η ανάπτυξη της

καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας με την έννοια που

αναφέρθηκε ( ενιαίος καταμερισμός της εργασίας κλπ.) είναι

αυτό που από τον 16ο αιώνα και ύστερα χαρακτηρίζει τον

κόσμο. Η κοσμο-οικονομία αυτή συνιστά ένα ενιαίο κοσμο-

σύστημα, το οποίο βασίζεται στη λειτουργία ενός ιεραρχικά

δομημένου διακρατικού συστήματος ανταγωνιστικών μεταξύ

τους εθνών-κρατών και στη λειτουργία του καπιταλιστικού

τρόπου παραγωγής. Η κοσμο-οικονομία αυτή είναι από τη φύση

της διαρκώς επεκτεινόμενη στο χώρο και έχει τη μορφή μιας

τεράστιας και πολύπλοκης αλυσίδας, ροής εμπορευμάτων,

βασισμένης σε έναν γεωγραφικό καταμερισμό της εργασίας. Η

διαδικασία αυτή προϋποθέτει και αναπαράγει σχέσεις

εκμετάλλευσης μεταξύ των κρατών και των ευρύτερων

οικονομικών ζωνών, με αποτέλεσμα ο κόσμος να λειτουργεί στη

βάση μιας πυραμίδας που αποτελείται από τον πυρήνα, την

ημιπεριφέρεια και την περιφέρεια. Οι σχέσεις μεταξύ των τριών

αυτών μερών είναι σχέσεις εκμετάλλευσης και κυριαρχίας.

Σύμφωνα με το Βαλλερστάιν, η κυριαρχία του πυρήνα επί της

περιφέρειας έχει πάρει πολλές μορφές στην ιστορία

(αποικιοκρατία, σφαίρες επιρροής κλπ.) και βασίζεται

ταυτόχρονα στην οικονομική δύναμη, τη στρατιωτική υπεροχή

και τη δύναμη του κρατικού μηχανισμού.4 Σε όλο του το έργο

προσπαθεί να αναδείξει τα κύρια χαρακτηριστικά και τις

διαδικασίες ανάδυσης των παραπάνω φαινομένων.

4 Βλ. Thomas R. Shannon , An Introduction to the World-System Perspective, Westview Press, Boulder, 1996, σελ. 35.

3) I Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Σ Κ Α Π Ι Τ Α Λ Ι Σ Μ Ο Σ :

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση του

Βαλλερστάιν για τον ίδιο τον καπιταλισμό ως σύστημα

παραγωγής, από τη στιγμή μάλιστα που ο ίδιος επικαλείται ρητά

τη μαρξιστική παράδοση. Και στο ζήτημα αυτό όμως μπορεί να

πει κανείς πως ακολουθεί περισσότερο το πνεύμα μιας

μπρωντελιανής περιγραφής του καπιταλισμού κι όχι μιας

καθαρά μαρξιστικής. Ο Μπρωντέλ στο βιβλίο του Η Δυναμική

του Καπιταλισμού περιγράφει τον καπιταλισμό όχι με βάση την

παραγωγή, αλλά τα εμπορικά δίκτυα. Τοποθετεί στο επίκεντρο

της οργάνωσης του χώρου την κίνηση των εμπόρων, τα δίκτυα

ανταλλαγών. Δεν τον ενδιαφέρει τόσο η γενεαλογία του

καπιταλισμού, ούτε οι σχέσεις παραγωγής, ενώ εμφανής είναι

και η υποβάθμιση της σημασίας της Βιομηχανικής

Επανάστασης. Κάνοντας μια «τυπολογία» της καπιταλιστικής

κοσμο-οικονομίας, τη χωρίζει σε τρεις ομόκεντρες ζώνες: α) την

καρδιά της κοσμο-οικονομίας, β) τις ενδιάμεσες χώρες και γ) τις

περιφερειακές ζώνες. Το σχήμα αυτό θυμίζει φυσικά πολύ το

αντίστοιχο του Βαλλερστάιν (πυρήνας-ημιπεριφέρεια-

περιφέρεια). Ο καπιταλισμός στην αντίληψη του Μπρωντέλ

πηγάζει από και ταυτίζεται με τις δραστηριότητες της κορυφής

της οικονομικής πυραμίδας. Το κέντρο (ή πυρήνας) της

οικονομικής αυτής δομής συνιστά την καπιταλιστική υπερδομή

του συνολικού οικοδομήματος. Το κέντρο βάρους βέβαια της

παγκόσμιας οικονομίας μετατίθεται συνεχώς (Μεσόγειος,

Άμστερνταμ, Λονδίνο, Νέα Υόρκη κ.ο.κ.), αλλά το σταθερό

στοιχείο είναι η ύπαρξη μεγάλων εμπορικών αλυσίδων μεταξύ

παραγωγής και κατανάλωσης, καθώς και ο έλεγχος της

αλυσίδας αυτής από μια τάξη πλούσιων μεγαλεμπόρων που

ασχολείται με το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων. Στην ανάλυση

λοιπόν του Μπρωντέλ ο καπιταλισμός, τουλάχιστον ως τον 19ο

αιώνα, ταυτίζεται με τον εμπορικό καπιταλισμό και εντάσσεται

σε ένα ιστορικό πλαίσιο μιας διαδοχής ενός κάθε φορά πυρήνα

κυριαρχίας, των μεγάλων κέντρων εξουσίας. Είναι αντίθετα

εμφανής μια έλλειψη οικονομικής θεωρίας και προβληματικής

στην ερμηνεία του Μπρωντέλ για τον καπιταλισμό.

Ο Βαλλερστάιν ακολουθεί σε γενικές γραμμές το ίδιο πνεύμα

και κυρίως την «εμπορευματική» αντίληψη για τον

καπιταλισμό. Σύμφωνα με τον ίδιο, το πιο ουσιώδες

χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας είναι ότι

παράγει προϊόντα για πώληση σε μια αγορά με σκοπό την

πραγματοποίηση του μέγιστου κέρδους. Στον καπιταλισμό αυτό

που έχει σημασία και που τον ξεχωρίζει από τα άλλα

οικονομικά συστήματα δεν είναι η ύπαρξη συσσωρευμένου

πλούτου, αλλά ο τρόπος που χρησιμοποιείται το κεφάλαιο. Το

κεφάλαιο χρησιμοποιείται με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο,

αποκλειστικός σκοπός του είναι η αυτοεπέκταση. Με άλλα

λόγια, σε ένα καπιταλιστικό σύστημα η συσσώρευση όλο και

περισσότερου κεφαλαίου είναι αυτοσκοπός. Ο Βαλλερστάιν

αναγνωρίζει σαν κύριο «νόμο» του συστήματος τη διαδικασία

αυτή και ορίζει κατά συνέπεια τον καπιταλισμό ως «το

συγκεκριμένο, χωροχρονικά οριοθετημένο χωρίο των

παραγωγικών δραστηριοτήτων, μέσα στο οποίο ο οικονομικός

αντικειμενικός σκοπός ή «νόμος» που επικρατεί ή διέπει την

κύρια οικονομική δραστηριότητα είναι η ατέρμονη κεφαλαίου»5.

Η ίδια του λοιπόν η λογική οδηγεί τον καπιταλισμό στην

εμπορευματοποίηση των πάντων.

Αυτό που άλλαξε από τον 16ο αι. και μετά και βοήθησε στην

ανάπτυξη του καπιταλισμού είναι ότι εμπορευματοποιήθηκε μια

σειρά από διαδικασίες. Ενώ σε άλλα κοινωνικοοικονομικά

συστήματα η διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου

μπλοκαριζόταν (π.χ. λόγω έλλειψης εργατικής δύναμης και

μισθωτής εργασίας, ανεπαρκούς συστήματος διανομής,

περιορισμένης ύπαρξης αγοράς κλπ.), από τον 16ο αι. και μετά

ξεκινά μια ευρείας κλίμακας εμπορευματοποίηση όλων αυτών

των διαδικασιών, που αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την

ανάπτυξη του καπιταλισμού. Όσο λοιπόν προχωράει και

επεκτείνεται ιστορικά η ανάπτυξη του καπιταλισμού, τόσο

μεγαλύτερη ώθηση δίνεται στην εμπορευματοποίηση των

πάντων, καθώς «σε όλην την πορεία της προσπάθειάς τους να

5 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 23.

συσσωρεύουν όλο και περισσότερο κεφάλαιο, οι καπιταλιστές

επιδιώκουν να εμπορευματοποιούν όλο και περισσότερες από τις

κοινωνικές διαδικασίες, σε όλες τις σφαίρες της οικονομικής

διαδικασίας».6Αυτή η διαδικασία, όπως είναι φυσικό, οδηγεί τον

καπιταλισμό στην επέκτασή του και στο χώρο, με αποτέλεσμα

ήδη από τα τέλη του 19ου αι. να καλύπτει όλην την υδρόγειο. Ο

Βαλλερστάιν βλέπει τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου

μέσα από το πρίσμα των εμπορευματικών αλυσίδων και

απορρίπτει την άποψη ότι ειδοποιός διαφορά του καπιταλισμού

είναι η σχέση κεφαλαίου-εργασίας. Θέλει να ακολουθήσει μια

ανάλυση που να περιλαμβάνει όλους τους κρίκους της αλυσίδας

αυτής, που ήδη από τον 16ο αι. και μετά τείνει να επεκταθεί σε

όλον τον κόσμο. Έτσι λοιπόν παρατηρεί ότι η μισθωτή εργασία

ως τρόπος παραγωγής «δεν είναι η μόνη μορφή παραγωγής στο

καπιταλιστικό σύστημα, είναι μια μορφή ανάμεσα σε πολλές

άλλες».7

Ο Βαλλερστάιν στην ανάλυσή του για τον τρόπο λειτουργίας

της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας δε θα μπορούσε να μην

πραγματευτεί και το ζήτημα της εργατικής δύναμης. Η εργατική

δύναμη θεωρείται άλλωστε από έναν μαρξιστή πως αποτελεί σε

κάθε σύστημα παραγωγής ένα κεντρικό και σημαντικό στοιχείο.

Θεμελιώδες στοιχείο στην ανάλυση του Βαλλερστάιν για την

εργατική δύναμη είναι η έννοια του νοικοκυριού και ο

διαχωρισμός που επιβάλλεται από τον καπιταλισμό σε

6 Ό.π., σελ. 20.7 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 16.

παραγωγική και μη παραγωγική εργασία. Στην αντίληψη του

Βαλλερστάιν το νοικοκυριό είναι μια δομή που επιτρέπει την

καταρχήν επιβίωση των ατόμων και στην οποία δεν έχει

σημασία ποιά είναι η πηγή, ο τρόπος απόκτησης του

εισοδήματος. Σε ένα νοικοκυριό το εισόδημα μπορεί να έχει

πολλαπλές, διάφορες πηγές (μισθωτή εργασία, μικρεμπόριο,

καλλιέργεια με σκοπό την αυτοκατανάλωση κλπ.). Με τη

σταδιακή κυριαρχία του καπιταλισμού ως ιστορικού

συστήματος άρχισε να διαχωρίζεται η εργασία στο πλαίσιο του

νοικοκυριού ανάμεσα σε παραγωγική και μη παραγωγική. Η

παραγωγική εργασία ταυτίστηκε με τη μισθωτή (της οποίας η

υπεραξία μπορούσε να οικειοποιηθεί από τον εργοδότη) και η

μη παραγωγική με την εργασία εντός του νοικοκυριού, την

επιβοηθητική. Το χρέος για την εκτέλεση της παραγωγικής

(μισθωτής) εργασίας αποδόθηκε στον άνδρα, ενώ το χρέος για

την εργασία εντός του νοικοκυριού στα υπόλοιπα μέλη

(γυναίκες, ηλικιωμένοι, παιδιά).

Με τη διαδικασία αυτή θεμελιώθηκε ο κοινωνικός

καταμερισμός της εργασίας κατά φύλα, ο πλήρης διαχωρισμός

χώρου εργασίας-νοικοκυριού, ο σεξισμός. Από τη στιγμή που ο

χαρακτηρισμός μιας δραστηριότητας ως «παραγωγικής» έναντι

κάποιας άλλης «μη παραγωγικής» έδινε αυτόματα στην πρώτη

μεγαλύτερη αξία, « αυτό που συνέβη με τον ιστορικό

καπιταλισμό είναι η σταθερή υποτίμηση της εργασίας των

γυναικών (επίσης των νέων και των ηλικιωμένων) και μια

αντίστοιχη έμφαση στην αξία της εργασίας του ενήλικου

άντρα».8Με άλλα λόγια, ο καπιταλισμός ταύτισε τον άνδρα με

τον «κουβαλητή» και τη γυναίκα με τη «νοικοκυρά». Φυσικά,

παράλληλα με την επιβολή αυτής της διάκρισης από τον

καπιταλισμό, εμφανίστηκε και η αντίστοιχη ιδεολογία που τη

νομιμοποιούσε, δηλαδή ο σεξισμός.

Η διαδικασία αυτή συσχετίζεται με την ανάγκη του

καπιταλισμού για τη δημιουργία διαθέσιμης εργατικής δύναμης

με τη μορφή της μισθωτής εργασίας. Όμως αυτή η

εμπορευματοποίηση της εργασίας ευνοούσε τους καπιταλιστές

μόνο όσον αφορά τη μια πλευρά, αυτή της διαθεσιμότητας. Η

άλλη πλευρά, αυτή του κόστους της εργατικής δύναμης

επιβαρύνεται όμως από την ίδια διαδικασία, γεγονός που

προκαλεί μια αντίφαση. Έτσι, η εμπορευματοποίηση της

εργασίας είναι ταυτόχρονα εκτεταμένη και περιορισμένη. Ο

Βαλλερστάιν ισχυρίζεται ότι τον εργοδότη συμφέρει ο μισθωτός

εργάτης του να ανήκει σε ημι-προλεταριακά νοικοκυριά, παρά

σε πλήρως προλεταριοποιημένα νοικοκυριά. Ο εργάτης που

ανήκει σε ημι-προλεταριακό νοικοκυριό ( δηλαδή που έχει κι

άλλες πηγές εισοδήματος, πέρα από τη μισθωτή εργασία)

δημιουργεί πλεονάσματα που επιτρέπουν μια πτώση του

κατώτατου αποδεκτού μισθολογικού ορίου. Αυτό συμφέρει τους

εργοδότες, στο βαθμό που « με αυτόν τον τρόπο, η μη μισθωτή

εργασία επέτρεπε σε μερικούς παραγωγούς να δίνουν στην

8 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 31.

εργατική τους δύναμη αμοιβή χαμηλότερου μισθολογικού

επιπέδου και, ως εκ τούτου, να μειώνουν το κόστος παραγωγής

και να αυξάνουν το περιθώριο κέρδους τους».9

Ο Βαλλερστάιν υποστηρίζει ότι αυτό αποδεικνύεται και

ποσοτικά, ότι δηλαδή και στατιστικά είναι χαμηλό το ποσοστό

των νοικοκυριών που σε επίπεδο κοσμο-οικονομίας το

εισόδημά τους προέρχεται αποκλειστικά ή κατά κύριο μέρος

από μισθωτή εργασία εκτός νοικοκυριού.

Η διαπίστωση αυτή οδηγεί το Βαλλερστάιν στην εξήγηση του

γιατί συνεχίζεται η προλεταριοποίηση, αφού αυξάνει το κόστος

παραγωγής και μειώνει τα περιθώρια κέρδους για τους

καπιταλιστές. Στο σημείο αυτό εντοπίζει και ένα από τα κύρια

παράδοξα του καπιταλισμού, το γεγονός δηλαδή πως «δεν είναι

οι καπιταλιστές που θέλουν την πλήρη προλεταριοποίηση αυτών

των νοικοκυριών, ίσα ίσα κάνουν ό,τι μπορούν να την

εμποδίσουν, αυτή όμως η προλεταριοποίηση συμβαίνει παρ’ όλη

τη θέλησή τους».10Τη διαδικασία αυτή τη συνδέει με αυτό που

θεωρεί πως είναι οι βασικές αντιφάσεις της καπιταλιστικής

κοσμο-οικονομίας: α) από τη μια, αυτό που ονομάζει μη

συγχρονισμό παραγωγής-ζήτησης και που οδηγεί σε ένα στάδιο

όπου η συνολική προσφορά είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση,

άρα και σε μια κρίση του συστήματος11, β) από την άλλη, κάνει

την εμφάνισή της η δεύτερη αντίφαση, δηλαδή η αντίφαση

9 Ό.π., σελ. 33.10 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 19.11 Κάτι που σημαίνει ότι το καπιταλιστικό σύστημα αφημένο να λειτουργεί ανεξέλεγκτα δε μπορεί να πουλήσει αυτά που παράγει μακροπρόθεσμα.

ανάμεσα στο συμφέρον του καπιταλιστή ως άτομο και στα

συμφέροντά του ως μέλος μιας τάξης, που εμφανίζεται ως ένας

άκρατος αλληλοανταγωνισμός μεταξύ των μελών της

καπιταλιστικής τάξης. Οι δύο αυτές αντιφάσεις σχετίζονται

μεταξύ τους και η μια ακολουθεί την άλλη. Ο άκρατος

αλληλοανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών παίρνει

διάφορες μορφές, όπως ο προστατευτισμός, η διείσδυση σε

αγορές ελεγχόμενες από αντιπάλους καπιταλιστές και η πίεση

πάνω στην εργατική τάξη. Αυτή η κατάσταση προκαλεί με τη

σειρά της μια παρατεταμένη ύφεση και αυτή η ύφεση είναι που

στην ουσία, κατά τον Βαλλερστάιν πάντα, επιβάλλει τη

συνέχιση και την επέκταση του φαινομένου της

προλεταριοποίησης.

Ένας τρόπος από την ύφεση είναι να αυξηθεί το επίπεδο της

παγκόσμιας ζήτησης, με άλλα λόγια να δημιουργηθούν νέοι

αγοραστές των προϊόντων, μέσω της αναδιανομής κάποιου

εισοδήματος σε ανθρώπους που δεν έχουν. Αυτό μπορεί να γίνει

με την περαιτέρω προλεταριοποίηση νοικοκυριών που δεν είναι

προλεταριοποιημένα, δηλαδή που λειτουργούν ακόμα σε κάποιο

επίπεδο αυτοκατανάλωσης. Η προλεταριοποίηση όμως, όπως

έχουμε δει, δε συμφέρει τους μεμονωμένους καπιταλιστές, αφού

ανεβάζει τους μισθούς, άρα και το κόστος παραγωγής. Από την

άλλη όμως είναι μια διαδικασία υπέρ των καπιταλιστών ως τάξη

πια βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα, γιατί δημιουργεί εκ του

μηδενός νέους αγοραστές των προϊόντων τους. Προκαλείται

έτσι μια κατάσταση όπου το σύστημα βγαίνει από την ύφεση

και αυξάνονται τα ποσοστά κέρδους μεν, αλλά σε χαμηλότερο

συνολικό επίπεδο. Στην ουσία δηλαδή το ποσοστό κέρδους

πέφτει με την επέκταση της προλεταριοποίησης. Η διαδικασία

αυτή προλεταριοποίησης φυσικά δε μπορεί να διακοπεί (γατί θα

συνεχιστεί η κρίση και η ύφεση), αλλά μπορεί να καθυστερήσει:

«ιστορικά, ο σημαντικότερος τρόπος που γινόταν μέχρι σήμερα

είναι να επεκταθούν τα γεωγραφικά όρια της κοσμο-οικονομίας,

όχι για να επεκταθούν οι αγορές, αλλά για να δημιουργηθούν νέοι

παραγωγοί που δεν είναι ολοκληρωτικά προλεταριοποιημένοι,

αλλά που μετέχουν ως μισθωτοί εργάτες σ’αυτά τα νοικοκυριά».12

Για να αντισταθμιστούν λοιπόν οι συνέπειες από την

προλεταριοποίηση των νοικοκυριών προβάλλεται ως λύση η

επέκταση των γεωγραφικών συνόρων της καπιταλιστικής

κοσμο-οικονομίας. Έχουμε έτσι μια διπλή κίνηση που η μια

προκαλεί την άλλη: δημιουργία νέων αγοραστών προϊόντων

(περαιτέρω προλεταριοποίηση) και δημιουργία νέων

παραγωγών όχι πλήρως προλεταριοποιημένων μέσω της

γεωγραφικής εξάπλωσης της κοσμο-οικονομίας. Αυτό εννοεί ο

Βαλλερστάιν λέγοντας ότι ιστορικά η εμπορευματοποίηση της

εργασίας υπήρξε συγχρόνως εκτεταμένη και περιορισμένη. Ο

Βαλλερστάιν καταλήγει λοιπόν στο ότι τα βραχυπρόθεσμα

προβλήματα που προκαλούνται από το καπιταλιστικό σύστημα

μπορούν να επιλυθούν μόνο α) με την περαιτέρω

12 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 22-23.

προλεταριοποίηση της εργατικής δύναμης και β) με τη

γεωγραφική επέκταση της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας.

Αυτή όμως η γεωγραφική εξάπλωση, επειδή ακριβώς είναι

γεωγραφική, έχει και κάποια (θα λέγαμε «φυσικά») όρια, που

σημαίνει ότι «μαθηματικά» θα οδηγήσει και σε μια

μακροπρόθεσμη διαρθρωτική κρίση την καπιταλιστική κοσμο-

οικονομία. Η ίδια η λογική του συστήματος, οι λύσεις που δίνει

στα προβλήματα που το ίδιο δημιουργεί δε μπορούν παρά να το

οδηγήσουν σε σοβαρή κρίση που να απειλεί την ίδια την

ύπαρξή του. Και δε μπορεί να γίνει αλλιώς, αφού «όταν μιλάμε

για θεμελιακές αντιφάσεις του καπιταλισμού, αυτό που εννοούμε

στην πραγματικότητα είναι ότι για να λυθούν βραχυπρόθεσμα ή

μεσοπρόθεσμα προβλήματα, δημιουργούμε μακρυπρόθεσμα μια

όλο και πιο δύσκολη κατάσταση, που όσο πλησιάζει το 100%

είναι πιο δύσκολο να ξεπεραστεί».13

Ο Βαλλερστάιν δεν κάνει αυτήν την προσπάθεια περιγραφής

της λειτουργίας της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας χωρίς

λόγο. Από τη μια το κάνει για να φανεί καθαρά ότι το σύστημα

αυτό είναι εμφανώς ένα σύστημα παραλογισμού. Ο βασικός του

παραλογισμός, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, έγκειται για το

Βαλλερστάιν στο γεγονός ότι στο καπιταλιστικό σύστημα η

συσσώρευση του κεφαλαίου είναι μια ατέρμονη διαδικασία,

ένας αυτοσκοπός. Ο κυριότερος σκοπός του κεφαλαίου είναι η

αυτοεπέκτασή του. Ακριβώς αυτή η τάση είναι που οδηγεί στην

13 Ό.π., σελ. 23.

εμπορευματοποίηση των πάντων και τη γεωγραφική εξάπλωση

του συστήματος. Ο Βαλλερστάιν, περιγράφοντας τον

καπιταλισμό και τις αντιφάσεις του, προσπαθεί να καταδείξει

ότι, ακριβώς επειδή είναι μια κοσμο-οικονομία που βασίζεται σε

έναν παραλογισμό, η ίδια της η λογική τη φέρνει σε ένα

αδιέξοδο (διαρθρωτική κρίση), που πολύ πιθανόν να

προκαλέσει και την κατάρρευσή της. Ταυτόχρονα όμως δεν

περιορίζεται σε μια ανάλυση «φιλοσοφικού» τύπου (άλλωστε

κάτι που είναι παράλογο δε σημαίνει αναγκαστικά ότι δε μπορεί

να υπάρχει), αλλά αντίθετα κάνει μια καθαρά ιστορική

ανάγνωση της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας, εξού και ο

χαρακτηρισμός «ιστορικός καπιταλισμός». Τονίζει με κάθε

τρόπο πως ο καπιταλισμός είναι μια κοσμο-οικονομία, η οποία

«είναι ένα ιστορικό σύστημα που γεννήθηκε, αναπτύχθηκε, έχει

ορισμένους δικούς της κανόνες και κάποια μέρα θα πάψει να

υπάρχει».14Τον καπιταλισμό λοιπόν ο Βαλλερστάιν τον βλέπει

πάνω απ’ όλα στην ιστορική του διάσταση, δηλαδή ως ένα

κοινωνικό σύστημα προϊόν μιας συγκεκριμένης ιστορικής

εξέλιξης.

Το θεωρητικό του έργο έχει σαν απώτερο στόχο να

καταδείξει ότι το οικονομικό σύστημα που αναδύθηκε από τον

16ο αι. και που κυριαρχεί μέχρι και τις μέρες μας συνιστά ένα

ιστορικό κοινωνικό σύστημα. Το σύστημα αυτό, μέσω

διαδικασιών όπως η γεωγραφική εξάπλωση και η εγκαθίδρυση

14 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 15.

ενός ενιαίου καταμερισμού της εργασίας, εξελίχθηκε σε μια

κοσμο-οικονομία, βάση της οποίας είναι ο καπιταλιστικός

τρόπος παραγωγής. Άρα λοιπόν, η περιγραφή του τρόπου

λειτουργίας, των τάσεων, των νόμων, των αντιφάσεων του

καπιταλισμού δε μπορεί παρά να καταλαμβάνει ένα σημαντικό

μέρος της θεωρητικής δουλειάς του Βαλλερστάιν.

Εδώ έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί επιγραμματικά το

κύριο μέρος των απόψεών του για τη λειτουργία του ιστορικού

καπιταλισμού. Όμως το έργο του όσον αφορά την

καπιταλιστική κοσμο-οικονομία δεν εξαντλείται στα όσα

αναφέρθηκαν παραπάνω. Ο Βαλλερστάιν δίνει την ίδια

βαρύτητα και στις πολιτικές διαστάσεις του καπιταλισμού και

φροντίζει ώστε να εξετάζει και άλλες συνιστώσες, πέρα από τις

καθαρά οικονομικές διαδικασίες. Ο ίδιος άλλωστε πάντα

αντιμετωπίζει την καπιταλιστική κοσμο-οικονομία ως ένα

ενιαίο σύνολο, συνεχώς επεκτεινόμενο και διευρυνόμενο στο

χώρο, πολυδιάστατο και ποτέ μονολιθικά.

4) O ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ:

Ο Βαλλερστάιν δε μπορεί να μην ασχοληθεί και με το ρόλο

που διαδραματίζουν οι κρατικοί σχηματισμοί στο πλαίσιο

λειτουργίας της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας. Το γεγονός

ότι στο καπιταλιστικό σύστημα οι οικονομικές διαδικασίες είναι

ευρύτερες από τα συγκεκριμένα κράτη, δε σημαίνει αυτόματα

ότι τα τελευταία έχουν έναν άκρως παθητικό ρόλο. Αντίθετα,

έχουν αναλάβει ιστορικά συγκεκριμένους ρόλους που βοηθούν

την όσο το δυνατόν πιο ομαλή λειτουργία του συστήματος.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, από το σχήμα του Βαλλερστάιν,

αλλά και των άλλων θεωρητικών της σχολής αυτής, προκύπτει

ότι το σύγχρονο κοσμο-σύστημα έχει δύο βασικά

χαρακτηριστικά: α) συνθέτει μια κοσμο-οικονομία, η οποία

βασίζεται στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και β)

αποτελείται από ένα διακρατικό σύστημα ανταγωνιστικών

μεταξύ τους εθνών-κρατών με ιεραρχική δομή και τρόπο

λειτουργίας. Η σχέση των δύο αυτών βασικών

χαρακτηριστικών, όσον αφορά τη φύση του κοσμο-συστήματος,

είναι ένα ζήτημα στο οποίο δε συμφωνούν όλοι. Άλλοι δίνουν

έμφαση μόνο ή κυρίως στις καπιταλιστικές σχέσεις, ενώ άλλοι

δίνουν περισσότερο βάρος στους πολιτικούς παράγοντες, το

ρόλο της κρατικής εξουσίας και τις σχέσεις των κρατών στο

πλαίσιο του διακρατικού συστήματος.

Ο Βαλλερστάιν από την πλευρά του βασίζεται πρωταρχικά

στους οικονομικούς παράγοντες όσον αφορά τη δομή και τη

δυναμική του συστήματος, ιδιαίτερα μάλιστα στη ροή, την

κίνηση των εμπορευμάτων. Παράλληλα όμως κριτικάρει την

υπερβολική έμφαση αποκλειστικά στους οικονομικούς

παράγοντες. Φροντίζει συνειδητά να δίνει βάρος και σε

πολιτικοστρατιωτικούς παράγοντες, αναδεικνύοντας έτσι σε

εξίσου κυρίαρχο στοιχείο τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, το

σύστημα εκμετάλλευσης και το ρόλο του κράτους εν γένει ως

προς τις κυριότερες κοινωνικές τάξεις, την καπιταλιστική και

την εργατική. Προσπαθεί να μη διαχωρίζει την πολιτική από την

οικονομική ανάλυση, αλλά να συνδέει διαρκώς την κοσμο-

οικονομία με το διακρατικό σύστημα ως όψεις ενός ενιαίου

συστήματος εκμετάλλευσης και κυριαρχίας.15

Πιο συγκεκριμένα, οι απόψεις του Βαλλερστάιν για το

κράτος και το ρόλο που παίζει στον καπιταλισμό δημιουργούν

την αίσθηση μιας εργαλειακής αντίληψης για το Κράτος, κάτι

για το οποίο άλλωστε έχει κατηγορηθεί. Στην αντίληψή του, το

Κράτος έχει συγκεκριμένο ρόλο στις οικονομικές διαδικασίες

και μάλιστα αποφασιστικής σημασίας. Άλλωστε η δημιουργία

κρατικών δομών αποτελεί ένα από τα κυριότερα θεσμικά

επιτεύγματα του καπιταλισμού. Έτσι, με την εγκαθίδρυση των

15 Βλ. Thomas R. Shannon , An Introduction to the World-System Perspective, σελ. 137-141.

εθνών-κρατών και της κρατικής εξουσίας εφαρμόζεται η έννοια

της εθνικής κυριαρχίας, δηλαδή η κυριαρχία του κάθε κράτους

στα όρια της επικράτειάς του. Με τον τρόπο αυτό «κάθε κράτος

μπορούσε ως ένα βαθμό να επηρεάσει το πώς λειτουργούσε ο

κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας στην καπιταλιστική

κοσμο-οικονομία».16 Η ύπαρξη νομικά καθορισμένων συνόρων

εντός των οποίων ασκούσε την εξουσία του ένας κρατικός

μηχανισμός βοηθούσε την ανάπτυξη του καπιταλισμού, καθώς

έτσι περιοριζόταν η μετακίνηση-διασπορά της εργατικής

δύναμης (άρα εξασφαλιζόταν η διαθεσιμότητά της), χωρίς οι

αντίστοιχοι περιορισμοί να βλάπτουν εξίσου τη διακίνηση

κεφαλαίου και αγαθών. Με τον τρόπο αυτό εφαρμοζόταν μια

κρατική πολιτική που συνέδεε τα δύο άκρα: την (σχετικά)

ελεύθερη διακίνηση αγαθών και κεφαλαίου και τη μη ελεύθερη

κίνηση εργατικής δύναμης. Είναι προφανές βέβαια ότι η

διαμόρφωση της κρατικής πολιτικής όσον αφορά το τι θα

διασχίζει τα σύνορα υπήρξε αντικείμενο έντονης πολιτικής

διαμάχης στο εσωτερικό του κάθε κράτους.17

Ένα δεύτερο στοιχείο σχετικά με το ρόλο της κρατικής

εξουσίας αφορά τις νομοθετικές της εξουσίες, δηλαδή «το

έννομο δικαίωμα των κρατών να καθορίζουν, μέσα στα όρια της

επικράτειάς τους, τους νόμους που ρυθμίζουν τις κοινωνικές

σχέσεις της παραγωγής».18 Σε απλά λόγια, αυτό μεταφράζεται

ιστορικά στην καταπίεση της εργατικής τάξης από το κράτος. 16 Ιμμ. Βαλλερσάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 53.17 Βλ. ό.π., σελ. 54-55.18 Ό.π., σελ. 55.

Στόχος της κρατικής δράσης και νομοθεσίας ήταν η αύξηση της

εμπορευματοποίησης της εργατικής δύναμης και ο

εξαναγκασμός της να στραφεί προς τη μισθωτή εργασία,

φροντίζοντας παράλληλα να αποφευχθεί η πλήρης

προλεταριοποίηση. Η κρατική εξουσία προσπαθούσε με

διάφορους τρόπους (νομοθεσία, βία, καταστολή) να ελέγξει τις

παραγωγικές σχέσεις, ούτως ώστε να ευνοηθεί όσο το δυνατόν

περισσότερο η συσσώρευση κεφαλαίου στην επικράτειά τους.

Στον τομέα αυτό η κρατική εξουσία στάθηκε αμείλικτη

μπροστά στις αντιδράσεις των εργατικών τάξεων και

αντιμετώπισε με δυναμικότητα κάθε φαινόμενο απειθαρχίας και

αντίστασης από μερίδες της εργατικής τάξης. Η συσσώρευση

κεφαλαίου και η ενίσχυση της ντόπιας αστικής τάξης ήταν

ζήτημα ζωής και θανάτου για κάθε κρατικό σχηματισμό, αφού

έτσι αυξανόταν ο πλούτος του, ενισχυόταν πολιτικοστρατιωτικά

και γενικά αναβαθμιζόταν ο ρόλος και η θέση του στο

διακρατικό σύστημα.

Σημαντικό επίσης στοιχείο αποτελούσε και η φορολογία. Από

τη μια κατέληξε να είναι η κυριότερη πηγή εσόδων για το

κράτος, ενώ από την άλλη αυξανόταν παράλληλα με την

ανάπτυξη της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας, άρα αύξανε

και την οικονομική βαρύτητα των κρατών. Κατά συνέπεια, όσο

περισσότερους πόρους έλεγχαν τα κράτη, τόσο διευρυνόταν και

ο οικονομικός τους ρόλος, στο βαθμό που «οι πόροι όχι μόνο

τους επέτρεπαν να ενισχύσουν τη συσσώρευση του κεφαλαίου,

αλλά διανέμονταν και απευθείας, συμβάλλοντας έτσι είτε έμμεσα

είτε μέσω της άμεσης διανομής τους στην παραπέρα συσσώρευση

του κεφαλαίου».19 Με τη φορολογία λοιπόν μπορούσε το κράτος

να παρεμβαίνει άμεσα στη διαδικασία συσσώρευσης του

κεφαλαίου, φυσικά υπέρ κάποιας κοινωνικής ομάδας και εις

βάρος κάποιας άλλης. Στην ουσία οι αναδιανεμητικές εξουσίες

του κράτους σε συνθήκες καπιταλιστικής ανάπτυξης

αποτελούσαν ένα μηχανισμό για την επιβολή πόλωσης στην

κατανομή, κάτι που επιτυγχανόταν με διάφορους τρόπους

(κρατικές επιδοτήσεις σε καπιταλιστές, παράνομη

κατασπατάληση δημοσίων πόρων, ατομικοποίηση του κέρδους-

κοινωνικοποίηση του κινδύνου κ.ά.). Ιστορικά υπήρξε σταθερό

φαινόμενο η δαπάνη δημόσιων πόρων να αποβαίνει στην

πραγματικότητα προς όφελος των κεφαλαιούχων, με

αποτέλεσμα «η διάρθρωση του πάγιου κοινωνικού κεφαλαίου

εξυπηρετούσε την παραπέρα συσσώρευση του κεφαλαίου και τη

συγκέντρωσή του».20

Εξίσου κρίσιμη για την ανάπτυξη του καπιταλισμού υπήρξε

και η μονοπώληση από τα κράτη των ενόπλων δυνάμεων, για

ευνόητους λόγους. Η χρήση των ενόπλων δυνάμεων γινόταν για

την αντιμετώπιση τόσο των εσωτερικών εχθρών

(δυσαρεστημένα, απείθαρχα κοινωνικά στρώματα, οργανωμένο

εργατικό-σοσιαλιστικό κίνημα κλπ.), όσο και των εξωτερικών.

Ο έλεγχος και η πειθάρχηση της εργατικής δύναμης δε θα

19 Ό.π., σελ. 58.20 ‘Ο.π., σελ. 60.

μπορούσε άλλωστε να επιτευχθεί ποτέ χωρίς τη χρήση ή την

απειλή χρήσης ένοπλης βίας.

Με όλους αυτούς λοιπόν τους μηχανισμούς σύμφωνα με το

Βαλλερστάιν οι κρατικοί μηχανισμοί, προϊόν οι ίδιοι της

ανάπτυξης της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας, συντελούν

στην ομαλή ανάπτυξη της οικονομίας αυτής και παρεμβαίνουν

για την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συσσώρευση κεφαλαίου. Ο

λόγος που συντελούν τόσο δυναμικά και άμεσα στην

οικονομική αυτή διαδικασία είναι ότι έτσι, όχι μόνο

επιτυγχάνεται η επιβίωση και η διατήρηση του στάτους τους ως

κρατική οντότητα, αλλά επιπλέον γιατί όσο αυξάνεται η

συσσώρευση κεφαλαίου, τόσο μεγαλώνει και η δύναμή τους,

αφού σε τελική ανάλυση «η πραγματική καταμέτρηση της ισχύος

τους βρίσκεται στην μεσοπρόθεσμη οικονομική έκβαση».21

Ο Βαλλερστάιν αναφέρεται αρκετά εκτεταμένα στους

μηχανισμούς αυτούς έχοντας σαν απώτερο στόχο την

κατάρριψη κάποιων μύθων που συνοδεύουν την ύπαρξη της

κρατικής εξουσίας και που καλλιεργούνται ιδεολογικά. Οι δύο

βασικοί μύθοι στους οποίους αναφέρεται είναι α) ότι το κράτος

σε συνθήκες καπιταλιστικής οικονομίας δεν παρεμβαίνει στις

οικονομικές διαδικασίες και β) ότι το κράτος είναι ένας

ανεξάρτητος οργανισμός. Σύμφωνα με το Βαλλερστάιν δεν

ισχύει ούτε το ένα ούτε το άλλο, αντίθετα και τα δύο αποτελούν

ιδεολογικούς μύθους. Στην πραγματικότητα Κράτος και

21 Ό.π., σελ. 61.

Καπιταλισμός λειτουργούν πλάι πλάι και δε θα μπορούσε το ένα

να επιβιώσει και να ακμάσει χωρίς το άλλο: «στον ιστορικό

καπιταλισμό, οι καπιταλιστές στηρίζονταν στην ικανότητά τους να

χρησιμοποιούν, με τους διάφορους τρόπους που περιγράψαμε,

τους κρατικούς μηχανισμούς προς όφελός τους».22 Μύθο επίσης

αποτελούν και τα περί ανεξαρτησίας των κρατών από τη στιγμή

που «τα κράτη αναπτύχθηκαν και σχηματίστηκαν ως

αναπόσπαστα μέρη ενός διακρατικού συστήματος, που ήταν ένα

σύνολο κανόνων βάσει των οποίων τα κράτη έπρεπε να

λειτουργούν, και ένα σύνολο νομιμοποιήσεων χωρίς τις οποίες τα

κράτη ήταν αδύνατο να επιβιώσουν».23 Βλέπουμε λοιπόν πως ο

Βαλλερστάιν καταφέρνει να συνδυάζει στην ανάλυσή του

οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες (καπιταλιστές

χρησιμοποιούν τα κράτη-κράτη ως μέρη ενός διακρατικού

συστήματος). Συνδετικός κρίκος είναι βεβαίως η οικονομία,

αφού είναι ευρύτερη από τα συγκεκριμένα κράτη. Στο σημείο

αυτό εντοπίζει ο Βαλλερστάιν και το δυνατό σημείο του

συστήματος, αυτό δηλαδή που του επιτρέπει να συνεχίζει να

επιβιώνει και να εξαπλώνεται. Γιατί από τη στιγμή που ο

καπιταλισμός δεν περιορίζεται σε κάποια γεωγραφικά ή κρατικά

όρια, αλλά ο ίδιος συνέχει το σύστημα «ο καπιταλιστής μπορεί

να χρησιμοποιήσει το κράτος εκεί που το χρειάζεται, για να έχει

την καταπιεστική λειτουργία, αλλά στα σημεία που η πολιτική του

κράτους είναι αντίθετη με τα δικά του συμφέροντα, μπορεί να

22 Ό.π., σελ. 61.23 Ό.π., σελ. 62.

παρακάμψει το συγκεκριμένο κράτος, γιατί υπάρχουν κι άλλα

κράτη στο οικονομικό σύστημα».24 Βλέπουμε λοιπόν ότι οι

καπιταλιστές μπορεί μεν να χρησιμοποιούν το κράτος, αλλά σε

καμία περίπτωση δεν ταυτίζονται με ένα συγκεκριμένο κράτος.

Το κάθε κράτος έχει κι αυτό τα δικά του ξεχωριστά συμφέροντα

από τη στιγμή που είναι ενταγμένο σε ένα σύνολο κρατών

(διακρατικό σύστημα), άνισων σε δύναμη μεταξύ τους και με

ιεραρχική διάρθρωση. Ακριβώς επειδή λοιπόν το κράτος

αποτελεί μέρος μιας δομής τέτοιου τύπου, η κυριαρχία του

αναγκαστικά περιορίζεται. Το γεγονός αυτό το επιτείνει και μια

οικονομική πραγματικότητα: η κυριαρχία της καπιταλιστικής

κοσμο-οικονομίας, η οποία επιβάλλει ένα διεθνή καταμερισμό

της εργασίας, χωρίζοντας με τον τρόπο αυτό τα κράτη σε

πυρήνες, ημιπεριφέρειες και περιφέρειες.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο Βαλλερστάιν δεν

κατηγορήθηκε άδικα ότι προωθεί μια εργαλειακή αντίληψη για

το κράτος. Από την άλλη, οι περιγραφές που κάνει για τη δομή

και τον τρόπο λειτουργίας του διακρατικού συστήματος, το πώς

εντάσσει τις οικονομικές διαδικασίες στον διακρατικό

ανταγωνισμό και το συσχετισμό των δυνάμεων του επιτρέπει να

ξεφύγει από μια μονολιθική αντίληψη και να προσδώσει στο

σχήμα του μια δυναμική, να το γειώσει ιστορικά και να το

εντάξει σε μια παγκόσμια γεωγραφική διάσταση. Οι περιγραφές

του για το σχηματισμό του σύγχρονου κοσμο-συστήματος

24 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 20.

εμπλουτίζονται από ένα πλήθος στοιχείων (γεωγραφία,

πολιτικοστρατιωτική ανάλυση κλπ.), σε τελική ανάλυση όμως

επιμένει στο ότι οι οικονομικοί παράγοντες είναι αυτοί που στο

τέλος διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα.25

5) O ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ :

25 Βλ. Ιμμ. Βαλλερστάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 62-66.

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ο καπιταλισμός ως κοσμο-

οικονομία είναι για τον Βαλλερστάιν ένα ιστορικό σύστημα.

Αυτό σημαίνει ότι αποτελεί ένα προϊόν συγκεκριμένων

κοινωνικών και οικονομικών διαδικασιών και εξελίξεων. Οι

διαδικασίες αυτές ξεκινούν από τον 16ο αιώνα και συνεχίζονται

μέχρι και τον 20ο και περιγράφονται λεπτομερειακά μέσα από

το τρίτομο έργο του “The Modern World-System”. Υιοθετεί το

χαρακτηρισμό του Μπρωντέλ για τον 16ο αιώνα («ο μακρύς 16ος

αιώνας») και ισχυρίζεται ότι η περίοδος 1450-1640 σηματοδοτεί

τις απαρχές του σύγχρονου κοσμο-συστήματος. Η θεμελιώδης

αλλαγή σε σχέση με το προηγούμενο σύστημα συντελείται

φυσικά στον τρόπο παραγωγής, την οικονομία, γιατί τότε για

πρώτη φορά αρχίζει να επιβάλλεται ο καπιταλιστικός τρόπος

παραγωγής στο εμπόριο, τη βιομηχανία και, το πιο σημαντικό,

την αγροτική παραγωγή.26 Τότε για πρώτη φορά αρχίζει να

ενοποιείται σε ένα σύνολο η ευρωπαϊκή οικονομία, για να γίνει

πια κοσμο-οικονομία. Συνδετικός κρίκος αυτής της κοσμο-

οικονομίας αποτελεί στο σχήμα του Βαλλερστάιν το εμπόριο

μεγάλων αποστάσεων και η ροή των εμπορευμάτων, των

αγαθών. Οι κινήσεις αυτές έχουν σαν αποτέλεσμα την επιβολή

26 Βλ. Imm. Wallerstein, The Capitalist World-Economy, σελ. 37-38.

και συνεχή διεύρυνση ενός καταμερισμού της εργασίας με βάση

το σχήμα πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια. Κύριο

χαρακτηριστικό του σχήματος αυτού είναι ότι από τη μια δεν

περιόριζε την οικονομική του λειτουργία σε μια εθνική ή

γεωγραφική οντότητα, αλλά ήταν δυνάμει παγκόσμιο και, από

την άλλη, ότι η κυκλοφορία των αγαθών και του κεφαλαίου

έτεινε προς μια κάθε φορά περιοχή εις βάρος φυσικά των

υπολοίπων.

Με τον τρόπο αυτό η κατανομή του κέρδους, η ιδιοποίηση

της υπεραξίας από αυτήν την παραγωγική και εμπορική αλυσίδα

έγερνε προς τα κράτη που έλεγχαν το δίκτυο αυτό και την

αστική τάξη των κρατών αυτών. Έτσι παγιώθηκε ένα καθεστώς

άνισης ανταλλαγής και εκμετάλλευσης. Ο Βαλλερστάιν στους

τρεις τόμους του «The Modern World-System” περιγράφει με

λεπτομέρειες το πώς λειτούργησε ιστορικά το σύστημα αυτό.

Στηριζόμενος πάντα στο τρίπτυχο πυρήνας-ημιπεριφέρεια-

περιφέρεια σκιαγραφεί τη δυναμική και την εξέλιξη του

συστήματος. Σε γενικές γραμμές, στις απαρχές ο πυρήνας

ταυτίζεται με τη βορειοδυτική Ευρώπη, η ημιπεριφέρεια με τη

χριστιανική Μεσόγειο (Ισπανία κλπ.) και η περιφέρεια με την

ανατολική Ευρώπη και την Ισπανική Αμερική. Ο πυρήνας

αποτελείται από κράτη ισχυρά, συνήθως απόλυτες μοναρχίες,

ενώ η περιφέρεια αποτελείται από περιοχές κατακερματισμένες

πολιτικά, με αδύναμο κράτος και κυριαρχία αριστοκρατίας (π.χ.

Πολωνία), με την ημιπεριφέρεια να βρίσκεται στο ενδιάμεσο.

Στην περιοδολόγηση που ακολουθεί ο Βαλλερστάιν, η πρώτη

περίοδος (1450-1640) ταυτίζεται με την ηγεμονία της Ισπανίας

και των ιταλικών πόλεων. Στη συνέχεια, από το 1700 περίπου, ο

πυρήνας της ευρωπαϊκής κοσμο-οικονομίας μεταφέρεται

διαδοχικά στις Κάτω Χώρες και τη Μεγάλη Βρετανία. Με τη

Βιομηχανική Επανάσταση ξεκινά ουσιαστικά ένα νέο στάδιο,

ενώ συνεχίζεται με νέα ορμή η γεωγραφική επέκταση της

ευρωπαϊκής κοσμο-οικονομίας, που σήμανε και το οριστικό

τέλος των άλλων κοσμο-συστημάτων που τυχόν είχαν απομείνει

(π.χ. Κίνα). Με την επικράτηση του βιομηχανικού πια

καπιταλισμού περνάμε σε μια νέα φάση ηγεμονίας, η οποία

χαρακτηρίζεται από την παρακμή της Μ. Βρετανίας και την

άνοδο των Η.Π.Α. ως πυρήνα της κοσμο-οικονομίας, από τα

τέλη του 19ου αιώνα.27

Το συμπέρασμα που προκύπτει από την παραπάνω εικόνα

είναι ότι με τον ιστορικό καπιταλισμό εγκαινιάζεται μια νέα

ιστορική περίοδος, που ξεκινά από τον 16ο αι. περίπου και που

κατά την οποία η οικονομική πραγματικότητα δεν αποτελείται

πια από ξεχωριστές οικονομίες διακριτές μεταξύ τους (π.χ. άλλη

για τον πυρήνα, άλλη για την περιφέρεια), αλλά από ένα

καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα με διαφορετικούς τομείς και

λειτουργίες, ένα σύστημα που αποτελεί μια οργανική ενότητα

και που βασίζεται στην άνιση ανταλλαγή και την εκμετάλλευση.

Το χάσμα αυτό, η δομική ανισότητα μεταξύ των χωρών και των

27 Βλ. ό.π., σελ. 25-31.

περιοχών δεν είναι κάτι τυχαίο ή μια ανωμαλία, αντίθετα είναι

ένα αναγκαίο και απαραίτητο δομικό στοιχείο για την ομαλή

λειτουργία του καπιταλιστικού κοσμο-συστήματος. Η πόλωση

αυτή βέβαια δεν πρέπει να λαμβάνει ακραίες διαστάσεις και να

είναι απόλυτη. Γι’ αυτό λοιπόν είναι απαραίτητη η ύπαρξη

τομέων εξισορροπητικών, ρόλος που αναλαμβάνεται από τις

χώρες της ημιπεριφέρειας.28 Ο διαχωρισμός αυτός σε πυρήνα-

ημιπεριφέρεια-περιφέρεια αντανακλά έναν καταμερισμό της

εργασίας, καταμερισμός ο οποίος δεν περιορίζεται σε κράτη,

αλλά είναι ευρύτερα γεωγραφικός. Κατά συνέπεια και η αγορά

στην καπιταλιστική κοσμο-οικονομία δεν είναι η εθνική αγορά,

αλλά η παγκόσμια. Με άλλα λόγια, μέσα από την περιγραφή

του Βαλλερστάιν για το πώς συγκροτείται το σύγχρονο κοσμο-

σύστημα προκύπτει ότι αυτό συνιστά μια οργανική ενότητα που

λειτουργεί με βάση την καπιταλιστική κοσμο-οικονομία, η

οποία με τη σειρά της έχει τρία βασικά χαρακτηριστικά: α) μια

ενιαία-παγκόσμια αγορά, β) μια σειρά κρατών που λειτουργούν

στο εσωτερικό της οικονομίας αυτής και που είναι ιεραρχικά

ενταγμένα σε ένα διακρατικό σύστημα και γ) τρία επίπεδα

εκμετάλλευσης και αλληλεξάρτησης (πυρήνας, ημιπεριφέρεια,

περιφέρεια).29

Το σύστημα αυτό όμως, στο βαθμό που είναι ιστορικό

σημαίνει ότι δεν υπήρχε από πάντα (άρα δε θα υπάρχει και για

πάντα, λογικά). Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι τα όσα 28 Για το ρόλο και τη λειτουργία των ημιπεριφερειακών και περιφερειακών κρατών βλ. ό.π., σελ. 69-73 και 96-108.29 Βλ. ό.π., σελ. 222-223.

περιγράφει ο Βαλλερστάιν όσον αφορά το σύγχρονο κοσμο-

σύστημα και τον ιστορικό καπιταλισμό εξυπηρετούν έναν

απώτερο θεωρητικό και πολιτικό σκοπό: ότι ο καπιταλισμός

κάποια στιγμή θα πάψει να υπάρχει και θα αντικατασταθεί κι

αυτός με τη σειρά του από ένα άλλο κοινωνικοοικονομικό

σύστημα. Ο Βαλλερστάιν μάλιστα προχωράει ακόμα

περισσότερο, τονίζοντας διαρκώς ότι όχι μόνο αυτό θα συμβεί

κάποια στιγμή στο μέλλον (αφού ιστορικά έτσι συμβαίνει),

αλλά και ότι αυτή η αλλαγή πρέπει να γίνει, είναι προς το

συμφέρον της ανθρωπότητας να γίνει, γιατί ο καπιταλισμός

είναι ένα σύστημα ανισότητας, εκμετάλλευσης και

παραλογισμού.

Ο ισχυρισμός αυτός όμως οδηγεί τον Βαλλερστάιν

αναγκαστικά στο να εξετάσει τον καπιταλισμό και αντίστροφα.

Πριν κάνει δηλαδή οποιαδήποτε απόπειρα να «προβλέψει» το

μέλλον, την τύχη του καπιταλισμού, νοιώθει υποχρεωμένος

πρώτα να δώσει από την πλευρά του μια ερμηνεία του

φαινομένου της γένεσης του καπιταλισμού. Καταλαβαίνει ότι

μια επιχειρηματολογία περί της «αναγκαιότητας» της

αντικατάστασης του καπιταλισμού από κάτι νέο (πιθανότατα

από το σοσιαλισμό, σύμφωνα με τον ίδιο) θα ήταν τουλάχιστον

έωλη, αν δεν πρότεινε επίσης ένα σχήμα για το πώς προέκυψε ο

καπιταλισμός από το φεουδαλισμό. Η αλήθεια είναι ότι στο

ζήτημα αυτό ο Βαλλερστάιν δε μας δίνει μια αρκετά

επεξεργασμένη εικόνα, πράγμα λογικό και κατανοητό από μια

άποψη, από τη στιγμή που το πεδίο της έρευνάς του είναι ήδη

πολύ εκτεταμένο (16ος – 20ος αι.). Πάντως αξίζει να σταθεί

κανείς στην απόπειρα που κάνει να εξηγήσει ιστορικά την

καταγωγή του καπιταλισμού, γιατί δηλαδή αναδύθηκε αυτό το

σύστημα του παραλογισμού. Στο σημείο αυτό μας δίνει μια δική

του εξήγηση, η οποία αναπόφευκτα εντάσσεται σε μια μεγάλη

συζήτηση-διαμάχη που είχε ξεκινήσει μερικά χρόνια πριν

μεταξύ κυρίως μαρξιστών ιστορικών και οικονομολόγων,

σχετικά με το ζήτημα της μετάβασης από το φεουδαλισμό στον

καπιταλισμό.30

Ο Βαλλερστάιν διαφωνεί με κλασική, παραδοσιακή (κι όχι

μόνο μαρξιστική) θεωρία περί μετάβασης («αστικές

επαναστάσεις» κλπ.) και προτείνει ένα διαφορετικό σχήμα.

Σύμφωνα με το σχήμα αυτό «δεν ήταν μια άλλη ομάδα, η αστική

τάξη, που ήρθε από τις πόλεις και ανέτρεψε τη φεουδαρχία, την

αριστοκρατία, αλλά η ίδια η αριστοκρατία, βλέποντας ότι δε

μπορούσε να σταματήσει το χειροτέρεμα των οικονομικών

συνθηκών μέσα στα πλαίσια της φεουδαρχίας, μετασχημάτισε το

σύστημα και οι φεουδάρχες έγιναν αστοί».31 Σε χοντρές γραμμές

λοιπόν το φεουδαλικό σύστημα δεν ανατράπηκε από μια

εξωτερική και εχθρική προς αυτό δύναμη, την κοινωνική τάξη

των αστών, αλλά «αυτομετασχηματίστηκε». Ο Βαλλερστάιν

ισχυρίζεται δηλαδή ότι ο ιστορικός καπιταλισμός

εγκαθιδρύθηκε για την αντιμετώπιση των τάσεων που 30 Για τη συζήτηση αυτή βλ. Ντομπ Μ., Σουήζυ Π. κ.ά., Η μετάβαση από τον Φεουδαλισμό στον Καπιταλισμό, μτφρ. Παύλος Γρεβενίτης, Θεμέλιο, Αθήνα,1986.31 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 27.

απειλούσαν και τρόμαζαν τις άρχουσες τάξεις. Έτσι, οι τάξεις

αυτές (αριστοκρατία) στη θέση του παρακμάζοντος πια

φεουδαλικού συστήματος εγκατέστησαν κάτι άλλο που θα τους

εξυπηρετούσε καλύτερα. Η όλη διαδικασία της μετάβασης ήταν

στην πραγματικότητα μια εσωτερική διαδικασία, σχεδόν

αθόρυβη και υπόγεια σε μεγάλο βαθμό, που ξεκινάει από τον

14ο αιώνα και κορυφώνεται τον 16ο.

Ο Βαλλερστάιν με άλλα λόγια θεωρεί ότι οι «αστικές

επαναστάσεις» είναι μύθος και πως αυτό που συνέβη στην

ουσία ήταν ένας «αυτομετασχηματισμός» του συστήματος από

φεουδαλικό σε καπιταλιστικό. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς

ότι η θέση αυτή συνεπάγεται και μια ριζική ανατροπή της

αντίληψης για τη μετάβαση από τον καπιταλισμό στο

σοσιαλισμό, αφού απορρίπτει ως λαθεμένη κάθε

αντιστοιχία/αναλογία «αστικής» και «προλεταριακής»

επανάστασης. Κατά συνέπεια, είναι λάθος και η στρατηγική των

αντισυστημικών κινημάτων που βασίζεται σε αυτό το κλασικό

σχήμα: «ούτε νομίζω ότι η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον

καπιταλισμό μπορεί ν’ αποτελέσει μοντέλο για το πώς θα θέλαμε

να είναι η μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό».32 Το

ζήτημα της μετάβασης εξετάζεται από τον Βαλλερστάιν μέσω

μιας μεθοδολογίας, η οποία εισάγει τη διάκριση: αλλαγή μέσω

αποσύνθεσης (δηλαδή «παρακμή») ή ελεγχόμενη αλλαγή. Όσον

αφορά τη μετάβαση από το φεουδαλισμό στον καπιταλισμό

32 Ό.π., σελ., 27.

υποστηρίζει το δεύτερο.33 Ενώ όμως γι’ αυτόν δεν υπήρξε

«αστική επανάσταση», αντίθετα μπορεί να υπάρξει

προλεταριακή. Η εξέγερση αυτή αποτελεί βέβαια μια μακρά

διαδικασία και παίρνει τη μορφή οργανωμένων αντισυστημικών

κινημάτων που σε συνδυασμό με τις λεγόμενες «βασικές

αντιφάσεις του συστήματος» μπορεί να οδηγήσουν τον

καπιταλισμό σε σοβαρή και χρόνια διαρθρωτική κρίση και,

μακροπρόθεσμα, στο σοσιαλισμό.34 Επίσης, παράλληλα και σε

συνδυασμό με τα παραπάνω εισάγει μια νέα διάκριση σχετικά

με την έννοια της «προόδου»: μια κοινωνική αλλαγή δε

συνεπάγεται αυτόματα και πρόοδο. Μια κοινωνική αλλαγή

μπορεί να χαρακτηριστεί ως πρόοδος μόνο αν το νέο σύστημα

εξαλείψει ή ελαττώσει ριζικά το φαινόμενο της εκμετάλλευσης

της εργασίας. Κατά συνέπεια, για τον Βαλλερστάιν «η πρόοδος

δεν είναι ούτε δεδομένη, ούτε αυτονόητη»35, αλλά αντιθέτως

αντικείμενο αγώνα και διακύβευμα.

6) ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ:

Το έργο του Βαλλερστάιν αποτέλεσε στην εποχή του μια νέα

μεθοδολογική πρόταση για το πώς θα πρέπει ο κοινωνικός 33 Βλ. Ιμμ. Βαλλερστάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 112-113.34 Βλ.Ιμμ. Βαλλερστάιν, Η κρίση της κοσμο-οικονομίας…, σελ. 26-27.35 Ιμμ. Βαλλερστάιν, Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 114.

επιστήμονας (ιστορικός, κοινωνιολόγος κλπ.) να μελετά τις

κοινωνικές αλλαγές στη νεότερη και σύγχρονη εποχή. Πριν

ασκήσει κάποιος την οποιαδήποτε κριτική, θετική ή αρνητική,

είναι απαραίτητο πρώτα να εντάξει τις θεωρητικές προτάσεις

του Βαλλερστάιν (αλλά και των υπολοίπων εκπροσώπων του

ρεύματος του κοσμο-συστήματος) μέσα σε ένα ευρύτερο

πλαίσιο και να δει γιατί αναπτύχθηκε το ρεύμα αυτό, με ποια

άλλα ρεύματα συνδιαλέχθηκε και τι προσπάθησε να

αντιπροτείνει ως προς αυτά. Όπως είδαμε και στην αρχή, η

προσπάθεια αυτή είχε εξαρχής ένα διττό στόχο: «η θεωρία

κοσμο-συστήματος είναι μέρος ενός ευρύτερου θεωρητικού

κινήματος που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1970 στην

κοινωνιολογία των Η.Π.Α. Αποτέλεσε μέρος μιας προσπάθειας

να αντικατασταθεί η κυρίαρχη μέχρι τότε δομο-λειτουργιστική

θεωρία από μοντέλα που πήγαζαν από τη μαρξιστική θεωρητική

παράδοση. Συγχρόνως, η θεωρία κοσμο-συστήματος γεννήθηκε

και από μια γενικότερη αίσθηση ότι οι προηγούμενες προσπάθειες

των μαρξιστών ερευνητών ήταν επίσης από μόνες τους μη

ικανοποιητικές».36 Ιδιαίτερα ο Βαλλερστάιν δίνει βάρος εξίσου

και στους δύο αυτούς στόχους, επικαλούμενος συνεχώς το

Μαρξ αλλά προσπαθώντας συγχρόνως να πάει και πέρα από

αυτόν.

Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι το θεωρητικό αυτό

πρόγραμμα είναι όντως πολύ φιλόδοξο, για πολλούς λόγους.

36 Thomas R.Shannon ., An Introduction to the World-System Perspective, σελ. 170.

Έχοντας απορρίψει, όπως είδαμε, το έθνος κράτος ως αναλυτική

μονάδα και έχοντας στρέψει το ερευνητικό του ενδιαφέρον στο

διεθνή χώρο, πολλές φορές αναγκάζεται σε υπεραπλουστεύσεις

και γενικεύσεις. Από την άλλη, είναι εμφανής και μια αδυναμία

στη συγκέντρωση και χρήση του απαραίτητου εμπειρικού

υλικού, καθώς, όπως παραδέχεται άλλωστε και ο ίδιος, ο

βαθμός ποσοτικοποίησης στην ανάλυσή του ήταν

περιορισμένος.37 Βέβαια η αδυναμία αυτή είναι ένα πρόβλημα

που προκύπτει από τη ρητή πρόθεση του Βαλλερστάιν να

εισαγάγει τον ιστορικό χρόνο στην ανάλυσή του και να πάει

πέρα από τις α-ιστορικές προσεγγίσεις άλλων θεωριών περί

κοινωνικής αλλαγής. Ο βασικός θεωρητικός αντίπαλος του

ρεύματος που διαμορφώνει ο Βαλλερστάιν είναι οι θεωρίες

εκσυγχρονισμού (δομο-λειτουργισμός38) που δε λάμβαναν

σοβαρά υπ’όψιν ιστορικούς παράγοντες. Ο ίδιος αντίθετα,

επεξεργαζόμενος μια θεωρία κοσμο-συστήματος, θέλησε να

ενισχύσει την ανάγκη για μια πιο λεπτομερή ιστορική ανάλυση

και να τοποθετήσει μια τέτοια ανάλυση στο επίκεντρο της

μελέτης του για την κοινωνική αλλαγή. Οι τυχόν αδυναμίες του

στη συγκέντρωση και χρήση του αναγκαίου εμπειρικού υλικού

που θα εξυπηρετούσε το σκοπό μιας ανάλυσης τέτοιου είδους

είναι σίγουρα πρόβλημα για τον ιστορικό, αλλά για τον

κοινωνικό επιστήμονα που επιθυμεί να ανανεώσει τον κλάδο

37 Βλ. την Εισαγωγή στον πρώτο τόμο του The Modern World-System, σελ. 8-9.38 Για το ρεύμα του δομο-λειτουργισμού και τον κύριο εκπρόσωπό του Talcot Parsons βλ. Ian Craib, Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία, Από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας, μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή- Παντελής Ε. Λέκκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000, σελ. 69-104.

της ιστορικής κοινωνιολογίας αποτελεί μια πιο δευτερεύουσα

αδυναμία.

Ένα άλλο, πιο σημαντικό ίσως στοιχείο είναι ότι ο

Βαλλερστάιν, λόγω ακριβώς του μακρο-κοινωνιολογικού

χαρακτήρα της μελέτης του και της διευρυμένης στο χώρο

οπτικής του, συχνά περιορίζεται σε μια απλή περιγραφικότητα,

σκιαγράφηση, χαρτογράφηση των κοινωνικών αλλαγών και των

ιστορικών διαδικασιών. Η έλλειψη αναλυτικού βάθους είναι

ιδιαίτερα εμφανής όσον αφορά τα ίδια τα κράτη και τους

κοινωνικούς-ταξικούς συσχετισμούς στο εσωτερικό τους.

Ειδικά τα προνομιούχα κράτη-πυρήνες φαίνεται να τα

αντιμετωπίζει ως ενιαίους και αδιαφοροποίητους κοινωνικούς

σχηματισμούς. Με άλλα λόγια, ο Βαλλερστάιν δεν κάνει

ανάλυση των ταξικών σχέσεων, της ταξικής πάλης στο

εσωτερικό των κρατών ή όποτε γίνεται κάτι τέτοιο περνά σε

δεύτερη μοίρα.39 Οι μόνες του αναφορές περιορίζονται στα

αντισυστημικά κινήματα του 19ου αιώνα (σοσιαλιστικά και

εθνικιστικά) και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου

Κόσμου, ενώ τα σοσιαλιστικά κράτη τα θεωρεί ως μέρη του

καπιταλιστικού κοσμο-συστήματος.40 Βέβαια, από την άλλη

αυτή η έντονα «τριτοκοσμική» οπτική δεν είναι αποκλειστικό

χαρακτηριστικό του Βαλλερστάιν, αλλά θα πρέπει να την

εντάξει κανείς στην ιστορική συγκυρία της δεκαετίας του 1970

39 Βλ. Theda Scocpol , «Wallerstein’s World Capitalist System: A Theoreticsl and Historical Critique», American Journal of Sociology, vol. 82, No 5 (Mar., 1977), σελ. 1075-1090.40 Βλ. Ιμμ. Βαλλερστάιν , Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 114-115 και Imm. Wallerstein ., The Capitalist World-Economy, σελ. 108-117.

με την άνθηση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων σε όλη

την υφήλιο.

Αντίθετα, η ανάλυση των κοινωνικών σχέσεων και της

ταξικής πάλης «αντικαθίστανται» κατά κάποιο τρόπο στο σχήμα

του Βαλλερστάιν από μια γενική περιγραφή της λειτουργίας της

δομής πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια και του διακρατικού

συστήματος. Πάνω στον καμβά αυτόν περιγράφει τον τρόπο

λειτουργίας της καπιταλιστικής κοσμο-οικονομίας. Αυτή η

περιγραφή όμως δεν ακολουθεί την κλασική μαρξιστική

παράδοση. Όταν ο Βαλλερστάιν μιλάει για τον καπιταλισμό ως

ιστορικό σύστημα, στην πραγματικότητα μιλάει για

εμπορευματοποίηση, ροές, αλυσίδες εμπορευμάτων (κατά την

μπρωντελιανή προσέγγιση). Ακριβώς επειδή λοιπόν παρατηρεί

τη ροή της αλυσίδας αυτής, καταλήγει να πηγαίνει και πέρα από

τα εθνικά σύνορα και να βλέπει τη διαδικασία της

συσσώρευσης κεφαλαίου στην παγκόσμια διάστασή της. Από

την άλλη, λόγω αυτής της περιοριστικής, «εμπορευματικής»

αντίληψης για τον καπιταλισμό, δεν είναι τυχαίο ότι συνήθως

αναφέρεται στο «πλεόνασμα» και όχι στην «υπεραξία» (έννοια

που παραπέμπει στις σχέσεις παραγωγής).

Παράλληλα, άλλα δύο κεντρικά ζητήματα που, μαζί με την

ανάλυση του καπιταλισμού, αποτελούν τα κυριότερα πεδία

ρήξης με το μαρξισμό είναι το ζήτημα της μετάβασης και το

ζήτημα της προόδου.41 Ο τρόπος με τον οποίο ο Βαλλερστάιν

41 Βλ. Ιμμ. Βαλλερστάιν , Ιστορικός Καπιταλισμός, σελ. 103-117.

καταπιάνεται με τα θέματα αυτά συγκεντρώνει ίσως και το

μεγαλύτερο μέρος της αρνητικής κριτικής. Είναι γεγονός ότι

υιοθετεί μια «εμπορευματική» αντίληψη για τον καπιταλισμό,

συνεχίζοντας τη μπρωντελιανή παράδοση. Παράλληλα, είναι

καταφανής και οπωσδήποτε όχι τυχαία μια υποβάθμιση της

Βιομηχανικής Επανάστασης και της τεχνολογίας σχετικά με το

ρόλο τους στην κυριαρχία και την εξέλιξη του καπιταλισμού.

Συγχρόνως, το σχήμα που προβάλλει ως ιστορική εξήγηση της

μετάβασης από το φεουδαλισμό στον καπιταλισμό τον οδηγεί

και στη διατύπωση της θέσης ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι μια

«αναγκαιότητα», αλλά απλά ένα πραγματοποιήσιμο (και

ευκταίο γιο τον ίδιο) ιστορικό σύστημα, μεταξύ άλλων πιθανών

εναλλακτικών. Άλλωστε και ο καπιταλισμός δεν ήταν μια

«αναγκαιότητα», αντίθετα εμφανίστηκε στη βορειοδυτική

Ευρώπη λόγω συγκυριών. Ο ίδιος υπήρξε προϊόν εσωτερικών

διαδικασιών. Αντίθετα με την κλασική (μαρξιστική και

φιλελεύθερη) εικόνα, «ο ιστορικός καπιταλισμός ήρθε στο

προσκήνιο με τη γαιοκτητική αριστοκρατία, η οποία, επειδή το

παλιό σύστημα βρισκόταν σε αποσύνθεση, μεταμορφώθηκε σε

αστική τάξη. Προκειμένου να αφήσουν την αποσύνθεση να

συνεχίζεται προς αβέβαια έκβαση, υποβλήθηκαν σε ριζική,

δομική χειρουργική επέμβαση, έτσι ώστε να διατηρήσουν και να

αυξήσουν σημαντικά την ικανότητά τους να εκμεταλλεύονται τους

άμεσους παραγωγούς».42

42 Ό.π., σελ. 112-113.

Η κριτική που ασκεί στην έννοια της «προόδου» και του

ρεύματος του εξελικτισμού στο οποίο αυτή εντάσσεται έχει ως

αποδέκτες τόσο τον ίδιο το Μαρξ και τους επιγόνους του, όσο

και τους θεωρητικούς της σχολής του «εκσυγχρονισμού»

(θεωρίες σταδίων κλπ.) και αναμφισβήτητα είναι μια γόνιμη

κριτική που βρίσκει σύμφωνους πολλούς σύγχρονους

θεωρητικούς, από τη δεκαετία του 1970 και μετά. Από την

άλλη, η ανάλυση του Βαλλερστάιν σχετικά με το ζήτημα της

μετάβασης και τη φύση του καπιταλισμού ως ιστορικού

συστήματος εγείρει πολλά ερωτήματα, γιατί από την ανάλυση

αυτή προκύπτει μια θεωρία (ή μήπως συμβαίνει το αντίστροφο;)

περί κοινωνικής αλλαγής, στην οποία κεντρικό ρόλο κατέχει η

ενδεχομενικότητα, η τυχαιότητα, η συγκυρία και άλλοι

παράγοντες, που λίγο ελέγχονται ή καθορίζονται από τον

άνθρωπο. Παράλληλα, φαίνεται ότι ο Βαλλερστάιν περιορίζεται

εκ των πραγμάτων και για διάφορους λόγους σε μια απλή

περιγραφικότητα, η οποία δίνει έμφαση κυρίως σε δομές και

σταθερά χαρακτηριστικά του κοινωνικού συστήματος,

υποβαθμίζοντας πολλές φορές τις εσωτερικές του αντιθέσεις και

αντιφάσεις ή φέρνοντάς τις στην επιφάνεια μόνο στα πιο

«πολιτικά» σημεία του έργου του.

Τα παραπάνω ζητήματα είναι αυτά που συγκεντρώνουν και

τα περισσότερα πυρά των κριτικών, συμπαθούντων ή μη. Ενώ

όλοι αναγνωρίζουν τη θεμελιώδη καινοτομία του Βαλλερστάιν,

τη διάθεσή του δηλαδή να δει τη γεωγραφία του κόσμου, να

ξεπεράσει τα στενά πλαίσια του πεδίου ανάλυσης, να αποκτήσει

η σκέψη και η ανάλυσή του μια όσο το δυνατόν πιο ευρεία

οπτική στο χώρο και το χρόνο, από την άλλη όλες σχεδόν οι

κριτικές έχουν κάποιους κοινούς παρονομαστές. Συνοψίζοντάς

τους, οι κυριότερες αδυναμίες που προσάπτονται δεν αφορούν

τόσο την ίδια τη μεθοδολογία, αλλά κάποια άλλα επιμέρους,

βασικά όμως, στοιχεία: αποφεύγεται να γίνει ένας

προβληματισμός πάνω στο ρόλο του εμπορικού κεφαλαίου στη

διαδικασία της μετάβασης, καθώς επίσης και πάνω στη διαφορά

εμπορικού και βιομηχανικού κεφαλαίου. Κατά συνέπεια

υποβαθμίζεται η σημασία της Βιομηχανικής Επανάστασης και

δεν απασχολεί τον Βαλλερστάιν όσο θα έπρεπε η εισαγωγή της

μηχανής και γενικότερα της τεχνολογικής καινοτομίας στη

διαδικασία της παραγωγής. Με άλλα λόγια, το μοντέλο του

Βαλλερστάιν δε δίνει επαρκείς εξηγήσεις στο γιατί ο

καπιταλισμός αναδύθηκε και αναπτύχθηκε. Όσον αφορά το ίδιο

το μοντέλο, είναι φανερό ότι η οικονομική δομή και λειτουργία

του κοσμο-συστήματος εξηγείται κυρίως με όρους αγοράς

(τροχιές εμπορευμάτων κλπ.) και όχι με ταξικούς. Αδυνατεί (ή

δεν θέλει) να κάνει δηλαδή μια ανάλυση που να συνδυάζει τις

αγορές και το εμπόριο με τις αλλαγές στις ταξικές και πολιτικές

δομές.43 Αυτή η αδυναμία αποδίδεται στη βασική αντίληψη,

κοινή άλλωστε σε Βαλλερστάιν, Μπρωντέλ, Φρανκ κ.ά., για τον

καπιταλισμό ως «εμπορευματικό» (δηλαδή «παραγωγή

43 Βλ. Theda Scocpol , «Wallerstein’s World Capitalist System: A Theoretical and Historical Critique», σελ. 1075-1090.

προϊόντων προς πώληση στην αγορά με σκοπό το κέρδος»

σύμφωνα με τον ορισμό του Βαλλερστάιν), αντίληψη που

μοιραία παραγνωρίζει τη σημασία των σχέσεων παραγωγής.44 Ο

ιδιότυπος αυτός «οικονομισμός» που χαρακτηρίζει μεγάλο

μέρος της θεωρίας και της ανάλυσης προκαλεί αδυναμίες και

σχετικά και με το ρόλο του κράτους στην καπιταλιστική κοσμο-

οικονομία. Στην ουσία ο Βαλλερστάιν υιοθετεί μια αντίληψη

για το κράτος ως εργαλείο, ως θεσμό-προϊόν της καπιταλιστικής

ανάπτυξης, ως μια δομή με πολύ συγκεκριμένο ρόλο και πολύ

περιορισμένα περιθώρια ελιγμών και ανεξάρτητης πολιτικής.

Παρ’ όλες τις αντιρρήσεις που θα μπορούσε να εγείρει

κανείς για τα παραπάνω ή για τυχόν άλλες αδυναμίες σε

ζητήματα μεθοδολογίας ή τεκμηρίωσης, η φιλόδοξη

προσπάθεια του Βαλλερστάιν για μια μελέτη των κοινωνικών

συστημάτων και της κοινωνικής αλλαγής υπό το πρίσμα μιας

ιστορικότητας και μιας χρήσης του χώρου στην έρευνα αποτελεί

σίγουρα ένα ερευνητικό πρόγραμμα που, αν μη τι άλλο,

υποστηρίζει τη διεπιστημονικότητα και τη σύνθεση. Μετά το

Μπρωντέλ και το Βαλλερστάιν έγινε πλέον δεδομένο ότι όποιος

φιλοδοξεί να γράψει μια ιστορία της νεότερης εποχής ή να

στοχαστεί πάνω σε αυτήν δε μπορεί να περιοριστεί σε μια

ευρωκεντρική μεθοδολογία. Ειδικά ο Βαλλερστάιν με το

πλούσιο έργο του παρέχει ισχυρά επιχειρήματα στην άποψη ότι

η ιστορία είναι πια παγκόσμια, ότι η σύγχρονη κοινωνική

44 Βλ. Σπύρος Σακελλαρόπουλος , Τα αίτια του απριλιανού πραξιποκήματος, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Αθήνα, 1998, σελ. 87-88.

επιστήμη δεν πρέπει να περιορίζεται στη μελέτη ομάδων,

οργανισμών ή μεμονωμένων κρατών. Αντίθετα, όλα τα

παραπάνω είναι θεμιτά και χρήσιμα μόνο στο βαθμό που

εντάσσονται οργανικά σε μια ευρύτερη μελέτη κοινωνικών

συστημάτων, τη μελέτη δηλαδή του σύγχρονου κόσμου ως

κοσμο-συστήματος και κοσμο-οικονομίας. Από το 16ο αιώνα

και ύστερα ο κόσμος έχει υποστεί τέτοιες δομικές αλλαγές, έχει

ενοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που είναι πλέον μεθοδολογικά

λάθος να μελετάται με τις κατηγορίες του παρελθόντος. Η

μεγάλη συνεισφορά του Βαλλερστάιν είναι ότι κατάφερε όχι

μόνο να το διακρίνει αυτό, αλλά να προτείνει μια νέα

μεθοδολογική και θεωρητική αντίληψη που στηρίζεται στη

μεγάλη διάρκεια και την παγκόσμια οπτική. Δεν είναι τυχαίο ότι

μετά το σχήμα πυρήνας-ημιπεριφέρεια-περιφέρεια άρχισαν να

προτείνονται και άλλα παρόμοιας λογικής σχήματα (Πρώτος-

Τρίτος Κόσμος, Βορράς-Νότος κ.ά.).

Τέλος, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που θα πρέπει να έχει

κανείς πάντα στο μυαλό του σχετικά με το Βαλλερστάιν είναι

και το γεγονός ότι το σύνολο του θεωρητικού, επιστημονικού

του έργου δεν παύει ούτε λεπτό να χάνει την πολιτική του

χροιά. Αποτελεί ρητή πρόθεση του Βαλλερστάιν να εντάξει τη

δουλειά του σε μια προοπτική ριζοσπαστικής αλλαγής του υπό

μελέτη κοινωνικού συστήματος. Θεωρεί το σύγχρονο κοσμο-

σύστημα άδικο και εκμεταλλευτικό και είναι αξιοπρόσεκτη η

προσπάθειά του να συνδυάσει ή καλύτερα να συμβιβάσει το

ζήτημα της αντικειμενικότητας και της πολιτικής δέσμευσης.

Ακόμα και στα πιο πολιτικά του κείμενα δεν ξεχνά ότι για έναν

κοινωνικό επιστήμονα είναι αναγκαία η αίσθηση

ανικειμενικότητας και η σε βάθος ιστορική γνώση, έτσι ώστε

ούτε η πολιτική στόχευση να είναι ανερμάτιστη και άρα

ευάλωτη σε αντίκρουση, αλλά ούτε και η επιστημονικότητα να

καταντά έρμαιο της πολιτικής σκοπιμότητας και έτσι να

ακυρώνεται.

Η θεωρία του Βαλλερστάιν για τον τρόπο συγκρότησης του

σύγχρονου κοσμο-συστήματος, για τη δομή του και τον τρόπο

λειτουργίας του μπορεί να έχει σοβαρές αδυναμίες και ελλείψεις

σε επιστημονικό-μεθοδολογικό επίπεδο, όπως συμβαίνει

αναπόφευκτα με κάθε καινοτόμο κοινωνική θεωρία. Δεν παύει

όμως σε πολιτικό επίπεδο να αναγνωρίζεται από πολλούς ως μια

θεωρία που ανανέωσε τη μαρξιστική ριζοσπαστική παράδοση

προσφέροντας νέα και χρήσιμα εννοιολογικά εργαλεία και που

συντέλεσε στη διαμόρφωση μιας διαφορετικής στρατηγικής για

την αλλαγή του καπιταλιστικού κοσμο-συστήματος. Για το

Βαλλερστάιν και όχι μόνο, η συγκρότηση και ανάπτυξη του

ιστορικού καπιταλισμού μπορεί να ιδωθεί μέσα από μια

διαλεκτική που δε μπορεί παρά να οδηγήσει στην κατάρρευσή

του: «με άλλα λόγια, ο Τρίτος Κόσμος, ο Νότος και η περιφέρεια

είναι όλες έννοιες που ομοιογενοποιούν πραγματικές διαφορές,

προκειμένου να τονίσουν τις ενοποιητικές διαδικασίες της

κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης, αλλά επίσης, και πιο σημαντικό,

ονοματοδοτούν τη δυνατή ενότητα μιας διεθνούς

αντιπολίτευσης, τη δυνατή σύγκληση των

αντικεφαλαιοκρατικών χωρών και δυνάμεων».45

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α :

Α. ΕΛΛΗΝΙΚΗ

45 Michael Hardt, Antonio Negri, Αυτοκρατορία, μτφρ. Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα, 2002, σελ. 446.

- Βαλλερστάιν, Ιμμάνουελ, Ιστορικός Καπιταλισμός, μτφρ.

Μέττα Τσικρικά, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987.

- Βαλλερστάιν, Ιμμάνουελ, «Η κρίση της κοσμο-οικονομίας

και οι προοπτικές των σοσιαλιστικών κινημάτων», στο Η

επικαιρότητα του Μαρξισμού, Θεμέλιο, Αθήνα, 1984.

- Craib, Ian, Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία, Από τον Πάρσονς

στον Χαμπερμας, μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή-Παντελής Ε.

Λέκκας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000.

- Μπρωντέλ, Φερνάν, Η δυναμική του καπιταλισμού, μτφρ.

Ρίκα Μπενβενίστε, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1992.

- Ντομπ, Μωρύς-Σουήζυ, Πωλ κ.ά., Η μετάβαση από τον

Φεουδαλισμό στον Καπιταλισμό, μτφρ. Παύλος

Γρεβενίτης, Θεμέλιο, Αθήνα, 1986.

- Σακελλαρόπουλος, Σπύρος, Τα αίτια του απριλιανού

πραξικοπήματος, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Αθήνα, 1998.

- Hardt, Michael - Negri, Antonio, Αυτοκρατορία, μτφρ.

Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα, 2002.

Β. ΑΓΓΛΙΚΗ

-Shannon, Thomas R., An Introduction to the World-System

Perspective, Westview Press, Boulder, 1996.

-Wallerstein, Immanuel, The Capitalist World-Economy,

Cambridge University Press, Ν. Υόρκη, 1979.

-Wallerstein, Immanuel, The Modern World-System, 3 τ.,

Academic Press, Ν. Υόρκη, 1974-1989.

Γ . ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

-http:// www.jstor.org/

Aronowitz, Stanley, «A Metatheoretical Critique of

Immanuel Wallerstein’s “The Modern World-System”»,

Theory and Society, vol. 10, No. 4 (Jul., 1981), σελ. 503-520.

Janowitz, Morris, «A Sociological Perspective on

Wallerstein», American Journal of Sociology, vol. 82, No. 5

(Mar., 1977), σελ. 1090-1097.

Μann, Michael, «Is the World-System an Economic

System?», Contemporary Sociology, vol. 19, No. 2 (Mar.,

1990), σελ. 196-198.

Scocpol, Theda, «Wallerstein’s World Capitalistic System:

A Theoretical and Historical Critique», American Journal of

Sociology, vol. 82, No. 5 (Mar., 1977), σελ. 1075-1090.

Thirsk, Joan, «Economic and Social Development on a

European-World Scale», American Journal of Sociology,

vol. 82, No. 5 (Mar., 1977), σελ. 1097-1102.