Η ΤΟΥΡΚΟΦΩΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Πότε και γιατί ετουρκοφώνησαν

Αυτό που κυρίως διακρίνει τους Δυτικοπόντιους από τους λοιπούς συμπατριώτες τους είναι

η τουρκοφωνία. Κι ενώ από μόνη της η τουρκοφωνία δεν αποτελεί λόγο αναίρεσης της

εθνικότητος (ποντιοσύνης) διότι αναμφισβήτητα ιστορικά, πολιτισμικά και γεωγραφικά οι

Δυτικοπόντιοι ανήκουν στην οικογένεια των Ποντίων, ωστόσο η ιδιαιτερότητα αυτή έδωσε

επιχειρήματα σε βάρος της και αποτέλεσε για μακρά σειρά ετών την αιτία της

εσωστρεφούς συμπεριφοράς τους.

Είναι ανοησία να εξηγείται το αυτονόητο, αλλά η αβελτηρία ορι¬σμένων φαίνεται το

επιτάσσει. Οι άνθρωποι της Ανταλλαγής από την περιοχή του Δ. Πόντου, είναι στην

καταγωγή Έλληνες. Αυτό λέει η ιστορία τους, οι παραδόσεις τους και ο πολιτισμός τους. Θα

μπορούσαν να λέγονται Παφλαγόνες, Ίωνες, Βιθυνοί, Καπαδόκες ή Κάρες. Λέγονται όμως

Πόντιοι, επειδή ο χώρος στον οποίο κατοικούσαν ανήκει ιστορικά και γεωγραφικά στον

Πόντο. Εάν στο μέλλον ήθελε απόδειχθεί ότι όλοι οι τουρκόφωνοι του Δυτικού Πόντου,

είναι επίγονοι Ελλήνων Καπαδοκών, σε τίποτε δεν θα άλλαζε η φυλετική εθνό- τική τους

φυσιογνωμία. Απλά οι τουρκόφωνοι αντί να ήτανε περήφανοι Πόντιοι, θα ήτανε περήφανοι

Καπαδόκες. Μάλιστα, διπλά περήφανοι γιατί στην πλούσια κουλτούρα των Καπαδοκών θα

είχανε προσθέσει και αυτήν των Ποντίων. Κοινό άλλωστε στοιχείο τους ήτανε η γλώσσα1

και η καραμανική γραφή2 .

Γι’ αυτό ελάχιστη έχει σημασία αν οι τουρκόφωνοι είναι Πόντιοι πρόσφυγες, Καπαδόκες ή

Ίωνες. Σημασία έχει ότι είναι Έλληνες και τον ελληνισμό τους τον απέδειξαν έμπρακτα στα

βουνά του Γιουντ Νταγ, του Νέμπυεν Νταγ, του Ταφσαν Νταγ και των άλλων βουνών του Δ.

Πόντου. Τον απέδειξαν με τη θυσία της ζωής τους για την Ελλάδα (χιλιάδες οι νεκροί τους

στον Πόντο) και αυτό δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς.

Γιατί όμως ετουρκοφώνησαν οι Έλληνες αυτοί και πότε ετουρκοφώνησαν;

Τεκμηριωμένη απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν δίνει κανένας από τους ιστορικούς ή

ερευνητές. Το σύνολο σχεδόν των συγγραφέων που ασχολήθηκαν με τον Δ. Πόντο

καταγράφει το γεγονός της τουρκοφωνίας, χωρίς να αμφισβητεί την ελληνικότητα αυτών

των ανθρώπων. Κάποιοι συγγραφείς διαπιστώνουν απλώς την πρόοδο που συντελέσθηκε

στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσης μέσω των σχολείων που δημιουργήθηκαν τα

τελευταία 30-40 χρόνια πριν την Ανταλλαγή και κάποιοι συγγραφείς καταγράφουν σε ποιες

συγκεκριμένες περιοχές κατοικούν Έλληνες "ομιλούντες την τουρκικήν".

Άγνωστο γιατί δεν πειρώνται μια εξήγηση των αιτίων της τουρκοφωνίας και του χρόνου

επικρατήσεώς της. Το πιθανότερο είναι να μη διαθέτουν στοιχεία περί αυτού και δεν

θέλουν να διακινδυνέψουν πεπλανημένη κρίση.

Μόνον ο Α. Παπαδόπουλος επιχειρεί να δώσει μια εξήγηση των αιτιών της τουρκοφωνίας

και της περιόδου διαδόσεώς της3 .

1 Εμμαν. Τσαλίκογλους: Πότε και πως ετουρκοφώνησεν η Καπαδοκία. Μικρασια¬τικά Χρονικά, Τόμος ΙΔ, έτος 1974. 2 .Τ. Παμπούκης: Δύο Τουρκόφωνα ελληνικά βιβλία τυπωμένα στην Τραπεζού- ντα το 1900. Αθήνα 1934. Ποντιακή Στοά 1984. 3 Α. Παπαδόπουλος: «Ο υπόδουλος Ελληνισμός της Ασιατικής Ελλάδος εθνικώς και γλωσσικώς εξεταζόμενος». Έκδοση Συλλόγου προς διάδοση ωφέλιμων βιβλίων. Αθήνα 1919.

Πάντως ζήτημα παραμένει αν η τουρκοφωνία επικράτησε από λόγους βίαιους ή από άλλα

συγκυριακά αίτια (κοινωνικά, εμπορικά, οικονομικά, πληθυσμιακά κλπ).

Ο Περικλής Τριανταφυλλίδης4, ο οποίος περιηγήθηκε τον Πόντο, αναφέρει σε ποιες

περιοχές οι Έλληνες μιλούσαν Τουρκικά. Γράφει λοιπόν για την περιοχή της Τοκάτης (αρχ.

Ευδοκιάδος) «Και ουδ’ ενταύθα ομιλείται η ελληνική, μικρά δε η καταβαλλομένη παρά των

Αρχιερέων περί της εγγραμματώσεως των κατοίκων φροντίς. Εν γένει ο ελληνικός

πληθυσμός είναι καθ’ όλην την υπερθαλάττιον χώραν αραιός, πάντες δε ομιλούσιν την

τουρκικήν.».

Για τα Κωτύωρα (Ορντού) λέει: «αλλ’ οι πλείστοι τούτων τουρ¬κόφωνοι εις παντελή

άγνοιαν και αυτής της καταγωγής αυτών διάκει- νται.». Παραπέρα ο συγγραφέας για μεν

την Νεοκαισάρεια (Νίκσαρ) γράφει ότι είναι «πολίχνη τερπνή έχουσα περί τας εξήκοντα

ελληνικάς ουχί ελληνοφώνους οικίας» τους δε Έλληνες της Θεοδοσίας (Τόσιας) Κασταμονής

και Σαφράμπολης χαρακτηρίζει γλωσσικά «τουρκοφώ- νους». Για την περιοχή της

Σαμψούντος γράφει ότι οι Έλληνες μιλού¬σαν και ελληνικά και τούρκικα. Για δε τα Ζήλα

γράφει ότι «η γλώσσα είναι ολοσχερώς τουρκική». Για την Αμάσεια αναφέρει ότι είναι έδρα

της Μητροπόλεως παρότι ο Μητροπολίτης διαμένει τον περισσότερο χρόνο στην Αμισό

(Σαμψούντα). Γλωσσικά όμως η Αμάσεια «περί δε τας πεντήκοντα και εκατόν

περιλαμβάνουσα οικίας ταύτας κατά το σύνηθες τουρκοφώνους. Εις την αυτήν δε

υπάγονται κατηγορίαν και τα εν τη περιφερεία της πόλεως ορθόδοξα ή ανάμικτα χωρία».

Για τη Μπάφρα ο Τριανταφυλλίδης γράφει ότι είναι πολίχνη «περιέχουσα τετρακοσίας ουχί

ελληνοφώνους οικίας και παράγουσα καπνόν και μέταξαν. Διατηρούσι δε οι Μπαφραίοι

σχολείον αλληλοδιδακτικόν αρρένων και αλληλοδιδακτικόν κορασίων, συστηθέντα υπό του

ήδη πατριαρχεύοντος προσέτι δε και ελληνικόν και πολλήν καταβάλουσι μέριμναν εις

ανάκτησιν της προγονικής αυτών γλώσσης, ήτις ήρχισεν μεταδιδομένη εις τους νέους

αυτών».

Τέλος για το Αλάτσαμ γράφει ότι περιέχει «τριακοσίους οικίας και ταύτας ουχί

ελληνοφώνους».

Σε αντίθεση με τις παραπάνω πόλεις, γράφει ότι η Σινώπη «περιέχει τετρακοσίους

ελληνοφώνους ελληνικάς οικίας.

Καθ’ όλην δε την παραλίαν του Εύξεινου, οι Σινωπείς λαλούσιν μάλλον καθαρεύουσαν την

ελληνικήν γλώσσαν».

Ο Τριανταφυλλίδης σε κανένα σημείο του έργου του δεν εξηγεί πότε και γιατί

ετουρκοφώνησαν αυτοί οι πληθυσμοί. Ωστόσο παραδέχεται ότι κάποτε οι πληθυσμοί αυτοί

μιλούσαν μόνο ελληνικά και επιχαίρει για το γεγονός ότι η εκπαιδευτική προσπάθεια

κυρίως των Μητροπόλεων κατά τα τελευταία έτη απέδωσε καρπούς. Φαίνεται ότι αυτό που

ιδιαίτερα τον ικανοποιεί δεν είναι η προ¬σπάθεια των Μητροπόλεων να «εκπαιδεύσουν»

τους τουρκόφωνους, αλλά η επιθυμία των τουρκόφωνων να λάβουν ελληνική παιδεία.

Διό¬τι ως καταλήγει ο Τριανταφυλλίδης «η επιθυμία του ανακτάν την α- πωλεσθείσαν εν

τοις πλειστοις των κατοίκων προγονικήν αυτών γλώσσαν, αναφαίνεται θερμοτέρα».

4 Περικλής Τριανταφυλλίδης: «Η εν Πόντω Ελληνική φυλή ήτοι τα Ποντιακά». Τυπογραφείο Λάζαρου Βηλαρά, Αθήνα 1866.

Ο Παντ. Κοντογιάννης5 για την περιοχή της Μπάφρας γράφει: «Η δε ελληνική γλώσσα έχει

να επιδείξει κατά τα τελευταία έτη, διάδοσιν τεραστίαν δια των σχολείων». Σημειωτέον ότι

το βιβλίο γράφη¬κε το 1921 και αναφέρεται στην κρίσιμη περίοδο των «διεκδικήσεων»

δηλ. σε μια περίοδο κατά την οποία ο ελληνισμός στην περιοχή δεν ήτανε μόνο ακμαίος,

αλλά έβαινε διαρκώς ανδρούμενος. Αν και δεν α¬ναφέρει ο Κοντογιάννης τίποτε για την

τουρκοφωνία, αφήνει να εννοηθεί ότι η περιοχή είναι τουρκόφωνος πλην «η ελληνική

γλώσσα έ¬χει να επιδείξει κατά τα τελευταία έτη διάδοσιν τεραστίαν».

Ο Κων. Αμαντος6 περιγράφοντας τον ελληνισμό της Μικράς Α¬σίας κατά τον Μεσαίωνα

ουδεμία νύξη κάνει για την τουρκοφωνία των Ελλήνων του Πόντου. Ενώ ισχυρίζεται ότι

πολλές εθνότητες (Ζεϊμπεκοι, Ταχτατζήδες, Κιζιλμπάσηδες, Γιουρούκοι) καίτοι

εξισλαμίσθηκαν και εξωτερικώς φέρονται ως Τούρκοι «δεν δύνανται να θεωρηθούν

Τούρκοι ... διότι έχουσι ίδια έθιμα θρησκευτικά, πίνουν οίνον, τρώγουν χοιρινόν κρέας, δεν

τηρούν τας προσευχάς τας μωαμεθανικός, ... τελούσι και πολλάς χριστιανικός τελετάς

άλλας μυστικά άλλας φανερά. Επιτρέπουν εις τας γυναίκας των να εξέρχονται ακάλυπτοι ...

πιστεύουσιν εις την μετεμψύχωσιν, αποδίδουν σεβασμόν εις δένδρα τινα και λίθους. Υπό

των Τούρκων μισούνται...»

Κι ενώ κάνει εκτενή αναφορά για τους κρυπτοχριστιανούς, αυτούς δηλ. που φανερά ήτανε

Τούρκοι (στη γλώσσα και τη θρησκεία) και κρυφά χριστιανοί, δεν αφιερώνει ούτε μια σειρά

γι’ αυτούς πουφανερά μιλούσαν τουρκικά και φανερά ήτανε χριστιανοί. Ο Αμαντος που

ταυτίζει σχεδόν τον χριστιανισμό (στην ουσία την ορθοδοξία) με τον ελληνισμό, θεωρεί

προφανώς περιττό να ασχοληθεί με την ελλη-νικότητα των τουρκόφωνων χριστιανών.

Αναφερόμενος δε στη γλώσ-σα των ελληνοποντίων γράφει «Η γλώσσα των Ελλήνων του

πόντου διατηρήσασα πολλούς ιωνισμούς και ακολουθήσασα εξέλιξιν εν μέρει διάφορον

της σύνηθους ελληνικής, απόδεικνύει ότι αυτόθι διετηρήθη δια των χιλιετηρίδων αρχαίος

και πολύς ελληνισμός.»

Ο Δ. Οικονομίδης για τους τουρκόφωνους Έλληνες του Πόντου γράφει: «Οι Έλληνες

χριστιανοί της επαρχίας Μπάφρας είναι το μεν τουρκόφωνοι, το δε ελληνόφωνοι και

γράφουσι μεν εν τη τουρκική γλώσση αλλά δια των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου

(ως οι Καισαρείς) εντός της πόλεως όμως οι πλείστοι είναι ελληνόφωνοι κα-θόσον από

εικοσαετίας και εντεύθεν η ελληνική γλώσσα διεδόθη κα- ταπληκτικώς δια των σχολείων.»

Για την καραμανλίδικη γραφή των Μπαφραλήδων, μιλάει στη συνέντευξή του και ο

γέροντας Ιωάννης Κουρουγιαννίδης. Η δε Παρθένα Χοροζοπούλου έχει στην κατοχή της το

βιβλίο του «Αλέξιου» (έπος, θρύλος ή μύθος) το οποίο είναι γραμ-μένο καθολοκληρία στην

Καραμανλίδικη γραφή (Βλέπε συνεντεύξεις Γερόντων, Κεφ. Β').

Ο Οικονομίδης δεν επιχειρεί να ερμηνεύσει την τουρκοφωνία των Ελλήνων της Μπάφρας,

καταγράφει όμως με μεγάλο θαυμασμό την εκπαιδευτική και πολιτιστική πρόοδο που

συντελέσθηκε τα τελευταία είκοσι (20) χρόνια (ουσιαστικά τα χρόνια της Αρχιερατείας του

Γερμ. Καραβαγγέλη) στην πόλη της Μπάφρας και την περιοχή (αστική σχο-λή,

παρθεναγωγείο, αρρεναγωγείο, θέατρο, ναοί κλπ).

5 Παντ. Κοντογιάννης: «Γεωγραφία της Μ. Ασίας». Έκδοση Συλλόγου προς διά¬δοση ωφέλιμων βιβλίων. Αθήνα 1921. 6 Κων. Αμαντος: «Ο Ελληνισμός της Μ. Ασίας κατά τον Μεσαίωνα». Έκδοση Συλλόγου προς διάδοση ωφέλιμων βιβλίων. Αθήνα 1919. (σελ. 61).