ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΘΕΣΜΟΙ - ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Η κορύφωση της κρίσης (1071-1081)Όταν τον Αύγουστο του 1071 το εθνικά ετερόκλητο microισθοφορικό βυζαντινό στρά-τευmicroα συντριβόταν κοντά στην αρmicroενική πόλη του Μαντζικέρτ και ο άτυχος Ρωmicroανός ΙΔrsquo Διογένης έπεφτε στα χέρια των Σελτζούκων η αυτοκρατορία άρχισε να συmicroπαρα-σύρεται σε microια καταστροφική δίνη Η Μικρά Ασία κατακλύζεται από τους Σελτζούκους οι τελευταίες βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία πέφτουν στα χέρια των Νορmicroανδών ενώ στη Χερσόνησο του Αίmicroου αποσχιστικές ενέργειες σε συνδυασmicroό microε τις επιδρο-microές των Πετσενέγγων αmicroφισβητούν σοβαρά τη βυζαντινή κυριαρχία Τα παραπάνω συmicroβαίνουν λίγες microόνο δεκαετίες από τότε που το Βυζάντιο έφτασε στο απόγειο της δύναmicroής του και αποδεικνύουν τα σαθρά θεmicroέλια του οικοδοmicroήmicroατος το οποίο νεό-τεροι ιστορικοί ονόmicroασαν pax byzantinaΠραγmicroατικά η κρίση εκφράζεται microε εκρηκτικό τρόπο στον στρατιωτικό τοmicroέα κυρίως microε την πτώση του ανατολικού συνόρου όmicroως ούτε η ετερογένεια και η ελλιπής προε-τοιmicroασία του στρατού του Ρωmicroανού ούτε η προδοσία του Ανδρόνικου Δούκα microπορούν να αιτιολογήσουν την εικόνα διάλυσης που παρουσιάζει το βυζαντινό κράτος τη δεκα-ετία που ακολουθεί Η κρίση έχει βαθύτατες ρίζες και τα αίτιά της έχουν εντοπιστεί σε οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό επίπεδοΜετά το 1025 οξύνεται η διαπάλη ανάmicroεσα στις δύο microερίδες της άρχουσας τάξης της βυζαντινής κοινωνίας την στρατιωτική αριστοκρατία και την κρατική-υπαλλη-λική αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης Οι αριστοκράτες στρατηγοί βασίζουν τη δύναmicroη και τον πλούτο τους στο ξίφος και στην έγγεια ιδιοκτησία την οποία συνε-χώς επαυξάνουν σε βάρος της microικρής ιδιοκτησίας των ελεύθερων καλλιεργητών Το κράτος δεν φαίνεται διατεθειmicroένο να συγκρουστεί σε αυτό το επίπεδο microε τη στρα-τιωτική αριστοκρατία όπως άλλοτε επί Μακεδόνων παρά τα σοβαρά δηmicroοσιονοmicroικά

Ο πρωτοσέβαστος Ραούλ Παλαιολόγος και η σύζυγός του

προβλήmicroατα που προκύπτουν αφήνοντας ανεξέλεγκτη την τάση για συγκέντρωση της έγγειας ιδιοκτησίας σε λίγα χέρια Από την πλευρά της η microεγάλη microάζα των χωρικών οι πένητες των βυζαντινών πηγών έχουν να επιλέξουν ανάmicroεσα στη βαριά κρατική φορολογία που συνεπάγεται η διατήρηση του microικρού τους κλήρου και στην παραχώ-ρηση-πώληση της γης τους σε κάποιον γαιοκτήmicroονα Η microετατροπή τους από ελεύθε-ρους σε εξαρτηmicroένους καλλιεργητές ακόλουθο της δεύτερης επιλογής συγκεντρώνει τις περισσότερες προτιmicroήσεις Ακόmicroα και τα στρατιωτικά κτήmicroατα γίνονται στόχος των microεγάλων γαιοκτηmicroόνων συmicroβάλλοντας στην παρακmicroή και αργότερα στην εξαφάνιση του θεmicroατικού στρατού Ιδιωτικοί στρατοί πλαισιώνουν τους στρατηγούς που πλέον δεν κρύβουν τις βλέψεις τους όσον αφορά την κατάληψη της κεντρικής εξουσίας Αν όmicroως οι αυτοκράτορες microετά τον Βασίλειο Βrsquo και η υπαλληλική αριστοκρατία που στελεχώνει το κράτος δεν νοιάζονται ή δεν microπορούν να εmicroποδίσουν την αύξηση της γαιοκτησίας των Δυνατών όπως αναφέρονται στις πηγές οι αριστοκράτες γαιοκτήmicroο-νες σίγουρα τους ενδιαφέρει η διαφύλαξη της κεντρικής εξουσίας από τις επιβουλές των τελευταίων Η microακεδονική δυναστεία πέρα από τις νοmicroοθετικές ρυθmicroίσεις που προστάτευαν τους ελεύθερους καλλιεργητές προχώρησε στην ενίσχυση του κρατι-κού microηχανισmicroού ως αντίβαρο στην ανερχόmicroενη δύναmicroη της ακmicroαίας στρατιωτικής αριστοκρατίας Από τα microέσα του 11ου αιώνα το κράτος ενδυναmicroώνεται και ενισχύεται ακόmicroα περισσότερο ο συγκεντρωτικός του χαρακτήρας Ενισχύονται ή δηmicroιουργούνται νέες κρατικές υπηρεσίες οικονοmicroικές και φορολογικές Πλήθος υψηλόβαθmicroων αξιω-microατούχων στην πρωτεύουσα αλλά και στις επαρχίες ως απεσταλmicroένοι του διοικητικού κέντρου απολαmicroβάνουν πλούτη και προνόmicroια χάρη στη συmicromicroετοχή τους στον γρα-φειοκρατικό microηχανισmicroό που χρηmicroατοδοτείται άmicroεσα από το αυτοκρατορικό ταmicroείο Η υπαλληλική αριστοκρατία παράλληλα αναζητά συmicromicroάχους στα microεσαία στρώmicroατα της πρωτεύουσας (τραπεζίτες έmicroπορους βιοτέχνες) που αποκτούν ουσιαστικό πολιτικό ρόλο Οι πύλες τις συγκλήτου ανοίγουν σε άτοmicroα της microεσαίας τάξης παρά τη microη ευγε-νική τους καταγωγή ενώ αυτοκράτορες προσβλέπουν σε αυτά τα στρώmicroατα για την ανάρρησή τους στον θρόνο ή τη διατήρηση της εξουσίας τους Όσον αφορά την επαρ-χιακή διοίκηση προκειmicroένου να περιοριστεί η δύναmicroη των στρατηγών των θεmicroάτων διαχωρίζεται η στρατιωτική από την πολιτική εξουσία Την πολιτική διοίκηση διαχει-ρίζονται πλέον οι κριταί-πραίτορες που εξαρτώνται από την Κωνσταντινούπολη ενώ

Μολυβδόβουλο (microολύβδινη σφραγίδα) του αυτοκράτορα

και στον στρατιωτικό τοmicroέα οι στρατηγοί υπάγονται σε κεντρικούς αξιωmicroατούχους που φέρουν τον τίτλο του δουκός ή κατεπάνω Τα microέτρα αυτά ωστόσο δεν φάνηκαν ικανά να σταmicroατήσουν την άνοδο της στρατιωτικής αριστοκρατίας στην εξουσίαΠαράλληλα microε την πολιτική κρίση που εκδηλώνεται δυναmicroικά microέσα από τα αλλε-πάλληλα ένοπλα κινήmicroατα του βrsquo microισού του 11ου αιώνα microε στόχο την κατάληψη της κεντρικής εξουσίας από τη στρατιωτική αριστοκρατία η αυτοκρατορία διανύει microια περίοδο βαθύτατης οικονοmicroικής-δηmicroοσιονοmicroικής κρίσης Οι επιδροmicroές των Σελτζού-κων στη Μικρά Ασία και των Πετσενέγγων στη Χερσόνησο του Αίmicroου οι ανταρσίες των στρατιωτικών και οι ένοπλες συγκρούσεις σε συνδυασmicroό microε φυσικές καταστρο-φές (ξηρασίες λιmicroούς) οδήγησαν στην πτώση της αγροτικής παραγωγής καθώς και στη microείωση του αγροτικού πληθυσmicroού Οι εmicroπορικοί δρόmicroοι των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας είναι λιγότερο ασφαλείς και το βυζαντινό εmicroπόριο δέχτηκε σηmicroαντικό πλήγmicroα Ως συνέπεια τα έσοδα από τη φορολογία microειώθηκαν και σε συνδυασmicroό microε τις υπέρογκες δαπάνες για τη διατήρηση του γραφειοκρατικού microηχανισmicroού και των microισθοφορικών στρατευmicroάτων που συνεχώς αυξάνονται λόγω της παρακmicroής του θεmicroα-τικού στρατού το βυζαντινό κράτος αντιmicroετωπίζει σοβαρό δηmicroοσιονοmicroικό πρόβληmicroα Το χρυσό βυζαντινό νόmicroισmicroα το άλλοτε δολάριο του Μεσαίωνα γνωρίζει συνεχείς υποτιmicroήσεις Η περιεκτικότητά του σε χρυσό microειώνεται ενώ πλήθος νοmicroισmicroάτων διαφορετικής καθαρότητας και microεταλλικής σύνθεσης κατακλύζουν την αγορά προκα-λώντας νοmicroισmicroατικό χάος Η κορύφωση της κρίσης την περίοδο 1071-1081 όξυνε τις αντιθέσεις στο πολιτικό επίπεδο Εκπρόσωποι της στρατιωτικής αριστοκρατίας άλλοτε ανεπιτυχώς (Γεώργιος Μανιάκης 1042-3 Λέων Τορνίκιος 1047 Νικηφόρος Βρυέννιος 1078) και άλλοτε επι-τυχώς (Ισαάκιος Αrsquo Κοmicroνηνός 1057-9 Ρωmicroανός Δrsquo Διογένης 1068-71 Νικηφόρος Γrsquo Βοτανειάτης 1078-81) προσπάθησαν να καταλάβουν την κεντρική εξουσία Ωστόσο η οριστική επικράτηση της στρατιωτικής αριστοκρατίας συντελείται το 1081 Τον Φεβρουάριο στο Τζουρουλόν της Θράκης έπειτα από συνάντηση εκπροσώπων τριών επιφανών στρατιωτικών αριστοκρατικών οικογενειών των Κοmicroνηνών των Δουκών και των Παλαιολόγων αποφασίστηκε η υποστήριξη του στρατηγού Αλέξιου Κοmicroνηνού ως ανταπαιτητή του θρόνου Ο νεαρός Αλέξιος Αrsquo Κοmicroνηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στις 4 Απριλίου 1081

Η κατάληψη της Κωνσταντι-νούπολης από τους Σταυρο-

Η ανορθωτική προσπάθεια των ΚοmicroνηνώνΗ χρονική περίοδος που ακολουθεί έως την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους χαρακτηρίζεται σε microια πρώτη φάση από το ανορθωτικό έργο των πρώ-των Κοmicroνηνών αυτοκρατόρων Αλέξιου Αrsquo Ιωάννη Βrsquo και Μανουήλ Αrsquo σε όλους τους τοmicroείς διοίκηση εξωτερική πολιτική οικονοmicroία προσπάθεια που λαmicroβάνει χώρα σε ένα ιδιαίτερα εχθρικό προς την αυτοκρατορία πλέγmicroα διεθνών σχέσεων Η ανακατά-ληψη microέρους της δυτικής Μικράς Ασίας αποτελεί σίγουρα σηmicroαντικό επίτευγmicroα όmicroως ο νορmicroανδικός κίνδυνος οι Σταυροφόροι οι αποσχιστικές τάσεις στα Βαλκάνια και η ισχυροποίηση των Σελτζούκων του Ικονίου στο βrsquo microισό του 12ου αιώνα αποτελούν σηmicroαντικότατα προβλήmicroατα τα οποία απαιτούν λεπτούς χειρισmicroούς σε διπλωmicroατικό επίπεδο αλλά και αποφασιστικότητα για ανάληψη στρατιωτικής δράσης από τους αυτοκράτορεςΟ εχθρικός περίγυρος σε συνδυασmicroό microε την εικόνα διάλυσης που παρουσιάζει η αυτο-κρατορία πριν από το 1081 επιβάλλει τη συγκρότηση ισχυρού συγκεντρωτικού κρά-τους Μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει την ειρωνεία καθώς ο Αλέξιος Αrsquo ανέβηκε στον θρόνο microε τη βοήθεια της στρατιωτικής αριστοκρατίας που ασφυκτιούσε κάτω από τη γραφειοκρατία και τον συγκεντρωτισmicroό της κεντρικής διοίκησης Ο εκλεκτός των γαιοκτηmicroόνων υπό το βάρος των περιστάσεων και της microακράς ρωmicroαϊκής παρά-δοσης περί κράτους καλείται να αναδιοργανώσει και να ενισχύσει την ίδια κεντρική διοίκηση σε ακόmicroα πιο συγκεντρωτικό πλαίσιο Η διαφορά βρίσκεται στην αποκλει-στική πλέον διαχείριση της κρατικής εξουσίας από την έγγεια αριστοκρατίαΠρωταρχικό και κύριο microέληmicroα του Αλέξιου Αrsquo ήταν η συγκρότηση microιας ισχυρής ελίτ που θα στήριζε τη νέα δυναστεία και τις επιλογές της βασιλικής εξουσίας Χαρακτη-ριστικό ως προς αυτό είναι οι νέοι τίτλοι και η ιεραρχία που εισάγονται στην αυτο-κρατορία την εποχή των Κοmicroνηνών Ο τίτλος του σεβαστού απονέmicroεται στα αρσενικά τέκνα του αυτοκράτορα και καθώς είναι κληρονοmicroήσιmicroος φέρεται από έναν σηmicroαντικό αριθmicroό ανθρώπων της ευρύτερης βασιλικής οικογένειας Η ιεραρχία πλέον δεν καθο-ρίζεται από τη θέση στη διοίκηση ή στον στρατό αλλά από την εγγύτητα συγγένειας microε τον αυτοκράτορα διαmicroορφώνοντας microια κλειστή κοινωνική ελίτ για πρώτη φορά στην ιστορία της αυτοκρατορίας Τα microέλη της ευρύτερης βασιλικής οικογένειας απο-

Το laquoσεκρέτον της θαλάσσηςraquo ήταν microία από τις κεντρικές

λαmicroβάνουν ιδιαίτερα προνόmicroια γίνονται αποδέκτες δωρεών σε γη και σε χρήmicroα microε αντάλλαγmicroα την πίστη τους στη δυναστείαΟι κεντρικές υπηρεσίες του κράτους τα λεγόmicroενα σεκρέτα αναδιοργανώνονται και στελεχώνονται microε πολυάριθmicroο προσωπικό Ο λογοθέτης των σεκρέτων οργανική θέση στον κρατικό microηχανισmicroό που εισάγεται από τον Αλέξιο Αrsquo είναι επιφορτισmicroένος microε την εύρυθmicroη λειτουργία της δηmicroόσιας διοίκησης ενώ ο microέγας λογαριαστής σε θέση θα λέγαmicroε υπουργού Οικονοmicroικών συντονίζει τις οικονοmicroικές υπηρεσίες Τα διάφορα επίσηmicroα έγγραφα που διασώζονται microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε την εικόνα microιας καλοκουρδισmicroένης διοικητικής microηχανής microε καταρτισmicroένους υπαλλήλους σε όλο το εύρος της αυτοκρατορίας Περιέχουν πλήρη στοιχεία για την υπόθεση στην οποία αναφέρονται τα ονόmicroατα των κρατικών υπαλλήλων που ασχολήθηκαν καθώς και τις microετακινήσεις του εγγράφου από υπηρεσία σε υπηρεσίαΌσον αφορά την επαρχιακή διοίκηση οι λιγοστές πληροφορίες δεν επιτρέπουν στη σύγχρονη έρευνα να βγάλει ασφαλή συmicroπεράσmicroατα Το microέγεθος των περιφερειακών διοικήσεων ποικίλει ενώ υπόκειται σε αυξοmicroειώσεις Επίσης δεν ξεκαθαρίζονται οι αρmicroοδιότητες (πολιτικές στρατιωτικές ή και τα δύο) και η ιεραρχία ανάmicroεσα στους φερόmicroενους στις πηγές ως επικεφαλής των επαρχιών δούκες κατεπάνω και στρατη-γούς Ο Ν Σβορώνος πάντως διέκρινε microια προσπάθεια αναδιοργάνωσης των θεmicroά-των της microέσης περιόδου και επαναφοράς στο σύστηmicroα ενοποίησης στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας microετά την ανάκτηση τmicroήmicroατος της δυτικής Μικράς ΑσίαςΚαmicroία αναφορά πλέον δεν γίνεται στον στρατό και στον στόλο των θεmicroάτων που έχουν πλήρως εξαφανιστεί Το στράτευmicroα αποτελείται βασικά από microισθοφόρους που microισθοδοτούνται απευθείας από το κρατικό ταmicroείο ενώ σηmicroαντικός αριθmicroός εξ αυτών είναι αλλοεθνείς Άγγλοι Νορmicroανδοί Ρως Πατζινάκ οι (Πετσενέγγοι) Κουmicroάνοι Τούρκοι Βάραγγοι Επικεφαλής των χερσαίων δυνάmicroεων τίθεται ο microέγας δοmicroέστικος και του πολεmicroικού στόλου ο microέγας δούξ Η στρατιωτική διοίκηση νευραλγικός τοmicroέας για την ενίσχυση του κράτους και τη διατήρηση της εξουσίας ανατίθεται σε ανθρώ-πους εmicroπιστοσύνης του αυτοκράτορα που συνδέονται microε συγγενικούς δεσmicroούς microαζί του Το έλλειmicromicroα που προκύπτει από τις δαπάνες microισθοδοσίας γίνεται προσπάθεια να αντιmicroετωπιστεί microε τον θεσmicroό της πρόνοιας ως microέσο στρατολόγησης που γενικεύεται την εποχή του Μανουήλ Αrsquo Κοmicroνηνού και εξετάζεται παρακάτω

Σηmicroαντική είναι η προσπάθεια που κατέβαλλε ο Αλέξιος Αrsquo στον τοmicroέα των δηmicroοσιο-νοmicroικών Θέλοντας να βάλει τάξη στο χάος της προηγούmicroενης περιόδου προχώρησε σε εκλογίκευση του νοmicroισmicroατικού περιβάλλοντος και σε συστηmicroατική αναδιοργάνωση του φορολογικού συστήmicroατος Επί της βασιλείας του κόπηκε νέο χρυσό νόmicroισmicroα το οποίο απαντάται στις πηγές ως υπέρπυρο και καθορίστηκε έως έναν βαθmicroό η ισοτι-microία του microε τις διάφορες υποδιαιρέσεις του Αργότερα επί Ιωάννη Βrsquo τίθενται στην κυκλοφορία χρυσά νοmicroίσmicroατα χαmicroηλότερης περιεκτικότητας και νοmicroίσmicroατα διαφορε-τικής microεταλλικής σύνθεσης από άργυρο και χαλκό Η νοmicroισmicroατική microεταρρύθmicroιση του Αλέξιου Αrsquo συνδέεται και microε τον εξορθολογισmicroό του φορολογικού συστήmicroατος όπως γίνεται αντιληπτό από τη Νέα Λογαρική νοmicroικό κείmicroενο του 12ου αιώνα που περιλαmicro-βάνει κωδικοποιηmicroένα τις απαντήσεις που έδωσε ο Αλέξιος Αrsquo σε ερωτήσεις αρmicroόδιων υπαλλήλων για φοροτεχνικά θέmicroατα Στο κείmicroενο αυτό εmicroπεριέχονται σαφείς οδηγίες για τον υπολογισmicroό των διάφορων φόρων που καλείται να πληρώσει ο φορολογούmicroε-νος καθώς και το είδος του νοmicroίσmicroατος microε το οποίο υπολογίζεται το ύψος του φόρου Τα παραπάνω microέτρα συνέβαλαν στον καλύτερο έλεγχο των φορολογικών εσόδων του κράτους ενώ πρέπει να περιόρισαν τις αυθαιρεσίες των φοροεισπρακτόρων σε βάρος των λαϊκών στρωmicroάτων της υπαίθρουΕνδιαφέρουσα περίπτωση microέτρου για την αύξηση του αποθεmicroατικού του δηmicroόσιου ταmicroείου την εποχή που εξετάζουmicroε είναι η εξαγορά τίτλων Ο ενδιαφερόmicroενος microπο-ρούσε να εξαγοράσει έναντι κάποιου ποσού που απέδιδε άπαξ στο δηmicroόσιο έναν τιmicroητικό τίτλο ο οποίος συνοδευόταν από ένα ετήσιο επίδοmicroα που αποδιδόταν εφrsquo όρου ζωής στον αγοραστή Το ύψος του επιδόmicroατος η λεγόmicroενη ρόγα ανερχόταν στο 8 του αρχικώς καταβαλλόmicroενου ποσού το ύψος του οποίου ποίκιλε ανάλογα microε την περίσταση Η συναλλαγή ήταν επικερδής τόσο για το δηmicroόσιο που γέmicroιζε τα ταmicroεία του microε ζεστό χρήmicroα όσο και για τον νέο τιτλούχο ο οποίος τοποθετούσε τα χρήmicroατά του σε microια ασφαλή και αποδοτική επένδυση Το microέτρο αυτό γενικεύτηκε σε σηmicroείο τέτοιο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Γrsquo (1195-1203) ώστε ο ιστορι-ογράφος Νικήτας Χωνιάτης να εξανίσταται microε το γεγονός ότι άτοmicroα microη ευγενικής καταγωγής αλλά και ξένοι εξαγόραζαν ακόmicroη και τον τίτλο του σεβαστού

Χρυσό νόmicroισmicroα (υπέρπυρο) του αυτοκράτορα Αλέξιου Αrsquo Κοmicroνη-

Σηmicroαντική είναι η προσπάθεια που κατέβαλλε ο Αλέξιος Αrsquo στον τοmicroέα των δηmicroοσιο-νοmicroικών Θέλοντας να βάλει τάξη στο χάος της προηγούmicroενης περιόδου προχώρησε σε εκλογίκευση του νοmicroισmicroατικού περιβάλλοντος και σε συστηmicroατική αναδιοργάνωση του φορολογικού συστήmicroατος Επί της βασιλείας του κόπηκε νέο χρυσό νόmicroισmicroα το οποίο απαντάται στις πηγές ως υπέρπυρο και καθορίστηκε έως έναν βαθmicroό η ισοτι-microία του microε τις διάφορες υποδιαιρέσεις του Αργότερα επί Ιωάννη Βrsquo τίθενται στην κυκλοφορία χρυσά νοmicroίσmicroατα χαmicroηλότερης περιεκτικότητας και νοmicroίσmicroατα διαφορε-τικής microεταλλικής σύνθεσης από άργυρο και χαλκό Η νοmicroισmicroατική microεταρρύθmicroιση του Αλέξιου Αrsquo συνδέεται και microε τον εξορθολογισmicroό του φορολογικού συστήmicroατος όπως γίνεται αντιληπτό από τη Νέα Λογαρική νοmicroικό κείmicroενο του 12ου αιώνα που περιλαmicro-βάνει κωδικοποιηmicroένα τις απαντήσεις που έδωσε ο Αλέξιος Αrsquo σε ερωτήσεις αρmicroόδιων υπαλλήλων για φοροτεχνικά θέmicroατα Στο κείmicroενο αυτό εmicroπεριέχονται σαφείς οδηγίες για τον υπολογισmicroό των διάφορων φόρων που καλείται να πληρώσει ο φορολογούmicroε-νος καθώς και το είδος του νοmicroίσmicroατος microε το οποίο υπολογίζεται το ύψος του φόρου Τα παραπάνω microέτρα συνέβαλαν στον καλύτερο έλεγχο των φορολογικών εσόδων του κράτους ενώ πρέπει να περιόρισαν τις αυθαιρεσίες των φοροεισπρακτόρων σε βάρος των λαϊκών στρωmicroάτων της υπαίθρουΕνδιαφέρουσα περίπτωση microέτρου για την αύξηση του αποθεmicroατικού του δηmicroόσιου ταmicroείου την εποχή που εξετάζουmicroε είναι η εξαγορά τίτλων Ο ενδιαφερόmicroενος microπο-ρούσε να εξαγοράσει έναντι κάποιου ποσού που απέδιδε άπαξ στο δηmicroόσιο έναν τιmicroητικό τίτλο ο οποίος συνοδευόταν από ένα ετήσιο επίδοmicroα που αποδιδόταν εφrsquo όρου ζωής στον αγοραστή Το ύψος του επιδόmicroατος η λεγόmicroενη ρόγα ανερχόταν στο 8 του αρχικώς καταβαλλόmicroενου ποσού το ύψος του οποίου ποίκιλε ανάλογα microε την περίσταση Η συναλλαγή ήταν επικερδής τόσο για το δηmicroόσιο που γέmicroιζε τα ταmicroεία του microε ζεστό χρήmicroα όσο και για τον νέο τιτλούχο ο οποίος τοποθετούσε τα χρήmicroατά του σε microια ασφαλή και αποδοτική επένδυση Το microέτρο αυτό γενικεύτηκε σε σηmicroείο τέτοιο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Γrsquo (1195-1203) ώστε ο ιστορι-ογράφος Νικήτας Χωνιάτης να εξανίσταται microε το γεγονός ότι άτοmicroα microη ευγενικής καταγωγής αλλά και ξένοι εξαγόραζαν ακόmicroη και τον τίτλο του σεβαστού

Χρυσό νόmicroισmicroα (υπέρπυρο) του αυτοκράτορα Αλέξιου Αrsquo Κοmicroνη-

Εmicroπόριο και αστική οικονοmicroία (1081-1204)Η πλεονεκτική θέση που αποκτούν οι Ιταλοί έmicroποροι κυρίως οι Βενετοί στα εδάφη της αυτοκρατορίας αποτελεί το βασικό στοιχείο όσον αφορά την εmicroπορική δραστη-ριότητα κατά την περίοδο που εξετάζουmicroε Μια θέση που σταδιακά γίνεται κυρίαρχη και θα παραmicroείνει τέτοια microέχρι την οριστική κατάλυση του βυζαντινού κράτους Η οικονοmicroική ανάπτυξη των ιταλικών πόλεων και κατrsquo επέκταση του εmicroπορίου τους είχε ως αποτέλεσmicroα την αναζήτηση νέων αγορών και η βυζαντινή επικράτεια προσφερό-ταν για επικερδείς συναλλαγές Πρώτη η Βενετία εκmicroεταλλευόmicroενη τη στρατιωτική αδυναmicroία του Βυζαντίου την περίοδο της πρώτης νορmicroανδικής επιδροmicroής του 1081 σε αντάλλαγmicroα για τη στρατιωτική της συνδροmicroή στο Δυρράχιο απέσπασε σηmicroαντικά εmicroπορικά προνόmicroια για τους Βενετούς εmicroπόρους Με χρυσόβουλο λόγο του Αλέξιου Αrsquo το 1082 οι Βενετοί αποκτούσαν τη δυνατότητα προνοmicroιακής εγκατάστασης στην Κωνσταντινούπολη microπορούσαν να εmicroπορεύονται ελεύθερα στον ελλαδικό χώρο στη Μικρά Ασία και στη Βόρεια Συρία χωρίς να πληρώνουν δασmicroούς και φόρουςΠαρά τις κατά καιρούς τεταmicroένες σχέσεις ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τη Βενετία τα εmicroπορικά προνόmicroια ανανεώνονταν και αυξάνονταν microε νέα χρυσόβουλα Έτσι το 1126 ο Ιωάννης Βrsquo Κοmicroνηνός ανανεώνει το χρυσόβουλο του 1082 και επιπλέον απαλλάσσει από το κοmicromicroέρκιον φόρο ύψους 12 επί της αξίας των εmicroπορευmicroάτων τους Βυζαντι-νούς εmicroπόρους που συναλλάσσονται microε τους Βενετούς Με τα χρυσόβουλα του 1148 και 1198 επί Μανουήλ Αrsquo και Ισαάκ Βrsquo αντίστοιχα επεκτείνεται ο κατάλογος των περιοχών στις οποίες οι Βενετοί έmicroποροι microπορούν να εmicroπορεύονται ελεύθερα Ανάλογα όχι όmicroως της ίδιας έκτασης προνόmicroια αποσπούν η Πίζα και η Γένοβα Με χρυσόβουλο του 1111 Πιζανοί έmicroποροι εγκαθίστανται στην Κωνσταντινούπολη Το 1155 οι Γενουάτες αποκτούν και αυτοί δικαίωmicroα εγκατάστασης στην πρωτεύουσα ενώ πλέον θα καταβάλλουν κοmicromicroέρκιον 4 αντί του προβλεπόmicroενου 12 επί της αξίας των εmicroπορευmicroάτων τους Το 1192 οι δύο πόλεις πετυχαίνουν την ανανέωση και την επέκταση των προνοmicroίων τους Η παρουσία των Πιζανών και των Γενουατών εmicroπό-ρων στη βυζαντινή επικράτεια είναι υποδεέστερη των Βενετών καθώς οι εmicroπορικές τους δραστηριότητες προσανατολίζονται κυρίως προς τη νοτιοανατολική λεκάνη της Μεσογείου

Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Αλέξιου Αrsquo Κοmicroνηνού του 1082

Τα microπαχαρικά αποτελούσαν βασικά προϊόντα που εισάγο-

Η ιταλική διείσδυση σε συνδυασmicroό microε τη σχετική σταθερότητα που επιτεύχθηκε στη Χερσόνησο του Αίmicroου και στη Μικρά Ασία χάρη στις στρατιωτικές και διπλωmicroατικές επιτυχίες των Κοmicroνηνών έδωσε ώθηση στην εmicroπορική κίνηση Οι εmicroπορικοί δρόmicroοι προς βορρά και ανατολή αποκαθίστανται και πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη η Θεσσαλονίκη ο Αλmicroυρός η Κόρινθος η Τραπεζούντα η Σινώπη κά αναπτύχθηκαν ακόmicroα περισσότερο ως κέντρα διαmicroετακοmicroιστικού εmicroπορίου Γεωργικά προϊόντα microπα-χαρικά από την Ανατολή microεταξωτά και λινά υφάσmicroατα αποτελούν τα κυρίως διακι-νούmicroενα προϊόντα στις αγορές των πόλεων Η βιοτεχνική παραγωγή φαίνεται να υπο-χωρεί ίσως λόγω των ιταλικών βιοτεχνικών προϊόντων που κατακλύζουν την αγορά Η microεσαία τάξη των πόλεων microπορεί να microην παίζει πλέον τον πολιτικό ρόλο που έπαιξε την ταραγmicroένη περίοδο πριν από τη δυναστεία των Κοmicroνηνών ωστόσο φανερώνε-ται στις πηγές ως διακριτό σύνολο του αστικού πληθυσmicroού Οι επαγγελmicroατίες στην Κωνσταντινούπολη συνεχίζουν να είναι οργανωmicroένοι σε συντεχνίες συστήmicroατα που αν και έχουν χάσει τον κληρονοmicroικό τους χαρακτήρα εξακολουθούν να είναι υπό τον έλεγχο του κράτους διά του επάρχου της πόλεως όπως τον 10ο αιώνα Πλούσια microέλη της microεσαίας τάξης εξαγοράζουν αυλικούς τίτλους ακόmicroα και του σεβαστού όχι όmicroως την ιδιότητα του συγκλητικού που αποτελεί πλέον αποκλειστικό προνόmicroιο των εξ αίmicroατος ευγενώνΟ Βυζαντινός έmicroπορος παρά τις συνθήκες αθέmicroιτου ανταγωνισmicroού που δηmicroιουργούν τα προνόmicroια που οι αυτοκράτορες αφειδώς παραχωρούν στις ιταλικές πόλεις συνεχί-ζει να έχει σηmicroαντική παρουσία συνήθως σε συνεργασία microε τους Ιταλούς εmicroπόρους Το κράτος microε τις υπηρεσίες του (σεκρέτο της θαλάσσης) εξακολουθεί να ελέγχει το θαλάσσιο εmicroπόριο και τις επικοινωνίες Ενίοτε microέλη της βασιλικής οικογένειας ασχο-λούνται microε το εmicroπόριο ενώ microε το θαλάσσιο εmicroπόριο καταγίνονται και τα microοναστήρια τα οποία microάλιστα αποσπούν φοροαπαλλαγές σε σχέση microε αυτή τους τη δραστηριότητα από τους θεοσεβείς αυτοκράτορες Επιπλέον υπάρχουν πληροφορίες για από κοινού εmicroπορικές επιχειρήσεις ανάmicroεσα σε Βυζαντινούς εmicroπόρους και Σελτζούκους Τούρ-κους του σουλτανάτου του Ικονίου Ωστόσο η ιταλική παρουσία σταδιακά θα γίνει αποπνικτική για τον Βυζαντινό έmicroπορο ιδιαίτερα τους επόmicroενους αιώνες (14ο και 15ο) Η παραπάνω κατάσταση σε συνδυασmicroό microε τα δεινά που προξένησε η διέλευση των Σταυροφόρων από τα εδάφη της αυτοκρατορίας προκάλεσε έντονα αντιλατινικά

Οι επαγγελmicroατίες συνεχίζουν να είναι οργανωmicroένοι σε συντε-

αισθήmicroατα στους βυζαντινούς πληθυσmicroούς σε αντίθεση microε τη φιλολατινική πολιτική των περισσότερων αυτοκρατόρων της περιόδου Αποκορύφωmicroα του αντιλατινισmicroού υπήρξε το 1182 όταν ο λαός της Κωνσταντινούπολης επιδόθηκε σε εκτεταmicroένες σφαγές και λεηλασίες εναντίον των Λατίνων που διέmicroεναν στην πρωτεύουσα και των περιουσιών τους Τα αντιλατινικά αισθήmicroατα ριζώνουν βαθιά στη συνείδηση των Βυζαντινών και παραmicroένουν microέχρι και την τελική πτώση της αυτοκρατορίαςΟι Κοmicroνηνοί και οι Άγγελοι αυτοκράτορες ανήκαν σε microια τάξη που αντλούσε τη δύναmicroή της από τη γη και δεν microπόρεσαν να αντιληφθούν τη σηmicroασία του εmicroπορίου σε έναν κόσmicroο που άλλαζε Οι όποιες προσπάθειες να άρουν τα προνόmicroια των Βενετών δεν συνδέονταν microε microια πολιτική ανάπτυξης του εγχώριου εmicroπορίου αλλά microάλλον απέβλε-παν στο να σταmicroατήσουν τη διαφυγή εσόδων από το κρατικό ταmicroείο που τα προνόmicroια αυτά προκαλούσαν

Η microετεξέλιξη των αγροτικών σχέσεωνΟι Κοmicroνηνοί και στη συνέχεια οι Άγγελοι αυτοκράτορες γνήσιοι εκπρόσωποι της τάξης τους εγκατέλειψαν κάθε προσπάθεια για την προστασία της microικρής ιδιοκτησίας Ελεύθεροι καλλιεργητές συνεχίζουν να υπάρχουν όmicroως η microεγάλη microάζα των χωρικών αποτελείται από εξαρτηmicroένους καλλιεργητές Νέες microορφές όσον αφορά το καθεστώς γαιοκτησίας ή νοmicroής της γης συmicroβάλλουν ακόmicroα περισσότερο στη συγκέντρωση και στην ενίσχυση της microεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας καθώς οι αυτοκράτορες επιδιώκουν τη στήριξη προσώπων που ανήκουν στις τάξεις των ισχυρών γαιοκτηmicroόνωνΜεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιmicroης γης ανήκουν υπό καθεστώς πλήρους κυριότητας στον αυτοκράτορα σε microέλη της αριστοκρατίας και στην Εκκλησία ενώ απολαmicroβάνουν ειδικό φορολογικό καθεστώς Άλλοτε πάλι εκτεταmicroένες περιοχές παραχωρούνται από τον αυτοκράτορα σε άτοmicroα του συγγενικού του περιβάλλοντος microαζί microε τις φορολογι-κές προσόδους που αντιστοιχούν σε αυτές προκειmicroένου να ενισχυθεί η οικονοmicroική και πολιτική ισχύς της βασιλικής οικογένειαςΜέσω της λεγόmicroενης χαριστικής δωρεάς ευνοούmicroενοι του αυτοκράτορα ή της εκκλη-σιαστικής αρχής αναλαmicroβάνουν τη διαχείριση microιας microονής ή ενός ευαγούς ιδρύmicroατος και της περιουσίας τους Υποχρέωση του ευεργετούmicroενου του χαριστικαρίου βάσει των όρων αποδοχής της δωρεάς είναι η καλή λειτουργία του ιδρύmicroατος και η βελ-

Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Μανουήλ Βrsquo Παλαιολόγου

τίωση της οικονοmicroικής του κατάστασης Η παραχώρηση γίνεται εφrsquo όρου ζωής άλλα ο χαριστικάριος δεν αποκτά δικαιώmicroατα πλήρους κυριότητας ενώ η δωρεά τυπικά microπορεί να ανακληθεί σε περίπτωση που ο αποδέκτης δεν ανταποκρίνεται στις υπο-χρεώσεις του Αρχικός σκοπός του θεσmicroού ήταν η αναζωογόνηση φτωχών microονών και ευαγών ιδρυmicroάτων ώστε να συνεχίσουν τη λειτουργία τους Ανεξάρτητα όmicroως από το είδος των προθέσεων η χαριστική δωρεά εξελίχθηκε σύντοmicroα σε microέσο πλουτισmicroού για τους χαριστικαρίους Οι νέοι διαχειριστές της περιουσίας των microονών και των ευαγών ιδρυmicroάτων λίγο ενδιαφέρονταν για τους ιερούς σκοπούς τους και την τέλεση του θεάρεστου έργου τους για τα οποία δαπανούσαν ελάχιστα προκειmicroένου να απο-microυζήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα από τα έσοδα του ιδρύmicroατος Επιπλέον ως χαριστική δωρεά παύουν να παραχωρούνται φτωχά και microικρά microοναστήρια και τη θέση τους παίρνουν οικονοmicroικά εύρωστες microονές microε αποτέλεσmicroα την πλήρη αλλοίωση του αρχικού χαρακτήρα του θεσmicroούΤο φαινόmicroενο της παροικιοποίησης των φτωχών πληθυσmicroών της υπαίθρου που έχει την αφετηρία του ήδη στο βrsquo microισό του 10ου αιώνα διογκώνεται στην περίοδο που εξετάζουmicroε Οι πάροικοι αποτελούν την πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσmicroού Δια-microένουν σε χωριά δίπλα στα χωράφια που καλλιεργούν είναι δεmicroένοι microε τη γη και δεν microπορούν να την εγκαταλείψουν Σε περίπτωση που η γη αλλάξει χέρια οι πάροικοι microεταβιβάζονται microαζί microε τα χωράφια στον νέο κύριο Ο ιδιοκτήτης ή αυτός που έχει το δικαίωmicroα νοmicroής δεν microπορεί να αποmicroακρύνει τους παροίκους εφόσον αυτοί τηρούν τις υποχρεώσεις τους Οι πάροικοι έχουν δικά τους ζώα και γεωργικά εργαλεία Δια-κρίνονται σε ζευγαράτους βοϊδάτους και ακτήmicroονες ή πεζούς ανάλογα microε το εάν διαθέτουν δύο ένα ή καθόλου ζώα αντίστοιχα Πληρώνουν φόρους στο κράτος ή στον γαιοκτήmicroονα εφόσον έχουν παραχωρηθεί στον τελευταίο τα φορολογικά έσοδα της περιοχής Οι βασικοί φόροι που καταβάλουν οι πάροικοι είναι η συνωνή επί της παραγωγής και το καπνικόν είδος κεφαλικού φόρου που βάρυνε όmicroως την οικογένεια και όχι κάθε άτοmicroο ξεχωριστά Ο φόρος της γης που καλλιεργούν οι πάροικοι βαρύ-νει τον γαιοκτήmicroονα αν αυτός δεν έχει πετύχει εν είδει αυτοκρατορικής ευεργεσίας απαλλαγή καταβολής του φαινόmicroενο αρκετά συχνό κατά την Υστεροβυζαντινή περί-οδο Πρέπει επίσης να αποδίδουν στον γαιοκτήmicroονα το ένα δέκατο της παραγωγής καθώς και προσωπική εργασία (αγγαρεία) ορισmicroένο αριθmicroό ηmicroερών τον χρόνο που

Παράσταση οργώmicroατος microικρο-γραφία χειρογράφου του 13ου

κυmicroαίνεται από δύο έως εικοσιτέσσερις ηmicroέρες Ο πάροικος είναι ελεύθερος πολί-της καθώς microπορεί να παρουσιάζεται στα δικαστήρια ως νοmicroικό πρόσωπο και έχει το δικαίωmicroα κατοχής υπό πλήρη ιδιοκτησία δικής του καλλιεργήσιmicroης γης Μάλιστα οι πάροικοι των microοναστηριών τα οποία συmicroπεριλαmicroβάνονται στους microεγαλύτερους ιδιοκτήτες γης παρουσιάζονται σε έγγραφα να microπορούν να προικίσουν τις κόρες τους ή να κληροδοτήσουν στα παιδιά τους τα χωράφια που καλλιεργούν παρότι αυτά ανήκουν στο microοναστήρι

Ο θεσmicroός της πρόνοιαςΤην περίοδο των Κοmicroνηνών γενικεύεται και ο θεσmicroός της πρόνοιας ή οικονοmicroίας Τα λίγα στοιχεία που microπορούmicroε να αντλήσουmicroε από τις πηγές σχετικά microε αυτού του είδους τις παραχωρήσεις δεν microας επιτρέπουν να εξάγουmicroε ασφαλή συmicroπεράσmicroατα για τη χρονική αφετηρία του θεσmicroού και τις τεχνικές του λεπτοmicroέρειες Οι ερευνητές συmicroφωνούν ότι η πρόνοια διαmicroορφώνεται και παίρνει έκταση ως microορφή αυτοκρατορι-κής παραχώρησης κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μανουήλ Αrsquo Κοmicroνηνού (1143-80) και συνδέεται microε τις microεταρρυθmicroίσεις που ο τελευταίος θέλησε να εισάγει στον τρόπο microισθοδοσίας των στρατευmicroάτων Ο Νικήτας Χωνιάτης microας δίνει τις περισσότερες λεπτοmicroέρειες Ο αυτοκράτορας προκειmicroένου να microειώσει τα έξοδα για τους microισθούς των στρατιωτών αποφάσισε η αmicroοιβή ορισmicroένων από αυτών να microην καταβάλλεται άmicroεσα σε χρήmicroα από το αυτοκρατορικό ταmicroείο αλλά microε δωρεά παροίκων Παρότι ο Χωνιάτης δεν αναφέρεται ονοmicroαστικά στην πρόνοια γίνεται φανερό ότι περιγράφει τον νέο θεσmicroό Από τον Χωνιάτη και άλλες microεταγενέστερες πηγές microπορούmicroε να σχη-microατίσουmicroε την εξής εικόνα σε σχέση microε την πρόνοια πρόκειται για δηmicroόσια καλλι-εργήσιmicroη γη η έκταση της οποίας ποικίλει και η οποία παραχωρείται microαζί microε τους καλλιεργητές της τους παροίκους εις πρόνοιαν αντί για microισθό και ως αντάλλαγmicroα της στρατιωτικής τους υπηρεσίας Η πρόνοια παραχωρείτο εφrsquo όρου ζωής είχε όmicroως ανακλητό χαρακτήρα Ο προνοιάριος είχε δικαίωmicroα νοmicroής της γαιοπροσόδου και των φόρων που αντιστοιχούσαν στη γη και στους παροίκους αλλά δεν αποκτούσε αρχικά δικαιώmicroατα πλήρους κυριότητας Δεν microπορούσε να πουλήσει ή να microεταβιβάσει τη γη σε άλλο πρόσωπο ή στους απογόνους του καθώς η υψηλή κυριότητα παρέmicroενε στο κράτος Αργότερα επί Μιχαήλ Ηrsquo Παλαιολόγου (1259-82) οι πρόνοιες microπορούν πλέον

Οι πάροικοι είχαν δικά τους εργαλεία και ζώα στη φωτογρα-

να microεταβιβάζονται στους κληρονόmicroους των προνοιαρίων χωρίς όmicroως να αλλάζει η νοmicroική φύση των δικαιωmicroάτων (νοmicroή και όχι πλήρης κυριότητα) Ο Χωνιάτης microας δίνει επίσης την πληροφορία ότι ο θεσmicroός βρισκόταν σε ισχύ ήδη από τους προκατόχους του Μανουήλ Αrsquo αν και σε περιορισmicroένη έκτασηΗ πρόνοια microπορεί να απάλλαξε το κρατικό ταmicroείο από τα έξοδα της άmicroεσης microισθοδο-σίας ορισmicroένων στρατιωτών κυρίως microεθοριακών περιοχών παράλληλα όmicroως στέρησε το κράτος από τα φορολογικά έσοδα των παραχωρούmicroενων γαιών Ο Νικήτας Χωνιάτης microάλιστα καταγγέλλει ότι πολλοί επιτήδειοι πολίτες της αυτοκρατορίας άλλα και ξένοι που microικρή σχέση είχαν microε το στρατιωτικό επάγγελmicroα δωροδοκούσαν ή ξεγελούσαν τους στρατολόγους προκειmicroένου να εγγραφούν στους στρατιωτικούς καταλόγους και να λάβουν ως πρόνοια εύφορα εδάφη Επιπλέον οι πάροικοι υπέφεραν τα πάνδεινα από τους προνοιαρίους οι οποίοι προσπαθούσαν να αποκοmicroίσουν όσο το δυνατόν microεγαλύτερα κέρδη από την εκmicroετάλλευση των προσόδων της προνοιακής γηςΗ πρόνοια διατηρεί τον στρατιωτικό της χαρακτήρα το microεγαλύτερο διάστηmicroα του 12ου αιώνα ωστόσο υπάρχουν microαρτυρίες για microη στρατιωτικούς προνοιαρίους λίγο πριν από τη λατινική κατάκτηση (1204) οι οποίοι microάλιστα συνεργάστηκαν microε τους κατακτητές προκειmicroένου να microη χάσουν τις πρόνοιές τους Επίσης σε microεταγενέστερες εποχές υπάρχουν περιπτώσεις όπου η πρόνοια δεν συνεπάγεται παραχώρηση προσό-δων και φόρων που αφορούν τη γη αλλά φορολογικών εσόδων ποικίλης προέλευσης (από τελωνεία ορυχεία δικαιώmicroατα αλιείας κά)

Το πρόβληmicroα της φεουδαρχίας στο ΒυζάντιοΗ σχεδόν απόλυτη κυριαρχία της microεγάλης ιδιοκτησίας έναντι της ελεύθερης αγροτι-κής κοινότητας και η συνεπακόλουθη παροικιοποίηση του microεγαλύτερου τmicroήmicroατος του πληθυσmicroού στην ύπαιθρο την περίοδο που εξετάζουmicroε έθεσε στη σύγχρονη έρευνα το πρόβληmicroα της φεουδαρχίας στο Βυζάντιο αν και κατά πόσο δηλαδή η βυζαντινή κοινωνία microπορεί να χαρακτηριστεί ως φεουδαρχική ανάλογη microε τη δυτική microεσαιωνική κοινωνία Οι ερευνητές παίρνουν θέση στο πρόβληmicroα σύmicroφωνα microε το πώς ορίζει ο καθένας τους τον όρο φεουδαρχία και επισηmicroαίνοντας στη συνέχεια τις οmicroοιότητες ή τις διαφορές ανάλογα microε τη θέση τους που παρουσιάζει η βυζαντινή κοινωνία microε το θεωρητικό πρότυπο Καθώς όmicroως δεν υπάρχει συmicroφωνία ως προς τα βασικά στοιχεία

που χαρακτηρίζουν τη φεουδαρχική κοινωνία διατυπώθηκαν πλήθος απόψεων πολ-λές φορές εκ διαmicroέτρου αντίθετεςΗ φεουδαρχία ως ιστορικά συγκεκριmicroένη οργάνωση της δυτικής microεσαιωνικής κοινω-νίας microπορεί να ειδωθεί microέσα από διαφορετικά πρίσmicroατα Αν προτάξουmicroε το περίπλοκο θεσmicroικό εποικοδόmicroηmicroα που διαmicroορφώνεται στη Δύση και καλύπτει όλο το φάσmicroα των κοινωνικών σχέσεων τις αυστηρά καθορισmicroένες σχέσεις παραγωγής που επικρατούν στην ύπαιθρο την εξάλειψη της έννοιας πλήρους κυριότητας όσον αφορά τη γη τότε λίγες οmicroοιότητες ndashαν και πολλά παράλληλαndash θα βρούmicroε ανάmicroεσα στη δυτική και τη βυζαντινή microεσαιωνική κοινωνία Αν πάλι θεωρήσουmicroε ως βασικά στοιχεία της ώριmicroης microεσαιωνικής κοινωνίας την κυριαρχία της microεγάλης ιδιοκτησίας στην ύπαιθρο και τη γενίκευση του καθεστώτος της έmicromicroεσης εκmicroετάλλευσης της γης την πολιτική δύναmicroη της έγγειας αριστοκρατίας και τις κεντρόφυγες ως προς την κεντρική εξουσία τάσεις που αυτή εκδηλώνει τότε είναι δυνατόν να εντάξουmicroε το Βυζάντιο και τη Δύση σε ένα ενιαίο microεσαιωνικό κοινωνικό και οικονοmicroικό πλαίσιο Πράγmicroατι την περίοδο που εξετάζουmicroε η έγγεια αριστοκρατία κυριαρχεί πολιτικά και οικονοmicroικά αποσπά έσοδα και προνόmicroια από το κράτος (γη φόρους) και στο τέλος όπως θα δούmicroε παρακάτω εξεγείρεται εναντίον της κεντρικής εξουσίας Όσον αφορά τις αγροτικές σχέσεις ο πάροικος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας απολαmicroβάνει βέβαια περισσότερες ελευθε-ρίες από τον Δυτικό δουλοπάροικο ενώ έχει δικαίωmicroα έγγειας ιδιοκτησίας Όmicroως και αυτός είναι εξαρτηmicroένος καλλιεργητής στα χωράφια του γαιοκτήmicroονα και υποχρεωmicroέ-νος να του αποδίδει γαιοπρόσοδο και φόρουςΕφόσον δεχτούmicroε τη δυτική κοινωνία ως το τυπικό microεσαιωνικό microοντέλο microπορούmicroε να πούmicroε ότι η βυζαντινή κοινωνία είναι microια κοινωνία υπό φεουδαρχοποίηση η οποία όmicroως λόγω της ισχυρής ρωmicroαϊκής παράδοσης κρατισmicroού και δικαίου παρούσα ακόmicroα και την ύστατη στιγmicroή της τελευταίας Άλωσης (1453) ποτέ δεν ολοκληρώνεται τουλάχιστον σε θεσmicroικό επίπεδο Η βασική αυτή αντίφαση διατρέχει την ιστορία της αυτοκρατορίας έως το τέλος

Η εκδήλωση των αντιφάσεωνΠαρά τις προσπάθειες των Κοmicroνηνών για ανόρθωση του κράτους σε βασικές πολιτι-κές τους επιλογές ενυπήρχε το σπέρmicroα της υπονόmicroευσης αυτού του έργου Η αβασά-

Προνοιάριος τοιχογραφία από τον ναό της Παντάνασσας

Παράσταση οριοθέτησης γης microικρογραφία χειρογράφου του

που χαρακτηρίζουν τη φεουδαρχική κοινωνία διατυπώθηκαν πλήθος απόψεων πολ-λές φορές εκ διαmicroέτρου αντίθετεςΗ φεουδαρχία ως ιστορικά συγκεκριmicroένη οργάνωση της δυτικής microεσαιωνικής κοινω-νίας microπορεί να ειδωθεί microέσα από διαφορετικά πρίσmicroατα Αν προτάξουmicroε το περίπλοκο θεσmicroικό εποικοδόmicroηmicroα που διαmicroορφώνεται στη Δύση και καλύπτει όλο το φάσmicroα των κοινωνικών σχέσεων τις αυστηρά καθορισmicroένες σχέσεις παραγωγής που επικρατούν στην ύπαιθρο την εξάλειψη της έννοιας πλήρους κυριότητας όσον αφορά τη γη τότε λίγες οmicroοιότητες ndashαν και πολλά παράλληλαndash θα βρούmicroε ανάmicroεσα στη δυτική και τη βυζαντινή microεσαιωνική κοινωνία Αν πάλι θεωρήσουmicroε ως βασικά στοιχεία της ώριmicroης microεσαιωνικής κοινωνίας την κυριαρχία της microεγάλης ιδιοκτησίας στην ύπαιθρο και τη γενίκευση του καθεστώτος της έmicromicroεσης εκmicroετάλλευσης της γης την πολιτική δύναmicroη της έγγειας αριστοκρατίας και τις κεντρόφυγες ως προς την κεντρική εξουσία τάσεις που αυτή εκδηλώνει τότε είναι δυνατόν να εντάξουmicroε το Βυζάντιο και τη Δύση σε ένα ενιαίο microεσαιωνικό κοινωνικό και οικονοmicroικό πλαίσιο Πράγmicroατι την περίοδο που εξετάζουmicroε η έγγεια αριστοκρατία κυριαρχεί πολιτικά και οικονοmicroικά αποσπά έσοδα και προνόmicroια από το κράτος (γη φόρους) και στο τέλος όπως θα δούmicroε παρακάτω εξεγείρεται εναντίον της κεντρικής εξουσίας Όσον αφορά τις αγροτικές σχέσεις ο πάροικος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας απολαmicroβάνει βέβαια περισσότερες ελευθε-ρίες από τον Δυτικό δουλοπάροικο ενώ έχει δικαίωmicroα έγγειας ιδιοκτησίας Όmicroως και αυτός είναι εξαρτηmicroένος καλλιεργητής στα χωράφια του γαιοκτήmicroονα και υποχρεωmicroέ-νος να του αποδίδει γαιοπρόσοδο και φόρουςΕφόσον δεχτούmicroε τη δυτική κοινωνία ως το τυπικό microεσαιωνικό microοντέλο microπορούmicroε να πούmicroε ότι η βυζαντινή κοινωνία είναι microια κοινωνία υπό φεουδαρχοποίηση η οποία όmicroως λόγω της ισχυρής ρωmicroαϊκής παράδοσης κρατισmicroού και δικαίου παρούσα ακόmicroα και την ύστατη στιγmicroή της τελευταίας Άλωσης (1453) ποτέ δεν ολοκληρώνεται τουλάχιστον σε θεσmicroικό επίπεδο Η βασική αυτή αντίφαση διατρέχει την ιστορία της αυτοκρατορίας έως το τέλος

Η εκδήλωση των αντιφάσεωνΠαρά τις προσπάθειες των Κοmicroνηνών για ανόρθωση του κράτους σε βασικές πολιτι-κές τους επιλογές ενυπήρχε το σπέρmicroα της υπονόmicroευσης αυτού του έργου Η αβασά-

Προνοιάριος τοιχογραφία από τον ναό της Παντάνασσας

Παράσταση οριοθέτησης γης microικρογραφία χειρογράφου του

νιστη παραχώρηση προνοmicroίων στην έγγεια αριστοκρατία τάξη που εκπροσωπούσαν οι Κοmicroνηνοί συνετέλεσε τελικά στην αποδυνάmicroωση της κεντρικής εξουσίας Η ενί-σχυση της οικονοmicroικής και πολιτικής ισχύος των γαιοκτηmicroόνων τους έφερε αναγκα-στικά αντιmicroέτωπους microε τη δυναστεία Επιπλέον οι φορολογικές ελαφρύνσεις προς τους ισχυρούς αλλά και η διαφυγή πόρων από το κρατικό ταmicroείο λόγω των προνοmicroι-ακών ρυθmicroίσεων για τους Ιταλούς εmicroπόρους δηmicroιούργησαν σοβαρό δηmicroοσιονοmicroικό πρόβληmicroαΟ τελευταίος Κοmicroνηνός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Αrsquo (1183-5) κατά τη διάρκεια της σύντοmicroης βασιλείας του προσπάθησε να ενισχύσει τον αυτοκρατορικό θεσmicroό και να αποστασιοποιηθεί από τη σκανδαλώδη εύνοια που επέδειξαν οι προκάτοχοί του προς την έγγεια αριστοκρατία Η αντίφαση ισχυρό κράτος-πολιτικά ενδυναmicroω-microένη αριστοκρατία εκδηλώνεται microε εκρηκτικό τρόπο Στη Μικρά Ασία υπό την ηγεσία αριστοκρατικών οικογενειών ndashΑγγέλων Καντακουζηνών και Βατάτζηδωνndash ξεσπούν τοπικές εξεγέρσεις ενώ το 1184 ο Ισαάκιος Κοmicroνηνός προχωρεί στην απόσχιση της Κύπρου Το 1185 microπροστά στη νέα νορmicroανδική απειλή η αριστοκρατία δεν φαίνεται διατεθειmicroένη να βοηθήσει το κράτος Το Δυρράχιο τα Ιόνια νησιά και η Θεσσαλονίκη πέφτουν στον εχθρόΟ Ανδρόνικος θα υποστεί βασανιστικό θάνατο κατά τη διάρκεια microιας λαϊκής εξέγερσης στην Κωνσταντινούπολη που καθοδηγείται από την αριστοκρατία και στον θρόνο θα ανεβεί ο Ισαάκιος Βrsquo εγκαινιάζοντας τη βραχύβια δυναστεία των Αγγέλων Όmicroως το κουτί της Πανδώρας έχει ήδη ανοίξει Βούλγαροι και Σέρβοι εξεγείρονται πετυχαίνο-ντας την αυτονοmicroία τους ενώ η Γrsquo Σταυροφορία καταφέρνει ισχυρό πλήγmicroα στο κύρος και στη δύναmicroη της αυτοκρατορίας Στο εσωτερικό οι Κοmicroνηνοί δεν θα πάψουν να διεκδικούν την επάνοδο της δυναστείας και οι τοπικές εξεγέρσεις αριστοκρατών θα συνεχιστούν Όταν εκδηλώνεται η Δrsquo Σταυροφορία που θα επιφέρει και το τελειωτικό πλήγmicroα η αυτοκρατορία διασπάται καθώς η εύθραυστη ισορροπία ανάmicroεσα στο κρά-τος και την αριστοκρατία διαλύεται Ο Αλέξιος Γrsquo Άγγελος στη Δυτική Θράκη και στη Μακεδονία ο Λέων Σγουρός στη νότια Ελλάδα δρουν ως τοπικοί ηγεmicroόνες ενώ στη Μικρά Ασία αριστοκράτες αυτονοmicroούνται πλήρως από την κεντρική εξουσία

Οι τελευταίοι αιώνεςΜετά το 1204 ο άλλοτε ενιαίος βυζαντινός χώρος διασπάται Ελληνικά κράτη φραγκι-κές και βενετικές κτήσεις συνθέτουν ένα πολύmicroορφο microωσαϊκό ενώ η Κωνσταντινού-πολη microε τους αδύναmicroους Λατίνους αυτοκράτορες να διαδέχονται ο ένας τον άλλο παραmicroένει έως το 1261 πρωτεύουσα του εαυτού της Η ανακατάληψη της Πόλης από τον στρατό της Νίκαιας και η ανάρρηση στον θρόνο της νέας δυναστείας των Παλαι-ολόγων πρόσκαιρα microόνο δηmicroιούργησε ελπίδες για ανάκτηση του παλιού microεγαλείου Ήδη έως το 1300 η Μικρά Ασία έχει κατακλυστεί από τα διάφορα τουρκικά φύλα microε εξαίρεση ορισmicroένες διασκορπισmicroένες πόλεις που παραmicroένουν υπό βυζαντινή επικυρι-αρχία Παράλληλα στα βόρεια σύνορα του βυζαντινού κράτους Σέρβοι και Βούλγαροι ισχυροποιούν τις θέσεις τους και δεν κρύβουν τις διαθέσεις τους για επέκταση προς τον βυζαντινό νότο Τέλος η Δύση αν και πολυδιασπασmicroένη δεν παύει να θεωρεί τα εδάφη της αυτοκρατορίας ζωτικό της χώρο Οι πόροι και οι δυνατότητες που διαθέτει το βυζαντινό κράτος είναι πλέον περιορισmicroένοι και η αυτοκρατορία εισέρχεται σε microια αργή και βασανιστική πορεία παρακmicroής και διάλυσης

ΛατινοκρατίαΗ λατινική διείσδυση στα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας microετά το 1204 επιφέ-ρει σηmicroαντικές αλλαγές σε σχέση microε το διοικητικό καθεστώς αλλά και τις κοινωνικές και οικονοmicroικές σχέσεις στις επικράτειες των κατακτηmicroένων περιοχών Οι Λατίνοι ευγενείς εγκαθίστανται microε τους στρατούς τους στις κατακτηmicroένες περιοχές και επι-βάλλουν το φεουδαρχικό microοντέλο διακυβέρνησης σύmicroφωνα microε τα δυτικά πρότυπα Τη φεουδαρχία ενισχύει και η δηmicroοκρατία της Βενετίας ο ιθύνων νους της Δrsquo Σταυ-ροφορίας καθώς εκτιmicroά ότι το σύστηmicroα αυτό microπορεί να εξασφαλίσει σταθερότητα στην περιοχή απαραίτητη προϋπόθεση για την περαιτέρω ανάπτυξη του βενετικού εmicroπορίου Η γη χωρίζεται σε φέουδα που microοιράζονται microεταξύ τους οι κατακτητές Η βυζαντινή αριστοκρατία προκειmicroένου να microη χάσει τα προνόmicroιά της ως επί το πλείστον συνεργάζεται microε τους κατακτητές και εντάσσεται στη φεουδαρχική ιεραρχία που εισάγουν οι Λατίνοι Οι πολύπλοκες φεουδαρχικές σχέσεις οι δικαιοδοσίες και οι αρmicroοδιότητες των φεουδαρχών καθορίζονταν από τις Ασσίζες της Ρωmicroανίας κωδικο-

Σιδερένιο γεωργικό εργαλείο δικέλλιον του 13ου αιώνα το

Οι τελευταίοι αιώνεςΜετά το 1204 ο άλλοτε ενιαίος βυζαντινός χώρος διασπάται Ελληνικά κράτη φραγκι-κές και βενετικές κτήσεις συνθέτουν ένα πολύmicroορφο microωσαϊκό ενώ η Κωνσταντινού-πολη microε τους αδύναmicroους Λατίνους αυτοκράτορες να διαδέχονται ο ένας τον άλλο παραmicroένει έως το 1261 πρωτεύουσα του εαυτού της Η ανακατάληψη της Πόλης από τον στρατό της Νίκαιας και η ανάρρηση στον θρόνο της νέας δυναστείας των Παλαι-ολόγων πρόσκαιρα microόνο δηmicroιούργησε ελπίδες για ανάκτηση του παλιού microεγαλείου Ήδη έως το 1300 η Μικρά Ασία έχει κατακλυστεί από τα διάφορα τουρκικά φύλα microε εξαίρεση ορισmicroένες διασκορπισmicroένες πόλεις που παραmicroένουν υπό βυζαντινή επικυρι-αρχία Παράλληλα στα βόρεια σύνορα του βυζαντινού κράτους Σέρβοι και Βούλγαροι ισχυροποιούν τις θέσεις τους και δεν κρύβουν τις διαθέσεις τους για επέκταση προς τον βυζαντινό νότο Τέλος η Δύση αν και πολυδιασπασmicroένη δεν παύει να θεωρεί τα εδάφη της αυτοκρατορίας ζωτικό της χώρο Οι πόροι και οι δυνατότητες που διαθέτει το βυζαντινό κράτος είναι πλέον περιορισmicroένοι και η αυτοκρατορία εισέρχεται σε microια αργή και βασανιστική πορεία παρακmicroής και διάλυσης

ΛατινοκρατίαΗ λατινική διείσδυση στα εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας microετά το 1204 επιφέ-ρει σηmicroαντικές αλλαγές σε σχέση microε το διοικητικό καθεστώς αλλά και τις κοινωνικές και οικονοmicroικές σχέσεις στις επικράτειες των κατακτηmicroένων περιοχών Οι Λατίνοι ευγενείς εγκαθίστανται microε τους στρατούς τους στις κατακτηmicroένες περιοχές και επι-βάλλουν το φεουδαρχικό microοντέλο διακυβέρνησης σύmicroφωνα microε τα δυτικά πρότυπα Τη φεουδαρχία ενισχύει και η δηmicroοκρατία της Βενετίας ο ιθύνων νους της Δrsquo Σταυ-ροφορίας καθώς εκτιmicroά ότι το σύστηmicroα αυτό microπορεί να εξασφαλίσει σταθερότητα στην περιοχή απαραίτητη προϋπόθεση για την περαιτέρω ανάπτυξη του βενετικού εmicroπορίου Η γη χωρίζεται σε φέουδα που microοιράζονται microεταξύ τους οι κατακτητές Η βυζαντινή αριστοκρατία προκειmicroένου να microη χάσει τα προνόmicroιά της ως επί το πλείστον συνεργάζεται microε τους κατακτητές και εντάσσεται στη φεουδαρχική ιεραρχία που εισάγουν οι Λατίνοι Οι πολύπλοκες φεουδαρχικές σχέσεις οι δικαιοδοσίες και οι αρmicroοδιότητες των φεουδαρχών καθορίζονταν από τις Ασσίζες της Ρωmicroανίας κωδικο-

Σιδερένιο γεωργικό εργαλείο δικέλλιον του 13ου αιώνα το

ποίηση που ολοκληρώνεται τον 14ο αιώνα σε συνδυασmicroό microε τις τοπικές ιδιοmicroορφίες που απαντούν σε κάθε περιοχή Οι φραγκικές κτήσεις στην Πελοπόννησο οργανώνονται πιο πιστά στο δυτικό φεου-δαρχικό πρότυπο Η επικράτεια χωρίζεται σε βαρονίες και φέουδα ενώ οι φεουδάρ-χες και οι βαρόνοι συνδέονται microε τον πρίγκιπα που βρίσκεται στην κεφαλή της ιεραρ-χίας microε δεσmicroούς υποτέλειας Διατηρούνται αρκετά στοιχεία από τη βυζαντινή πραγ-microατικότητα όσον αφορά το φορολογικό σύστηmicroα ή και το καθεστώς γης (πρόνοιες) προκειmicroένου να υπάρξει οmicroαλή συνέχεια χωρίς διαταραχές Ανάmicroεικτα φεουδαρχικά και βυζαντινά στοιχεία απαντούν σε όλες τις λατινικές κτήσεις στα Επτάνησα στην ανατολική Στερεά στην Εύβοια κα Στην Κρήτη εφαρmicroόζεται επίσης το φεουδαρχικό σύστηmicroα από τους Βενετούς που κατέχουν τη microεγαλόνησο από το 1211 Λόγω όmicroως της στρατηγικής σηmicroασίας του νησιού υπάρχει άmicroεση εξάρτηση της φεουδαρχικής αριστοκρατίας από το διοικητικό κέντρο δηλαδή την ίδια την πόλη της Βενετίας Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην Κρήτη η βυζαντινή αριστοκρατία microε αλλεπάλληλες επαναστάσεις διεκδίκησε ένοπλα τη συmicromicroετοχή της στη φεουδαρχική ιεραρχία Αποκορύφωmicroα αποτέλεσε η επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη το 1282 microετά την οποία η παλιά βυζαντινή αριστοκρατία απέσπασε από τους Βενετούς σηmicroα-ντικά προνόmicroια Η οικονοmicroία στις λατινικές κτήσεις παραmicroένει κατά βάση αγροτική Η βιοτεχνική παραγωγή είναι περιορισmicroένη και οι ανάγκες καλύπτονται από το εmicroπόριο το οποίο βρίσκεται στα χέρια κυρίως Ιταλών εmicroπόρων Η Βενετία και σε microικρότερο βαθmicroό η Γένοβα πετυχαίνουν ευνοϊκές ρυθmicroίσεις εγκαθίστανται στις λατινοκρατούmicroενες περι-οχές δηmicroιουργούν βάσεις και εmicroπορεύονται ελεύθερα χωρίς δασmicroούς φόρους ή άλλους περιορισmicroούςΟι ελληνικοί πληθυσmicroοί microε εξαίρεση τις αριστοκρατικές οικογένειες που εντάσσο-νται στο φεουδαρχικό σύστηmicroα microετατρέπονται σε υποτελείς (vilani) των κυρίων των φέουδων στα οποία κατοικούν Η Καθολική Εκκλησία που εγκαθίσταται microαζί microε τους φεουδάρχες δεν καταφέρνει να τους αποσπάσει από το ορθόδοξο δόγmicroα Γενικά η θρησκευτική πολιτική των κατακτητών είναι ήπια και διατηρεί τις ισορροπίες microε την Ορθόδοξη Εκκλησία Παρά τα αντιλατινικά αισθήmicroατα που συνεχίζουν να διακατέχουν τα λαϊκά στρώmicroατα αυτά δεν εξεγείρονται εναντίον των Λατίνων παρά microόνο στην

Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ισάακιου Βrsquo Αγγέλου του 1187

Κρήτη που ακολουθούν την κρητική αριστοκρατία στις επαναστατικές της ενέργειες Σε ορισmicroένες microάλιστα περιπτώσεις υποδέχτηκαν τους κατακτητές ως απελευθερωτές λόγω της κακοδιαχείρισης και της βαριάς φορολογίας που είχαν υποστεί από το βυζα-ντινό κράτος και την τοπική βυζαντινή αριστοκρατία (περίπτωση Βοιωτίας Αλmicroυρού Θήβας)Η λατινοκρατία παρά τον βίαιο τρόπο microε τον οποίο επιβλήθηκε έφερε για πρώτη φορά ύστερα από πολλούς αιώνες τη Δύση τόσο κοντά microε την Ανατολή διαδικασία που είχε ήδη ξεκινήσει την εποχή των πρώτων Σταυροφοριών Πολιτικές πολιτισmicroικές κοινωνικές και οικονοmicroικές αλληλεπιδράσεις ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους συmicroβάλλουν προς microια τάση ενοποίησης του ευρωπαϊκού microεσαιωνικού χώρου Η διαδικασία αυτή βέβαια δεν ολοκληρώθηκε ποτέ λόγω της microετέπειτα οθωmicroανικής εξάπλωσης

Τουρκοκρατούmicroενες περιοχέςΟι σελτζουκικές κατακτήσεις και οι επιδροmicroές των τουρκικών νοmicroαδικών φύλων τον 12ο αιώνα στη Μικρά Ασία οδήγησαν σε microαζικές microεταναστεύσεις των βυζαντινών πληθυσmicroών και σε δηmicroογραφική ύφεση στην περιοχή Μεγάλες περιοχές καταστρά-φηκαν και ερηmicroώθηκαν ωστόσο αρκετοί κάτοικοι βυζαντινής καταγωγής παρέmicroειναν στις εστίες τους και προσπάθησαν να προσαρmicroοστούν στη νέα πραγmicroατικότητα Τον 13ο αιώνα στο σουλτανάτο του Ικονίου οι ορθόδοξοι πληθυσmicroοί έχουν δικαίωmicroα να διατηρήσουν την πίστη τους αν και αυτό τους θέτει αυτόmicroατα σε υποδεέστερη θέση από τους microουσουλmicroάνους υπηκόους Ασχολούνται κατά κύριο λόγο microε τη γεωργία και αποδίδουν τους προβλεπόmicroενους φόρους στον σουλτάνο Άλλοι πάλι καταγίνονται microε τη βιοτεχνία και το εmicroπόριο Υπάρχουν πληροφορίες ακόmicroα και για Έλληνες φοροει-σπράκτορες ενώ το σελτζουκικό στράτευmicroα διέθετε ξεχωριστό σώmicroα microε χριστιανούς υπηκόους στρατιώτες Ο θεσmicroός των γουλάmicroηδων επιτρέπει σε νέους ανθρώπους να ασπαστούν το Ισλάmicro και να ακολουθήσουν καριέρα ως υπάλληλοι στη κεντρική και περιφερειακή διοίκηση ή στον στρατό Η παλιά βυζαντινή αριστοκρατία ndashόσα από τα microέλη της δεν διέφυγαν στις περιοχές που παρέmicroειναν υπό τον έλεγχο του βυζαντινού κράτουςndash ενσωmicroατώ-νεται στη microουσουλmicroανική άρχουσα τάξη και σταδιακά εξισλαmicroίζεται Επώνυmicroα παλιών βυζαντινών οικογενειών ndashΓαβράδων Μαυροζώmicroηδων Κοmicroνηνώνndash πλαισιώνουν την

Άποψη της Κωνσταντινούπολης και του Κεράτιου κόλπου λεπτο-

Η βιοτεχνική παραγωγή (υφά-σmicroατα υαλουργία βυρσοδε-

Αυλή των σουλτάνωνΟι microογγολικές επιδροmicroές και κατακτήσεις φέρνουν νέα αναστάτωση και πολυδιάσπαση στην περιοχή microε την παρακmicroή του σουλτανάτου του Ικονίου Η σταθερότητα θα επέλ-θει οριστικά microε την επικράτηση της οθωmicroανικής δύναmicroης Οι χριστιανικοί πληθυσmicroοί θα επιδιώξουν την επιβίωση και την ένταξή τους στις νέες δοmicroές που διαmicroορφώνο-νται διατηρώντας όποτε αυτό είναι δυνατόν τα θρησκευτικά τους πιστεύω

Κεντρόφυγες τάσεις και αποδυνάmicroωση του κράτουςΤα ελληνικά κράτη της Ηπείρου της Νίκαιας και της Τραπεζούντας δηmicroιουργήmicroατα της συγκυρίας της Δrsquo Σταυροφορίας και των γεγονότων που προηγήθηκαν προσπά-θησαν να σχηmicroατίσουν δοmicroές ανάλογες microε αυτές της άλλοτε ενιαίας αυτοκρατορίας Η Ήπειρος στα χρόνια της ακmicroής της χωρίζεται σε θέmicroατα microε επικεφαλής δούκες Δούκες ονοmicroάζονται και οι επικεφαλής στις επαρχίες της Νίκαιας και στα βάνδα της Τραπεζούντας όπως ονοmicroάζονται εκεί οι διοικητικές περιφέρειες Οι παραπάνω αξι-ωmicroατούχοι συγκεντρώνουν στρατιωτικές και διοικητικές αρmicroοδιότητες Επίσης υπαλ-ληλική ιεραρχία τίτλοι αξιώmicroατα και οργάνωση της Αυλής υπακούουν σε βυζαντινά πρότυπα Αξιώmicroατα και τίτλοι όπως microεσάζων microέγας λογοθέτης microέγας λογαριαστής σεβαστοκράτορες πρωτοβεστιαρίτες σεβαστοί κλπ παραπέmicroπουν στον 12ο αιώνα Μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το κράτος της Ηπείρου παρακmicroάζει και ενσωmicroατώνεται στο κράτος των Παλαιολόγων το 1319 ενώ η αυτοκρατορία της Τρα-πεζούντας ακολουθεί τη microοναχική αλλά επιτυχηmicroένη πορεία της microέχρι την κατάληψη από τους Οθωmicroανούς το 1461Πολύ γρήγορα microετά την αρχική ευφορία που προκάλεσε η εγκατάσταση της νέας δυναστείας στην Κωνσταντινούπολη αρχίζει η εδαφική συρρίκνωση ώστε στα τέλη του 14ου αιώνα η κατrsquo επίφαση αυτοκρατορία να αποτελείται από την πρωτεύουσα τmicroήmicroατα της Θράκης και της Μακεδονίας τις βυζαντινές κτήσεις στην Πελοπόννησο και microερικά νησιά Τα σύνορα περιορίζονται συνεχώς οι περιοχές του κράτους δεν επι-κοινωνούν microεταξύ τους παρά microόνο διά θαλάσσης λόγω εχθρικών επιδροmicroών και κατα-κτήσεων Η κεντρική και επαρχιακή διοίκηση παρουσιάζει ανάλογη εικόνα παρακmicroής που επιτείνεται λόγω των εmicroφύλιων συρράξεων του 14ου αιώνα Το φαινόmicroενο άλλω-στε της κατά περιόδους διοικητικής διάσπασης του κράτους σε περίπου αυτόνοmicroες

Δυτικοί έmicroποροι λεπτοmicroέρεια από εικονογραφηmicroένο χειρό-

ηγεmicroονίες από την περίοδο των εmicroφυλίων πολέmicroων και εξής αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των κεντρόφυγων τάσεων που επικρατούν Ο Ανδρόνικος Γrsquo διοικεί αυτόνοmicroα την περιοχή της Θράκης έπειτα από παραχώρηση του παππού του Ανδρόνικου Βrsquo προκειmicroένου να αποφευχθεί η ένοπλη σύρραξη microεταξύ τους Μετά τη λήξη του δεύ-τερου εmicroφύλιου και την επικράτηση του Ιωάννη ΣΤrsquo Καντακουζηνού η Δυτική Θράκη αποδίδεται στον πρεσβύτερο γιο του Ματθαίο και ο βυζαντινός Μοριάς στον δευτε-ρότοκο γιο του Μανουήλ Αργότερα η Πελοπόννησος αποκοmicromicroένη από την Κωνστα-ντινούπολη διοικείται αυτόνοmicroα από microέλη της οικογένειας των Παλαιολόγων Σχετική διοικητική αυτονοmicroία παρουσιάζουν και οι περιοχές τις Θεσσαλίας και της Ηπείρου microε επικεφαλής διοικητές microέλη της αριστοκρατίας που απαντούν και ως κεφαλές στις βυζαντινές πηγές Κεφαλές ως διοικητές παρουσιάζονται και σε microικρότερες περιοχές που microπορεί να περιλαmicroβάνουν απλώς microια οχυρωmicroένη πόλη και την ενδοχώρα τηςΟι κεντρικές υπηρεσίες χάνουν πλέον τον έλεγχο των δηmicroοσιονοmicroικών Παρότι φόροι συνεχίζουν να εισπράττονται microέχρι την πτώση το κρατικό ταmicroείο microένει σχεδόν άδειο Οι αιτίες είναι πολλές οι επιδροmicroές η απώλεια εδαφών οι συνεχείς microετακινήσεις των αγροτικών πληθυσmicroών καθιστούν δύσκολη την άσκηση δηmicroοσιονοmicroικής πολιτικής Επιπλέον οι Παλαιολόγοι συνεχίζουν την πολιτική παραχωρήσεων κρατικών εσόδων και φορολογικών προνοmicroίων προς τη microεγάλη γαιοκτησία της αριστοκρατίας και της Εκκλησίας Τα φορολογικά και άλλα προνόmicroια που απολαmicroβάνουν Βενετοί και Γενουά-τες στερούν το κρατικό ταmicroείο από σηmicroαντικά έσοδα Χαρακτηριστικά όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Γρηγοράς λόγιος και ιστορικός του 14ου αιώνα λόγω του χαmicroηλότερου δασmicroολογίου που επιβάλλουν στα εmicroπορικά πλοία οι Γενουάτες στον Γαλατά συγκε-ντρώνουν ετησίως έσοδα ύψους 200000 υπερπύρων ενώ το αντίστοιχο ποσό για το λιmicroάνι της Κωνσταντινούπολης είναι microόλις 30000 υπέρπυρα Οι ανάγκες για τη λειτουργία της όποιας κεντρικής διοίκησης και για τη microισθοδοσία των microισθοφορικών στρατευmicroάτων καλύπτονται κατά κύριο λόγο από εκούσιες εισφορές πλούσιων αριστο-κρατών και εξωτερικό δανεισmicroό microε υψηλό τίmicroηmicroα και πολιτικά ανταλλάγmicroαταΗ έλλειψη πόρων που χαρακτηρίζει το βυζαντινό κράτος γίνεται φανερή όταν η χήρα του Ανδρόνικου Γrsquo Άννα της Σαβοΐας βάζει ενέχυρο τα κοσmicroήmicroατα του στέmicromicroατος των Βυζαντινών αυτοκρατόρων για τη σύναψη δανείου από τη Βενετία ύψους 30000 δουκάτων ή όταν για την επισκευή της Αγίας Σοφίας συντρέχει ο microέγας δούκας της

Μικρογραφία χειρογράφου του 13ου αιώνα microε παράσταση

Μόσχας Συmicroεών Αργότερα ο Ιωάννης Εrsquo θα ταξιδέψει ο ίδιος στη Βενετία προκειmicroέ-νου να αποσπάσει οικονοmicroική βοήθεια microε αντάλλαγmicroα την Τένεδο Ανάλογη ήταν η κατάσταση όσον αφορά και την πορεία του βυζαντινού νοmicroίσmicroατος το οποίο την εποχή των Παλαιολόγων γνώρισε αλλεπάλληλες νοθεύσεις και υποτι-microήσεις Από τα microέσα του 14ου αιώνα τα χρυσά βυζαντινά νοmicroίσmicroατα σπανίζουν και πιο συχνές είναι οι κοπές ασηmicroένιων νοmicroισmicroάτων και των χάλκινων υποδιαιρέσεών τους Το βυζαντινό νόmicroισmicroα χάνει την αξιοπιστία του και στις εmicroπορικές συναλλαγές προτιmicroώνται τα νοmicroίσmicroατα των ιταλικών πόλεων (δουκάτα φιορίνια κλπ)Το στράτευmicroα αποτελείται εξολοκλήρου από microισθοφόρους πολύ συχνά Τούρκους ενώ ο θεσmicroός της πρόνοιας παύει να έχει τον χαρακτήρα της στρατιωτικής υποχρέωσης του προνοιαρίου Μόνιmicroο πρόβληmicroα για τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες αποτελούσε η πληρωmicroή των microισθοφόρων και οι τελευταίοι δεν διστάζουν να λεηλατήσουν τις περιοχές που στρατωνίζονται όταν δεν λαmicroβάνουν τα δεδουλευmicroένα τους Χαρακτη-ριστική είναι η περίπτωση του Μανουήλ Βrsquo Παλαιολόγου ο οποίος microετά τη microάχη της Μαρίτσας (1371) φορολόγησε την περιουσία των microονών του Αγίου Όρους προκει-microένου να καλύψει ανάγκες στρατιωτικών δαπανών Ανάλογο πρόβληmicroα υπάρχει και στη συγκέντρωση χρηmicroάτων για την κατασκευή αξιόmicroαχου στόλου Με τη συνδροmicroή του Ιωάννη Καντακουζηνού και άλλων αριστοκρατών συγκροτήθηκε ένας στόλος επί Ανδρόνικου Γrsquo ενώ αργότερα ο Καντακουζηνός ως αυτοκράτορας καταφέρνει να συγκεντρώσει microε κόπο ένα σηmicroαντικό ποσό για τον ίδιο σκοπό Το βυζαντινό κράτος τους αιώνες της παρακmicroής σε τίποτα δεν θυmicroίζει την καλοκουρ-δισmicroένη microηχανή παλαιότερων εποχών Ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του κράτους παραχώρησε τη θέση του στις κεντρόφυγες τάσεις και στη διάσπαση ενώ ο δηmicroόσιος πλούτος στην απόλυτη ένδεια

Η κυριαρχία των ιταλικών πόλεων στο θαλάσσιο εmicroπόριοΤην προηγούmicroενη περίοδο οι ιταλικές πόλεις και κυρίως η Βενετία είχαν καταφέρει να αποσπάσουν σηmicroαντικά προνόmicroια και να εδραιώσουν τη θέση τους στο εmicroπόριο στα εδάφη της αυτοκρατορίας Μετά τον 13ο αιώνα η θέση αυτή γίνεται κυρίαρχη Η Γένοβα που πλέον διεκδικεί ίσο microερίδιο στο microοίρασmicroα των αγορών και η Βενετία συνεχώς διευρύνουν τα προνόmicroιά τους που αναγκαστικά προσφέρουν οι Βυζαντινοί

Ερείπια του παλατιού των Μεγά-λων Κοmicroνηνών στην Τραπεζού-

αυτοκράτορες προκειmicroένου να κερδίσουν την εύνοια των ιταλικών πόλεων ή να απο-φύγουν τα χειρότερα Τον 14ο αιώνα σχεδόν ολόκληρο το εmicroπόριο που διεξάγεται στη βυζαντινή επικράτεια περνά σε ιταλικά χέριαΜετά το 1204 οι Βενετοί ελέγχουν τα τρία όγδοα της Κωνσταντινούπολης όπου εγκαθίστανται κατά χιλιάδες Δηmicroιουργούν αποικίες στη Μεθώνη και στην Κορώνη της Πελοποννήσου καταλαmicroβάνουν την Κρήτη και microέσα από εmicroπορικούς σταθmicroούς στην Εύβοια που τίθεται υπό την επικυριαρχία τους και σε άλλα νησιά ελέγχουν το Αιγαίο Παράλληλα συνάπτουν συνθήκες τόσο microε τα άλλα λατινικά όσο και microε τα ελληνικά κράτη οι οποίες εξασφαλίζουν προνοmicroιακή microεταχείριση στο βενετικό εmicroπόριο Η Γένοβα λόγω της παρακmicroής των σταυροφορικών κρατιδίων της Ανατολής στρέφει πιο ενεργά το ενδιαφέρον της στην περιοχή και το 1261 microε τη συνθήκη του Νυmicroφαίου επιτυγχάνει microε αντάλλαγmicroα ναυτική στήριξη για την ανακατάληψη της Κωνσταντι-νούπολης ndashπου τελικά δεν χρειάστηκεndash να αποσπάσει από τον Μιχαήλ Ηrsquo σηmicroαντικά προνόmicroια όπως ελεύθερο εmicroπόριο χωρίς φόρους εγκατάσταση σε microια σειρά πόλεων κά Το 1267 microε νέα συνθήκη οι Γενουάτες αποκτούν το δικαίωmicroα να εγκατασταθούν στο Πέραν (Γαλατά) στη βόρεια όχθη του Κεράτιου κόλπου Σύντοmicroα microια αυτόνοmicroη γενουατική πόλη αναπτύσσεται δίπλα στην Κωνσταντινούπολη η οποία από το 1304 αποκτά και τείχη Παράλληλα microέχρι τα τέλη του 13ου αιώνα επεκτείνουν τις δρα-στηριότητές τους στα λιmicroάνια της Μαύρης θάλασσας Η γενουατική αποικία του Καφά στην Κριmicroαία εξελίσσεται σε σηmicroαντικό κέντρο απrsquo όπου ελέγχεται το εmicroπόριο της περιοχής Οι Βενετοί δεν βλέπουν microε καλό microάτι την ενίσχυση της θέσης των αντα-γωνιστών τους και εγκαταλείποντας τις ελπίδες για ανακατάληψη της Κωνσταντινού-πολης συνάπτουν συνθήκες microε το βυζαντινό κράτος προκειmicroένου να διασφαλίσουν τα προνόmicroιά τους στα εδάφη της επανασυστηmicroένης αυτοκρατορίας Με τη συνθήκη του 1267 διασφαλίζουν ελεύθερο εmicroπόριο χωρίς δασmicroούς στα εδάφη που ελέγχει η βυζαντινή πλέον Κωνσταντινούπολη Με νέα συνθήκη το 1277 αποκτούν το δικαίωmicroα εκ νέου εγκατάστασής τους στην Κωνσταντινούπολη ενώ αναγνωρίζεται από τον Βυζαντινό αυτοκράτορα η επικυριαρχία τους στη Μεθώνη στην Κορώνη και στην Κρήτη Το 1285 τα προνόmicroια επιβεβαιώνονται δίνεται η δυνατότητα εγκατάστασης στη Θεσσαλονίκη και προστίθεται όρος που προβλέπει φορολογική ατέλεια σε οποιον-δήποτε Βυζαντινό ή Ιταλό συνεργάζεται στον εmicroπορικό τοmicroέα microε τους Βενετούς

Ο χώρος του ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου σχεδόν microετατρέπεται σε ιταλική θάλασσα Γένοβα και Βενετία ελέγχουν το εmicroπόριο και τις θαλάσσιες οδούς από τα λιmicroάνια της δυτικής Μεσογείου έως την Κωνσταντινούπολη και τον Εύξεινο Πόντο και νοτιοανατολικά έως τη Συρία Η Γένοβα κυριαρχεί στην Κριmicroαία και στα λιmicroάνια της Μαύρης θάλασσας στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στην Κύπρο ενώ η Βενετία στα Ιόνια νησιά στην Πελοπόννησο στην Εύβοια στην Κρήτη και στα νησιά του κεντρικού Αιγαίου Οι ζώνες βέβαια δεν είναι αυστηρά καθορισmicroένες καθώς στις εmicroπορικές δραστηριότητες δεν υπάρχουν σύνορα και πολλές φορές γίνονται αντικεί-microενο ανταγωνισmicroού ανάmicroεσα στις ιταλικές πόλεις Ο Βυζαντινός έmicroπορος προσπαθεί να προσαρmicroοστεί στην παραπάνω κατάσταση Συνεργάζεται microε τους Ιταλούς στο υπερπόντιο εmicroπόριο ή δραστηριοποιείται από microόνος του για εmicroπόριο microικρότερης κλίmicroακας Η βυζαντινή αριστοκρατία επίσης σε microια εποχή που η κατοχή γης γίνεται ιδιαίτερα αmicroφίβολη λόγω των ξενικών επιδροmicroών και κατακτήσεων σταδιακά στρέφει και αυτή το ενδιαφέρον της στις εmicroπορικές δρα-στηριότητες Τον 14ο αιώνα γίνεται αντιληπτή η ασφυξία που προκαλεί η κυριαρχία Βενετών και Γενοβέζων Οι δυνατότητες ωστόσο αντιστροφής της παραπάνω κατά-στασης εκmicroηδενίζονται λόγω της εξάντλησης του βυζαντινού κράτους που επιτείνεται από την ταραχώδη πολιτική κατάσταση και τους εmicroφύλιους πολέmicroους Η απόπειρα του Ανδρόνικου Βrsquo να εκmicroεταλλευτεί τη βενετο-γενουατική διαmicroάχη στα τέλη του 13ου αιώνα φέρνει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα καθώς οι σύmicromicroαχοί του Γενουάτες τον εγκαταλείπουν και αυτός υποχρεώνεται να καταβάλει πολεmicroικές αποζηmicroιώσεις στους Βενετούς Ο Ανδρόνικος Γrsquo microε εισφορές από πλούσιους αριστοκράτες κατασκευάζει microια microικρή ναυτική δύναmicroη και στρέφεται εναντίον των Γενουατών Καταλαmicroβάνει τη Χίο και στη συνέχεια microε τη συνδροmicroή τουρκοmicroανικού στόλου τη Φώκαια περιοχές υπό γενουατική κυριαρχία Τα αποτελέσmicroατα είναι πρόσκαιρα καθώς ακολουθεί ο εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1341-7Τη σηmicroασία που αποκτά το θαλάσσιο εmicroπόριο και η ναυτική δύναmicroη φαίνεται να κατανοεί ο microέγας δούξ Αλέξιος Απόκαυκος ηγετική φυσιογνωmicroία της αντίπαλης προς τον Ιωάννη ΣΤrsquo Καντακουζηνό παράταξης στη διάρκεια του εmicroφυλίου Ο Απόκαυκος δείχνει ιδιαίτερη φροντίδα για την ανάπτυξη της ναυτικής δύναmicroης της πρωτεύουσας Αδιαφορεί για την ηπειρωτική χώρα όπως τον κατηγορεί ο αντίπαλός του Καντα-

κουζηνός και δίνει βάρος στην επικυριαρχία των νησιών και των θαλάσσιων οδών σύmicroφωνα microε τα πρότυπα θα έλεγε κανείς των ιταλικών ναυτικών δυνάmicroεων Η Κων-σταντινούπολη στα σχέδια του Απόκαυκου θα στηριζόταν στο θαλάσσιο εmicroπόριο Αργότερα ο ίδιος ο Καντακουζηνός όταν microετά το 1347 ελέγχει τα πράγmicroατα στην Κωνσταντινούπολη ως συναυτοκράτορας του Ιωάννη Εrsquo επιχείρησε τη λήψη microέτρων για την ενίσχυση της ναυτικής δύναmicroης του κράτους και την ενίσχυση της εmicroπορικής κίνησης της πρωτεύουσας Μείωσε τους δασmicroούς για τα εmicroπορεύmicroατα των πλοίων που αγκυροβολούσαν στην Κωνσταντινούπολη προκειmicroένου το λιmicroάνι της πρωτεύουσας να γίνει ανταγωνιστικό σε σχέση microε το λιmicroάνι του γενουατικού Γαλατά και κατάφερε να συγκεντρώσει 50000 υπέρπυρα τα οποία διέθεσε για την κατασκευή στόλου Σύmicro-φωνα microε microαρτυρία του ιδίου σε microικρό διάστηmicroα κατασκευάστηκαν διακόσια πλοία οι Ρωmicroαίοι (= Βυζαντινοί) ξανάγιναν ναυτική δύναmicroη και αναπτύχθηκε το βυζαντινό εmicroπόριο Παρά τις υπερφίαλες εκτιmicroήσεις του αυτοκράτορα σύντοmicroα φάνηκε το microέγε-θος και τα όρια της προσπάθειας Η αναmicroενόmicroενη αντίδραση της Γένοβας που έβλεπε microε τις κινήσεις αυτές να θίγονται τα δικά της εmicroπορικά συmicroφέροντα διέλυσε microε τη δύναmicroη των όπλων τις προσδοκίες για microια νέα ανασυγκρότηση της αυτοκρατορίας στη βάση της ναυτικής ισχύος Ο άπειρος και απροετοίmicroαστος βυζαντινός στόλος θα κατα-στραφεί ολοσχερώς την άνοιξη του 1349 από τους εmicroπειροπόλεmicroους Γενουάτες Οι ελπίδες για ανάκτηση της βυζαντινής ναυτικής δύναmicroης θα βυθιστούν στα νερά του Βοσπόρου microαζί microε τον νεότευκτο στόλο του Καντακουζηνού Αυτή είναι και η τελευ-ταία προσπάθεια αντίδρασης των Βυζαντινών στην θαλασσοκρατορία των Ιταλών

Οι πόλεις και η ύπαιθρος Η έκφραση των κοινωνικών αντιθέσεων τον 14ο αιώναΗ βαθmicroιαία αποδυνάmicroωση του κράτους κατά την Παλαιολόγεια εποχή έχει ως αποτέ-λεσmicroα τη δηmicroιουργία κεντρόφυγων τάσεων και την ανάπτυξη περιφερειακών κέντρων Οι πόλεις και η ενδοχώρα τους εξελίσσονται σε διοικητικές περιοχές microε σχετική αυτονοmicroία από την Κωνσταντινούπολη η οποία προσπαθεί να διατηρήσει την επαφή και τον έλεγχο microέσω απεσταλmicroένων της που τοποθετούνται ως διοικητές των πόλεων και της γύρω από αυτές περιοχής Ωστόσο η σχετική αυτονόmicroηση από το διοικητικό κέντρο δεν microας επιτρέπει να κάνουmicroε λόγο για φαινόmicroενα αστικοποίησης ανάλογα

Άποψη του Γαλατά της εmicroπο-ρικής συνοικίας των Γενουατών

Ο χώρος του ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου σχεδόν microετατρέπεται σε ιταλική θάλασσα Γένοβα και Βενετία ελέγχουν το εmicroπόριο και τις θαλάσσιες οδούς από τα λιmicroάνια της δυτικής Μεσογείου έως την Κωνσταντινούπολη και τον Εύξεινο Πόντο και νοτιοανατολικά έως τη Συρία Η Γένοβα κυριαρχεί στην Κριmicroαία και στα λιmicroάνια της Μαύρης θάλασσας στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στην Κύπρο ενώ η Βενετία στα Ιόνια νησιά στην Πελοπόννησο στην Εύβοια στην Κρήτη και στα νησιά του κεντρικού Αιγαίου Οι ζώνες βέβαια δεν είναι αυστηρά καθορισmicroένες καθώς στις εmicroπορικές δραστηριότητες δεν υπάρχουν σύνορα και πολλές φορές γίνονται αντικεί-microενο ανταγωνισmicroού ανάmicroεσα στις ιταλικές πόλεις Ο Βυζαντινός έmicroπορος προσπαθεί να προσαρmicroοστεί στην παραπάνω κατάσταση Συνεργάζεται microε τους Ιταλούς στο υπερπόντιο εmicroπόριο ή δραστηριοποιείται από microόνος του για εmicroπόριο microικρότερης κλίmicroακας Η βυζαντινή αριστοκρατία επίσης σε microια εποχή που η κατοχή γης γίνεται ιδιαίτερα αmicroφίβολη λόγω των ξενικών επιδροmicroών και κατακτήσεων σταδιακά στρέφει και αυτή το ενδιαφέρον της στις εmicroπορικές δρα-στηριότητες Τον 14ο αιώνα γίνεται αντιληπτή η ασφυξία που προκαλεί η κυριαρχία Βενετών και Γενοβέζων Οι δυνατότητες ωστόσο αντιστροφής της παραπάνω κατά-στασης εκmicroηδενίζονται λόγω της εξάντλησης του βυζαντινού κράτους που επιτείνεται από την ταραχώδη πολιτική κατάσταση και τους εmicroφύλιους πολέmicroους Η απόπειρα του Ανδρόνικου Βrsquo να εκmicroεταλλευτεί τη βενετο-γενουατική διαmicroάχη στα τέλη του 13ου αιώνα φέρνει τα αντίθετα αποτελέσmicroατα καθώς οι σύmicromicroαχοί του Γενουάτες τον εγκαταλείπουν και αυτός υποχρεώνεται να καταβάλει πολεmicroικές αποζηmicroιώσεις στους Βενετούς Ο Ανδρόνικος Γrsquo microε εισφορές από πλούσιους αριστοκράτες κατασκευάζει microια microικρή ναυτική δύναmicroη και στρέφεται εναντίον των Γενουατών Καταλαmicroβάνει τη Χίο και στη συνέχεια microε τη συνδροmicroή τουρκοmicroανικού στόλου τη Φώκαια περιοχές υπό γενουατική κυριαρχία Τα αποτελέσmicroατα είναι πρόσκαιρα καθώς ακολουθεί ο εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1341-7Τη σηmicroασία που αποκτά το θαλάσσιο εmicroπόριο και η ναυτική δύναmicroη φαίνεται να κατανοεί ο microέγας δούξ Αλέξιος Απόκαυκος ηγετική φυσιογνωmicroία της αντίπαλης προς τον Ιωάννη ΣΤrsquo Καντακουζηνό παράταξης στη διάρκεια του εmicroφυλίου Ο Απόκαυκος δείχνει ιδιαίτερη φροντίδα για την ανάπτυξη της ναυτικής δύναmicroης της πρωτεύουσας Αδιαφορεί για την ηπειρωτική χώρα όπως τον κατηγορεί ο αντίπαλός του Καντα-

κουζηνός και δίνει βάρος στην επικυριαρχία των νησιών και των θαλάσσιων οδών σύmicroφωνα microε τα πρότυπα θα έλεγε κανείς των ιταλικών ναυτικών δυνάmicroεων Η Κων-σταντινούπολη στα σχέδια του Απόκαυκου θα στηριζόταν στο θαλάσσιο εmicroπόριο Αργότερα ο ίδιος ο Καντακουζηνός όταν microετά το 1347 ελέγχει τα πράγmicroατα στην Κωνσταντινούπολη ως συναυτοκράτορας του Ιωάννη Εrsquo επιχείρησε τη λήψη microέτρων για την ενίσχυση της ναυτικής δύναmicroης του κράτους και την ενίσχυση της εmicroπορικής κίνησης της πρωτεύουσας Μείωσε τους δασmicroούς για τα εmicroπορεύmicroατα των πλοίων που αγκυροβολούσαν στην Κωνσταντινούπολη προκειmicroένου το λιmicroάνι της πρωτεύουσας να γίνει ανταγωνιστικό σε σχέση microε το λιmicroάνι του γενουατικού Γαλατά και κατάφερε να συγκεντρώσει 50000 υπέρπυρα τα οποία διέθεσε για την κατασκευή στόλου Σύmicro-φωνα microε microαρτυρία του ιδίου σε microικρό διάστηmicroα κατασκευάστηκαν διακόσια πλοία οι Ρωmicroαίοι (= Βυζαντινοί) ξανάγιναν ναυτική δύναmicroη και αναπτύχθηκε το βυζαντινό εmicroπόριο Παρά τις υπερφίαλες εκτιmicroήσεις του αυτοκράτορα σύντοmicroα φάνηκε το microέγε-θος και τα όρια της προσπάθειας Η αναmicroενόmicroενη αντίδραση της Γένοβας που έβλεπε microε τις κινήσεις αυτές να θίγονται τα δικά της εmicroπορικά συmicroφέροντα διέλυσε microε τη δύναmicroη των όπλων τις προσδοκίες για microια νέα ανασυγκρότηση της αυτοκρατορίας στη βάση της ναυτικής ισχύος Ο άπειρος και απροετοίmicroαστος βυζαντινός στόλος θα κατα-στραφεί ολοσχερώς την άνοιξη του 1349 από τους εmicroπειροπόλεmicroους Γενουάτες Οι ελπίδες για ανάκτηση της βυζαντινής ναυτικής δύναmicroης θα βυθιστούν στα νερά του Βοσπόρου microαζί microε τον νεότευκτο στόλο του Καντακουζηνού Αυτή είναι και η τελευ-ταία προσπάθεια αντίδρασης των Βυζαντινών στην θαλασσοκρατορία των Ιταλών

Οι πόλεις και η ύπαιθρος Η έκφραση των κοινωνικών αντιθέσεων τον 14ο αιώναΗ βαθmicroιαία αποδυνάmicroωση του κράτους κατά την Παλαιολόγεια εποχή έχει ως αποτέ-λεσmicroα τη δηmicroιουργία κεντρόφυγων τάσεων και την ανάπτυξη περιφερειακών κέντρων Οι πόλεις και η ενδοχώρα τους εξελίσσονται σε διοικητικές περιοχές microε σχετική αυτονοmicroία από την Κωνσταντινούπολη η οποία προσπαθεί να διατηρήσει την επαφή και τον έλεγχο microέσω απεσταλmicroένων της που τοποθετούνται ως διοικητές των πόλεων και της γύρω από αυτές περιοχής Ωστόσο η σχετική αυτονόmicroηση από το διοικητικό κέντρο δεν microας επιτρέπει να κάνουmicroε λόγο για φαινόmicroενα αστικοποίησης ανάλογα

Άποψη του Γαλατά της εmicroπο-ρικής συνοικίας των Γενουατών

κουζηνός και δίνει βάρος στην επικυριαρχία των νησιών και των θαλάσσιων οδών σύmicroφωνα microε τα πρότυπα θα έλεγε κανείς των ιταλικών ναυτικών δυνάmicroεων Η Κων-σταντινούπολη στα σχέδια του Απόκαυκου θα στηριζόταν στο θαλάσσιο εmicroπόριο Αργότερα ο ίδιος ο Καντακουζηνός όταν microετά το 1347 ελέγχει τα πράγmicroατα στην Κωνσταντινούπολη ως συναυτοκράτορας του Ιωάννη Εrsquo επιχείρησε τη λήψη microέτρων για την ενίσχυση της ναυτικής δύναmicroης του κράτους και την ενίσχυση της εmicroπορικής κίνησης της πρωτεύουσας Μείωσε τους δασmicroούς για τα εmicroπορεύmicroατα των πλοίων που αγκυροβολούσαν στην Κωνσταντινούπολη προκειmicroένου το λιmicroάνι της πρωτεύουσας να γίνει ανταγωνιστικό σε σχέση microε το λιmicroάνι του γενουατικού Γαλατά και κατάφερε να συγκεντρώσει 50000 υπέρπυρα τα οποία διέθεσε για την κατασκευή στόλου Σύmicro-φωνα microε microαρτυρία του ιδίου σε microικρό διάστηmicroα κατασκευάστηκαν διακόσια πλοία οι Ρωmicroαίοι (= Βυζαντινοί) ξανάγιναν ναυτική δύναmicroη και αναπτύχθηκε το βυζαντινό εmicroπόριο Παρά τις υπερφίαλες εκτιmicroήσεις του αυτοκράτορα σύντοmicroα φάνηκε το microέγε-θος και τα όρια της προσπάθειας Η αναmicroενόmicroενη αντίδραση της Γένοβας που έβλεπε microε τις κινήσεις αυτές να θίγονται τα δικά της εmicroπορικά συmicroφέροντα διέλυσε microε τη δύναmicroη των όπλων τις προσδοκίες για microια νέα ανασυγκρότηση της αυτοκρατορίας στη βάση της ναυτικής ισχύος Ο άπειρος και απροετοίmicroαστος βυζαντινός στόλος θα κατα-στραφεί ολοσχερώς την άνοιξη του 1349 από τους εmicroπειροπόλεmicroους Γενουάτες Οι ελπίδες για ανάκτηση της βυζαντινής ναυτικής δύναmicroης θα βυθιστούν στα νερά του Βοσπόρου microαζί microε τον νεότευκτο στόλο του Καντακουζηνού Αυτή είναι και η τελευ-ταία προσπάθεια αντίδρασης των Βυζαντινών στην θαλασσοκρατορία των Ιταλών

Οι πόλεις και η ύπαιθρος Η έκφραση των κοινωνικών αντιθέσεων τον 14ο αιώναΗ βαθmicroιαία αποδυνάmicroωση του κράτους κατά την Παλαιολόγεια εποχή έχει ως αποτέ-λεσmicroα τη δηmicroιουργία κεντρόφυγων τάσεων και την ανάπτυξη περιφερειακών κέντρων Οι πόλεις και η ενδοχώρα τους εξελίσσονται σε διοικητικές περιοχές microε σχετική αυτονοmicroία από την Κωνσταντινούπολη η οποία προσπαθεί να διατηρήσει την επαφή και τον έλεγχο microέσω απεσταλmicroένων της που τοποθετούνται ως διοικητές των πόλεων και της γύρω από αυτές περιοχής Ωστόσο η σχετική αυτονόmicroηση από το διοικητικό κέντρο δεν microας επιτρέπει να κάνουmicroε λόγο για φαινόmicroενα αστικοποίησης ανάλογα

Άποψη του Γαλατά της εmicroπο-ρικής συνοικίας των Γενουατών

microε αυτά που λαmicroβάνουν χώρα στη microεσαιωνική Δύση Οι περισσότερες πόλεις δεν πληρούν τα κριτήρια της εmicroπορικής και βιοτεχνικής ανάπτυξης Πρόκειται για microικρές οχυρωmicroένες πόλεις που βασίζονται στην αγροτική οικονοmicroία της ενδοχώρας τους Παράλληλα όmicroως αναπτύσσονται αστικά κέντρα microε έντονη εmicroπορική κίνηση εκτός από την Κωνσταντινούπολη όπως η Μονεmicroβασία και τα Ιωάννινα που απολαmicroβάνουν προνόmicroια ανάλογα των ιταλικών πόλεων η Τραπεζούντα στο κράτος των Μεγαλοκο-microνηνών η Θεσσαλονίκη κάΣύmicroφωνα microε πηγές του 14ου αιώνα η κοινωνική διαστρωmicroάτωση της πόλης έχει ως εξής στην κορυφή της πυραmicroίδας βρίσκονται οι άριστοι οι Δυνατοί Πρόκειται για την έγγεια αριστοκρατία που σε αντίθεση microε την επαρχιακού τύπου αριστοκρατία της Δύσης συγκεντρώνεται στις πόλεις όπου διανέmicroονται τα αξιώmicroατα και οι τίτλοι και λαmicroβάνονται οι αποφάσεις Οι microέσοι των πολιτών η δεύτερη microοίρα αποτελούν διακριτή microερίδα Πρόκειται για ευκατάστατους εmicroπόρους βιοτέχνες υπαλλήλους microη ευγενικής καταγωγής Στο τέλος της κλίmicroακας βρίσκεται η τρίτη microοίρα οι πένητες ο συρφετός που microαζί microε τους microέσους αποτελούν τον δήmicroο της πόλης Η τρίτη αυτή κατηγορία απαρτίζεται από αγροτικούς πληθυσmicroούς που διαmicroένουν στην πόλη και καλλιεργούν χωράφια στη γύρω περιοχή αλλά και από χειρώνακτες microικροτεχνίτες microικροεmicroπόρους λιmicroενεργάτες ευκαιριακά εργαζοmicroένους άνεργους κάΣτην ύπαιθρο εξακολουθεί να υφίσταται η τάση συγκέντρωσης της γης στους γαιο-κτήmicroονες και κυρίως στην Εκκλησία λόγω της εγγύτητας των microονών του Αγίου Όρους microε την περιοχή Οι παραχωρήσεις εκτάσεων γης και φορολογικών εσόδων από τους αυτοκράτορες προς τα microέλη της αριστοκρατίας συνεχίζεται και αυτήν την περίοδο και η παροικιοποίηση των πληθυσmicroών της υπαίθρου είναι σχεδόν ολοκληρωτική Η ιστορική συγκυρία έχει σοβαρές επιπτώσεις για τη ζωή στην ύπαιθρο και στην αγροτική οικονοmicroία Οι ξένες επιδροmicroές οι λεηλασίες των microισθοφορικών στρατευmicroά-των οι εmicroφύλιοι πόλεmicroοι οδηγούν σε δηmicroογραφική microείωση και microαζικές microετακινήσεις των πληθυσmicroών της υπαίθρου που ευκαιριακά ψάχνουν καταφύγιο στις οχυρωmicroένες πόλεις όπου διαβιώνουν υπό άθλιες συνθήκες Η πτώση της αγροτικής παραγωγής σε συνδυασmicroό microε την αρπακτικότητα που διακρίνει την αριστοκρατία απέναντι στους φτωχούς πληθυσmicroούς της υπαίθρου οδηγεί τους τελευταίους στην ένδεια και στην απόγνωση

Οι Ιταλοί έmicroποροι κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις

Η παραπάνω κατάσταση οδήγησε τα φτωχά στρώmicroατα της υπαίθρου σε βίαιες αντι-δράσεις Στην αυτοκρατορία της Νίκαιας και στο κράτος της Ηπείρου αναφέρονται στις πηγές αγανακτισmicroένοι χωρικοί που αρνούνται να καταβάλουν τους φόρους στους γαιοκτήmicroονες ή καταλαmicroβάνουν γη που δεν τους ανήκει και την καλλιεργούν χωρίς να πληρώνουν το προβλεπόmicroενο ενοίκιο Αλλά και microετά το 1261 δεν λείπουν τα βίαια ξεσπάσmicroατα και η άρνηση καταβολής φόρων ενώ καταγράφονται περιπτώσεις όπου χωρικοί καταφεύγουν σε ένδικα microέσα προκειmicroένου να διεκδικήσουν την πλήρη κυρι-ότητα στη γη που καλλιεργούν εδώ και γενιές αρνούmicroενοι την παραχώρησή της σε ευγενείς ή για να καταγγείλουν τις αυθαιρεσίες κρατικών υπαλλήλων και γαιοκτηmicroό-νων Τον 14ο αιώνα λόγω της έκρυθmicroης πολιτικής κατάστασης και των εmicroφύλιων συρ-ράξεων δηmicroιουργούνται συνθήκες για πιο δυναmicroική εκδήλωση των αντιδράσεων των χωρικών Στην αρχή του πρώτου εmicroφυλίου πολέmicroου εκδηλώνονται βίαιες επιθέσεις εναντίον φοροεισπρακτόρων στη Θράκη προφανώς υποκινούmicroενες από τον Ανδρό-νικο Γrsquo Ο ανταπαιτητής του θρόνου microάλιστα προκειmicroένου να κερδίσει τη συmicroπάθεια των αγροτικών πληθυσmicroών στον αγώνα εναντίον του παππού του Ανδρόνικου Βrsquo υπόσχεται φορολογικά προνόmicroια σε όλη την περιοχή Όmicroως οι αντιθέσεις θα εκφραστούν microε τον πλέον εκρηκτικό τρόπο κατά τη διάρκεια του δεύτερου εmicroφυλίου πολέmicroου Ο εmicroφύλιος πόλεmicroος της περιόδου 1341-7 ξεπέ-ρασε τα όρια microιας συνηθισmicroένης στα πλαίσια της microακρόχρονης βυζαντινής ιστορίας δυναστικής διαmicroάχης Οι πρωταγωνιστές του πολέmicroου αυτού αντιmicroάχονται για τον έλεγχο της αντιβασιλείας του ανήλικου γιου του αποθανόντος Ανδρόνικου Γrsquo Ιωάννη Εrsquo Παλαιολόγου και τη νοmicroή της εξουσίας Όmicroως στα θέατρα των συγκρούσεων στη Μακεδονία και στη Θράκη η δυναστική έριδα δίνει τη δυνατότητα να εκφραστούν βαθύτερες κοινωνικές αντιθέσεις προϊόν της σκληρής εκmicroετάλλευσης των αγροτικών πληθυσmicroών από την έγγεια αριστοκρατία Στην Αδριανούπολη ndashόπου το πνεύmicroα της εξέγερσης διατηρήθηκε έως το 1345ndash το Πάmicroφιλον τη Βήρα τη Ρεντίνα το Διδυmicroό-τειχο και αλλού η αριστοκρατία βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέσηΗ στήριξη στρατιωτική και πολιτική που προσέφερε στη microεγάλη της πλειοψηφία η αριστοκρατία του Βυζαντίου στον Ιωάννη Καντακουζηνό ώθησε την αντιβασιλεία να αναζητήσει συmicromicroάχους στα χαmicroηλότερα κοινωνικά στρώmicroατα της πόλης και της υπαίθρου Κατά τον Γρηγορά η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης υποδαύλισε τις

Η Βενετία microία από τις microεγα-λύτερες ναυτικές δυνάmicroεις της

εξεγέρσεις αυτές προκειmicroένου να τις εκmicroεταλλευτεί στον αγώνα της κατά του Καντα-κουζηνού Έτσι στο πλαίσιο της πολιτικής σύγκρουσης ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες παρατάξεις του εmicroφυλίου εκφράστηκαν παράλληλα και οι κοινωνικές αντιθέσεις Σύmicro-φωνα microε τις microαρτυρίες των Γρηγορά και Καντακουζηνού ολόκληρη η χώρα χωρίστηκε σε δύο microερίδες σε αυτούς που είχαν ευγενική καταγωγή microόρφωση και πλούτο στους αρίστους των πολιτών οι οποίοι υποστήριζαν την παράταξη του Καντακουζηνού και στους φτωχούς τους άξεστους τους άφρονες και αιmicroοδιψείς ταραχοποιούς οι οποίοι άρπαζαν τις περιουσίες των αριστοκρατών και υποστήριζαν την παράταξη της Κων-σταντινούπολης (οι χαρακτηρισmicroοί για τα λαϊκά στρώmicroατα ανήκουν στους παραπάνω αριστοκρατικής ιδεολογίας συγγραφείς) Ο Ιωάννης Καντακουζηνός διέθετε τεράστια περιουσία Στο πρόσωπό του η βυζα-ντινή αριστοκρατία στην πλειοψηφία της έβλεπε τον φυσικό ηγέτη και εκπρόσωπό της ο οποίος εφόσον αναλάmicroβανε τα ηνία της εξουσίας θα προωθούσε τα συmicroφέ-ροντά της Από την άλλη πλευρά τα φτωχά λαϊκά στρώmicroατα των πόλεων και της υπαί-θρου είχαν υποφέρει τα πάνδεινα από την αριστοκρατία και σε συνδυασmicroό microε τους συνεχείς πολέmicroους και τις καταστροφές που αυτοί συνεπάγονταν είχαν ξεπεράσει προ πολλού τα όρια της εξαθλίωσης Ήταν επόmicroενο λοιπόν εφόσον τους δόθηκε η ευκαιρία να εκφράσουν το microίσος τους προς την αριστοκρατία Η αντίθεση των κατώ-τερων κοινωνικά στρωmicroάτων προς τον Καντακουζηνό στην ουσία αποτελεί αντίδραση απέναντι στην αριστοκρατία Παράλληλα τα κοινωνικά αυτά στρώmicroατα φαίνεται να προσβλέπουν στην κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης κάνοντας σηmicroαία στις εξε-γέρσεις τους την αφοσίωσή τους στον νόmicroιmicroο διάδοχο Ιωάννη Εrsquo Ταυτίζονται microε την αντιβασιλεία καθώς θεωρούν ότι εφόσον microάχεται τον Καντακουζηνό στρέφεται και κατά της αριστοκρατίας Όmicroως κάτι τέτοιο δεν ισχύει στην πραγmicroατικότητα Ονόmicroατα αριστοκρατικών οικογενειών (Παλαιολόγοι Ασάν Γαβαλάδες Λουζινιάν κά) πλαι-σιώνουν το επιτελείο της αντιβασιλείας ενώ οι λαϊκές εξεγέρσεις αντιmicroετωπίζονται θετικά και ενισχύονται από την Κωνσταντινούπολη microόνο και microόνο επειδή επιφέρουν σηmicroαντικά πλήγmicroατα στο αντίπαλο στρατόπεδοΟι εξεγέρσεις που λαmicroβάνουν χώρα στα πλαίσια του εmicroφυλίου εκδηλώνονται microε ιδι-αίτερη σφοδρότητα και έχουν έντονα αντιαριστοκρατικά χαρακτηριστικά Όmicroως δεν microπορούmicroε να διακρίνουmicroε στις ενέργειες αυτές την ύπαρξη microιας πολιτικής αυτοτέ-

Χρυσό νόmicroισmicroα (υπέρπυρο) του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ηrsquo

laquoΒόλτεςraquo το οχυρωmicroένο καλντε-ρίmicroι που ενώνει την πάνω και

λειας ενός συγκεκριmicroένου πολιτικού προγράmicromicroατος την εφαρmicroογή του οποίου επι-διώκουν οι εξεγερθέντες Τα πράγmicroατα εξελίσσονται διαφορετικά στο αστικό περι-βάλλον της Θεσσαλονίκης Το κίνηmicroα των Ζηλωτών που εκδηλώνεται εκεί το 1342-9 εντάσσεται και αυτό στην αλυσίδα των παραπάνω εξεγέρσεων Η ειδοποιός διαφορά βρίσκεται στην ύπαρξη ανεξάρτητης από την παράταξη της Κωνσταντινούπολης ηγε-σίας και microάλιστα microε στόχο την κατάληψη της αρχής της πόλης Λίγα πράγmicroατα γνωρίζουmicroε για τους Ζηλωτές οι οποίοι microε τον καιρό φαίνεται ότι είχαν αποκτήσει ισχυρά ερείσmicroατα στον κατά πλειοψηφία αγροτικό δήmicroο της Θεσσα-λονίκης επικαλούmicroενοι τα αντιαριστοκρατικά του αισθήmicroατα Παράλληλα η ανάπτυξη του εmicroπορίου και της βιοτεχνίας που εξακολουθεί να παρουσιάζεται στη Θεσσαλο-νίκη τον 14ο αιώνα ενίσχυσε αριθmicroητικά τις τάξεις των ανθρώπων που δραστηριο-ποιούνταν επαγγελmicroατικά σε αυτούς τους τοmicroείς Από πολλούς ερευνητές θεωρήθηκε ότι το κίνηmicroα των Ζηλωτών στον ένα ή τον άλλο βαθmicroό εξέφραζε αυτά τα αστικά στρώmicroατα που ένιωθαν να ασφυκτιούν κάτω από το βάρος της έγγειας αριστοκρατίας και των περιορισmicroών που έθετε στις δραστηριότητές τους η κεντρική διοίκησηΠράγmicroατι η Θεσσαλονίκη οφείλει σε microεγάλο βαθmicroό τον πλούτο και την ευηmicroερία της στο εmicroπόριο Διαθέτει πλούσια αγορά και microεγάλο λιmicroάνι Πρέπει επίσης να σηmicroειωθεί ότι το θαλάσσιο εmicroπόριο της Θεσσαλονίκης δεν φαίνεται να ελέγχεται εντελώς από τις microεγάλες ναυτικές δυνάmicroεις της εποχής τη Γένοβα και τη Βενετία η κυριαρχία των οποίων είναι σαφώς τεκmicroηριωmicroένη σε άλλα εmicroπορικά κέντρα του Αιγαίου πελάγους Οι Βενετοί και οι Γενουάτες έmicroποροι δραστηριοποιούνται βέβαια και στη Θεσσαλονίκη όχι όmicroως ως κυρίαρχοι Επιπλέον ένα πλήθος ανθρώπων από διαφορετικές εθνικότητες αναπτύσσουν ανάλογες δραστηριότητες σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Θεσσαλονικιού λόγιου Δηmicroητρίου Κυδώνη Θα microπορούσε να διατυπώσει κανείς την άποψη ότι η Θεσσαλονίκη σταδιακά έχει διαmicroορφωθεί σε ένα λιmicroάνι ελεύ-θερου εmicroπορίου microακριά από τον ασφυκτικό έλεγχο των δύο ιταλικών δηmicroοκρατιών Ο εγχώριος πληθυσmicroός που αναπτύσσει ανάλογες δραστηριότητες πρέπει να ευνο-είται ιδιαίτερα από την οικονοmicroική άνθηση και τον πλούτο που παράγεται χάρη στο θαλάσσιο εmicroπόριο επωφελούmicroενος της απουσίας microιας επικυρίαρχης ξένης εmicroπορικής δύναmicroης Πιθανότατα αυτά τα κοινωνικά στρώmicroατα θέλησαν microέσω των Ζηλωτών να εκφραστούν και πολιτικά

Σκηνή αλιείας λεπτοmicroέρεια ψηφιδωτής παράστασης του

Έντονες διαmicroάχες εκδηλώθηκαν τους ύστερους βυζαντινούς χρό-

Το εmicroπόριο και η βιοτεχνία γνωρίζουν άνθηση στη Θεσ-

Προβληmicroατική ωστόσο παραmicroένει στην παραπάνω θεώρηση η ανυπαρξία ισχυρής πολιτικά και οικονοmicroικά microεσαίας-αστικής τάξης στη βυζαντινή κοινωνία Πολλοί ερευ-νητές διαπιστώνουν ότι οι πόλεις στον ύστερο ανατολικό microεσαίωνα ελέγχονται από τους ευγενείς και σε αντίθεση microε τη Δύση όπου κάνει δυναmicroικά την εmicroφάνισή της microια νεαρή αστική τάξη τα microεσαία αστικά στρώmicroατα του Βυζαντίου βρίσκονται στη σκιά της αριστοκρατίας Στη Θεσσαλονίκη microάλιστα οι microέσοι των πολιτών παρουσιά-ζονται διχασmicroένοι ενώ άτοmicroα της παραπάνω κοινωνικής προέλευσης γίνονται θύmicroατα της τροmicroοκρατίας των Ζηλωτών Επίσης τεκmicroηριώνεται ότι η ηγεσία των Ζηλωτών αποτελείται από microέλη της τοπικής αριστοκρατίας Η αριστοκρατία των πόλεων όmicroως την εποχή που εξετάζουmicroε δεν αρκείται σε διοικητικές θέσεις και τη νοmicroή των προ-σόδων από την έγγεια ιδιοκτησία που διαθέτει αλλά επιδίδεται και σε εmicroπορικές δρα-στηριότητες Μπορούmicroε να υποθέσουmicroε microε σχετική ασφάλεια ότι πολύ περισσότερο και στη Θεσσαλονίκη πόλη microε ιδιαίτερα έντονη εmicroπορική κίνηση microέρος της τοπικής αριστοκρατίας ανέπτυξε σε microεγάλο βαθmicroό ανάλογες δραστηριότητες Ίσως λοιπόν οι Ζηλωτές εκφράζουν το δυναmicroικό εκείνο τmicroήmicroα της αριστοκρατίας που αστικοποιείται και διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία και τον έλεγχο της πόλης λιmicroανιού Η εναλλαγή των δυναστειών οι πόλεmicroοι οι ίντριγκες και οι θεολογικές συγκρούσεις που κάποτε microονοπωλούσαν το ενδιαφέρον των ιστορικών και διαmicroόρφωναν ανάλογη εικόνα για τη βυζαντινή ιστορία έχουν έως έναν βαθmicroό παραχωρήσει τη θέση τους στη microελέτη των οικονοmicroικών και κοινωνικών σχέσεων που βρίσκονται πίσω από την πολι-τική ιστορία Σταδιακά η microεταφυσική εικόνα διαλύεται και αποκαλύπτει microια κοινωνία που παράγει καταναλώνει εmicroπορεύεται microια κοινωνία οmicroάδων τάξεων αντικρουόmicroε-νων συmicroφερόντων δηλαδή microια κοινωνία ανθρώπων

Στη διάρκεια του εmicroφυλίου εκδηλώθηκαν κοινωνικές αντι-

Η Θεσσαλονίκη γίνεται το κέντρο των αναταραχών που ξέσπασαν