1

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ

ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

15ο Γυμνάσιο Πειραιά

ΘΕΜΑ

Παλαιά Κοκκινιά. Ένα ταξίδι στο χρόνο.

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: Κωνσταντίνος Μπέλσης

Ευαγγελία Παππά

Επιμέλεια έκδοσης: Κωνσταντίνος Μπέλσης

Πειραιάς, 2008-2009

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

To 14o Γυμνάσιο Πειραιά κατά τη διάρκεια του σχολικού

έτους 2008-2009 ανέλαβε να υλοποιήσει υπό την εποπτεία του

καθηγητή φιλολόγου-ιστορικού Κωνσταντίνου Μπέλση και με

την αρωγή της φιλολόγου Ευαγγελίας Παππά πολιτιστικό

εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο: «Παλαιά Κοκκινιά. Ένα ταξίδι

στο χρόνο».

Προς τούτο συγκροτήθηκαν ομάδες εργασίας, όπου μαθητές

και μαθήτριες της Γ΄ Γυμνασίου του σχολείου μας, αφού πρώτα

συνέλεξαν, κωδικοποίησαν, ταξινόμησαν και επεξεργάστηκαν

πληροφοριακό υλικό για την ιστορία της γειτονιάς τους, εν

συνεχεία επιχείρησαν να παρουσιάσουν τούτο το σύντομο

ιστορικό οδοιπορικό του τόπου που μεγάλωσαν και αγάπησαν.

Η παρούσα εργασία είναι καρπός της δουλειάς αυτών των

παιδιών και δεν αποτελεί εμπεριστατωμένη ιστορική μελέτη για

την παλαιά Κοκκινιά. Πρωταρχικός σκοπός αυτής της

απόπειρας ήταν περισσότερο η ένταξη των μαθητών στη

διαδικασία της ιστορικής έρευνας και στη λογική της χρήσης των

3

τεκμηρίων. Είναι συνεπώς αυτονόητο ότι οι αρχειακές, ιστορικές

διαθεσιμότητες ασφαλώς και δεν εξαντλήθηκαν.

Η γνωριμία, ωστόσο, με την τοπική ιστορία, η αναζήτηση

πληροφοριακού υλικού γραπτού ή προφορικού και η

προσπάθεια ερμηνείας αυτού του ιστορικού υλικού

καλλιέργησαν την ιστορική σκέψη, την ιστορική συνείδηση και

οδήγησαν τους/ τις μαθητές/τριες σε μία άλλη θεώρηση του

παρελθόντος αλλά και του παρόντος της συνοικίας τους.

Ταυτόχρονα, η ερευνητική τους απόπειρα και η διαλογική

ανταλλαγή πληροφοριών ή/και κρίσεων για πράξεις,

παραλείψεις, επιλογές, συμπεριφορές και πρακτικές του

παρελθόντος προήγαγαν το ομαδοσυνεργατικό πνεύμα και

κέντρισαν το ενδιαφέρον τους. Οι τακτικές συναντήσεις των

ομάδων εργασίας όξυναν την κριτική ικανότητα των μελών,

οδήγησαν στην κατανόηση της ανθρώπινης αδυναμίας και

συμπεριφοράς αποφεύγοντας επικίνδυνους αφορισμούς,

μονοαιτιακά ερμηνευτικά σχήματα και επιπόλαιες κρίσεις τόσο

για το παρελθόν όσο και για το σύγχρονο παρόν.

Κλείνοντας το σημείωμα αυτό θα ήθελα να συγχαρώ

τους/τις μαθητές/τριες της ομάδας εργασίας (Βολακάκη

Κατερίνα, Αγγελοπούλου Ξένια, Βαγιανό Κωνσταντίνο,

Κατσαρό Νίκο, Στρατήγη Μαρία, Ψωράκη Χαρά,

Χατζηγιαννοπούλου Άννα και Συμιανάκη Κωνσταντίνα) γι΄

αυτή την ερευνητική προσπάθειά τους. Επίσης, θα ήθελα να

4

ευχαριστήσω τη διευθύντρια του 15ου Γυμνασίου, φιλόλογο κα

Πηνελόπη Αργίτη για τη συμπαράστασή της σε όλη τη διάρκεια

του προγράμματος.

Κοκκινιά, Μάης 2009

Κωνσταντίνος Μπέλσης

5

Η παλαιά Κοκκινιά. Ένα ταξίδι στο χρόνο

1. Διοικητικά όρια

Η Κοκκινιά υπήρξε προσφυγική συνοικία του πολεοδομικού

συγκροτήματος Πειραιά και σήμερα μοιράζεται μεταξύ των

δήμων Νικαίας (κυρίως) και Πειραιά1. Είναι προάστιο

νοτιοανατολικά του Πειραιά με πληθυσμό 93,086 και βρίσκεται

περίπου 8 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας και περίπου 4 χλμ.

από το κέντρο του Πειραιά αποτελώντας κατά κάποιο τρόπο

συνδετικό κρίκο μεταξύ Αθήνας και Πειραιά.

Με την άφιξη των προσφύγων, κυρίως από τη Σμύρνη και τον

Πόντο διευρύνθηκε, δυτικά και βόρεια. Το διευρυμένο τμήμα

πήρε το όνομα «νέα Κοκκινιά», διακρινόμενη έτσι από την

«παλιά Κοκκινιά», η περιοχή της οποίας είχε κατοικηθεί από

τους πρώτους κατοίκους2. Η μετονομασία της νέας Κοκκινιάς σε

Νίκαια έγινε το 1940, με πρόταση του Ι. Μελά, μετέπειτα

1 Πβ. Χατζημανωλάκης Γ., Το χρονικό μίας πολιτείας, Πειραιάς 2005 2 Πβ. Λεοντίδου Λ., Πόλεις της σιωπής. Εργατικός αποικισμός της Αθήνας και του

Πειραιά (1909-1940), Αθήνα 1989.

6

δημάρχου Νικαίας, βουλευτή και υπουργού3.

Ήδη από τον Ιανουάριο του 1934 ο συνοικισμός της Νέας

Κοκκινιάς, που ανήκε διοικητικά στο δήμο Πειραιά,

αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητος δήμος νέας Κοκκινιάς, με

πρώτο δήμαρχο τον Στυλιανό Κοραή, ενώ το 1940 μετονομάζεται

σε Νίκαια αντλώντας την ονομασία από τη Νίκαια της Βιθυνίας.

Μετονομάστηκε δε σε Νίκαια τον Σεπτέμβριο του 1940 με το

Προεδρικό Διάταγμα 271 (Π.Δ. 271/40). Μέχρι τότε ο δήμος

λεγόταν, όπως παλαιότερα, Κοκκινιά. Για να αλλάξει το όνομα

όμως έγινε πανελλήνιος διαγωνισμός με χρηματικά έπαθλα από

τον τότε δήμαρχο Μήλιο. Στον διαγωνισμό αυτό συμμετείχαν

415 πολίτες από όλη την Ελλάδα, ακόμα και ομογενείς που

έστειλαν την πρότασή τους. Μερικά από τα ονόματα που

προτάθηκαν ήταν τα εξής: Τροία, Φρυγία, Βασιλειάς, Φοινίκη,

Ανατολή, Τραπεζούντα κ.α.. Τελικά υπερίσχυσε το «Νίκαια», το

οποίο είχαν προτείνει 56 άτομα.

Η παλιά Κοκκινιά - που σήμερα ανήκει στη δικαιοδοσία του

δήμου Πειραιά - συνορεύει σήμερα δυτικά και βόρεια με τον

δήμο Νικαίας, ανατολικά με τον δήμο Αγίου Ιωάννη Ρέντη και

τα Καμίνια και νότια με την περιοχή της Λεύκας. Η παλαιά

Κοκκινιά είναι σήμερα μια βιομηχανική συνοικία της πόλης του

3 Tο 1940 μετονομάστηκε σε Νίκαια μετά από πρόταση του δικηγόρου Μελά που

καταγόταν από την Νίκαια της Βιθυνίας, και με απόφαση της εκκλησίας της

Ελλάδος το 1965, απέκτησε και την δική της μητρόπολη, που παραπέμπει στην

πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας και έδρα του οικουμενικού

πατριαρχείου, από το 1204 ως το 1261 μετά την άλωση της Πόλης από τους

σταυροφόρους.

7

Πειραιά. Αποτελεί το βασικό πυρήνα της παλιάς περιοχής

Κοκκινιά, ο οποίος διαμελίστηκε στα τρία κατά τη συγκρότηση

των δήμων Νίκαιας και Αγ. Ιωάννη Ρέντη και είναι ένα από τα

παλαιότερα προάστια του Πειραιά.

2. Προέλευση του ονόματος

Αναφορικά με την προέλευση της ονομασίας της περιοχής

έχουν κατά καιρούς υποστηριχθεί διάφορες απόψεις. Πάντως, η

Κοκκινιά αρχικά ονομαζόταν «Κοκκινάδα», όπως αναφέρεται σε

τοπογραφικό χάρτη του 1890. Μια από τις εκδοχές ήταν ότι τα

έδαφος της είχε κόκκινο χρώμα. Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται ότι

δεν ισχύει, γιατί στην περιοχή δεν μαρτυρείται ότι υπήρχε

κοκκινόχωμα. Άλλη πάλι εκδοχή αναφέρει ότι πήρε το όνομά

της από τον πολιτικό μηχανικό Διονύση Κόκκινο, ο οποίος

σχεδίασε την περιοχή. Ούτε αυτή ωστόσο η εκδοχή φαίνεται ότι

ευσταθεί, γιατί η ονομασία μαρτυρείται και πριν τον Κόκκινο. Η

τελευταία και επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι το όνομα

προέρχεται από το έντονο κόκκινο χρώμα που έδιναν οι

παπαρούνες στους αγρούς της προσφέροντας από μακριά ένα

υπέροχο θέαμα. Με τον ερχομό δε των πρώτων εποίκων

ονομάστηκε «Κοκκινιά»4.

4 Να τι γράφει γι' αυτό ο Σίμος Μιχαηλίδης :«Η πρώτη εκδοχή σύμφωνα με τα

μέχρι σήμερα λεγόμενα είναι ότι πήρε την ονομασία της απ' το μηχανικό που την

8

3. Ιστορική αναδρομή

Ήδη από το 1835 άρχισε να κατοικείται από Κυθηρίους,

Αιγινήτες, Τροιζηνίους και Κυκλαδίτες. Σε εφημερίδες της

εποχής γίνονται αναφορές «περί την τοποθεσίαν γνωστήν ως

Κοκκινιά ή Κοκκινάδα ή Βάρη», η οποία αποτελούσε μια

εξαιρετικά εξοχική περιοχή. Το μόνο που θύμιζε την παρουσία

ανθρώπων εκεί εκτός από τα σπίτια των πρώτων νησιωτών,

ήταν ο μαζικός τάφος και το μνημείο που δημιουργήθηκε για τα

θύματα της μάχης του Φαλήρου (1827), όπου και σκοτώθηκε ο

στρατηγός Γεώργιος Καραϊσκάκης αντιμετωπίζοντας τους

Οθωμανούς τού Κιουταχή, οι οποίοι πολιορκούσαν την Αθήνα.

Οι αξιωματικοί κι οι υπαξιωματικοί του Οθωμανικού στρατού

θάφτηκαν σε ένα πρόχειρο στρατιωτικό νεκροταφείο. Τα δε

λείψανα τους υπάρχουν έως σήμερα στο «Οθωμανικό

Νεκροταφείο», για το οποίο θα γίνει λόγος και στη συνέχεια.

έκτισε, που ονομαζόταν Διονύσης Κόκκινος, κάτι που δεν ευσταθεί γιατί η περιοχή

της Παλιάς Κοκκινιάς προϋπήρχε . Η δεύτερη εκδοχή ότι η περιοχή είχε κόκκινο

χώμα και γι αυτό ονομάστηκε Κοκκινιά επίσης δεν ευσταθεί. Ας βρεθεί ένας να

μας πει πού και σε ποιο μέρος της πόλης υπάρχει κόκκινο χώμα. Το χώμα που

χρησιμοποιούν για τούβλα ή κεραμίδια , αν το παίρνουν από περιοχές της Παλιάς

Κοκκινιάς ή της Ιεράς Οδού, όταν το ψήνουν παίρνει το γνωστό κιτρινόασπρο

χρώμα. Η Κοκκινιά δεν έχει το λοιπόν κόκκινο χώμα αλλά κόκκινο χρώμα. Αυτό

που με βεβαιότητα μπορεί κανείς να υποστηρίξει είναι ότι η Κοκκινιά πήρε την

ονομασία της από τις χιλιάδες κόκκινες φουντωμένες παπαρούνες που φύτρωναν

στους αγρούς της. Απ' ότι θυμάμαι από την οσία Ξένη - προτού γίνει χώρος για

φτιάξιμο πλίθων- μέχρι και τον κήπο που ήταν σπαρμένα στάρια, το μέρος ήταν

κατακόκκινο απ' την παπαρούνα. Τον καιρό της άνοιξης όπου δεν είχαν φυτέψει

ζαρζαβατικά , όλη η γη πνιγότανε απ' το κόκκινο της παπαρούνας. Θυμάμαι πως

παίρναμε μεγάλα πέταλα από παπαρούνες , τα βάζαμε στη γροθιά του ενός

χεριού και με την παλάμη του άλλου , χτυπούσαμε δυνατά για να σκάσει η

παπαρούνα»

9

Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, μα ιδιαίτερα στο δεύτερο

μισό, πολλοί από τους γηγενείς Αθηναίους αγόρασαν στην

Κοκκινιά εύφορες εκτάσεις. Μεγάλες οικογένειες, όπως

Αργυράκη, Καλλιάγκα, Λεγάκη και Μπιχάκη, άρχισαν να

αγοράζουν τεράστιες εκτάσεις στην περιοχή και εν συνεχεία

επιχείρησαν να δημιουργήσουν συστηματικές μονάδες

γεωργικής-αγροτικής παραγωγικής εκμετάλλευσης.

Παράλληλα, δημιούργησαν κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις όπου

και γινόταν εκτροφή γουρουνιών.

Ταυτόχρονα με αυτή τη δημογραφική εξέλιξη και τη

συνακόλουθη οικονομική προοπτική χτίστηκαν εκκλησίες,

ανοίχθηκαν δρόμοι και δημιουργήθηκε ένα μεγαλύτερο

ενδιαφέρον για νέες χρήσης της γης. Έτσι, το 1868-1869 στη

συμβολή της λεωφόρου Θηβών και της οδού αγίων Αναργύρων

οικοδομήθηκε ένα μικρό, πανέμορφο ξωκλήσι βυζαντινού ρυθ-

μού μ' ένα ονομαστό, ιστορικό καμπαναριό. Είναι ο σημερινός

ενοριακός ναός της Θείας Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Αγίας

Σωτήρας), όπου τις Κυριακές στον πευκόφυτο περίβολό του

συνήθιζαν να κάνουν την εκδρομή τους κάτοικοι των άλλων

περιοχών του Πειραιά.

Στο πλαίσιο αυτής της διαφαινόμενης οικιστικής ανάπτυξης

πρέπει να εντάξουμε και τη χωροθέτηση του πρώτου

νεκροταφείου Πειραιά, το οποίο εκτεινόταν από τη σημερινή οδό

Μαυρογένους μέχρι την οδό 25ης Μαρτίου. Λίγο αργότερα

10

δημιουργήθηκε και το στρατόπεδο Βελισσαρίου, όπου

εκπαιδεύονταν οι εύζωνοι, ενώ την ίδια περίπου εποχή στην

παλαιά Κοκκινιά έζησε ο Κυθήριος αρχαιολόγος Βαλέριος

Στάης.

Στη δεκαετία του 1870 άρχισαν να κατασκευάζεται το πρώτο

εργοστάσιο κατασκευής κεραμιδιών και τούβλων Δηλαβέρη,

στην περιοχή, όπου βρίσκεται σήμερα το ομώνυμο πάρκο

Δηλαβέρη. Τότε, επίσης, χτίστηκε το αμαξοστάσιο και το

εργοστάσιο συντήρησης των Σιδηροδρόμων Πειραιώς– Αθηνών–

Πελοποννήσου(ΣΠΑΠ).

Στο πλαίσιο των έργων αυτών η αρχαιολογική σκαπάνη

άρχισε να φέρνει στο φως τα πρώτα σημαντικά αρχαιολογικά

ευρήματα, τα οποία αποδείκνυαν την ύπαρξη ζωής στην περιοχή

ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Ο Βαλέριος Στάης ήταν αυτός

που συνέταξε αναλυτικές αναφορές επί του θέματος προς την

Αρχαιολογική Εταιρεία, σύμφωνα με τις οποίες εικάζεται ότι

κατά τα προϊστορικά χρόνια οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής

ήταν Μινύες και Λέλεγες. Ιδιαίτερα σημαντικά ευρήματα

βρέθηκαν στην οδό Κορυτσάς, στην Αγ. Αναργύρων και κατά

μήκος του ρέματος που σήμερα έχει καλυφθεί από την σημερινή

οδό Φαλήρου.

Από το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα η παλιά

Κοκκινιά συνέχιζε να δέχεται μικρό αριθμό κατοίκων που

11

μετακινούνταν αλλάζοντας τόπο εγκατάστασης καταφεύγοντας

σε μία μορφή εσωτερικής μετανάστευσης μέσα στο λεκανοπέδιο

της Αττικής. Στις περιπτώσεις αυτές επρόκειτο για λίγες

οικογένειες αγροτών, περιβολάρηδων και αμαξάδων

(αραμπατζήδων), οι οποίοι προέρχονταν από χωριά του νομού

Αττικής, όπως η Μάνδρα, η Ελευσίνα, ο Ασπρόπυργος, το

Μενίδι και τα Σπάτα των Μεσογείων.

Παρ’ όλ’ αυτά η περιοχή της παλιάς Κοκκινιάς παρέμενε

αραιά κατοικημένη και διέθετε μόνο ένα μικρό νεκροταφείο με

το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων, στον χώρο του οποίου -

ακριβέστερα λίγο πιο πέρα- χτίστηκε ο σημερινός

μεγαλοπρεπής ενοριακός ναός. Το 'να σπίτι από τ' άλλο

βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση και μεταξύ τους χωρίζονταν

από μεγάλα οικόπεδα (αλάνες). Τα δε σπίτια και οι στάβλοι

περιβάλλονταν από μάντρες με μεγάλες πόρτες, για να

μπορούν να βγαίνουν και να μπαίνουν τα μεγαλόσωμα άλογα,

τα οποία έσερναν τα κάρα τους, τα οποία εκτελούσαν

μεταφορές από και προς το λιμάνι του Πειραιά. Είναι

χαρακτηριστικό ότι αυτές οι μεταφορές με τα κάρα γίνονταν

μέχρι το έτος 1960, όταν πια με νόμο οι ιδιοκτήτες τους πήραν

στη συνέχεια ειδικές άδειες για «νταλίκες».

12

3.1. Η μικρασιατική καταστροφή και η υποχρεωτική

ανταλλαγή των πληθυσμών

Στην ελληνική ιστορία, το έτος 1922 αποτελεί ορόσημο. Η

Μικρασιατική Καταστροφή ως αποτέλεσμα της μικρασιατικής

εκστρατείας (1919-1922) σήμανε το τέλος του ελληνισμού της

Μικράς Ασίας. Η συνθήκη της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923)

αποτέλεσε τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της εθνικής

ιδεολογίας που εξέφρασε ο βενιζελισμός στη δεκαετία 1910-1920.

Ταυτόχρονα, επιφύλασσε στον ενσαρκωτή της ρόλο τραγικό, μια

και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο θριαμβευτής της Συνθήκης των

Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920), διαπραγματευόταν στη

Λοζάνη τον οριστικό ακρωτηριασμό της Μεγάλης Ιδέας.

Επιπροσθέτως, στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων που

βρίσκονταν σε εξέλιξη στη Λοζάνη της Ελβετίας καθιερώθηκε

κατόπιν συμφωνίας των εμπλεκομένων μερών μία νέα σκληρή

πρακτική. Οι διαπραγματεύσεις οδήγησαν σε μια πρωτοφανή

υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, σύμφωνα με τις ρυθμίσεις

της ελληνοτουρκικής σύμβασης για την Ανταλλαγή των

πληθυσμών (30 Ιανουαρίου 1923).

Όπως προέβλεπε η εν λόγω σύμβαση οι Έλληνες ορθόδοξοι

κάτοικοι της Τουρκίας και οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της

Ελλάδας έπρεπε να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Επιπλέον, η

Σύμβαση είχε και αναδρομική ισχύ για όσους είχαν ήδη

13

μετακινηθεί από την ημέρα που κηρύχθηκε ο πρώτος

βαλκανικός πόλεμος (18 Οκτωβρίου 1912). Από την υποχρεωτική

ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης,

της Ίμβρου και της Τενέδου καθώς και οι μουσουλμάνοι της

δυτικής Θράκης5. Έτσι, 350.000 μουσουλμάνοι αναγκάστηκαν να

εγκαταλείψουν τις εστίες τους στον ελλαδικό χώρο και πάνω

από 1.000.000 ορθόδοξοι χριστιανοί ήρθαν πρόσφυγες στην

Ελλάδα, αυξάνοντας τον πληθυσμό της χώρας κατά 25% μέσα

σε δύο χρόνια.

Βασισμένη σε επιτόπια έρευνα ιστορικών ερευνητών, η

εθνογραφική μελέτη της Κοκκινιάς - που ξεκίνησε ως

προσφυγικός συνοικισμός, για να γίνει μια αστική συνοικία του

Πειραιά- αποκαλύπτει ότι οι κάτοικοί της πενήντα χρόνια μετά

την εγκατάστασή τους διατηρούσαν την αίσθηση της ιδιαίτερης

ταυτότητάς τους, μολονότι μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους

«ντόπιους Έλληνες», είχαν την ίδια θρησκεία και το ίδιο περίπου

πολιτισμικό υπόβαθρο6.

5 Βλ. σχετικά, Σβολόπουλος Κ., Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των

πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, Θεσσαλονίκη 1981, Πετρόπουλος, Γ., Η

υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών: ελληνοτουρκικές ειρηνευτικές

διευθετήσεις (1922-1930), στον τόμο: Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία-οικονομία-

πολιτική στην εποχή του (επιμ. Θ. Βερέμης-Γ.Γουλιμή), Αθήνα 1989, σ. 439-473.

Επίσης, για το ζήτημα της κινητής και ακίνητης περιουσίας των προσφύγων, βλ.

και, Τσουλούφης Α., Η ανταλλαγή ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών και η

εκτίμηση των εκατέρωθεν εγκαταλειφθεισών περιουσιών, Αθήνα 1989. 6 Βλ. Μιχελή Λ., Προσφύγων βίος και πολιτισμός. Από τις πόλεις της Ελάσσονος

Ασίας στα τοπία της παράγκας και του πισσόχαρτου, Αθήνα 1992.

14

Ο μικρασιατικός πόλεμος έληξε τον Αύγουστο του 1922 με

ήττα και υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Χιλιάδες

πρόσφυγες ακολουθώντας το στρατό άρχισαν τότε να

καταφθάνουν στην Ελλάδα. Ήδη, πριν από τον Αύγουστο του

1922 ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας (Πόντου, Κιλικίας,

Καππαδοκίας) είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους και είχαν

καταφύγει στη Σμύρνη ή στην Ελλάδα.

Μετά την καταστροφή της Σμύρνης (27 Αυγούστου/8

Σεπτεμβρίου 1922) σειρά είχαν τα Βουρλά, το Αϊβαλί και τα

Μοσχονήσια. Διώξεις σημειώθηκαν και στη βορειοδυτική Μικρά

Ασία (Προποντίδα κι αλλού). Αιχμάλωτοι στρατιώτες και ντόπιοι

άνδρες 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα7 και

σχηματίστηκαν πορείες αιχμαλώτων και ομήρων προς το

εσωτερικό τής Μικράς Ασίας. Πολλοί πέθαιναν από τις

κακουχίες και την ασιτία.

Συνολικά, το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Ελλάδα

900.000 πρόσφυγες (ανάμεσά του και 50.000 Αρμένιοι). Περίπου

200.000 Έλληνες παρέμειναν στην Καππαδοκίας και γενικότερα

στην κεντρική και νότια Μικρασία. Αυτοί μεταφέρθηκαν στην

Ελλάδα το 1924 και το 1925 με ένα νέο κύμα εκπατρισμού με την

φροντίδα και υπό την επίβλεψη της Μικτής Επιτροπής8.

7 Πρόκειται για τάγματα “εργασίας” γνωστά και ως «αμελέ ταμπουρού». Πβ.

σχετικά: Σωτηρίου, Διδώ, Ματωμένα Χώματα, (18η έκδοση), Αθήνα 1982, σ. 102-

103.Επίσης, 8 Με βάση το άρθρο 11 της σύμβασης της Λοζάνης για την Ανταλλαγή των

πληθυσμών ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής με έδρα την

Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις

15

Συνήθως οι απογραφές των προσφύγων που κατέφυγαν

στην Ελλάδα αλλά και σε τοπικό επίπεδο, όπως στην περίπτωση

της Κοκκινιάς, δεν αποδίδουν την πραγματικότητα. Ο αριθμός

τους δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια εξαιτίας της υψηλής

θνησιμότητας των πρώτων χρόνων στις ευπαθείς ηλικίες (βρέφη

και υπερήλικες), των άθλιων συνθηκών διαβίωσης, των

επιδημιών και ταυτόχρονα της αδυναμίας του κράτους

τουλάχιστον κατά το πρώτο διάστημα . Οι αρρώστιες όπως ο

τύφος, η φυματίωση, η γρίπη, και συχνά στην ύπαιθρο η

ελονοσία, θέριζαν. Πάνω απ’ όλα όμως υπήρχε ο ψυχικός

τραυματισμός από την απώλεια φίλων, συγγενών,

πατρογονικής γης και περιουσίας, δηλαδή ενός ολόκληρου

πλέγματος σχέσεων και μίας κοινωνικής και οικονομικής ζωής

που πια είχε χαθεί με τον πιο βίαιο και οριστικό τρόπο.

Οι προσπάθειες του ελληνικού κράτους να αντιμετωπίσει το

τεράστιο πρόβλημα της στέγασης, της αποκατάστασης και

αργότερα της ενσωμάτωσης των προσφύγων στην ελληνική

κοινωνία ήταν φιλότιμες και εν μέρει αποτελεσματικές (πβ.

Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως, Υπουργείο Περιθάλψεως,

Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων). Ταυτόχρονα βέβαια πρέπει

να σημειωθεί ότι λειτούργησε η ιδιωτική πρωτοβουλία καθώς

Τούρκοι και τρία μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο

κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των

πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας τους.

16

και η δραστηριοποίηση φιλανθρωπικών οργανώσεων τόσο από

το εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό.

Μετά από την υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης οι

πρόσφυγες άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι το όνειρο της

επιστροφής δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί. Έκτοτε, στόχος

τους έγινε η βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους και η

ενσωμάτωση στη νέα πατρίδα τους. Έτσι, η παρουσία τους

γινόταν ολοένα πιο αισθητή και η εγκατάστασή τους αποκτούσε

μονιμότερο χαρακτήρα δημιουργώντας πληθυσμιακές

συγκεντρώσεις (γειτονιές, όπως η Κοκκινιά, εν προκειμένω, ή

χωριά) αμιγώς προσφυγικές ή αλλού μικτές (στην πόλη

συχνότερα, στην ύπαιθρο λιγότερα συχνά).

3.1.1. Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων

Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε περισσότερο το κράτος

και λιγότερο η Ε.Α.Π9, η οποία πρόσφερε οικονομική βοήθεια σε

περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων, οικοτεχνικών και

βιοτεχνικών δραστηριοτήτων (όπως η ταπητουργία).

Σε αντίθεση με την αγροτική αποκατάσταση, η αστική

περιλάμβανε μόνο στέγαση κι όχι πρόνοια και εύρεση εργασίας.

9 Ε.Α.Π. (Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων): αυτόνομος οργανισμός με

πλήρη νομική υπόσταση και έδρα την Αθήνα. Ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της Κ.Τ.Ε

(Κοινωνία των εθνών) μετά από αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης. Βασική

αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση

και οριστική στέγαση. Λειτούργησε από το 1923 ως το τέλος του 1930.

17

Η αστική στέγαση συνάντησε περισσότερα εμπόδια από την

αγροτική. Ο αριθμός των προσφύγων ήταν μεγάλος, τα

ανταλλάξιμα (μουσουλμανικά)σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα και

τα οικιστικά προγράμματα του κράτους καθυστερούσαν, λόγω

των πολιτικών ανωμαλιών και της κακής οικονομικής

κατάστασης κατά τις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Πρόβλημα

επίσης αποτελούσε η περιπλάνηση των αστών προσφύγων από

πόλη σε πόλη για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα10.

Οι περισσότεροι πρόσφυγες στις πόλεις τα πρώτα χρόνια

εργάζονταν περιστασιακά, είτε κάνοντας «μεροκάματα»

στις οικοδομές, σε εργοστάσια και βιοτεχνίες, είτε ως πλανόδιοι

μικροπωλητές και μικροκαταστηματάρχες, όπως συνέβη στην

πόλη μας. Άλλοι πάλι δούλεψαν ως ναυτεργάτες και εργάτες σε

δημόσια έργα στις πόλεις ή στην ύπαιθρο (αρδευτικά και

αποστραγγιστικά έργα, διάνοιξη δρόμων, κατασκευή ή

επέκταση λιμανιών κ.ά.).

10Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα: « Όσοι

μείναμε ζωντανοί στη Θεσσαλονίκη, μας φέρανε εδώ στην Τούμπα. Βάλαμε στην

ξυλένια εκκλησία το εικόνισμα του Ταξιάρχη μας. Μπήκαμε κι εμείς στα

θαλάματα (=στρατιωτικοί θάλαμοι). Έπειτα μας χτίσαν σπίτια. Όταν πια

μπήκαμε σε σπίτι, πολύ χαρήκαμε.

-Δόξα σοι ο Θεός, λέγαμε, σπίτι είναι! Σπίτι!

Τη νύχτα θα κλειδώνουμε την πόρτα! Και στήσαμε πια τα εικονοστάσια μας στα

ντουβάρια, σ' αληθινά ντουβάρια. Δεν το πιστεύαμε στη αρχή. Τη νύχτα

ξυπνούσαμε:

-Αλήθεια σε σπίτι είμαστε; λέγαμε. Μέσα στην νύχτα σηκωνόμαστε. Πηγαίναμε

στο εικονοστάσι και προσκυνούσαμε. «Δόξα σοι, ο Θεός!» λέγαμε και ξαναλέγαμε

στην αρχή. Έπειτα κι αυτό το συνηθίσαμε. (Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από

το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη). Η έξοδος (έκδοση του

Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β, σ.261.

18

Γενικά, η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθήνα με τη

δημιουργία τεσσάρων συνοικισμών: της Καισαριανής, του

Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθήνα και της Κοκκινιάς στον

Πειραιά.

Για τη στέγαση των αστών προσφύγων υιοθετήθηκε η

δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων στις οποίες

αυτοί ήταν προσωρινά εγκατεστημένοι. Προκρίθηκε -εκτός από

σπάνιες εξαιρέσεις- το σύστημα της ανέγερσης μικρών

κατοικιών, μονοκατοικιών / διπλοκατοικιών / τετρακατοικιών,

μονώροφων ή διώροφων, με ένα ή δύο δωμάτια, κουζίνα και τους

αναγκαίους βοηθητικούς χώρους.

Το κράτος ή η Ε.Α.Π (κύριως στην αγροτική κι όχι στην

αστική αποκατάσταση) ανέθεταν την ανέγερση των

συνοικισμών σε εργολάβους ή φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους

πρόσφυγες με τα απαραίτητα μέσα για να κατασκευάσουν οι

ίδιοι τα σπίτια τους.

Η οικοδόμηση των συνοικισμών, ελλείψει χρόνου και

χρημάτων, συχνά δεν συνδυαζόταν με έργα υποδομής (ύδρευση,

αποχετευτικό σύστημα, οδικό δίκτυο, χώροι πρασίνου κ.ά.).

Παρά την ομοιομορφία που επικρατούσε, υπήρχε ελαφρά

διαφοροποίηση των κατοικιών του ενός συνοικισμού από τις

κατοικίες του άλλου, ως προς το εμβαδόν, την ποιότητα

κατασκευής και την λειτουργικότητα.

19

Σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρήθηκε η πρακτική της

ίδρυσης με πρωτοβουλία προσφύγων ακόμη και προσφυγικών

οικοδομικών συνεταιρισμών για την ανέγερση κατοικιών.

Άλλοτε, χορηγήθηκαν άτοκα δάνεια σε προσφυγικές οικογένειες

για τη στέγασή τους. Υπήρχαν βέβαια και οι εύποροι πρόσφυγες,

που είχαν την οικονομική δυνατότητα να φροντίσουν μόνοι

τους για τη στέγασή τους. Αυτοί στην αρχή ήταν σε θέση να

νοικιάσουν ή να αγοράσουν κατοικίες μέσα στις πόλεις κι έτσι

να αναμειχθούν με τους γηγενείς. Αργότερα, όπως αναφέρθηκε,

ανέλαβαν οι ίδιοι πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Η

διαδικασία ήταν η ακόλουθη: ίδρυαν έναν οικοδομικό

συνεταιρισμό, αγόραζαν μία έκταση σε προνομιούχο περιοχή

και οικοδομούσαν αστικές κατοικίες καλής ποιότητας. Τέτοιοι

οικισμοί ήταν η Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον

Πειραιά.

Στο αντίθετο άκρο βρίσκονταν οι άποροι πρόσφυγες

περιοχών όπως και της Κοκκινιάς, που δεν είχαν κατορθώσει να

αποκατασταθούν ακόμη. Εγκαταστάθηκαν σε καλύβες,

χαμόσπιτα και άλλες πρόχειρες κατασκευές στις παρυφές

παλαιών οικισμών, ή δημιούργησαν παραγκουπόλεις γύρω από

τους προσφυγικούς συνοικισμούς. Έτσι σε άθλιες συνθήκες,

επρόκειτο να ζήσουν για πολλά χρόνια11.

11Την άλλη μέρα του Φωτός, Ιανουάριο του 1923, πρωτοβγήκαμε στην Ελλάδα.

Μόλις βγήκαμε, περιμένανε κυρίες και μας μοιράσανε ψωμιά και τυριά. Την ίδια

μέρα μας βάλανε στο τραίνο και μας πήρανε στην Τρίπολη. Τις δύο πρώτες

βραδιές μείναμε μέσα στην Τρίπολη....Κι εγώ έρημη ήμουνα και είχα και τρία

20

3.2.1. Χτίσιμο και ονοματοδοσία της πόλης

Εναρκτήρια ημερομηνία για τη δημιουργία της Νίκαιας είναι

η 18η Ιουνίου 1923, ημέρα δηλαδή που τοποθετήθηκε ο θεμέλιος

λίθος της και ξεκίνησε η δημιουργία του προσφυγικού

συνοικισμού που έφερε το όνομα «νέα Κοκκινιά».

Η κυβέρνηση Νικολάου Πλαστήρα12 παίρνει την απόφαση να

εγκαταστήσει εσπευσμένα τους πρόσφυγες. Έτσι,

απαλλοτριώνεται ένα μεγάλο μέρος της περιοχής της

Κοκκινάδας, προκειμένου να χτιστεί η Κοκκινιά. Η περιοχή αυτή

εκτείνεται από το λόφο του Βώκου, διέρχεται μέσα απ’ το μικρό -

παιδιά μαζί μου. … Ο γιος μου ήρθε στη Τρίπολη για να μας πάρει να μείνουμε

όλοι στην Αθήνα. ...Άμα βγήκαμε στον Πειραιά, δεν είχαμε πού να μείνουμε. Δύο

νύχτες κοιμηθήκαμε στο σταθμό, στο ύπαιθρο. Τρέξαμε, πήγαμε στα Υπουργεία

και τότε μας πήρανε και μας βάλανε στο εργοστάσιο του Στρίγγου, σε κάτι

αποθήκες μέσα, στον Πειραιά. Εκεί ήτανε και άλλοι πρόσφυγες, από της Σμύρνης

τα μέρη όλοι. Έξι μήνες μείναμε μέσα εκεί. Κακήν κακώς, μην τα ρωτάς, πώς

ζούσαμε. Έφτασε ο δεύτερος χρόνος της προσφυγιάς. Ήμαστε στα 1924 κι

ακούσαμε πως γίνονται συνοικισμοί, για να κάτσουμε εμείς οι πρόσφυγες, στον

Ποδονίφτη [=Ν. Ιωνία],στους Ποδαράδες [=Περισσός], στην Κοκκινιά. Τότε ξέρεις

πώς πιάνανε τα σπίτια στους συνοικισμούς; Πήγαινες εκεί, κρεμούσες ένα

τσουβαλάκι ή ό,τι είχες σ' ένα δωμάτιο και το σπίτι ήταν δικό σου. Ατελείωτα

ήτανε ακόμη˙ κεραμίδια δεν είχανε, πόρτες δεν είχανε, παράθυρα δεν είχανε. Και

μερικά που είχανε πόρτες και παράθυρα πηγαίνανε άλλοι τη νύχτα και τις

βγάζανε και ανάβανε φωτιές να ζεσταθούνε, να μαγειρέψουνε. Δύο χρόνια

ύστερα που φτάσαμε εμείς στην Ελλάδα ήρθε και μας βρήκε στην Κοκκινιά και ο

άντρας μου. Αυτός ήρθε από τους τελευταίους αιχμαλώτους, γιατί, επειδή ήτανε

τεχνίτης, τον κρατούσανε και τους δούλευε. Δουλέψαμε, κουραστήκαμε και

κάναμε σπίτι κι αναστήσαμε τα παιδιά μας και δουλέψανε κι εκείνα' κι εδώ θα

τελειώσουμε τη ζωή μας. Τα βάσανά μας ποτέ δεν θα φύγουνε από μέσα

μας.(Μαρτυρία Μαριάνθης Καραμουσά από το χωριό Μπαγαράσι στα Σώκια)

Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τομ. Α' σ.193-195. 12 Μετά την μικρασιατική καταστροφή ακολούθησε στρατιωτικό πραξικόπημα με

πρωτοβουλία των συνταγματαρχών Νικολάου Πλαστήρα, Στυλιανού Γονατά και

του αντιπλοιάρχου Δημητρίου Φωκά.

21

μεγάλο Καραβά και φθάνει μέχρι την παλιά Κοκκινιά.

Ανεβαίνει πάνω από την οδό Λαοδικείας και σταματά στην

περιοχή της Χαλκηδόνας. Στη συνέχεια απαλλοτριώθηκαν κι

άλλες περιοχές όπως η περιοχή όπου στήθηκαν το 1927 οι

Γερμανικές παράγκες. Τα παραπήγματα αυτά τα έφεραν οι

Γερμανοί από τη χώρα τους έτοιμα και τα έστησαν στην περιοχή

που ονομάστηκε γι’ αυτό «Γερμανικά». Αυτά τα σπίτια ήταν

πολεμική αποζημίωση, των ζημιών που υπέστη η χώρα μας από

τους Γερμανούς, στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1918).

Διατέθηκαν ακόμη οικόπεδα στο Κουτσουκάρι, τον σημερινό

Κορυδαλλό, τα οποία παραχωρήθηκαν πάλι από το κράτος,

προκειμένου να καλυφθούν οι προσφυγικές ανάγκες της

αστικής αποκατάστασης.

Το 1923 οι πρώτες ομάδες προσφύγων έφτασαν σε τούτη τη γη

βρίσκοντας απέραντα και ακαλλιέργητα χωράφια. Μέσα σε

άσχημες συνθήκες, όπου απουσίαζαν τα στοιχειώδη για μια

υγιεινή -αν όχι μόνιμη εγκατάσταση- τουλάχιστον παραμονή

άρχισαν να υψώνονται γρήγορα τα πρόχειρα αντίσκηνα και οι

αυτοσχέδιες παράγκες, οι πρώτες προσφυγικές κατοικίες.

Η Κοκκινιά ξεκίνησε να χτίζεται το 1923 μέσα στο γενικότερο

πλαίσιο των πρακτικών που ακολουθήθηκαν, όπως ήδη έχουμε

αναφέρει. Άρχισε δε να δίνει την εικόνα της κατοικημένης

22

συνοικίας μάλλον από το 1924 κι εξής. Το χτίσιμο είχαν

αναλάβει οι εργολάβοι αδελφοί Σολομωνίδη που ξεκίνησαν απ'

το βουνό Βώκος, στα Μανιάτικα, να χτίζουν τη γυμνή πλευρά

που κοίταγε προς την Κοκκινιά . Σύμφωνα με μαρτυρίες των

κατοίκων τα πρώτα προσφυγικά σπίτια άρχισαν να χτίζονται

στην οδό Αμυραδάκη που λεγόταν και Καππαδοκίας , στην

Κιλικίας , στην Κύπρου, καθώς και στις καθέτους οδούς

Γιαννιτσών, Βερροίας, και Αμερικανίδων Κυριών. Σύμφωνα πάλι

με μαρτυρίες των κατοίκων, το 1925 χτίστηκε και το πρώτο

ξενοδοχείο της πόλης, το οποία ανήκε στον Βασίλη Παλγεμέζη

και λεγόταν «Σμύρνη». Επίσης, χτίστηκαν το χοροδιδασκαλείο

του Παντελίδη, το εργοστάσιο λεμονάδων (γκαζόζες) του

Θοδώραγα κ.ά.. Γύρω στα 1930 και μέχρι την έναρξη του

πολέμου 1940 η παλιά Κοκκινιά πυκνοκατοικήθηκε, άνοιξαν

οδοί και σχηματίστηκαν οικοδομικά τετράγωνα.

3.2.2. Τρόπος κατασκευής σπιτιών-πηγάδια-πλατείες

Τα πρώτα σπίτια που φτιάχτηκαν στην Κοκκινιά ήταν

πλίθινα. Είχαν επιφάνεια 40 τετραγωνικά μέτρα, πρόσοψη 4

μέτρα και βάθος 10 μέτρα. Αποτελούνταν από μια κουζίνα και

ένα δωμάτιο, όπου κοιμούνταν όλοι μαζί. Έξω από τα σπίτια

υπήρχαν κοινά πλυσταριά και αποχωρητήρια. Ρεύμα πήραν τα

23

περισσότερα μετά το 1935-1940. Το νερό αγοραζόταν με

τενεκέδες έως το 1934, όταν σε κάθε γειτονιά μπήκε μια βρύση

της ΟΥΛΕΝ13.

Η νέα πόλη που χτιζόταν χρησιμοποιούσε πια μεγάλους

χώρους ανάμεσα στα προσφυγικά σπίτια, όπου συνήθως υπήρχε

και πηγάδι, για να φτιάχνονται και να στεγνώνουν τα πλιθιά.

Τέτοια πηγάδια με αλάνες, όπως οι παλαιότεροι κάτοικοι

θυμούνται, υπήρχαν στην οδό Καρακουλουξή και Ικονίου, στη

σημερινή πλατεία Αγίου Νικολάου, στον Αη- Γιώργη στην

περιοχή των Γερμανικών, όπως και αλλού14.

13 Η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ ανέλαβε το 1925 την κατασκευή του φράγματος

και της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα. Επίσης, την ίδια περίπου εποχή η

βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής

ηλεκτρικού ρεύματος και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών

συγκοινωνιών, βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. Επενδύσεις

επίσης άρχισαν να γίνονται στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες,

στους δρόμους και στη διευθέτηση ρεμάτων και χειμάρρων, οι οποίοι μέχρι τότε

προκαλούσαν συχνά πλημμύρες και καταστροφές στο λεκανοπέδιο της Αττικής

και ειδικότερα στον Πειραιά. 14 Απόσπασμα από το βιβλίο του Μιχαηλίδη «Τα πλιθιά φτιάχνονταν με τον εξής

τρόπο. Έφτιαχναν λάσπη με κοσκινισμένο χώμα, την πλάθανε και την

ανακάτευαν. Έβαζαν το καλούπι και αφού το ίσιωναν με το μυστρί, το βούταγαν

στο νερό. Έβαζαν λοιπόν καλούπια το ένα δίπλα στο άλλο και αυτό συνεχιζόταν

μέχρι να συμπληρωθεί ο χώρος, που προοριζόταν για το καλούπιασμα των

πλιθιών. Ύστερα από μέρες, αφού στέγνωναν, τα γύριζαν να στεγνώσουν κι από

τις άλλες πλευρές και τέλος τα έπαιρναν οι χτίστες.. Το πάτωμα ήταν χώμα.

Αργότερα παίρναμε καρβουνόσκονη από τα ασβεστοκάμινα- σκουριά- όπως τη

λέγαμε . Πάνω στο χώμα στρώναμε τσουβάλια και κουρελούδες. Θυμάμαι πως

μια Καθαρή Δευτέρα, που ο θείος Νίκος χόρευε το «πως το τρίβουν το πιπέρι», το

δωμάτιο ντουμάνιασε από σκόνη Την οροφή - το ταβάνι- την φτιάχνανε με

παγδατί. Στερεώνανε ξύλινες πήχες πάχους περίπου δυο δάκτυλα, και τις

καρφώνανε σε δοκούς. Βάζανε έναν πήχη, αφήνανε λίγο άνοιγμα μεταξύ των δυο

πήχεων και η δουλειά αυτή συνεχιζότανε έως ότου τελείωνε όλο το ταβάνι. Μετά

το βρέχανε καλά και ρίχνανε επάνω για να κολλήσει κοσκινισμένο χώμα

ανακατεμένο με άχυρο Ανάμεσα στο ταβάνι και τα κεραμίδια κρύφτηκαν και

σώθηκαν από τους Γερμανούς πολλοί Κοκκινιώτες στο μπλόκο της 17ης

Αυγούστου 1944. Οι παράγκες που κάποιες φορές έμεναν δυο οικογένειες στην

24

3.3. Είδη διατροφής

Οι κάτοικοι προμηθεύονταν τα τρόφιμα από το μπακάλικο,

τον φούρνο, τον μανάβη, τον ψαρά, τον χασάπη, τον γαλατά κ.ά.

Από τα μικρά μπακάλικα που υπήρχαν στις γειτονιές, αγόραζαν

τρόφιμα, όπως βούτυρο, τυρί, πελτέ. Αυτά φυλάσσονταν σε ένα

φανάρι κρεμασμένο από το ταβάνι για προφύλαξη από τις

γάτες, τα έντομα, αλλά και για να βρίσκονται στη δροσιά. Το δε

φανάρι ήταν μια κατασκευή από τσίγκινο σκελετό και στα

τοιχώματα είχε μια πολύ λεπτή σήτα. Τα όσπρια, βασικό είδος

διατροφής, ήταν μέσα σε μικρά σακουλάκια15.

κάθε μια, χωρίζονταν με ξύλα και κουρελούδες. Ακόμη και μικροί ψίθυροι

γινόντουσαν αντιληπτοί από δίπλα. Για φωτισμό χρησιμοποιούνταν λάμπες,

κεριά και καντήλια. Το 1928 περίπου ήρθε το ηλεκτρικό ρεύμα, που το πουλούσε

στην αρχή κάποιος Καλημέρης. Λίγο αργότερα έδινε ρεύμα και ο κινηματογράφος

ΕΚΛΑΙΡ. Το 1946 έδινε ρεύμα η εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ. Το νερό το αγόραζαν μια ή δυο

δεκάρες τον τενεκέ από τον Μαλικούτη. Το 1936 μπήκανε κατά γειτονιά βρύσες,

που ήταν νερό της εταιρείας ΟΥΛΕΝ, επί πληρωμή βεβαίως.» 15Αφήγηση από το βιβλίο του Μιχαηλίδη: «Πήγαινες και ζήταγες 50 λεπτά ελιές ή

μια δραχμή τυρί ή οτιδήποτε άλλο ήθελες με το βιβλιαράκι του βερεσέ στο χέρι.

Αλίμονο αν το Σάββατο δεν έδινες κάποια χρήματα. Ο κανόνας της εποχής

εκείνης δεν επέτρεπε να πιστώνει και για άλλη εβδομάδα. Το ίδιο ίσχυε και για το

φούρναρη. Ο πλανόδιος μανάβης περνούσε από τις γειτονιές πουλώντας τα

ζαρζαβατικά του όπως ντομάτες, μελιτζάνες, διάφορα φρούτα. Όλα προέρχονταν

κυρίως από τα περιβόλια της Παλιάς Κοκκινιάς και μεταφέρονταν με

γαϊδουράκια. Επίσης έσερνε μαζί του πάνω σε τρίτροχο καροτσάκι , απλωμένα

αγγούρια με γλυστρίδα . Η γλυστρίδα -αυτό το ωραίο σαλατικό- έχει μάλλον

εξαφανιστεί σήμερα. Στο μανάβη δεν είχε βερεσέ. Το ίδιο και ο ψαράς

περιφέρονταν στις γειτονιές μεταφέροντας τα ψάρια μ' ένα ειδικό πανέρι

στερεωμένο στο κεφάλι του. Ανάμεσα στο πανέρι και το κεφάλι, που φορούσε

τραγιάσκα για να βάζει τα χαρτονομίσματα, μεσολαβούσε ένα μικρό μαξιλαράκι.

Όταν βρισκόταν πελάτης , κατέβαζε το πανέρι από το κεφάλι του και ζύγιζε τα

ψάρια - κυρίως τονάκια, λακέρδα και μαριδάκι Φαλήρου- με ζυγαριά κανταράκι.

Κάθε Κυριακή έβγαινε στη γειτονιά ένας που έκανε χρέη χασάπη και φώναζε πως

25

3.4. Επαγγέλματα

Όταν οι πρόσφυγες κάτοικοι της περιοχής μας εξασφάλισαν

στέγη, η ζωή άρχισε να οργανώνεται. Όλοι άρχισαν να

επιδίδονται στις δουλειές που γνώριζαν ή στις ειδικότητες που

είχαν. Τέτοια επαγγέλματα ήταν ο κουρέας, ο παπλωματάς , ο

τσαγκάρης κ. ά. Οι κουρείς εκείνης της εποχής ήταν και

οδοντίατροι για εξαγωγή δοντιών! Επίσης πουλούσαν βδέλλες

που τις διατηρούσαν μέσα σε γυάλινα βάζα16.

θα σφάξει αρνί ή κατσίκι. Αν συμπλήρωνε τις οκάδες που υπολόγιζε σ' αυτό που

θα έσφαζε τότε το έσφαζε. Σε περίπτωση που δεν συμπληρώνονταν οι οκάδες δεν

το έσφαζε γιατί δεν είχε τρόπο να το διατηρήσει. Πρωινός επισκέπτης στις

γειτονιές ήταν ο γαλατάς, που πουλούσε το γάλα χύμα σε δοχεία ή άρμεγε την

κατσίκα που έσερνε μαζί του. Άλλο πρωινό ρόφημα ήταν το γνωστό σαλέπι, που

πουλούσαν οι σαλεπιτζήδες. Ακόμη πάνω σε ένα χοντρό στρογγυλό καδρόνι ή

κλαδί δέντρου , δεμένα στις δυο άκρες κρεμόντουσαν με σχοινί δυο τσανάκες

γιαούρτι, που τις κουβαλούσε στους ώμους του ο πλανόδιος πωλητής Τα αυγά της

ημέρας ήταν δυσεύρετα για την εποχή, ιδίως τότε που θέριζε η φυματίωση. Τα

αυγά είτε τα ρούφαγες πρωί- πρωί χωρίς να βάλεις τίποτα στο στόμα σου, είτε τα

χτύπαγες με ζάχαρη για να δυναμώσει ο οργανισμός. Πολύ αργότερα πολλοί

διατηρούσαν κότες σε κοτέτσια για να εξασφαλίζουν φρέσκα αυγά. Υπήρχαν και

οι λεμονάδες που φτιάχνονταν χωρίς ανθρακικό από ανθρώπους που τις

πουλούσαν, μεταφέροντάς τες σε ειδικά δοχεία στην πλάτη. Αργότερα με την

εμφάνιση του πάγου, ροκάνιζαν τον πάγο και τον έριχναν σ' ένα ποτήρι μαζί με

βύσσινο και αφού τα ανακάτευαν έφτιαχναν ένα δροσερό αναψυκτικό σαν

γρανίτα το λεγόμενο καρσαμπάτς .» 16

Αφήγηση από το βιβλίο του Μιχαηλίδη: «Στο κουρείο του μπαρμπα- Αλέξη

δούλεψα σαν παραγιός . Μια μέρα κάποιος πελάτης ξέχασε κάτι και ο μπαρμπα-

Αλέξης μ' έστειλε να τον φωνάξω. Τρέχω λοιπόν από πίσω και φωνάζω «Ουλάν-

Ουλάν» στα Τούρκικα. Γυρίζοντας στο μαγαζί τρώω ένα σκαμπίλι χωρίς να ξέρω

το γιατί. Αιτία ήταν το Ουλάν ,που ισοδυναμεί με το «βρε». Έπρεπε να τον

φωνάξω «εφέντη» ,γιατί το κύριε τότε δεν είχε πέραση ,για τον απλούστατο λόγο

ότι πολλοί δεν ήξεραν γρί ελληνικά. Οι πρόσφυγες τότε σκεπάζονταν με

παπλώματα φτιαγμένα από μπαμπάκι. Επόμενο ήταν με τον καιρό το μπαμπάκι

να κάθεται κι έπρεπε να τιναχτεί και να φρεσκαριστεί. Τη δουλειά αυτή έκανε ο

παπλωματής, που γύριζε στις γειτονιές με τα εργαλεία του. Αυτά ήταν ένα κάπως

γυρτό ξύλο κι ένας κόπανος. Ξήλωνε το πάπλωμα από τη μια πλευρά και τις

26

Άλλοι πάλι έπρεπε να προσαρμόσουν τη νέα ζωή τους σε νέα

δεδομένα και να θέσουν νέες βάσεις, άλλες προτεραιότητες

αναθεωρώντας όνειρα, ανατρέποντας προηγούμενες

βεβαιότητες και κανονικότητες και προσαρμόζοντας τις

υποκειμενικές δυνατότητες στις αντικειμενικές αναγκαιότητες.

ραφές από τα διάφορα σημεία, έβγαζε το μπαμπάκι έξω, το στοίβαζε σε μια γωνιά

του δωματίου και με τα εργαλεία του άρχιζε το τίναγμα. Μετά ξανάβαζε το

μπαμπάκι μέσα στο ύφασμα, το ξαναέραβε και γινόταν πάλι , ένα φουσκωτό

πάπλωμα. Όταν γινόταν η εργασία αυτή φανταστείτε τη σκόνη. Το δωμάτιο

έμοιαζε με κλωστήριο υφαντών. Ο τσαγκάρης μεταποιούσε ρούχα παλιά και

παπούτσια και τα έδινε στο εμπόριο. ΄Ετοιμα παπούτσια σε οποιοδήποτε νούμερο

δύσκολα βρίσκονταν. Τα παπούτσια γίνονταν παραγγελία σε διάφορους

τσαγκάρηδες της γειτονιάς. Ο τσαγκάρης έπαιρνε το σχέδιο του ποδιού για κάθε

πελάτη πάνω σε ένα χαρτί και προσπαθούσε με τα καλαπόδια να τα προσαρμόσει

όπως έπρεπε. Ήταν βεβαίως πολύ δύσκολο και αρκετές φορές τα παπούτσια

δημιουργούσαν χτυπήματα, τους λεγόμενους κάλους. Μάλιστα πολλές φορές

καινούρια παπούτσια τα έσκιζαν σε σχήμα σταυρού στο σημείο που

δημιουργούνταν κάλοι γιατί ο πόνος ήταν ανυπόφορος. Φυσικά ήταν δύσκολο να

διατηρηθούν παπούτσια σε καλή κατάσταση τότε, επειδή δεν υπήρχαν

αυτοκίνητα και οι άνθρωποι περπατούσαν σε δρόμους από χώματα πέτρες και

λάσπες. Ακούστε ένα ανέκδοτο από εκείνη την εποχή. Πήγε κάποιος στον

τσαγκάρη και τον ρωτάει: «Τι χρειάζονται τα παπούτσια μου;» Και ο τσαγκάρης

αφού τον κοίταξε καλά- καλά του λέει: «Τα παπούτσια αυτά θέλουν φόλες, σόλες,

ψείδια και πέταμα Το ίδιο συνέβαινε και με τα ρούχα με τη βοήθεια του ράφτη.

Ρούχα καινούρια ήταν δύσκολο να φοράει κανείς. Τα κουστούμια και άλλα ρούχα

περνούσαν από τον ένα στον άλλο, από παππού σε πατέρα και από πατέρα σε

παιδιά . Όταν έλιωνε το κουστούμι από την πολλή χρήση, ο ράφτης το γύριζε το

μέσα έξω και με την τέχνη του το έκανε να μοιάζει με καινούριο Πέρα από τα

επαγγέλματα που αναφέρθηκαν , σιγά- σιγά άρχισε το εμπόριο. Άρχισε η ζωή της

εργασίας Πολλοί εργάτες και τεχνίτες ασχολούνταν με το χτίσιμο της πόλης.

Άλλοι δούλευαν στα λατομεία, στα ασβεστοκάμινα, σαν μαραγκοί κ.λ.π. Αυτές τις

δουλειές τις έκαναν άντρες και γυναίκες. Γυναικείες δουλειές ήταν τα

ταπητουργεία και υπήρχαν πολλά στην Κοκκινιά. Στην αρχή οι αργαλειοί ήταν

ξύλινοι, μετά μηχανοκίνητοι σιδερένιοι και στην πορεία αυτόματοι.»

27

3.5. Παιδικά παιχνίδια

Τα παιδικά παιχνίδια της εποχής ήταν οι «αμάδες» , η

«μακριά γαϊδούρα», «τρεις και το λουρί της μάνας», το «κρυφτό»,

οι βόλοι, το «μπιζ», το ποδόσφαιρο και άλλα. Το ποδόσφαιρο

παιζόταν στις αλάνες της περιοχής με ένα πάνινο τόπι. Επίσης,

ένα δημοφιλές παιχνίδι των παιδιών ήταν να μαζεύουν πακέτα

τσιγάρων που είχαν διάφορες φιγούρες και μ' αυτά να παίζουν.

Σημειωτέον ότι ο κόσμος τότε κάπνιζε στριφτά τσιγάρα˙ άρα, τα

κουτιά ήταν δυσεύρετα και η συλλογή τους απαιτούσε πολύ

ψάξιμο, υπομονή και επιμονή.

Εκτός από τις συγκεντρώσεις για ποδόσφαιρο γίνονταν και

συγκεντρώσεις για τυχερά παιχνίδια. Όταν περνούσε από τη

γειτονιά «ο μανταρινάς» με φορτωμένο το καρότσι μανταρίνια,

τα παιδιά κρατούσαν ένα κέρμα δραχμής ή ένα πενηνταράκι

και από μια καθορισμένη απόσταση προσπαθούσαν ώστε αυτό

να καρφωθεί πάνω σ' ένα μανταρίνι. Όποιος το πετύχαινε

έπαιρνε το λαβωμένο μανταρίνι ως έπαθλο. Αν όχι, το πλήρωνε

και το ΄παιρνε ο αντίπαλος. Άλλο πάλι τυχερό παιχνίδι ήταν το

«στριφτό»17.

17 Αφήγηση από το βιβλίο του Μιχαηλίδη: «Πάνω στα δάχτυλα βάζαμε τρία

κέρματα με την ίδια όψη και τα πετάγαμε με μια κίνηση ψηλά. Αν πέφτανε κάτω

και τα τρία κέρματα με την ίδια όψη, κερδίζαμε αυτά που μας είχαν ποντάρει. Αν

πάλι φέρναμε την αντίθετη όψη, πληρώναμε όσα είχαν ποντάρει. Εκεί όμως που

έπαιρνε και έδινε το παιχνίδι, ήταν όταν μαζευόντουσαν οι μεγάλοι και γύριζαν

το παιχνίδι στα ζάρια οπότε γινόταν το σώσε.»

28

Για αρκετό καιρό η κάθε γειτονιά διέθετε και τον δικό της

αρχιπαλληκαρά. Οι συγκρούσεις μεταξύ των αρχηγών της κάθε

γειτονιάς ήταν σφοδρές και επώδυνες. Ταυτόχρονα ήταν μία

πραγματικότητα αδιαπραγμάτευτη, ένας γενναίος αγώνας που

αναδείκνυε μεταφορικά τον αγώνα της επιβίωσης στις σκληρές

συνθήκες ζωής των ανθρώπων επιβραβεύοντας τον ισχυρότερο.

Πριν από αυτές, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες γινόταν

πετροπόλεμος μεταξύ των Μανιατών που ήταν στην κορυφή του

βουνού Βώκος και των «Τουρκόσπορων»18, όπως αποκαλούσαν

υποτιμητικά τους πρόσφυγες. Δίνονταν «ομηρικές μάχες» για το

ποιος θα καταλάβει το ύψωμα του βουνού. Ο ρόλος των παιδιών

ήταν να μαζεύουν πέτρες στο σημείο του ανεφοδιασμού. Το

μεγαλείο του παιχνιδιού σταματούσε με την επέμβαση των

χωροφυλάκων και την περιποίηση των τραυματιών.

3.6. Σχολεία

Τα σπίτια που φτιάχτηκαν από την οδό Αμερικανίδων Κυριών

και πάνω, διέθεταν χώρο για πλυσταριό. Από το 1924 έως το 1926

18 Σε γενικές γραμμές υπήρχε διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας ανάμεσα

στους πρόσφυγες και τους γηγενείς. Η ενσωμάτωση των προσφύγων δεν ήταν

πάντα εύκολη. Προσέκρουσε συχνά στην εχθρότητα και την καχυποψία, έναν

ιδιότυπο κοινωνικό ρατσισμό με ρίζες στις συνθήκες φόβου και ανασφάλειας που

προκάλεσε η έλευση χιλιάδων προσφύγων απειλώντας κανονικότητες,

κατεστημένες αντιλήψεις και οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές ισορροπίες

της ελληνικής κοινωνίας.

29

πολλά από αυτά τα πλυσταριά χρησιμοποιήθηκαν για τη

στέγαση των πρώτων δημοτικών σχολείων. Μετά το 1927

φτιάχτηκαν δυο νέα δημοτικά σχολεία, ένα για αγόρια και ένα

για κορίτσια. Έτσι οι μαθητές άφησαν τα πλυσταριά και μπήκαν

σε ωραίες αίθουσες με θρανία και όχι με πάγκους και όρθιοι.

Το 1930 εγκαινιάστηκε το πρώτο Γυμνάσιο της Κοκκινιάς

με μορφή παράγκας. Με την έναρξη του όλοι οι μαθητές

φύτεψαν τα πρώτα δέντρα του κήπου, εκεί όπου σήμερα

βρίσκεται το κηποθέατρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 7ο

Δημοτικό σχολείο Νικαίας ιδρύθηκε το έτος 1929 και είναι ίσως

το παλαιότερο της πόλης. Σκοπός της ίδρυσης του, έτσι όπως

αναφέρεται στο αρχείο του «ήτο η μόρφωσις των τέκνων των

προσφύγων, οι οποίοι κατέφυγον μετά την Μικρασιατικήν

Καταστροφήν του 1922 εις την Ελλάδα και ίδρυσαν τον

συνοικισμόν τότε Νικαίας». Για την ανέγερση του διδακτηρίου

παραχωρήθηκε οικόπεδο από το Υπουργείο Πρόνοιας. Το κτήριο

κατασκευάστηκε με έξι αίθουσες , αλλά η κατασκευή ήταν

εντελώς πρόχειρη, με τοίχους «μπαγλαντίν» και οροφή ξύλινη.

Από το 1929 έως το 1940 λειτούργησε ως εξαθέσιο. Τον πρώτο

χρόνο της λειτουργίας του, το σχολικό έτος 1929 - 1930

φοιτούσαν 293 μαθητές. Αυτό το κτήριο χρησιμοποιήθηκε μέχρι

το 1965. Από το 1961 ξεκίνησε το χτίσιμο του νέου σχολείου γιατί

το παλιό είχε κριθεί ανεπαρκές, ακατάλληλο και επικίνδυνο. Το

30

1965 το σχολείο στεγάστηκε στο καινούριο διδακτήριο, αν και

δεν είχε ακόμη περατωθεί πλήρως.

3.7. Αθλητισμός

Το 1925 αρχίζει η ιστορία του Ιωνικού Νικαίας με την

ονομασία «Άμυνα». Η Άμυνα έφτιαξε το γήπεδο της το 1928

ανάμεσα στην εκκλησία Παναγίτσα και τη Μάντρα με τις ελιές.

Παράλληλα ιδρύθηκε και το «Αμυνάκι», τα «τσικό» της

επίσημης ομάδας με παιδιά 9-10χρόνων.Το Αμυνάκι διαλύθηκε

τη δεκαετία του 193019.

3.8. Ήθη-έθιμα-ψυχαγωγία

Οι πρόσφυγες μετά τον ξεριζωμό τους έφεραν στη νέα

πατρίδα τους τα ήθη , τα έθιμα , τα γλωσσικά τοπικά τους

ιδιώματα και τις διαλέκτους (περίπου 100.000 πρόσφυγες ήταν

τουρκόφωνοι), τους χορούς και τα τραγούδια των χαμένων τους

πατρίδων, τις νοοτροπίες και συνήθειές τους.

19

Αφήγηση από το βιβλίο του Μιχαηλίδη: « Μια μέρα που παίζαμε μπάλα στη

γειτονιά έρχονται παίχτες και παράγοντες της Άμυνας, μας συγκεντρώνουν και

μας λένε να συγκροτήσουμε τα τσικό της ομάδας δίνοντας την ονομασία Αμυνάκι.

Επόμενο ήταν να μας ντύσουν και να μας παπουτσώσουν. Έτσι γλιτώσαμε τις

γκρίνιες και το κυνηγητό των γονιών μας που καταστρέφαμε τα παπούτσια μας»

31

Τα βράδια, κυρίως το καλοκαίρι, συγκεντρώνονταν στις

γειτονιές της Κοκκινιάς, αφού δεν υπήρχε άλλη απασχόληση

αλλά και για οικονομία στο πετρέλαιο… Εκεί άρχιζαν οι

συζητήσεις, τα παραμύθια, τα τραγούδια και άλλοτε τα γλέντια.

Τότε ακούγονταν ως μακριά τραγούδια νοσταλγικά, τραγούδια

ερωτικά, γεμάτα πόνο και καημό, που τα συνόδευαν με

πρόχειρα και αυτοσχέδια μουσικά όργανα, όπως ταψιά,

κουτάλια, ποτήρια, κ.λ.π. Χόρευαν και θυμούνταν. Χόρευαν και

ξεχνούσαν. Ζεϊμπέκικα, καρσιλαμάδες, συρτά... Να μυρίζουν

από τη χαμένη πατρίδα... Κι όταν μερακλωνόταν κάποιος ή

κάποια άρχιζε τον αμανέ. Του Αη- Γιάννη άναβαν φωτιές

και πηδούσαν από πάνω σύμφωνα με το έθιμο. Και μετά άρχιζε

ο «κλήδονας». Τότε πρωτοστατούσε η Παναγιώτα, η τουρκάλα,

που ακολούθησε τον άντρα της στην Ελλάδα μετά την

καταστροφή του ‘ 22.

Στις συγκεντρώσεις της γειτονιάς κυριαρχούσαν ακόμη τα

παραμύθια, τα αστεία και τα γεμάτα υπονοούμενα χωρατά .

Ικανότατη στη διήγηση παραμυθιών ήταν η κυρία Μαρία

Καφαντάρη, η Σμυρνιά. Σ' αυτές τις συγκεντρώσεις, όσοι είχαν

φάει καρπούζι ή πεπόνι, λιάζανε τους σπόρους και τους

έτρωγαν σαν πασατέμπο…

Όλα τα παραπάνω, που σήμερα ζουν ακόμη στις μνήμες των

παλαιότερων, φανερώνουν πόσο δεμένοι μεταξύ τους ήταν οι

γείτονες και γενικότερα οι Κοκκινιώτες. Η ζωή, η κίνηση, τα

32

κέντρα και τα νυφοπάζαρα στην Κοκκινιά άρχισαν από τις

παράγκες της παλιάς Κοκκινιάς στο τούρκικο νεκροταφείο. Τα

απογεύματα και προτού αρχίσει η κίνηση, κατάβρεχαν το χώρο

που θα τοποθετούσαν τα τραπεζάκια και τις καρέκλες, «για να

κάτσει το χώμα» και να μη δημιουργείται σκόνη.

Οι πρόσφυγες γλεντούσαν με ούτι, αμανέδες, χορεύτριες,

χορούς της κοιλιάς , τσιφτετέλια. Μετά ανέβηκε η κίνηση στην

πλατεία του Αγίου Νικολάου και στους κινηματογράφους

«Εκλαίρ» και «Ήλιος». Ο πρώτος κινηματογράφος ήταν το

«Εκλαίρ», ο οποίος λειτούργησε από το 192620.

Άλλη μορφή διασκέδασης ήταν τα πανηγύρια του Αγίου

Γεωργίου στο Κερατσίνι, της Αγίας Παρασκευής στο Ρέντη και

της Αγίας Βαρβάρας στο Κουτσικάρι, τον σημερινό Κορυδαλλό.

Σιγά- σιγά κάνουν την εμφάνιση τους και τα πρώτα κέντρα

διασκέδασης. Αργότερα εμφανίζονται και κοσμικές ταβέρνες,

όπου εκεί πια οι κάτοικοι χορεύουν ευρωπαϊκούς χορούς με τις

οικογένειές τους. Με την πάροδο των χρόνων η ζωή εξελίσσεται

ή εξευρωπαΐζεται. Παράλληλα, η παράδοση του παλιού

ρεμπέτικου διατηρείται, ενώ τα ανατολίτικα ακούσματα και οι

ήχοι συναντώνται με τους ελλαδικούς μουσικούς δρόμους

20 Αφήγηση από το βιβλίο του Μιχαηλίδη: «Οι παραστάσεις άρχιζαν από τις

τέσσερις και βλέπαμε το έργο τρεις φορές μέχρι μέχρι που σκόλαγε στις 10 το

βράδυ. Κάποτε οι δικοί μου ανησύχησαν , πέρασαν τα μεσάνυχτα κι εγώ δεν

φαινόμουν πουθενά. Χωρίστηκαν σε ομάδες, ο πατέρας με τη μητέρα και η γιαγιά

με το μεγαλύτερο αδελφό μου κι έψαχναν να με βρούνε. Τελικά κατέφυγαν στον

κινηματογράφο. Άναψαν τα φώτα και με βρήκαν στη γαλαρία να κοιμάμαι του

καλού καιρού. Η κατάληξη ήταν πολύ σκληρή για τα πισινά μου»

33

δημιουργώντας μία νέα παράδοση, ένα νέο λαϊκό τραγούδι.

Κοντά σε αυτά αρχίζουν πια να πυκνώνουν οι γραμμές των

λεωφορείων, οι δρόμοι ασφαλτοστρώνονται, οι μετακινήσεις

γίνονται ευκολότερες21.

Πάντως, όπως αναφέρει ο Χρήστος Πατραγάς στο βιβλίο του

«Μεγάλο πειραϊκό λεύκωμα», από τα έτη 1916-1922, με την

εγκατάσταση των Αρμενίων και μετέπειτα των προσφύγων της

Μικρασιατικής καταστροφής, η περιοχή άρχισε να παρουσιάζει

μεγάλη ανάπτυξη λόγω των δραστηριοτήτων και επιδόσεων των

νέων κατοίκων της. Ειδικότερα, μετά τη «γενοκτονία» των

Αρμενίων από τους Τούρκους τα έτη 1915-1916 και την

εγκατάλειψη των πατρογονικών εδαφών μπροστά στον κίνδυνο

των Νεοτούρκων, ένας αρκετά μεγάλος αριθμός Αρμενίων

εγκαταστάθηκε και στην παλιά Κοκκινιά. Πιο συγκεκριμένα, η

εγκατάσταση των Αρμενίων τοποθετείται στην περιοχή που

βρίσκονται σήμερα τα οικοδομικά τετράγωνα που περικλείονται

από τις οδούς: Λαμίας-Φλωρίνης και Αρμενίων αγωνιστών, κάτω

ακριβώς από τη σημερινή οδό Νικ. Μπελογιάννη.

Η αρμενική κοινότητα ασχολήθηκε με πολλές επαγ-

γελματικές δραστηριότητες, κυρίως όμως με το εμπόριο.

21Πβ. σχετικά από την αφήγηση του Μιχαηλίδη: «Η ζωή της πολλής φτώχειας έχει

κάπως περιοριστεί . Οι μικροί έχουμε μεγαλώσει και βοηθούμε τις οικογένειες

μας. Οι γονείς μας δεν έχουν συντάξεις, ούτε άλλη βοήθεια από αλλού. Εμείς

είμαστε το στήριγμα τους. Και ξαφνικά, απρόσμενα ουρλιάζουν οι σειρήνες.....

πόλεμος .......πόλεμος. Γυρίζουν πίσω πάλι τα ρολόγια. Καινούρια δεινά. Καινούριο

αίμα. Καινούριες ταλαιπωρίες, βάσανα, κακουχίες...»

34

Επιδόθηκε στα γράμματα, τον πολιτισμό και σε αθλητικές

δραστηριότητες. Ίδρυσε αρμενική ορθόδοξη εκκλησία και

αρμενική καθολική εκκλησία, αρμενικό σχολείο, που είναι

γνωστό ως σχολείο «Σιμόν Ζαβοριάν» (από το όνομα του

δασκάλου που δίδασκε σ' αυτό), βιβλιοθήκη, θεατρική σκηνή και

ιατρείο.

Παλιότερα, στη σημερινή οδό Μεγάρων λειτουργούσε το

γνωστό στρατόπεδο Βελισσαρίου. Από το έτος 1922 στην περιοχή

μεταξύ των ναών Αγίων Αναργύρων και Μεταμόρφωσης

Σωτήρος, καθώς και στον χώρο του παλαιού στρατοπέδου

Βελισσαρίου κατασκευάστηκαν παράγκες, όπου εγκατα-

στάθηκαν πρόσφυγες, κυρίως από τη Σμύρνη. Αργότερα το

μικρό νεκροταφείο καταργήθηκε και στη θέση του

κατασκευάστηκαν προσφυγικές πολυκατοικίες, οι οποίες

υπάρχουν και σήμερα στην οδό Αγίων Αναργύρων. Ένας

μεγάλος αριθμός προσφύγων εκτός από τη Σμύρνη προερχόταν

από τον Πόντο. Αυτοί εγκαταστάθηκαν στη νέα Κοκκινιά σε

μικρές λυόμενες παράγκες με 6 μ. πρόσοψη, τις οποίες

κατασκεύασε γερμανική εταιρεία στην περιοχή των

«Γερμανικών».

35

3.8.1. Το «πειραιώτικο ρεμπέτικο»

Αναφορικά με την ψυχαγωγία και ειδικότερα τη δημιουργία

του «πειραιώτικου ρεμπέτικου» τραγουδιού θα πρέπει να

διευκρινίσουμε τα εξής: Τα ρεμπέτικα τραγούδια παίζονταν με

πατραδοσιακά οργανικά σχήματα, όπως το νάι, ο ζουρνάς, οι

ταμπουράδες, το κανονάκι, το ούτι τα ζίλια και άλλα

παραδοσιακά ιδιόφωνα της Ανατολής. Αργότερα, ωστόσο , «η

απλή συγχορδιακή συνοδεία, και ο οργανικός ήχος

εμπλουτίζεται με άλλα όργανα, πολλά από τα οποία είναι και

τείνουν να είναι συγκεκραμένα»22, όπως το μπουζούκι,

φανερώνοντας έτσι δυτικές επιδράσεις κυρίως μετά την άφιξη

των προσφύγων στην Ελλάδα. Τέτοιες επιδράσεις γίνονται

εμφανείς και στο φωνητικό μέρος του ρεμπέτικου, το οποίο

διαιρείται σε άσμα και ρεφρέν, καθώς επίσης και στη ν

πολυφωνία που χαρακτηρίζει ενίοτε το ρεμπέτικο τραγούδι. Από

την περίοδο δε του πειραιώτικου ρεμπέτικου και ύστερα οι

δυτικές επιδράσεις γίνονται κανόνας, καθώς οι σύντονες

κλίμακες μετατρέπονται οριστικά σε συγκεκραμένες.

Αναμφισβήτητα η Σμύρνη υπήρξε το σταυροδρόμι εκείνο

στο οποίο συναντήθηκαν οι μουσικές της Ανατολής και της

Δύσης. Οι ορχήστρες της (εστουδιαντίνες) έπαιζαν ευρωπαϊκή

μουσική (με κυρίως όργανα την κιθάρα και το μαντολίνο), λαϊκή

22 Λέκκας Δ., «Καντάδα και λαϊκορεμπέτικο», στο: Γράψας, Ν., κ.ά., Τέχνες ΙΙ:

Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Γ΄, έκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ.316.

36

(με σαντούρι και βιολί) και τουρκική μουσική (με ούτι και

κανονάκι). Με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 και το

τεράστιο κύμα της προσφυγιάς που κατέκλυσε την Ελλάδα ήλθε

και το αστικό σμυρναίικο τραγούδι. Οι Μικρασιάτες δημιουργοί

για να μπορέσουν να επιβιώσουν φτιάχνουν μουσικά

συγκροτήματα. Όργανά τους είναι το σαντούρι και το βιολί.

Στην κοκκινιά θα λειτουργήσουν οι ταβέρνες που θα

τραγουδηθεί το ρεμπέτικο σμυρναίικο τραγούδι. Τα πρώτα

ρεμπέτικα αναφέρονται κυρίως σε παραβατικές πράξεις και σε

ερωτικές σχέσεις ενώ το κοινωνικό στοιχείο στη θεματική είναι

περιορισμένο. Πολλοί από τους Μικρασιάτες δημιουργούς

αυτούς θα στελεχώσουν αργότερα τις δισκογραφικές εταιρείες,

όπως ο Τούντας23. Το σμυρναίικο τραγούδι θα κυριαρχήσει ως το

1935. Στη νέα Ελλάδα που δημιουργείται μετά την έλευση των

προσφύγων τα πολύπλοκά και απαιτητικά στο παίξιμο μουσικά

όργανα του Καφέ αμάν, που επιπλέον «μυρίζουν» Ανατολή,

αρχίζουν σιγά-σιγά να φθίνουν. Η νέα κουλτούρα, που

διαμορφώνεται στην Αθήνα και στον Πειραιά, αναζητά μία νέα

έκφραση. Είναι η ώρα του μπουζουκιού. Άλλωστε το μπουζούκι

δεν είναι παρά ένα σάζι, ένας ταμπουράς, που στη θέση των

κινητών μπερντέδων (τα διαχωριστικά ελάσματα στο μανίκι του

οργάνου) έχει τα σταθερά τάστα, ώστε τονικά το μπουζούκι να

23 Τσάμπρας, Γ., «Εμφάνιση και καθιέρωση της δισκογραφίας: από τη

Μικρασιατική Καταστροφή έως την Κατοχή», στο: Γράψας, Ν., κ.ά., Τέχνες ΙΙ:

Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Γ΄, έκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ.435.

37

προσιδιάζει περισσότερο στη δυτική-συγκερασμένη μουσική

παρά στη Μικρασιατική.

Το καλοκαίρι του 1934 θα εμφανιστεί στον Πειραιά, στην

ταβέρνα του Σαραντόπουλου η «Τετράδα του Πειραιώς». Έτσι,

δημιουργείται η κομπανία με μπουζούκι και μπαγλαμά. Αυτοί οι

τέσσερις είναι: ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο Αντώνης Δελιάς, ο

Μπάτης και ο Στράτος Παγιουμιτζής. Από τότε η μικρασιατική

σχολή του ρεμπέτικου αρχίζει να υποχωρεί και επικρατεί το

«πειραιώτικο» ρεμπέτικο. Το 1938 το καθεστώς του Ιωάννη

Μεταξά θα επιβάλλει αυστηρή λογοκρισία. Το περιεχόμενο των

ρεμπέτικων τραγουδιών αλλάζει αναγκαστικά χωρίς αυτό να

σημαίνει ότι παύει να ακούγεται στις κοκκινιώτικες γειτονιές24.

Επίσης, μερικά από τα πιο γνωστά στέκια της περιοχής,

όπου συγκεντρωνόταν η «ελίτ» του πειραιώτικου ρεμπέτικου,

ήταν ο «Μανιατάκης» (στη συμβολή των οδών Θηβών και

Αργυροκάστρου), ο «Καρβουνιάρης» (η υπόγα στη συμβολή των

οδών Αργυροκάστρου και Μεταμορφώσεως), ο «Συμεών» (στάση

24 Η ιστορία του ρεμπέτικου περνάει σε άλλη φάση με τον Βασίλη Τσιτσάνη, ο

οποίος καλείται να το «εξευγενίσει» (ρεφρέν, μεικτά στιχουργικά σχήματα,

πρωτοτυπία, αλλαγές μελωδίας, εμπλουτισμός ορχήστρας, «ευρωπαϊκό

κούρδισμα» στο μπουζούκι κ.ά) και να το αποκαθάρει από κάθε τι «χαμηλό»,

εντάσσοντάς το σε μία νέα κοινωνική πραγματικότητα: στην ανατέλλουσα νέα

τάξη της μεταπολεμικής Ελλάδας, το δυτικό πολιτικό πολιτισμό και το αστικό

όνειρο στο οποίο προσδοκά να ενσωματωθεί μία θολή εργατική τάξη. Το νέο ύφος

παιξίματος του Τσιτσάνη αντιπαρατίθεται πλέον στη λιτή και κοφτή «πενιά» της

πειραιώτικης κομπανίας του Βαμβακάρη. Στη δε δεκαετία του 1950 εμφανίζονται

και νέοι τραγουδιστές όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, η

Σωτηρία Μπέλλου καθώς και δεξιοτέχνες συνθέτες όπως ο Μανώλης Χιώτης, ο

Γιώργος Μητσάκης, ο Γιώργος Ζαμπέτας κ.ά. Το δε ρεμπέτικο βρίσκει ακόμη

μεγαλύτερη απήχηση σε όλο και μεγαλύτερα στρώματα του πληθυσμού (πβ. τα

αρχοντορεμπέτικα κ.λ.π.).

38

«Ελληνίς» - Θηβών 81), ο «Βαγγέλης» (στο παλιό τέρμα της

Παλαιάς Κοκκινιάς, στην οδό Ι. Δραγούμη, έναντι αγίου

Φανουρίου). Ακόμη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Μάρκος

Βαμβακάρης έζησε και κατοικούσε στην Παλαιά Κοκκινιά (οδός

Αγρινίου, Άρτης, Κορυτσάς). Στη δε δεκαετία του 1950 έρχονταν

στην παλαιά Κοκκινιά εξαιτίας του Βαμβακάρη ο Μίκης

Θεοδωράκης, ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, αλλά και ο «βλάχος»

(Βασίλης Τσιτσάνης)25.

4. Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, η κατοχή και η Αντίσταση

Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος (28 Οκτωβρίου 1940-5 Απριλίου

1941) και η γερμανική εισβολή (6 Απριλίου 1941) ήταν μία νέα

δοκιμασία γιο τον ελληνισμό. Τα εισοδήματα, οι μισθοί και τα

ημερομίσθια εκμηδενίστηκαν από την πίεση ενός καλπάζοντος

πληθωρισμού και η εξαφάνιση των τροφίμων είχε ως άμεσο

επακόλουθο την εμφάνιση της «μαύρης αγοράς».

Η Κοκκινιά βίωσε άμεσα και τραγικά τις συνέπειες της

πείνας κατά τη διάρκεια της κατοχής ιδιαίτερα τον τρομερό

χειμώνα του 1941-1942. Ο πραγματικός αριθμός των θυμάτων

25 Αναφέρουμε εδώ ενδεικτικά τη συλλογή (cd): «Ένα τραγούδι για την Κοκκινιά»,

Σεπέμβριος 2007, από το μουσικό σύνολο ΔΡΟΜΟΣ. Περιέχει προπολεμικά

σμυρναίικα και ρεμπέτικα, λαϊκά του ΄50, του ΄60 και του ΄70 διαχρονικά τραγούδια

σπουδαίων δημιουργών και ένα τραγούδι από το ΔΡΟΜΟ (μουσική Νώε Ζαφειρίδη

στίχοι Αντώνη Σαμιωτάκη).

39

της πείνας δεν δύναται να διακριβωθεί από τα επίσημα αρχεία,

όπου συνήθως δεν καταγραφόταν στις ληξιαρχικές πράξεις η

πραγματική αιτία θανάτου. Από την άλλη μεριά στις γειτονιές

μας νιώθεις και σήμερα ακόμη το ιστορικό βάρος της εκτέλεσης

των συμπολιτών μας στο γνωστό «μπλόκο της Κοκκινιάς».

4.1. Το μπλόκο της Κοκκινιάς

Ο λαός της Κοκκινιάς ήταν από τα πιο πρωτοπόρα τμήματα

του αθηναϊκού λαού. Μαζί με τις υπόλοιπες λαϊκές συνοικίες

(Καισαριανή, Καλλιθέα, κ.α.) πρωτοστάτησε στη μάχη κατά της

επιστράτευσης το Μάρτη του 1943. Λόγου αυτού του γεγονότος

οι Γερμανοί θέλησαν να κάνουν αντίποινα. Έτσι οι

Γερμανοί χρησιμοποίησαν τη στρατηγική του μπλόκου Το

πρώτο μπλόκο της Κοκκινιάς στις 6-7 του Μάρτη του 1944

εξελίχθηκε σε πραγματική μάχη (μάχη της Κοκκινιάς). Οι

ταγματασφαλίτες μαζί με τους άνδρες της Ειδικής

Ασφάλειας επιτέθηκαν στην Κοκκινιά, αλλά τμήματα του

εφεδρικού Ε.Λ.Α.Σ. και της ΟΠΛΑ αντιστάθηκαν για τρεις μέρες,

με αποτέλεσμα να σκοτωθούν πολλοί από τη μεριά των

ταγματασφαλιτών και να αναγκαστούν σε υποχώρηση. Η

τακτική των «μπλόκων» όμως δεν σταμάτησε. Μια ολόκληρη

σειρά από μικρά και μεγάλα μπλόκα πραγματοποιήθηκαν

εκείνο το καλοκαίρι. Στις 15 Αυγούστου προσπάθησαν να

40

ξαναχτυπήσουν την Κοκκινιά χωρίς επιτυχία. Ο λαός

αντιστάθηκε διώχνοντας τους Γερμανούς.

Την αυγή της 17ης Αυγούστου του 1944 περίπου 4000

Γερμανοί και «τσολιάδες» απέκλεισαν την Κοκκινιά και

διέταξαν όλο τον ανδρικό πληθυσμό ηλικίας από 14 ως 60

χρόνων να μαζευτεί στην πλατεία Οσίας Ξένης. Ο

συνταγματάρχης Πλυντζαρόπουλος και ο ταγματάρχης

Γεώργιος Σγουρός κύκλωσαν την Κοκκινιά της Αντίστασης.

«Προσοχή - Προσοχή! Σας μιλάνε τα Τάγματα Ασφαλείας. Όλοι

οι άνδρες από 14 χρονών και πάνω να πάνε στην πλατεία της

οσίας Ξένης για έλεγχο ταυτοτήτων. Όσοι πιαστούν στα σπίτια

τους θα τουφεκίζονται επί τόπου». Γύρω στις 6π.μ.

συγκέντρωσαν όλους τους άνδρες ηλικίας από 14 έως 60 ετών

στην πλατεία οσίας Ξένης.

Συγκεντρώθηκαν περίπου 20.000, όσοι μπορούσαν να

χωρέσουν στην πλατεία. Οι ορδές των βαρβάρων ξεκίνησαν το

πλιάτσικο στα σπίτια της περιοχής. Χτυπούσαν και βασάνιζαν

ανελέητα. Τα ηγετικά στελέχη του Ε. Α. Μ., του Ε. Λ. Α. Σ. και

της ΟΠΛΑ καταδείχθηκαν αμέσως από τους προδότες

(κουκουλοφόρους αλλά και φανερούς) και εκτελέστηκαν επί

τόπου ή στην κοντινή μάντρα και τη μάντρα του Άνω Καραβά

(Νεάπολη). 40 εκτελέστηκαν στο Σχιστό και τα πτώματά τους τα

έκαψαν. Συνολικά πάνω από 300 πατριώτες θυσιάστηκαν εκείνη

τη

41

μέρα. Αρκετ

οί ήταν αυτοί που δεν υπάκουσαν στην εντολή και εκτελέστηκαν

επί τόπου στα σπίτια τους. Οι Γερμανοί αρχίζουν να καίνε

σπίτια . Οι ταγματασφαλίτες μπαίνουν στα σπίτια και να

αρπάζουν ότι βρουν. Καίνε, καταστρέφουν, βρίζουν και χτυπούν

γυναικόπαιδα. Η μικρή αντίσταση που πρόλαβαν να δεχτούν

από ομάδες Ε.Λ.Α.Σ. πνίγεται στο αίμα.

Γύρω στις 8 π.μ. στην πλατεία οσίας Ξένης χωρίζονται σε

πεντάδες μεταξύ τους, για να μπορούν να υποδεικνύουν όποιον

θέλουν. Η εντολή ήταν να κάθονται οι βίαια συγκεντρωμένοι

κάτοικοι γονατιστοί με τα χέρια ψηλά. Μερικοί λιποθυμούσαν

από την αφόρητη ζέστη και ζητούσαν εναγωνίως λίγες

σταγόνες νερό. Οι γυναίκες που πλησίαζαν για να δώσουν λίγο

νερό βασανίζονταν.

Στην πλατεία εμφανίζονται κάποιοι Κοκκινιώτες, που

φορούν μαύρες κουκούλες και έχουν καλυμμένα τα πρόσωπά

τους. Ο ρόλος τους είναι συγκεκριμένος, να υποδεικνύουν ποιους

θα εκτελέσουν. Οι ντόπιοι συνεργάτες των Γερμανών και

προδότες Κιρκόρ Μπαταβιάν, Γρηγόρης Ιωαννίδης,

Μπεμπέκογλου, Μεϊμάρης κ.α. αρχίζουν να υποδεικνύουν

άτομα στο πλήθος.

Ο γνωστός χαφιές της Κοκκινιάς, Μπατράνης, διακρίνει μέσα

στο πλήθος τον λοχαγό του Ε.Λ.Α.Σ26 Αποστόλη Χατζηβασιλείου

26 Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός =ένοπλο σώμα του Ε.Α.Μ. (Εθνικό

Απελευθερωτικό Μέτωπο)

42

και με ειρωνεία τον χαιρετά: «τα σέβη μου λοχαγέ», δίνοντας το

σύνθημα. Αφού με την ξιφολόγχη τού βγάζουν το μάτι και τού

σχίζουν τα μάγουλα, τον περιφέρουν ανάμεσα στο πλήθος

ζητώντας του να προδώσει συνεργάτες και συναγωνιστές του. Η

απάντηση του ελασίτη λοχαγού ήταν: «Πατριώτες, σηκώστε το

κεφάλι, μη φοβάστε. Δεν πρόκειται να προδώσω κανέναν».

Σέρνεται για να κρεμαστεί αναίσθητος. Λίγο πριν το τέλος του

ψέλλισε: «Πατριώτες, εκδίκηση»!!!. Ακολουθεί ο γραμματέας της

Κ.Ο.Β Κιλικιανών του Κ.Κ.Ε. Παναγιώτης Ασμάνης, που τον

κομμάτιασαν στην κυριολεξία καθώς τον έσερναν για εκτέλεση.

Τον σκότωσε ο ίδιος ο Πλυντζανόπουλος. Οι δοσίλογοι

Βακαλόπουλος, Παρθενίου, Τσιμπιδάρος, Τσανακαλιώτης,

Τηλέμαχος, Μόρφης (της Ειδικής Ασφάλειας), Μητρόπουλος,

Γκίνος μαζί με τον λοχαγό Παπαγεωργίου και τον διερμηνέα

Ανθόπουλο συνεχίζουν με το δάχτυλο τεντωμένο: «Εσύ εκεί, κι

εσύ εμπρός σήκω. Εσύ ο κομμουνιστής».

Ο τόπος εκτέλεσης ήταν κοντά στην πλατεία της οσίας Ξένης

στη μάντρα ενός ταπητουργείου, στη συμβολή των οδών

Κιλικίας και Θειρών. Η μάντρα του υφαντουργείου Παγιασλή

γεμίζει με παλληκάρια. Ο Γερμανός δήμιος που βρίσκεται στη

θέση του, μέσα από τη μάντρα, πίνει συνέχεια ούζο και με το

όπλο του συνεχώς εκτελεί. Πίνει, βρίζει, εκτελεί και συνεχώς

αναφωνεί «άλες κόμουνιστ καπούτ», (δηλαδή: «Όλοι οι

κομμουνιστές θα πεθάνουν»).

43

Την ώρα των ομαδικών εκτελέσεων μια ομάδα ανταρτών με

επικεφαλής τους την ηρωίδα και ξακουστή αντάρτισσα

Διαμάντω Κουμπάκη κρύβονται στο βόρειο τμήμα της πόλης σε

σπίτια συναγωνιστών τους. Ξαφνικά γερμανικά καμιόνια

ζώνουν την περιοχή και αρχίζουν να καίνε τα σπίτια. Από τα 90

σπίτια της περιοχής καίγονται τα 80. Για το λόγο αυτό η

συνοικία του 4ου Καραβά ονομάστηκε «Καμένα». Γύρω στις 11:00

π.μ. οι Γερμανοί πληροφορούνται ότι στη Νεάπολη προδόθηκε

(σύμφωνα με μαρτυρίες, από τον Τάσο Μπαλασάκη) το

κρησφύγετο μιας ομάδας του εφεδρικού Ε.Λ.Α.Σ, στην οποία

συμμετείχε η Διαμάντω Κουμπάκη. Η χαρά των Γερμανών ήταν

μεγάλη, διότι κατάφεραν να τη συλλάβουν. Καθώς τη

χτυπούσαν κατευθυνόμενοι προς τη μάντρα η Διαμάντω τους

έβριζε και τους απαντούσε «σαν και εσάς προδότες εγώ έφαγα

65!». Παρά τον άγριο ξυλοδαρμό της με τους υποκόπανους των

όπλων, φθάνοντας στη μάντρα του μαρτυρίου και λίγο πριν την

εκτελέσουν βρήκε το κουράγιο να φωνάξει: «Μια ζωή τη

χρωστάμε, ας μην την πάρουν οι προδότες. Υπάρχουν χιλιάδες

λεβέντες. Θα τους εκδικηθούν».

Μαζί με τη Διαμάντω εκτελέστηκαν 76 πατριώτες, 50

θανατώθηκαν στα Αρμένικα, 40 κάηκαν στο Σχιστό, 8.000

φυλακίστηκαν και από αυτούς 1.000 σύρθηκαν όμηροι στα

κάτεργα της Γερμανίας.

44

Παρόμοια κατάληξη θα έχει και μια άλλη ηρωίδα, η Αθηνά

Μαύρου. Καθώς την έσερναν βίαια στην οσία Ξένη, για να

μαρτυρήσει όσους γνώριζε, φώναξε: «Αδέλφια το κεφάλι ψηλά.

Δεν γνωρίζω κανέναν και ας με φάει το βόλι του Γερμανού».

Στην πλατεία οσίας Ξένης συνεχίζεται η τραγωδία.

Εκατοντάδες γυναίκες προσπαθούν να ανακουφίσουν τον πόνο

των αγωνιστών και με στάμνες κουβαλούν λίγο νερό και λίγο

ψωμί. Οι δήμιοι σπάνε τις στάμνες, κλωτσάνε τις γυναίκες και

βρίζουν. Τα παιδιά κλαίνε και σπαράζουν: Η ζέστη, η δίψα, ο

φόβος έχει σκεπάσει τα πρόσωπα και τις ψυχές όλων. Οι

Γερμανοί και οι Έλληνες συνεργάτες τους χαμογελούν

σαρκαστικά. Η αγωνία της διαλογής συνεχίζεται, οι ριπές στη

μάντρα συνεχίζονται, το μαρτύριο τελειωμό δεν έχει. Τη στιγμή

αυτή ξεχωρίζει ο ηρωισμός του αγωνιστή Κώστα Περιβόλα ο

οποίος, την ώρα που τον διαλέγουν για εκτέλεση, ορμά πάνω

στον Ι. Πλυντζανόπουλο και τον πιάνει από το λαιμό. Ο δήμιος

προλαβαίνει και τον εκτελεί επί τόπου. Λίγο μετά το μεσημέρι

σταματούν οι εκτελέσεις. Έχουν προηγηθεί κι άλλες ομαδικές

εκτελέσεις στα Καμένα, στη συμβολή των οδών Ακροπόλεως και

Αρτέμιδος. Εκεί εκτελούνται 46 πατριώτες οι οποίοι

μεταφέρθηκαν στην περιοχή με καμιόνια από την οσία Ξένη.

Στο χώρο της μάντρας η εικόνα είναι αποτρόπαια. Σωρός τα

45

πτώματα, τσουβαλιασμένα το ένα πάνω από το άλλο. Το αίμα

έβαψε το χώμα. Οι Γερμανοί δίνουν διαταγή στους

κουκουλοφόρους να κλέψουν τους νεκρούς. Εκείνοι ορμούν

πάνω στα κουφάρια των ηρώων και αρχίζουν να τους παίρνουν

ό,τι αντικείμενα αξίας είχαν πάνω τους: ρολόγια, δαχτυλίδια ,

βέρες κ.α. Δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν το αποτρόπαιο

ανοσιούργημά τους και οι ίδιοι οι Γερμανοί εκτέλεσαν κάποιους

από αυτούς επί τόπου. Ανάμεσα σ΄ αυτούς ήταν και οι προδότες

Μπατράνης και Μπεμπέκογλου.

Ο υπαστυνόμος Λευτέρης Παπανάγλου27 λαμβάνει εντολή

από τον διοικητή του 5ου αστυνομικού τμήματος να επιβλέψει τη

μεταφορά των εκτελεσμένων από το χώρο της μάντρας στο Γ΄

νεκροταφείο. Κατόπιν διαταγής οι εργάτες του δήμου θάβουν

τους εκτελεσμένους της μάντρας στο Γ΄ νεκροταφείο και τους

εκτελεσμένους των Καμένων στο νεκροταφείο της Ανάληψης.

Η αυλαία αυτής της τραγωδίας έκλεισε γύρω στις 6:00 μ.μ. με

ένα ξεδιάλεγμα περίπου 8.000 Κοκκινιωτών ομήρων28. Ένα

27 ήταν μέλος του ΕΑΜ 28 Από τα πιο περίεργα γεγονότα του μπλόκου είναι η μαρτυρία του Δημήτρη

Χάρου ενός «εκτελεσμένου» που αν και στήθηκε στον τοίχο κατάφερε να επιζήσει:

«Πηδάμε τη μάντρα του σπιτιού μαζί με τον αδερφό μου. Για κακή μας όμως τύχη,

βρέθηκαν μπροστά μας Γερμανοί. Εκεί χωρίς καμιά διατύπωση μας έστησαν στον

τοίχο του σπιτιού μας, μπροστά στα μάτια της μάνας μας. Δυο πιστολιές και ο

αδερφός μου έπεσε νεκρός. Δεν πρόλαβα καλά - καλά να τον δω πεσμένο κι

έπεφτα κι εγώ χτυπημένος στο χέρι και στην κοιλιά. Πνιγμένος στο αίμα έβλεπα

το Γερμανό να ετοιμάζεται για τη χαριστική βολή. Σαν κεραυνός αντήχησε η

πιστολιά στ' αυτί μου. Ένα κόκκινο σύννεφο μου σκότισε τα μάτια. Αργότερα

συνήλθα. Γύρω μου άκουγα τα γερμανικά γαυγίσματα. ΄Εμεινα

ακίνητος...Σώθηκα... Η σφαίρα με βρήκε στο αφτί και βγήκε από το μάγουλο...»

46

τεράστιο ανθρώπινο ποτάμι ξεκίνησε από την Κοκκινιά για το

στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Οι όμηροι οδηγούνται σε φάλαγγα

ανά τέσσερις και σ΄ αυτή την απόσταση, περίπου 7 χιλιομέτρων,

όσοι πέφτουν κάτω από την εξάντληση, τη δίψα ή τη ζέστη,

βασανίζονται αμέσως. Σε όλους τους δρόμους της Κοκκινιάς

ακούς μόνο κλάματα μανάδων, συζύγων και παιδιών, ενώ από

παντού ρέει αίμα και η πόλη μυρίζει θάνατο29.

Παρά το μεγάλο πλήγμα που δέχτηκε η Κοκκινιά, δεν

υποτάχθηκε. Το μίσος ατσάλωσε ακόμα περισσότερο το λαό της

και έφερε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επεδίωκαν οι

κατακτητές. Το ίδιο βράδυ κυκλοφόρησαν χιλιάδες προκηρύξεις

του Ε. Α. Μ. στα σοκάκια της Κοκκινιάς:

«17 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944, ΜΑΤΩΜΕΝΗ ΜΕΡΑ ΤΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΑΣ,

ΜΕΡΑ ΠΟΥ ΖΗΤΑΕΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΩΝ

ΠΑΛΙΚΑΡΙΩΝ ΜΑΣ. ΑΙΩΝΙΑ Η ΜΝΗΜΗ ΣΕ ΣΑΣ ΑΔΕΡΦΟΙ. ΤΟ

ΑΙΜΑ ΣΑΣ ΘΑ ΤΟ ΠΑΡΟΥΜΕ ΠΙΣΩ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ ΝΑ

ΣΥΝΕΧΙΣΟΥΜΕ ΜΕ ΠΙΟΤΕΡΗ ΟΡΜΗ ΤΟ ΜΙΣΟΤΕΛΕΙΩΜΕΝΟ

ΣΑΣ ΕΡΓΟ, ΓΙΑ ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ. ΟΡΚΙΖΟΜΑΣΤΕ

ΕΚΔΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟ ΣΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ

ΠΡΟΔΟΤΕΣ».

29 Πβ: Το Χρονικό Μνήμης του Δήμου Νίκαιας: "Τo Μπλόκο της Κοκκινιάς"

47

Στις 24 Σεπτέμβρη, ο λαός της Κοκκινιάς πραγματοποίησε

μνημόσυνο στην πλατεία οσίας Ξένης για τα θύματα του

μεγάλου μπλόκου. Χιλιάδες λαού συγκεντρώθηκαν για να

τιμήσουν τους νεκρούς πατριώτες. Οι Γερμανοί όμως

ξαναχτύπησαν. Το χρονικό της μαύρης μέρας δημοσιεύτηκε με

μια πολύ ζωντανή περιγραφή στο ειδικό τεύχος της Ε. Π. Ο. Ν.

του Πειραιά το 1945, με τίτλο “Σπάμε τις άτιμες τις αλυσίδες”.

΄Εγραφε τα ακόλουθα:

«Όταν η λαοπλημμύρα ετοιμάζεται να προχωρήσει και τα

«Χωνιά» κατευθύνουν τις μάζες, τότε οι Γερμανοί ταμπουρωμένοι

στο λόφο της Δεξαμενής έστρεψαν τα πολυβόλα τους στο λαό, που

μνημόνευε τους νεκρούς του, που ξεπλήρωνε τη θρησκευτική και

εθνική υποχρέωση απέναντί τους και τον ξανασκοτώσαν, τον

βούτηξαν πάλι στο αίμα. Ο ίσκιος της Εκκλησίας σκέπαζε τα

πλήθη, μα οι φασίστες δε σεβάστηκαν τίποτε, διψούσαν για αίμα

και τις χαροκαμένες μάνες ήθελαν να τις σωριάσουν νεκρές στην

πλατεία και χτύπησαν αλύπητα. Κροτάλιζαν τα πολυβόλα, το

πυρακτωμένο σίδερο ξανατρύπησε το κρέας του λαού, ξανάχυσε

το άλικο αίμα του. Για μια στιγμή το πλήθος τα χάνει. Δε βλέπει

Γερμανούς πουθενά, αυτοκίνητα γερμανικά δε βλέπει. Τότε ένας

φωνάζει "αδέρφια μας χτυπάν τα πολυβολεία της Δεξαμενής".

Υψώσαν τα πλήθη το κεφάλι, βλέπουν, και μια φωνή μυριόστομη

σκίζει τον αγέρα, λες και βγαίνει, όχι από ανθρώπινα στήθια, μα

από κρατήρα Ηφαιστείου. "Κατάρα κι ανάθεμα στους δολοφόνους.

48

Θάνατος στους φασίστες"». Ο απολογισμός ήταν 8 νεκροί και

αρκετοί τραυματίες.

Παραθέτουμε εδώ μία μαρτυρία από τα γεγονότα του μπλόκου

της Κοκκινιάς:

«Είχαν προηγηθεί μάχες στην Κοκκινιά και στις γύρω

περιοχές στις 6,7,8 Μαρτίου το 1944. Τότε οι Γερμανοί

υποχώρησαν σκορπίζοντας όμως γύρω τους το θάνατο.

Επέστρεψαν όμως πιο οργανωμένοι. Έκλεισαν τους γύρω

δρόμους για να μην μπορέσει κανείς να

ξεφύγει.

Ξημερώματα της 17ης Αυγούστου του '44 ξυπνήσαμε

ακούγοντας αυτοκίνητα και τις φωνές των Γερμανών να

φωνάζουν από τα χωνιά: ”Όλοι οι άντρες από 14 έως 60 χρονών

να συγκεντρωθούν στην πλατεία της οσίας Ξένης με τις

αστυνομικές τους ταυτότητες στα χέρια μέσα σε πέντε λεπτά.

Μετά την λήξη της προθεσμίας, όσοι πιαστούν στα σπίτια τους

θα εκτελούνται επί τόπου και θα καούν τα σπίτια τους”. Σε

κάποια σπίτια που τα θεωρούσαν ύποπτα μπαίναν μέσα

σπάζοντας τις πόρτες και τράβαγαν τους άντρες έξω. Ήμουν 16

χρονών το μοναδικό αγόρι στην οικογένεια, έτρεμα απ΄ το φόβο

μου, η μάνα μου και οι αδερφές έκλαιγαν. Με πήρε από τους

ώμους ο πατέρας μου και ξεκινήσαμε, στο δρόμο συναντούσαμε

πολλούς φίλους και γείτονες που με το φόβο στα μάτια

49

ακολουθούσαν τον ίδιο δρόμο. Φτάσαμε στην πλατεία που είχε

γεμίσει με άντρες. Οι Γερμανοί μαζί με Έλληνες προδότες μας

έβαζαν ανά πεντάδες-δίπλα μου ήταν ένας παιδικός μου φίλος

και μπροστά μου ο πατέρας μου-γονατιστοί στο χώμα με τα

χέρια στο κεφάλι. Ο ήλιος όσο περνούσε η ώρα έκαιγε όλο και

περισσότερο. Γύρω από την πλατεία γερμανικά πολυβόλα

προειδοποίησαν όσους θα τολμούσαν να κινηθούν. Οι γυναίκες

φώναζαν, έκλαιγαν, δεν τις άφηναν να πλησιάσουν ούτε να μας

δώσουν νερό. Οι κουκουλοφόροι προδότες πέρναγαν ανάμεσα

μας και έδειχναν πατριώτες που τους γνώριζαν για την

αντιστασιακή τους δράση ή για προσωπικές τους διαφορές. Τους

απομάκρυναν λίγο από την πλατεία στη μάντρα ενός

υφαντουργείου και τους βασάνιζαν ή τους εκτελούσαν. Άκουγα

τις φωνές, τα ουρλιαχτά και τους πυροβολισμούς. Κοίταγα την

πλάτη του πατέρα μου, την εκκλησία εμπρός μου και έπαιρνα

δύναμη. Αργότερα, έμαθα ότι εκτελέστηκαν πάνω από 150

άτομα εκείνη την μέρα και πολλοί περισσότεροι ήταν αυτοί που

οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Ήμουν τυχερός.

Κατάφερα να ζήσω και να γυρίσω σπίτι και εγώ και ο πατέρας

μου. Τα πόδια μου τρέμανε από την ακινησία, ζαλιζόμουν από

τον ήλιο και την ασιτία. Είχα ακόμα τον ήχο του πολυβόλου στα

αυτιά μου...».

Από την επόμενη κιόλας ημέρα ενώ η φυσιολογική

αντίδραση θα ήταν το πένθος, στην Κοκκινιά γίνεται κάτι

50

πρωτόγνωρο. Ο λαός της πόλης μη μπορώντας να ξεπλύνει τα

ανεξίτηλα σημάδια από αίμα σε κάθε γωνιά της πόλης, πενθεί

με το δικό του τρόπο. Ο λαός συσπειρώνεται ακόμη περισσότερο

στις Οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης. Το ίδιο κιόλας βράδυ

κυκλοφορούν χιλιάδες προκηρύξεις στην πόλη με εξέχουσα την

ιστορική προκήρυξη της κομματικής οργάνωσης Κοκκινιάς του

Κ. Κ. Ε. (όλες τυπώθηκαν στο παράνομο τυπογραφείο στη

συμβολή των οδών Τζαβέλα και Αιτωλικού). Την επομένη του

μπλόκου, ο λαός της Κοκκινιάς συγκεντρώθηκε έξω από το

δημαρχείο (συμβολή των οδών Κονδύλη και Κινικίου)

ζητώντας πληροφορίες για τους ομήρους. Η απάντηση του

διορισμένου από τις κατοχικές δυνάμεις δημάρχου Γρηγόρη

Χατζή ήταν: «Δεν φταίνε καθόλου οι Γερμανοί, παρά φταίνε τα

χωνιά»… Μετά την απελευθέρωση οι δοσίλογοι επικεφαλής του

μεγάλου μπλόκου της Κοκκινιάς δικάστηκαν και

αθωώθηκαν… Οι Κοκκινιώτες στο σύνολο τους

κράτησαν ψηλά τη σημαία της αντίστασης, της ελευθερίας, της

αξιοπρέπειας, της εθνικής ανεξαρτησίας και του οράματος της

λαϊκής κυριαρχίας. Όπως ανεξίτηλο είναι το αίμα των ηρώων σε

κάθε γωνιά της πόλης μας, των ηρώων που αντιστάθηκαν στους

ξένους κατακτητές και τα ντόπια φερέφωνά τους, έτσι

ανεξίτηλες είναι και οι αγωνιστικές παρακαταθήκες του λαού

της πόλης μας.

51

Παραθέτουμε εδώ κάποια από τα ποιήματα που σε καιρούς

κατοπινούς άντλησαν τη θεματική και την έμπνευσή τους από

τα γεγονότα εκείνης της εποχής:

Κοκκινιά, Λευτεριά και Ελλάδα

Απ' το βρόχο του μπλόκου βγαλμένη

τους καπνούς, τη φωτιά, τα χωνιά,

τη θηλιά που σου είχαν στημένη

ξεπετιέσαι ψηλά Κοκκινιά

Ατσαλένια πατρίδα του ιδρώτα

μη λυγώντας να ζήσεις σκυφτά

δίνεις αίμα κι ανάβεις τα φώτα

μιας Αυγούστου τρανής δεκαεφτά.

Των Ελλήνων μεγάλη γενιά

μετερίζι στων Ούννων τη μπόρα.

Μην ξεχάσεις του μπλόκου την ώρα

Κοκκινιά, Κοκκινιά, Κοκκινιά».

Πολυβόλα σκορπούν την ορφάνια

κάθε μάνα το γιο της ζητά

και η δόξα με δάφνης στεφάνια

από μνήμα σε μνήμα πετά

Κοκκινιά, Λευτεριά και Ελλάδα

στο βωμό κάποιας μάντρας σφιχτά,

52

στα ουράνια υψώσαν λαμπάδα

μιας Αυγούστου τρανής δεκαεφτά.

Γ. Χατζηαναστασίου

……………………………………………….

Εδώ

δεν έσβησαν ποτέ οι πυρκαγιές

δεν στέγνωσαν τα δάκρυα, οι πλημμύρες

Νοτιάς δε φύσηξε.

Εδώ στην Κοκκινιά,

δε σκύβει το κεφάλι ο πόνος

δε μεταναστεύει η πίκρα

δε ξενιτεύεται ο καημός

Ο πόλεμος δεν

τελειώνει.

Αν αφήσεις το χαράκωμα θα

χαθείς Εδώ,

δε διαλέγεις

δεν πεθαίνεις

ζεις.

Γιώργης Παπάζογλου, Γενάρης 1991

…………………………………………………

Πρώτη στο μόχτο στον αγώνα

και στη θυσία η γειτονιά.

Η Καλογρέζα, η Δραπετσώνα,

η ματωμένη Κοκκινιά.

Σ. Μαυροειδή – Παπαδάκη

53

5. Η παλαιά Κοκκινιά σήμερα

Τα μεταπολεμικά χρόνια η περιοχή χαρακτηρίστηκε

«βιομηχανική» και τα περιβόλια, αφού απέκτησαν μεγάλη αξία,

μετατράπηκαν σιγά-σιγά σε εργαστήρια και εργοστάσια, κυρίως

στον άξονα της λεωφόρου Θηβών. Είναι χαρακτηριστικό της

αλλοίωσης της φυσιογνωμίας της περιοχής με την πάροδο των

δεκαετιών το γεγονός ότι στη λεωφόρο Θηβών και σε μικρή

μεταξύ τους απόσταση υπάρχουν δυο μικροί ναοί, του Αγίου

Παύλου και Των Αγίων Πάντων. Πριν από πενήντα χρόνια τα

δυο αυτά εκκλησάκια περιβάλλονταν από πολλά δέντρα, αλλά

σήμερα τα εκκλησάκια αυτά μοιάζουν «πνιγμένα στο τσιμέντο»

και δεν ξεχωρίζουν σχεδόν εξαιτίας της πυκνής και

ευθυγραμμισμένης δόμησης.

Αναζητώντας τα ίχνη της ιστορίας στην πολύπαθη γειτονιά

μας σταματάμε στη συμβολή των οδών Αγίων Αναργύρων και

Μαυρογένους. Εκεί που βρίσκεται σήμερα το θέατρο Γραμμών,

ήταν κάποτε το κτήριο «Σαπόρτα», όπου κατά την περίοδο του

πολέμου 1940-1941 και μέχρι περίπου το έτος 1950 λειτουργούσε

ως Γενικό Νοσοκομείο. Σήμερα στον ίδιο χώρο χτίζεται ένα

μεγάλο συγκρότημα κατοικιών και σε μικρή απόσταση από

αυτό έχουν μεταφερθεί τα λύκεια της περιοχής μας.

Η γραφική «πλατεία Νεράιδας» βρίσκεται στην καρδιά της

παλιάς Κοκκινιάς. Παλαιότερα εκεί υπήρχαν πολλά

54

καφενεδάκια και ήταν χώρος περιπάτου, όπως οι παλιότεροι

θυμούνται με νοσταλγία. Ακόμη ήταν η αφετηρία της

συγκοινωνίας παλιάς Κοκκινιάς-Πειραιά, η οποία έχει

καταργηθεί εδώ και πολλά χρόνια.

Τέλος, από τις αρχές του 19ου αιώνα , όπως έχει ήδη

αναφερθεί στην αρχή τούτης της ιστορικής περιήγησης, στις

οδούς Δομοκού και Αγίων Αναργύρων, βρισκόταν το οθωμανικό

νεκροταφείο, το οποίο σήμερα αποτελεί ιδιοκτησία του

τουρκικού κράτους και προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις.

Από τα μεταπολεμικά ήδη χρόνια το οθωμανικό νεκροταφείο

είχε χαρακτηριστεί «Ηρώον» και έκτοτε έχει μόνο μουσειακό

χαρακτήρα. Παρ' όλα αυτά επί δημαρχίας Γιάννη Παπασπύρου

(1983-1986), αλλά και παλαιότερα, έγινε προσπάθεια ταφής νε-

κρών τουρκικής υπηκοότητας. Ωστόσο, η ταφή τους

προσέκρουσε στην αντίθεση των κατοίκων και την συνακόλουθη

παρέμβαση του τότε δημάρχου.

Ο σημερινός επισκέπτης της Νίκαιας μπορεί να επισκεφτεί

διάφορα μέρη που αναδεικνύουν την πρόσφατη ιστορία της: τα

προσφυγικά τετράγωνα και το ανακαινισμένο Λουτρό της πόλης

(Χαμάμ) δίνουν μια εικόνα για το πως ζούσαν οι πρώτοι

πρόσφυγες που την κατοίκησαν μετά το 1922. Άλλα μέρη που

μπορεί κανείς να επισκεφτεί είναι η «Μάντρα» και το Μουσείο

για το «Μπλόκο της Κοκκινιάς», το συγκρότημα της Άρσης

Βαρών, το Κατράκειο Θέατρο και ο Δημοτικός Κήπος με το

55

Κηποθέατρο ή ο καταπράσινος λόφος της Δεξαμενής. Η

Κοκκινιά παρακολούθησε την ιστορία της νεότερης Ελλάδας ως

τις μέρες μας.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το κύμα των

οικονομικών μεταναστών που κατέκλυσαν τον ελλαδικό χώρο

αναζητώντας την ελπίδα για τη δημιουργία μίας νέας αρχής στη

ζωή τους επηρέασε σημαντικά τη φυσιογνωμία τής πειραιώτικης

συνοικίας. Μετανάστες από την αφρικανική ήπειρο, την Ινδία,

το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, την Αλβανία, τη Ρουμανία, τη

Βουλγαρία κι αλλού δημιούργησαν πια ένα ετερόκλητο εθνικό

μωσαϊκό στην προοπτική της μετεξέλιξης της τοπικής κοινωνίας

σε μία πολυπολιτισμική πλέον χοάνη.

Τα σύγχρονα διακυβεύματα της πολυπολιτισμικότητας

συμπορεύονται με τις οικονομικές, κοινωνικές και ιδεολογικές

συνέπειες από την είσοδο των κοινωνιών στην εποχή

παγκοσμιοποίησης. Ταυτόχρονα, ο κίνδυνος ανατροπής μίας

πρότινος σταθερής κατάστασης τόσο σε ατομικό όσο και σε

τοπικό ή εθνικό επίπεδο προκάλεσε πάνω απ΄ όλα αλλαγές σε

νοοτροπικό επίπεδο. Η ανασφάλεια μπροστά σε ένα ολοένα και

πιο δύσκολο παρόν αλλά και ο φόβος για ένα επίσης δυσοίωνο

μέλλον, σε σχέση κυρίως με τις οικονομικές προοπτικές και τις

επενδυμένες συλλογικές ελπίδες ευημερίας, τροφοδοτούν συχνά

ξενοφοβικά αντανακλαστικά.

Ωστόσο, η ανάδυση από το συλλογικό υποσυνείδητο των

56

τοπικών κοινωνιών συμπεριφορών κοινωνικού αποκλεισμού και

η υφέρπουσα λογική της γκετοποίησης των ξένων δεν φαίνεται

να δίνουν λύση μπροστά στην αδήριτη πραγματικότητα των

νέων καιρών. Η παλαιά Κοκκινιά καλείται σήμερα να

αναμετρηθεί ξανά με τις νέες προκλήσεις και να αναζητήσει την

προοπτική της στο μέλλον του σύγχρονου κόσμου.

57

Περιεχόμενα

Σελ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ……..……………….……………………………………2

Παλαιά Κοκκινιά. Ένα ταξίδι στο χρόνο.

1. Διοικητικά όρια……………………………………………………..5

2.Προέλευση του ονόματος………………………….........................7

3. Ιστορική αναδρομή…………………………………………………8

3.1. Η μικρασιατική καταστροφή και η υποχρεωτική

ανταλλαγή των πληθυσμών………………………………………..12

3.1.1. Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων…………………16

3.2.1. Χτίσιμο και ονοματοδοσία της πόλης………………………..20

3.2.2. Τρόπος κατασκευής σπιτιών-πηγάδια-πλατείες…………..23

3.3. Είδη διατροφής…………………………………………………....24

3.4. Επαγγέλματα…………………………………………………….25

3.5. Παιδικά παιχνίδια……………………………………………….27

3.6. Σχολεία……………………………………………………………28

3.7. Αθλητισμός……………………………………………………….30

3.8. Ήθη-έθιμα-ψυχαγωγία…………………………………………30

58

3.8.1. Το «πειραιώτικο ρεμπέτικο»………………………………...35

4.1. Ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, η κατοχή και η Αντίσταση.......38

4.1.1.Το μπλόκο της Κοκκινιάς………………………………………39

5. Η Κοκκινιά σήμερα………………………………………………...53

Περιεχόμενα……………………………………………………………57