Παναγιώτη Ιω. Πανόπουλου Θεολόγου

(Σπουδή στην Ορθόδοξη εικόνα)

ii

Εκκλησία με τη γλώσσα της ποίησης και της λατρείας και την αμεσότητα της

εικόνας, εκφράζει όλη τη θεολογία της, όλη την εμπειρία της πίστης και της ζωής

της. Η εικόνα σε αντίθεση με τη νοητική σύλληψη, με την έννοια, είναι η οδός για

την άμεση και εμπειρική γνώση του Θεού.

Αρκεί να μάθουμε να διαβάζουμε, να συλλαβίζουμε τις εικόνες και εκείνες μας φανερώ-

νουν όλη τη θεολογία της Εκ-

κλησίας μας.

Μέσα στο χώρο της Εκ-

κλησίας ο ορθόδοξος χριστι-

ανός ζει το μυστήριο της

Σαρκώσεως του Λόγου με τις

αισθήσεις του. Προσκυνών-

τας την εικόνα της Γεννήσεως

ανταποκρίνεται στο κάλεσμα

της ψαλμωδίας: «Äå~õôå {éäùìåí ...» και "βλέπει" με τα

μάτια του τη θεολογία της

Σαρκώσεως.

Τη μέθεξη στην αλήθεια

την είδε η Εκκλησία να λει-

τουργεί με τον τρόπο της ό-

ρασης: «Äå~õôå {éäùìåí...», «{åñ÷ïõ êáß å@éäå...» «Ãåýóáóèå êáß {éäåôå |ïôé ×ñéóôüò ]ï Êýñéïò».

Μέθεξη στην Αλήθεια,

γνώση της Αλήθειας και η

Αλήθεια για την Εκκλησία εί-

ναι πρόσωπο και ζωή, είναι ο

ίδιος ο Θεάνθρωπος.

Ο Χριστός είναι το φως

που λάμπει στα σκοτάδια και

το φως έχει σχέση με την ό-

ραση. Γι' αυτό και οι αγιο-

γράφοι της Εκκλησίας έδιναν

ιδιαίτερο βάρος στο φωτισμό

και στην έκφραση των ματι-

ών.

Η εικόνα είναι ακριβώς

όπως και η λειτουργία, κίνη-

ση. Αλλά στη λειτουργία έρχεται ο Θεός προς τον άνθρωπο, ενώ η εικόνα καλεί το θεατή να

πλησιάσει το εικονιζόμενο πρόσωπο: “ [åðß ôü ðñùôüôõðï äéáâáßíåé...” Ιω. Δαμασκηνός).

Όπως ο αόρατος Θεός έγινε ορατός στην Ενσάρκωση, η εικόνα είναι το ορατό μέσον και η

δίοδος προς την κρυμμένη, πίσω της, αόρατη πραγματικότητα. «Äå~õôå {éäùìåí...» λοι-

πόν. Αλλά δεν φτάνουν τα φυσικά μάτια για να δουν το Μυστήριο. Χρειάζεται μια μεταμορ-

φωμένη όραση, χρειάζονται τα γυαλιά της πίστης (απ. Παύλος: «ðßóôéò [åóôß ðñáãìÜôùí {åëåã÷ïò ï[õ âëåðïìÝíùí».

Ç

Εικόνα 1: Ι. Μ. Σταυρονικήτα – Γέννηση του Χριστού (16ος

αι.)

(Θεοφάνης ο Κρης)

iii

Με τα φυσικά μας μάτια βλέπουμε στην εικόνα της Γέννησης κάποια πρόσωπα, μια γυνα-

ίκα, ένα βρέφος, μια φάτνη, ένα σπήλαιο κλπ. Όμως με τα μάτια της πίστης «ÌõóôÞñéïí îÝíïí ]ïñ~ù êáß ðáñÜäïîïí· ï[õñáíüí ôü óðÞëáéïí, èñüíïí ÷åñïõâéêüí ôÞí ÐáñèÝíïí, ôÞí öÜôíçí ÷ùñßïí, [åí #?ù [áíåêëßèç ]ï [á÷þñçôïò ×ñéóôüò ]ï Èåüò ]çì~ùí» .

Η αισθητική μορφή της εικόνας της Γέννησης: από αισθητική άποψη η θεολογία της Γέν-

νησης είναι ντυμένη με άρτια αισθητική μορφή: οι γραμμές σαφείς και κατασταλαγμένες. Τα

χρώματα με ευλάβεια και αρμονία συνδυασμένα. Οι μορφές γαλήνιες. Τα σώματα ευθυτενή

με κινήσεις αθόρυβες και ιεροπρεπείς. Οι συνθέσεις ισορροπημένες.

Το βουνό, το σπήλαιο, η φάτνη, τα ζώα, συνυπάρχουν με το χρυσό κάμπο, που είναι ο

πνευματικός χώρος του ουρανού, το φως που φωτίζει τον κόσμο.

Έτσι η εικόνα αμέσως παρουσιάζει τη σύνθεση του γήινου με το ουράνιο, του θείου με το

ανθρώπινο.

Το τοπίο που μέσα του διαδραματίζεται το θαυμαστό γεγονός, είναι λιτό και απέριττο.

Το βουνό που είναι ζωγραφισμένο σε κοφτερά κρυσταλλικά επίπεδα (κυρίως στην Περίβ-

λεπτο του Μυστρά), δίνει ένα δραματικό τόνο. Εδώ θα πρέπει να πούμε κάτι σημαντικό για

την κατανόηση της εικόνας γενικότερα: Η φυσική αναπαράσταση καταργείται και όλα τα

πράγματα αλλοιώνονται και μεταμορφώνονται προς ένα σκοπό. να εκφράσουν μια πνευματι-

κή ιδέα που σκέφτηκε να απεικονίσει ο αγιογράφος. Όσα αντικείμενα ή πρόσωπα απεικονίζει

ο αγιογράφος, δεν τα παριστάνει στη φυσική τους όψη, κατά το φαινόμενο δηλ. το οπτικό,

όπως τα παρουσιάζει μια φωτογραφία, αλλά τα δοξάζει. Το μάτι του αγιογράφου βλέπει

μακριά, σα να ατενίζει τη μακαριότητα εκείνη και τη δόξα της άνω Βασιλείας που βρίσκον-

ται οι Άγιοι. Μέσα σ' αυτή τη δόξα εικονίζει τις μορφές του. Η φθορά, οι ατέλειες και οι ασ-

θένειες της σημερινής ξεπεσμένης φύσης εξαφανίζονται μέσα σ' εκείνο το φως. Το φθαρτό

καταπίνεται από την αφθαρσία (Α’ Κορ.15, 53). Στη μακαριότητα και δόξα αυτή βρίσκεται

όλη η φύση, τα δέντρα, οι βράχοι, τα πουλιά και το καθετί. Έφυγε από πάνω τους η φθορά,

το παλαίωμα, το ασθενικό, και όλα τα πράγματα έχουν υποστεί μια αλλοίωση. Μια εξιδανί-

κευση, μια πνευματική διαφοροποίηση και μετατροπή δόξασε το καθετί. Οι μορφές πλάθον-

ται αναγεννημένες από τη χάρη. Ο καινούργιος αιώνας, η ανακαινισμένη δημιουργία, που εί-

ναι η ελπίδα του Χριστιανισμού, γίνεται όραμα των ματιών μας. Ο αγιογράφος δανείζεται

πράγματα και σχήματα από τη φύση και τους τροποποιεί τη μορφή, το σχήμα, το μέγεθος και

το χρώμα. Τα αντικείμενα που τοποθετήθηκαν στην εικόνα δεν υπακούουν πια στους φυσι-

κούς νόμους, αλλά σε νόμο Πνευματικό. Ο χώρος στην αγιογραφία παρουσιάζεται λαμπρός,

δοξασμένος. Είναι η αναπαράσταση του "αναγεννημένου" χώρου όπως θα τον μεταπλάσει η

χάρη του Πνεύματος κατά τον καιρό του παγκόσμιου ανακαινισμού. «Äå~é ôü öèáñôüí [åíäýóáóèáé [áöèáñóßáí êáß ôü èíçôüí [åíäýóáóèáé [áèáíáóßáí» γράφει ο απ. Παύλος. Ε-

πομένως στην ορθόδοξη εικόνα, η δημιουργία, η κτίση, παρουσιάζεται καθ' οδόν προς την

αποκατάστασή της. Όλα τα υλικά στοιχεία (τοπία, βουνά, σώματα) προσλαμβάνουν μιαν άλ-

λη ποιότητα. Όλες οι κλασσικές, γήινες γραμμές σπάζουν, για να κάνουν τον πιστό να αναγ-

νωρίσει, ότι αυτό που βλέπει στην εικόνα είναι ακριβώς το ίδιο με την πραγματικότητα

γύρω του κι ωστόσο διαφορετικό: είναι η μεταμορφωμένη πραγματικότητα που διασπά τα

όρια του φυσικού, ένας καινούργιος κόσμος απαλλαγμένος από τη φθορά και το θάνατο, λο-

υσμένος με το φως του Θεού (αυτό δείχνει ο χρυσός κάμπος της εικόνας). Αυτό είναι μια θε-

μελιώδης διαφορά της εικόνας από τους πίνακες των κοσμικών καλλιτεχνών ή από τις θρησ-

κευτικές ζωγραφικές της Δύσης.

Το τοπίο στην ορθόδοξη εικόνα της Γέννησης είναι πάντα φωτεινό και ποτέ δεν παριστά-

νεται χιονισμένο, όπως το φαντάστηκε η βορειοευρωπαϊκή αντίληψη.

Παρενθετικά εδώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι το γεγονός της Γέννησης του

Χριστού δεν συνέβη χειμώνα, αλλά Άνοιξη. Αυτό συμπεραίνεται από τις ευαγγελικές μαρτυ-

iv

ρίες για τους "αγραυλούντες ποιμένες", οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να περάσουν τη νύκτα

στην ύπαιθρο, αν ήταν χειμώνας. Ακόμη από τη συνήθεια της εποχής η απογραφή πληθυσ-

μού να γίνεται τους ανοιξιάτικους μήνες και από την κατάσταση της Θεοτόκου, που βρισκό-

ταν σε προχωρημένη εγκυμοσύνη.

Θα αναρωτηθούμε, βέβαια, γιατί εορτάζεται σήμερα η Γέννηση του Χριστού την 25η Δε-

κεμβρίου. Την ημερομηνία αυτή οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τον θεό Ήλιο. Ήταν η πιο μεγάλη και

αγαπημένη εορτή τους. Η Εκκλησία μη θέλοντας να στερήσει από τους εξ' εθνών χριστιανο-

ύς την εορτή αυτή, την διατήρησε δίνοντάς της το σωστό της νόημα. Στο εξής θα γιόρταζαν

τον Ήλιο της Δικαιοσύνης, τον αληθινό Θεό και όχι το είδωλο. Ο χωρισμός της εορτής των

Χριστουγέννων από την εορτή των Θεοφανείων (όπως συνέβαινε μέχρι τότε) ξεκίνησε από

το Μέγα Βασίλειο και καθιερώθηκε το 370 μ.Χ.

Ακόμη βλέπουμε μέσα στην εικόνα ταυτόχρονη παρουσίαση μέσα στην ίδια σύνθεση, γε-

γονότων που διαφέρουν μεταξύ

τους χρονικά (πχ ο Χριστός στη

φάτνη και την ίδια στιγμή στο

λουτρό, οι Μάγοι κλπ). Γιατί γί-

νεται αυτό; Η ορθόδοξη εικόνα

δεν είναι φωτογραφική απεικόνι-

ση κάποιων προσώπων, τοπίων,

γεγονότων. Και ο χρόνος, όπως

και ο χώρος, που είδαμε πριν, πα-

ίρνει μια άλλη διάσταση -δεν εί-

ναι ροή και διαδοχή- δίνεται μια

άλλη αίσθηση του χρόνου που τα

αντιμετωπίζει όλα σαν παρόν. Εί-

ναι ο "λειτουργικός χρόνος" ό-

πως λέγεται (συχνά ακούμε στις

ακολουθίες τη λέξη "σήμερον":

"]ç ÐáñèÝíïò óÞìåñïí", "óÞìåñïí êñåì~áôáé [åðß îýëïõ" κλπ).

Δηλαδή η Σάρκωση κατανοεί-

ται σα γεγονός ιστορικό εν χρό-

νω, αλλά και ταυτόχρονα μυστη-

ριακό, εξωχρονικό.

Τα Ευαγγέλια δε μνημονεύουν

το σπήλαιο, είναι η Παράδοση

της Εκκλησίας (τα λειτουργικά

κείμενα) που μας μιλάει γι' αυτά

τα μυστηριώδη βάθη της γης. Το

σκοτεινό τρίγωνο του σπηλαίου, αυτό το ζοφερό άνοιγμα των εγκάτων του, είναι ο Άδης. «[ Åðß ã~çò êáô~çëèåò |éíá óþó?çò ] ÁäÜì êáß [åí ã~?ç ìÞ å]õñçêþò ôï~õôïí ÄÝóðïôá, ìÝ÷ñéò | Áäïõ êá-ôåëÞëõèáò æçô~ùí». Για να εγγίσει την άβυσσο και να γίνει η καρδιά της νέας δημιουργίας ο

Χριστός τοποθετεί μυστικά τη γέννησή του στο βάθος του χάσματος όπου το κακό ζει στην

τελευταία του πυκνότητα.

Ο Χριστός γεννήθηκε στη σκιά του θανάτου, το ξαπλωμένο στο σπήλαιο Βρέφος, είναι

πια η κάθοδος του Λόγου στον Άδη και η πιο εκπληκτική έκφραση του προλόγου του Δ' Ευ-

αγγελίου: το φως λάμπει στα σκοτάδια. «] Ï ëáüò ]ï êáèÞìåíïò [åí óêüôåé å@éäå ö~ùò ìÝãá êáß ôï~éò êáèçìÝíïéò [åí ÷þñ?á êáß óêé?Ü èáíÜôïõ ö~ùò [áíÝôåéëåí á[õôï~éò» (Ματθ.4,16). Ο Χρισ-

τός ήρθε για να είναι το φως του κόσμου, που φωτίζει αυτούς που κάθονταν στα σκοτάδια.

Εικόνα 2: Μετέωρα:Γέννησις (1548 μ.Χ.)

v

Το "βαπτιστικό λουτρό" είναι σύμβολο του βαπτίσματος. Παραπέμπει στο βάπτισμα σαν

μορφή θανάτου. Μιλώντας για τα μη αγιασμένα νερά του κατακλυσμού -εικόνα του θανά-

του-, η λει-

τουργία τα ονο-

μάζει υδατό-

στρωτο τάφο. Η

εικόνα της Βά-

πτισης δείχνει

τον Ιησού να

μπαίνει στα νε-

ρά, στον υγρό

τάφο. Εδώ έχει

τη μορφή ενός

σκοτεινού σπη-

λαίου (εικονογ-

ραφική μορφή

του Άδη), περι-

έχοντας όλο το

σώμα του Κυ-

ρίου. Αυτή την

εικόνα του εν-

ταφιασμού συ-

ναντάμε στο

μυστήριο του

Βαπτίσματος με

την ολική κατά-

δυση.

Η εικόνα των Θεοφανείων συνεχίζοντας τον προκαταβολικό αυτό συμβολισμό του θανά-

του του Χριστού που άρχισε με την εικόνα της Γέννησης, δείχνει αυτή την προκάθοδο στον

Άδη:«êáôáâÜò [åí ôï~éò |õäáóéí {åäçóå ôüí [éó÷õñüí». Ο αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιά-

ζει: η κατάδυση και ανάδυση είναι η εικόνα της καθόδου στον Άδη και της Αναστάσεως. Αυ-

τό ενισχύεται από το γεγονός ότι η φάτνη έχει τη μορφή του τάφου. Τα σπάργανα του Βρέ-

φους έχουν ακριβώς τη μορφή των νεκρικών ταινιών, των οθονίων, που μας δείχνει η εικόνα

της Ανάστασης. Ακόμη η παράδοξη ακινησία του Αμνού του Θεού της Βηθλεέμ μας θυμίζει

τον υμνογραφικό στίχο «] Õðíï~é ]ç æùÞ êáß ]ï | Áäçò ôñÝìåé».

Από τώρα οι Μάγοι εικονίζουν τις μυροφόρες γυναίκες με τα δώρα που φέρνουν «...÷ñõóüí ]ùò âáóéëå~é ô~ùí á[éþíùí êáß ëßâáíïí, ]ùò Èå~?ù ô~ùí |ïëùí, ]ùò ôñéçìÝñ?ù äÝ íåêñ~?ù óìýñíáí ô~?ù [ ÁèáíÜô?ù».

Όσον αφορά τον ερχομό των Μάγων, αυτός σύμφωνα με την επικρατέστερη σήμερα θεω-

ρία συνέβη δύο χρόνια μετά τη Γέννηση του Χριστού. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός

ότι το άστρο εμφανίστηκε στους Μάγους τη στιγμή της Γέννησης, οπότε χρειάζονταν ένα

αρκετό χρονικό διάστημα για να διανύσουν το μεγάλο ταξίδι από την Ανατολή. Κάνουμε

λόγο για δύο χρόνια στηριζόμενοι στη διαταγή του Ηρώδη να σφαγιασθούν τα νήπια από δύο

ετών και κάτω. Αν ο Χριστός ήταν νεογέννητος δεν θα είχε λογική εξήγηση η απόφαση αυτή.

Άλλωστε ο ευαγγελιστής Ματθαίος κάνει λόγο για την οικία στην οποία οι Μάγοι βρήκαν

το νεογέννητο («êáß [åëèüíôåò å[éò ôÞí ï[éêßáí { {ï÷é óôü óðÞëáéï} å@éäïí ôü ðáéäßïí ìåôÜ Ìáñßáò ô~çò Ìçôñüò á[õôï~õ êáß ðåóüíôåò ðñïóåêýíçóáí á[õô~?ù» )

Εικόνα 3: Μυστράς (Παντάνασσα) – Η Γέννηση του Χριστού (15ος

αι.)

vi

Η δεύτερη άποψη στο θέμα αυτό υποστηρίζει ότι το άστρο εμφανίστηκε αρκετά πριν τη

Γέννηση, έτσι ώστε οι Μάγοι είχαν τον απαιτούμενο χρόνο να φτάσουν στη Βηθλεέμ και να

προσκυνήσουν τον νεογέννητο Χριστό.

Όσον αφορά το άστρο που εμφανίστηκε στους Μάγους, έγιναν διάφορες απόπειρες να

ταυτιστεί με κάποιο εξαιρετικό ουράνιο φαινόμενο και να καθοριστεί η σύμπτωσή του με

αστρονομικό υπολογισμό. Η πιο περίφημη από αυτές, είναι η άποψη του Κέπλερ (1605), ο

οποίος νόμισε, ότι ήταν μια εγγύτατη σύνοδος των πλανητών Δία και Κρόνου και του αστε-

ρισμού των Ιχθύων, μια σύνοδος πολύ σπάνια, που σημειώνεται κάθε 800 χρόνια. Όμως το

άστρο της Γέννησης αναφέρεται χωρίς αμφιβολία σε κάποιο ιδιαίτερο αστέρι, που δεν σημε-

ίωσε κάποια εκπληκτική εμφάνιση στη φύση. Ο Ηρώδης και οι κάτοικοι των Ιεροσολύμων

δηλώνουν άγνοια για τη φύση

του άστρου κι αυτό φανερώνει

ότι δεν προκάλεσε την προσοχή

κανενός άλλου εκτός από τους

αστρολόγους.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας

μιλούν για υπερφυσικό φαινόμε-

νο και για Άγγελο που εμφανίσ-

τηκε σαν άστρο. Ο ιερός Χρυ-

σόστομος μάλιστα διατυπώνει

τα εξής επιχειρήματα για το ότι

το άστρο δεν ήταν αστέρι όπως

τα πολλά: α) Εξ’ αιτίας της πο-

ρείας του. Όλα τα αστέρια προ-

χωρούν από την ανατολή προς

τη δύση, ενώ αυτό από το βορά

προς το νότο. β) Εξ' αιτίας του καιρού. Διότι δεν φαίνεται κατά την νύκτα αλλά την ημέρα. γ)

Εξ' αιτίας του ότι εμφανίζεται και πάλι κρύβεται. δ) Εξ' αιτίας του τρόπου που εμφανίζεται.

Ίσως όμως θα έπρεπε να γίνει συνδυασμός των δύο απόψεων που διατυπώθηκαν. Δηλαδή

το άστρο της Γέννησης ήταν στην αρχή αληθινό αστέρι, όταν δηλαδή εμφανίστηκε μόλις

γεννήθηκε ο Σωτήρας. Όταν δε βγήκαν από τα Ιεροσόλυμα, οι Μάγοι είδαν πάλι το άστρο,

αλλά όχι πια το αληθινό που είδαν στην πατρίδα τους, αλλά ένα υπερφυσικό αντίτυπό του,

που τους οδήγησε στη Βηθλεέμ και τέλος ήρθε και στάθηκε εκεί που ήταν το Παιδίον-

Ιησούς.

Στη σκηνή του λουτρού εικονίζεται η μαία, η οποία κρατεί το βρέφος στην αγκάλη της,

ενώ δοκιμάζει με το ένα χέρι τη θερμότητα του νερού που βρίσκεται μέσα σε μια φαρδιά λε-

κάνη. Μια άλλη γυναίκα κρατεί ένα δοχείο και ρίχνει νερό στη λεκάνη. Σε άλλη παραλλαγή η

μαία βυθίζει το Βρέφος στο νερό. Η σκηνή αυτή του λουτρού δεν μαρτυρείται από την ιστο-

ρία της ΚΔ. Είναι παρμένη από την Παράδοση. Αναφέρεται και στο απόκρυφο Ευαγγέλιο

του Ματθαίου ή το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Από τον 4ο αι. βρίσκονται εικόνες της Γέν-

νησης με τη σκηνή του λουτρού.

Το 18ο αι. ο αγ. Νικόδημος ο Αγιορείτης έχοντας υπόψιν τα κείμενα μερικών Πατέρων

της Εκκλησίας, σχημάτισε τη γνώμη ότι είναι "παντάπασιν ατοπώτατον" το να εικονίζεται ο

Χριστός στο λουτρό. Βλασφημείται η άκρα καθαρότης Του. [« Ôü äÝ íÜ ]éóôïñï~õíôáé ãõíá~éêåò ôéíåò ðëýíïõóáé ôüí ×ñéóôüí [åí ëåêÜí?ç, ]ùò ]ïñ~áôáé [åí ðïëëá~éò å[éêüóé ô~çò ×ñéóôï~õ ãåííÞóåùò, ôï~õôï å@éíáé ðáíôÜðáóéí [áôïðþôáôïí êáß óáñêéê~ùí [áíèñþðùí [åöåýñçìá, äé’ |ï êáß ðáíôß ôñüð?ù ðñÝðåé íÜ [áðïâÜëëåôáé» ].

Επειδή η γνώμη του αγ. Νικοδήμου υπολογιζόταν στην εποχή του, οι πιο ζηλωτές μοναχοί

εξάλειψαν από μερικές τοιχογραφίες και από φορητές εικόνες τη σκηνή του λουτρού (στη

Εικόνα 4: Δαφνί –Λεπτομέρεια της Γέννησης (Ψηφιδωτό)

vii

Λαύρα, τη μονή Διονυσίου, τη μονή Σταυρονικήτα, στο παρεκκλήσι του αγ. Νικολάου στη

μονή της Λαύρας, καθώς και από διάφορες φορητές εικόνες). Σκέπασαν με λαδομπογιά τη

σκηνή του λουτρού και ζωγράφισαν από πάνω βράχους ή δέντρα. Η αιτία είναι και εδώ οι

Λατίνοι μοναχοί που μετέφεραν στο Άγιο Όρος τις δυτικές δοξασίες. ( Η Σύνοδος του Τρι-

δέντου είχε αποφασίσει να αποφεύγεται η παράσταση γυμνών σωμάτων στις εικόνες. Και ε-

πειδή οι μαίες ζωγραφίζονται με γυμνά χέρια (sic) η σκηνή θεωρήθηκε άσεμνη. Είναι όμως

γνωστό ότι στην εικονογραφία τα γυμνά μέλη ζωγραφίζονται παραμορφωμένα με αποτέλεσ-

μα να αφαιρείται το σαρκικό κάλλος).

Η σκηνή όμως έχει αρχαιότατη και πανορθόδοξη παράδοση. Η Εκκλησία εδέχετο χωρίς

αντιρρήσεις τη σκηνή του λουτρού.

Μελετώντας σήμερα τα κείμενα με ευχέρεια καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι θα ήταν

παράβαση του Νόμου, αν ένα νεογνό δεν πλενόταν με νερό. Ασφαλώς ο Νόμος δεν θα προ-

έβλεπε εξαίρεση για παιδί που θα γεννιόταν καθαρό, όπως στην περίπτωση του θ.Βρέφους.

Επομένως οι γονείς του παιδιού ή οι μαίες ήταν υποχρεωμένοι από το Νόμο να πλύνουν το

παιδί και να συμμορφωθούν στις διατάξεις του Νόμου για τις μέρες της ακαθαρσίας τους.

Και η Θεοτόκος αν και γέννησε ανωδύνως και αφθόρως, εν τούτοις συμμορφώθηκε με τις

διατάξεις του Νόμου που έλεγε για τις ακάθαρτες μητέρες. Γι' αυτό αφού "óõíåðëçñþèçóáí á]é ]çìÝñáé ôï~õ êáèáñéóìï~õ á[õô~çò êáôÜ ôüí Íüìïí", τότε πήγε στο Ναό του Κυρίου. Δεν

λούζεται λοιπόν το Βρέφος γιατί είναι ακάθαρτο αλλά και για να τονιστεί η ανθρώπινη φύση

του σε αντίθεση με την αίρεση των δοκητών που έλεγε ότι ο Θεός δεν είχε ανθρώπινο σώμα,

αλλά πέρασε μέσα από την κοιλιά της Θεοτόκου σαν μέσα από σωλήνα.

Επίσης η σκηνή υπαινίσσεται το Βάπτισμα, γι αυτό και η λεκάνη συχνά έχει το σχήμα κο-

λυμπήθρας. Ο Paul Evdokimov λέει ότι "η σκηνή του λουτρού μαρτυρεί ότι το Βρέφος είναι

αληθινά Υιός του Ανθρώπου και ταυτόχρονα και ο αναμενόμενος Μεσσίας, που επιτέλους

ήλθε".

Δύο ζώα, ένα βόδι και ένας όνος σκύβουν στη φάτνη του Χριστού. Είναι σύμβολο των

εθνών που ζούσαν την "βοσκηματώδη" ζωή της αμαρτίας και των παθών, που επιστρέφουν

και αναγνωρίζουν τον Σωτήρα Χριστό, καθώς λέγει και η προφητεία: “ { Åãíù âï~õò ôüí êôçóÜìåíïí êáß {ïíïò ôÞí öÜôíçí ôï~õ Êõñßïõ á[õôï~õ. [ ÉóñáÞë äÝ ìå ï[õê {åãíù êáß ]ï ëáüò ìå ï[õ óõí~çêåí” (Ησαΐα 1,3). Έτσι στηλιτεύεται διακριτικά μέσα στην εικόνα η αποστασία του

Ισραήλ. Επίσης τα δύο αυτά ζώα προσδιορίζουν το μεσσιανικό αξίωμα του Βρέφους: ο όνος

θυμίζοντας τον βασιλιά που εισέρχεται θριαμβευτικά στα Ιεροσόλυμα και ο βους σαν σημείο

θυσίας. Η παρουσία των ζώων αποτελεί την εκπλήρωση πολλών προφητειών που μιλούσαν

για τη γέννηση του Μεσσία ανάμεσα σε ζώα. Επίσης υπάρχει μια "πρακτική" εξήγηση για

την ύπαρξη των δύο ζώων. Σύμφωνα με αυτή ο όνος είχε χρησιμεύσει για να μεταφέρει την

Θεοτόκο, ενώ το βόδι είχε μαζί του ο Ιωσήφ για να το πουλήσει και να έχει έτσι τα απαραίτη-

τα χρήματα για να συντηρηθούν τις μέρες της απογραφής αλλά και για να επιστρέψει στην

πατρίδα του.

Η Παναγία είναι το μεγαλύτερο πρόσωπο της εικόνας. Εξαίρεται λόγω της σπουδαιότη-

τάς της. Είναι η κεντρική μορφή που δεσπόζει στην εορτή των Χριστουγέννων. Το μέγεθός

της οφείλεται στα "ðñåóâå~éá ôéì~çò". Η Βασίλισσα βρίσκεται γονατιστή (σε παλαιότερες

συνθέσεις όπως στην Περίβλεπτο του Μυστρά (ιδ' αι) εικονίζεται μισοξαπλωμένη ή καθισ-

μένη πάνω σε στρώμα). Φορά βασιλική πορφύρα. Η ενσάρκωση του Σωτήρα είναι και δικό

της έργο, έργο της θελήσεως και πίστεώς της. Είναι η Νέα Εύα, η μητέρα όλων, στο πρόσω-

πό της εικονίζεται η Εκκλησία. [η θλιμμένη έκφραση της Θεοτόκου δείχνει τη λύπη για το

θάνατο του Βρέφους που πρόκειται να συμβεί ].

Όσον αφορά τη στάση της Θεοτόκου, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι καθορίζεται κυρίως

από την αντίληψη για τοκετό με ωδίνες ή χωρίς ωδίνες. Η υμνολογία όμως της Εκκλησίας

αποφαίνεται με σαφήνεια ότι γέννησε χωρίς ωδίνες: «ôÜò [ùä~éíáò öõãï~õóá ]õðåñöõ~ùò..» (θ'

viii

ωδή του Κανόνα του Μ. Σαββάτου). «{ Á÷ñáíôå [áêüðùò âáóôÜóáóá» (δ' ωδή του κανόνος

του Ακαθίστου Ύμνου).

Αλλά και μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας όπως ο Μ. Φώτιος διατυπώνουν ανάλογες θέ-

σεις: «ô~?ç [áíùäýí?ù êõÞóåé» (ομιλία εις την Γέννησιν του Κ.Η.Ι.Χ.).

Η ανακεκλιμένη Παναγία που βλέπουμε σε σημαντικότατα έργα (Δαφνίου-11ος αι., Μο-

νή της Χώρας-14ος αι., Περίβλεπτος Μυστρά-14ος αι., Θεοφάνης-16ος αι.) θεωρήθηκε ότι

απηχεί απόψεις για γέννηση με ωδίνες εκφράζοντας περισσότερο το ανθρώπινο στοιχείο.. Εί-

ναι απίθανο να έρχεται σε αντίθεση με τη διδασκαλία της Εκκλησίας. Απλά, το ανθρώπινο

στοιχείο τονίζεται με την αναπαυτικότερη στάση που δίνει στην Παναγία ο αγιογράφος, χω-

ρίς όμως αυτή να φανερώνει υποχρεωτικά και ωδίνες.

Ο Ιωσήφ κάθεται έξω και κάπως απόμακρα από το σπήλαιο. Με αυτό τον τρόπο διατρα-

νώνει η βυζαντινή Αγιογραφία τη θεμελιώδη πίστη της Εκκλησίας για την εκ Παρθένου, που

δεν γνώρισε άντρα, γέννηση του Ιησού. Η ζωγραφική της Αναγέννησης, που δεν ενδιαφερό-

ταν για τη θεολογική έκφραση δια της εικόνος, τοποθέτησε τον Ιωσήφ γονατιστό μέσα στο

σπήλαιο, δίπλα στην Παναγία εξισώνοντάς τον ζωγραφικά με τη Θεοτόκο και μη διακρίνον-

τας τη χαώδη διαφορά που υπάρχει στη σχέση Θεοτόκου- Ιησού και Ιωσήφ-Ιησού.

Ο κακόμορφος γέρος με το ξερό ραβδί είναι ο διάβολος μεταμορφωμένος σε τσοπάνο,

που θέτει αμφιβολίες στον Ιωσήφ. Όπως από το ξερό αυτό ραβδί δεν βγαίνουν φύλλα, έτσι

από μια παρθένο δε γεννιέται παιδί". «ÆÜëçí {åíäïèåí {å÷ùí ëïãéóì~ùí [áìöéâüëùí ]ï óþöñùí [ ÉùóÞö [åôáñÜ÷èç ðñüò ôÞí {áãáìüí óå èåùñ~ùí êáß êëåøßãáìïí ]õðïíï~ùí { Áìåìðôå". «ÔÜäå ëÝãåé [ ÉùóÞö ðñüò ôÞí ÐáñèÝíïí Ìáñßá· ôß ôü äñ~áìá ôï~õôï, |ï [åí óïß ôåèÝáìáé; [ Áðïñ~ù êáß [åîßóôáìáé êáß ôüí íï~õí êáôáðëÞôôïìáé» . Η ένταξη των αμφιβολιών του Ιωσήφ στην εικό-

να, έχει χαρακτήρα διδακτικό: "Στο πρόσωπο του αγ. Ιωσήφ η εικόνα αφηγείται ένα παγκόσ-

μιο δράμα που παράγεται δια μέσου των αιώνων... Το μυστήριο του Ευαγγελίου απευθύνεται

στην πίστη και συναντά το εμπόδιο, τις αμφιβολίες (Evdokimov).

Πάντως η συλλογισμένη στάση δείχνει άνθρωπο που βρέθηκε σε γεγονότα πάνω από τις

δυνάμεις του, αλλά δεν του λείπει η αγαθή προαίρεση. « [ Åãþ, öçóß, ôïýò Ðñïö~çôáò [åñåõíÞóáò êáß ÷ñçìáôéóèåßò ]õðü [áããÝëïõ ðÝðåéóìáé |ïôé Èåüí ãåííÞóç ]ç Ìáñßá [áíåñìçíåýôùò».

Ο Ιω.Βράνος δεν δέχεται την ερμηνεία αυτή (διάβολος- βοσκός). Ο μνήστωρ Ιωσήφ, λέει,

ήταν άνθρωπος υψηλής πνευματικότητας, γι αυτό και ο Θεός του εμπιστεύθηκε το ρόλο του

προστάτου του θείου Βρέφους και της Μητρός. Άλλωστε είχε πληροφορηθεί πολύ πριν από

τη γέννηση από τον άγγελο για την υπερφυσική σύλληψη του Βρέφους. « [ Éäïý {áããåëïò Êõñßïõ êÜô’ {ïíáñ [åöÜíç á[õô~?ù ëÝãùí· [ ÉùóÞö õ]éüò Äáõßä, ìÞ öïâçè~?çò ðáñáëáâå~éí ÌáñéÜì ôÞí ãõíá~éêá óïõ. Ôü ãÜñ [åí á[õô~?ç ãåííçèÝí [åê Ðíåýìáôïò [åóôéí ] Áãßïõ» (Ματθ.1,20).

Η σκηνή αυτή, κατά τον Βράνο, παριστάνει έναν ποιμένα να συζητά με τον μνήστωρα Ιω-

σήφ. Αυτός, ακούγοντας τα έκτακτα υπερφυσικά γεγονότα από τον ποιμένα, την εμφάνιση

δηλ. των αγγέλων μέσα στο φως και τα λόγια τους, πέφτει σε βαθιά συλλογή συγκρίνοντας

τα νέα γεγονότα με τα παλιά που γνώριζε, όπως γράφει το Ευαγγέλιο: «êáß @çëèïí (ï]é ðïéìÝíåò) óðåýóáíôåò, êáß [áíå~õñïí ôÞí ôå ÌáñéÜì êáß ôüí [ ÉùóÞö êáß ôü âñÝöïò êåßìåíïí [åí ô~?ç öÜôí?ç. [ Éäüíôåò äÝ äéåãíþñéóáí ðåñß ôï~õ ñÞìáôïò ôï~õ ëáëçèÝíôïò á[õôï~éò ðåñß ôï~õ ðáéäßïõ ôïýôïõ· êáß ðÜíôåò ï]é [áêïýóáíôåò [åèáýìáóáí ðåñß ô~ùí ëáëçèÝíôùí ]õðü ô~ùí ðïéìÝíùí ðñüò á[õôïýò» (Λουκ.2,16).

ix

Βοηθήματα

1. Chatzidakis Manolis, Mystras- The medieval city and the castle, Athens 1983, ed. «Ek-

dotike Athenon S.A.», p.77,101.

2. Βασιλειάδη Νικολ., Το μυστήριον του θανάτου, Αθήναι 1990, εκδ. «Αδελφότης Θεο-

λόγων «ο Σωτήρ»», σελ.127 3. Βράνου Ιωάννου, Θεωρία Αγιογραφίας, Θεσ/νίκη 1977, εκδ. «Πουρναράς» (ειδικ.

σελ.101)

4. Ευδοκίμωφ Παύλου, Η πάλη με τον Θεόν, Θεσ/νίκη 1970, εκδ. «Πατριαρχικό Ίδρυμα

Πατερικών Μελετών», σελ. 111

5. Ευδοκίμωφ Παύλου, Η Τέχνη της εικόνας-Θεολογία της ωραιότητος, Θεσ/νίκη 1980,

εκδ. «Πουρναράς», σελ.203

6. Εφημ. «Η Καθημερινή» -Αφιέρωμα-Χριστούγεννα 1993, σελ. 27

7. Ζία Νίκου, Η Εικόνα της Γεννήσεως «Äå~õôå {éäùìåí ðéóôïß...», στο συλλογικό τόμο των

εκδόσεων Ακρίτα τον αφιερωμένο στα Χριστούγεννα, σελ.187

8. Ζία Νικολάου, Η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού-Το μυστήριο της Γεννήσεως ερ-

μηνευμένο με χρώματα & σχήματα στο περ. «Πειραϊκή Εκκλησία», τευχ.23, Δεκ.’92,

σελ.20

9. Μαυρομάτη Γεωργίου, Η γιορτή των Χριστουγέννων, Κατερίνη 1985, εκδ. «Τέρτιος»

10. Μαυρομάτη Γεωργίου, Τα Χριστούγεννα, Κατερίνη1987, εκδ. «Τέρτιος»

11. Περ. «Η Δράσις μας» τευχ.303, Δεκ.’92, εκδ. «Ο Μέγας Βασίλειος», σελ.335

12. Περ. «Σύναξη», τευχ. 12,13 (σελ.95-105) & 33 (σελ.41)

Χριστούγεννα 1990