Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ -...

Γιώργος Γραμματικάκης

H KOMH THΣBEPENIKHΣ

ΝEA ΑNAΘEΩPHMENH EKΔOΣH

E-BOOK

ΠA N E Π I Σ T H M I A K E Σ EK Δ O Σ E I Σ KP H T H Σ

Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

HPAKΛEIO 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ ΕKΔOΣEIΣ ΚPHTHΣ

IΔPYMA TEXNOΛOΓIAΣ KAI EPEYNAΣ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1527 711 10 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085

Aθήνα Κλεισόβης 3 106 77 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgr

wwwcupgr

ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διευθυντής σειράς Στέφανος Τραχανάς

ISBN 978-960-524-220-6

copy 1990-2011 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ

Στη Mαρία και τον OδυσσέαΣτα άλλα παιδιά

Περιεχόμενα

Πρόλογος του Στυλιανού AλεξίουYπό τύπον προλόγου από τον συγγραφέαAπό το σημείωμα για τη 2η έκδοσηAπό το σημείωμα για την 3η έκδοσηAπό το σημείωμα για την 4η έκδοσηΣημείωμα για την 5η έκδοση

I H σημερινή εικόνα του ΣύμπαντοςAπό τον μύθο στην επιστήμηTο άπειρα μικρό και το απέραντα μεγάλοMοναχικά αστέρια και κοινωνικοί γαλαξίεςΔύο παράλληλες που συγκλίνουν

II H εκρηκτική γένεση του ΣύμπαντοςH διαστολή του ΣύμπαντοςH Mεγάλη ΈκρηξηΈνα σύντομο χρονικό του ΣύμπαντοςΓιατί πιστεύουμε στη Mεγάλη Έκρηξη

III Ύλη και δυνάμεις στο πρωτογενές ΣύμπανOι θεμελιώδεις δυνάμεις του κόσμουOι δομικοί λίθοι του ΣύμπαντοςH ενοποίηση των αλληλεπιδράσεωνOι πρώτες στιγμές της κοσμογονίαςTο πληθωρισμικό Σύμπαν ή η διαστολή της διαστολής

IV H εξέλιξη του Σύμπαντος και ο πολυτάραχος βίος των αστέρων

O σχηματισμός των γαλαξιώνΈνα αστέρι γεννιέταιO θερμός βίος των αστέρωνTο ερυθρό προστάδιο του θανάτουO ήρεμος θάνατος ενός μικρού άστρουOι εκρηκτικοί θάνατοι των μεγάλων αστεριώνO θάνατός τους η ζωή μαςOι σκοτεινές προοπτικές ενός πολύ μεγάλου άστρουTο παρόν του Σύμπαντος προοιωνίζεται το μέλλον του

V H σιωπηλή γένεση της ζωήςO σχηματισμός του ηλιακού συστήματος ή

η δημιουργία του σκηνικού της ζωήςH Γη ένας ιδιόμορφος αλλά κατάλληλος πλανήτηςH εμφάνιση της ζωήςH ζωή διδάσκεται από τα λάθη τηςH εξέλιξη των ζωικών ειδών

VI O άνθρωπος παρών στο κοσμικό παιχνίδιO μηχανισμός της εξελίξεωςH ιδιαιτερότητα του ανθρώπουO ανθρώπινος πολιτισμόςH συνείδηση του εαυτού μας και του ΌλουEξωγήινες υποθέσειςH ανθρωπική αρχή ή η ύπαρξη σκοπιμότητας στο Σύμπαν

Tο Σύμπαν ενός ανώνυμου συγγραφέα

VII H Γη και ο άνθρωπος σε μεταίχμιοH θεότητα Γαία και οι εφιάλτες τηςH πυρηνική απειλήO υπερπληθυσμός της ΓηςEνεργειακή κρίση ή ενεργειακή ακρισίαH ανάγκη ηπιότηταςAπειλές στην ατμόσφαιρα

10 ΓIΩPΓOΣ ΓPAMMATIKAKHΣ

Aσφυξία στις θάλασσες και τη στεριάO θάνατος της ζωήςH δοκιμασία ενός πολιτισμού

Eπίλογος ή επιμύθιο

Kαλλιμάχου Bερενίκης Kόμη (Mετάφραση Στ Aλεξίου)

Bιβλιογραφικά

Eυχαριστίες

H KOMH THΣ BEPENIKHΣ 11

H laquoKόμη της Bερενίκηςraquo είναι μια μικρή ομάδα αστεριών με ασθενικήως επί το πλείστον φωτεινότητα που περικλείεται από τους αστερισμούςτου Λέοντος του Bοώτη και της Mεγάλης Άρκτου Για τους παρατηρη-τές του Bορείου Hμισφαιρίου η laquoKόμη της Bερενίκηςraquo μεσουρανεί τονMάιο Έτσι κατά τις καθαρές νύχτες της Aνοίξεως ακόμη και με γυμνόμάτι είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς καμιά δεκάδα από τα αστέρια τηςΠαρrsquo όλο που επίσημα καταγράφηκε ως αστερισμός από τον σπουδαίοΔανό αστρονόμο Tycho Brahe τον 17ο αιώνα η laquoKόμη της Bερενίκηςraquoσυνοδεύεται από έναν παλαιότατο μύθο H βασίλισσα Bερενίκη ήταν σύ-ζυγος του βασιλιά της Aιγύπτου Πτολεμαίου Γ ΄ του Eυεργέτη και ορκί-σθηκε να θυσιάσει τα ωραία μαλλιά της αν εκείνος γύριζε νικητής απόμια εκστρατεία στη Συρία Eπειδή αυτό έγινε πράγματι η πλεξούδα τηςBερενίκης τοποθετήθηκε στον ναό απrsquo όπου η θεά Aφροδίτη τη μετέφερεστους ουρανούς με ένα φτερωτό άλογο-άνεμο O Kόνων αστρονόμος τηςαυλής αλλά και διπλωμάτης υπέδειξε τη νέα αστρική παρουσία στονέξαλλο για την απώλεια της κόμης σύζυγο της Bερενίκης Aς σημειωθείότι η Bερενίκη είχε ήδη βάλει να δολοφονήσουν τον νεαρό εραστή της μη-τέρας της που εκείνη της προόριζε για σύζυγο

Mε τα σύγχρονα τηλεσκόπια στο πεδίο που ορίζεται από τον αστερι-σμό της laquoKόμης της Bερενίκηςraquo έχουν ανιχνευτεί χιλιάδες γαλαξίες πουαπέχουν από μας εκατοντάδες εκατομμύρια έτη φωτός Πλησιέστερασχετικά ευρίσκεται ο σπειροειδής γαλαξίας M64 (δεξιά εικόνα) πουεξαιτίας μιας μεγάλης περιοχής από σκοτεινή σκόνη ονομάζεται καιlaquoμαύρος οφθαλμόςraquo

Στην laquoKόμη της Bερενίκηςraquo γίνονται αρκετές εκρήξεις υπερκαινο-φανών η πιο πρόσφατη από τις οποίες παρατηρήθηκε το 1940 στον γα-λαξία NGC 4725


Πρόλογος

ΘA ΦANEI AΣΦAΛΩΣ ΠEPIEPΓO το ότι laquoH Kόμη της Bερενίκηςraquoτου φίλου Γιώργου Γραμματικάκη προλογίζεται από έναν φι-

λόλογο και αρχαιολόγο Tο τόλμημα ίσως θα μου συγχωρηθεί απόλίγους παλιούς συμμαθητές που θυμούνται ακόμη ότι στις πρώτεςτάξεις του Γυμνασίου ήθελα να γίνω laquoαστρονόμος και χημικόςraquoκαι ότι είχα σπάσει αρκετούς φακούς του βιβλιοπωλείου του παπ-πού μου προσπαθώντας μάταια να φτιάσω ένα τηλεσκόπιο Kοίτα-ζα από την ταράτσα του σπιτιού μας τον Πήγασο και την Kασσιό-πη (αυτό ήταν ακόμη τότε δυνατόν) και διάβαζα το laquoΣύμπανraquo τουPαπτάρχη

Yπάρχει όμως και μια άλλη σοβαρότερη πλευρά αυτής της ασυ-νήθιστης ανάμιξης διαφορετικών επιστημών Έχει αρχίσει να γί-νεται νοητό ότι πρέπει να οδηγηθούμε προς μια περισσότερο ενι-αία αντίληψη της επιστήμης προς μια νέα σύνθεση των κλάδωντης O Γιώργος Γραμματικάκης ανήκει στους επιστήμονες που πι-στεύουν στη δυνατότητα αυτή και που ήδη την πραγματοποιούνσυνδυάζοντας την πλήρη κατοχή μιας ειδικότητας με ευρύτατηπαιδεία πλούτο ενδιαφερόντων και βαθύ φιλοσοφικό προβληματι-σμό Πιστεύει όπως και εγώ στην ανάγκη ενός νέου laquoανθρωπι-σμούraquo που θα βλέπει το θαυμαστό φαινόμενο του κόσμου και τηςζωής σαν κάτι ουσιωδώς ενιαίο Άκουσα από το στόμα του ότι οAϊνστάιν έλεγε πως είχε επηρεασθεί κυρίως από τον Nτοστο-γιέφσκι Aκόμη όροι που αναφέρονται στη δομή της ύλης προέρ-χονται από ένα μυθιστόρημα του J Joyce H αναδημιουργία τουlaquohomo universalisraquo του laquoγενικού ανθρώπουraquo όπως τον ήξερε ηAναγέννηση είναι ο μόνος τρόπος να σωθεί ο ανθρώπινος πολιτι-σμός και η Γη από τον μύθο της τεχνολογικής laquoπροόδουraquo και τηςαπεριόριστης laquoαναπτύξεωςraquo Yπάρχουν παρήγορες ενδείξεις ότι η

αντίστροφη μέτρηση για τον μύθο αυτόν έχει αρχίσει O άνθρω-πος θα αποκτήσει και πάλι συνείδηση του κοσμικού χώρου τηςθέσης του μέσα σrsquo αυτόν και της απροσμέτρητης αξίας και σημα-σίας της μοναδικής και ανεπανάληπτης ζωής του Ως εισαγωγήστην τριπλή και αδιάσπαστη αυτή μύηση δεν μπορώ να φανταστώκάτι πιο καίριο από το παρόν σύγγραμμα του Γιώργου Γραμματι-κάκη

Mε σαφήνεια με γλαφυρό λόγο (γιατί είναι άριστος δάσκαλοςκαι ομιλητής) και με συχνή αναγωγή στην ποίηση (από τους φιλο-σοφικούς στίχους του συμπατριώτη μας Eπιμενίδη ώς τον Kαβά-φη) αφηγείται ο Γραμματικάκης στις σελίδες που ακολουθούν τησυναρπαστική περιπέτεια της δημιουργίας από τη laquoμεγάλη έκρη-ξηraquo και τη συνεχιζόμενη έκτοτε laquoδιαστολή των γαλαξιώνraquo ώς τονσχηματισμό του ηλιακού συστήματος που ασφαλώς δεν είναι τομόνο ndash υπάρχουν και άλλα μέσα στον απέραντο χώρο Yπερβαίνο-ντας τον χρόνο φτάνει τελικά ο συγγραφέας στο απώτατο μέλλονστο laquoτέλος του αιώνοςraquo όταν με την εξόγκωση του Ήλιου σεlaquoερυθρό γίγανταraquo θα απορροφηθεί μέσα του ολόκληρο το σύστη-μα των πλανητών Eίναι η laquoεκπύρωσιςraquo που συνέλαβε ήδη η αρ-χαία ελληνική φιλοσοφία το τέλος του κόσμου μας μέσα στη φω-τιά laquosolvet saeclum in favillaraquo laquoθα διαλυθεί ο αιών μέσα στις σπί-θεςraquo όπως λέει ένα παλιό αποκαλυπτικό ποίημα Xαρακτηριστικάπροσθέτει εδώ ο Γραμματικάκης περιγράφοντας laquoτους ωκεανούςπου μεταβάλλονται σε αέραraquo ότι το τέλος της Γης θα συμβεί laquoαν ηανθρώπινη μωρία την αφήσει ώς τότε ανέπαφηraquo Ύστερα ο Ήλιοςθα ξαναμικράνει θα γίνει laquoλευκός νάνοςraquo πλησιάζοντας έτσι στοτέλος του γιατί και τα άστρα πεθαίνουν και υπάρχουν διάφοροιlaquoθάνατοι αστεριώνraquo Ένας από τους θανάτους αυτούς είναι η έκρη-ξη που δημιουργεί τους laquoυπερκαινοφανείςraquo Πολλές παρόμοιεςεκρήξεις παρατηρήθηκαν στην περίφημη laquoKόμη της Bερενίκηςraquoπου έδωσε το όνομά της στο βιβλίο

Διαβάζοντας στο χειρόγραφο του Γιώργου τα κεφάλαια αυτάένιωθα με ίλιγγο όπως σε κάποιες μέρες του πολέμου να φεύγει


κάτω από τα πόδια μου το έδαφος και έβλεπα στο βάθος να σφύ-ζουν τα άστρα Άλλες φορές σκεπτόμουν διακόπτοντας το διάβα-σμα πόσο θα χαίρονταν ο αστρονόμος των Πτολεμαίων στην Aλε-ξάνδρεια ο Kόνων και ο φίλος του ο ποιητής Kαλλίμαχος ανμπορούσαν να φανταστούν ότι με τον αστερισμό που ανακάλυψανκαι ύμνησαν θα γίνονταν ύστερα από αιώνες οι ανάδοχοι του βι-βλίου ενός μακρινού απογόνου και συναδέλφου των Kαι λέω συ-ναδέλφου (και για τους δύο) γιατί ο Γραμματικάκης δεν είναι μό-νο φυσικός είναι και ποιητής

Tα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου περνούν σε μια συναρπα-στική εξιστόρηση της εμφανίσεως της ζωής και έπειτα του ανθρώ-που πάνω στη Γη καθώς και στον φιλοσοφικό προβληματισμό γύ-ρω από το σκοπό και το νόημα της εμφανίσεως αυτής

Eίχε ήδη λεχθεί από την αρχή ότι η δημιουργία του κόσμου(που δεν είναι laquoάναρχοςraquo όπως πιστευόταν άλλοτε) ήταν επίσηςδημιουργία του χώρου και χρόνου (δεν υπήρχαν αυτά προ της laquoμε-γάλης εκρήξεωςraquo) Eπαληθεύεται έτσι η ρήση του μεγάλου Xρι-στιανού φιλοσόφου του Iερού Aυγουστίνου laquonon in tempore sedcum tempore finxit Deus mundumraquo laquoO Θεός εδημιούργησε τον κό-σμο όχι εν χρόνω αλλά μαζί με τον χρόνοraquo Ποιος όμως ο σκοπόςόλης αυτής της μεγαλειώδους διαδικασίας

O Γραμματικάκης αναφέρεται στο σημείο αυτό στη λεγόμενηlaquoανθρωπική αρχήraquo O άνθρωπος ήταν απαραίτητος για την παρα-τήρηση του σύμπαντος Διά του ανθρώπου η φύσις συνειδητοποιείτην ύπαρξή της και από τη στιγμή αυτή υπάρχει πράγματι Aνάλο-γα με τον άνθρωπο laquoνοήμονα όνταraquo πρέπει κατά τον συγγραφέατου βιβλίου να υπάρχουν και άλλα μέσα στο Σύμπαν Aναρίθμητεςίσως φορές μέσα στον απέραντο χώρο και χρόνο έγιναν αναρίθμη-τα σύμπαντα μόνο για να υπάρξουν laquoνοήμονα όνταraquo ικανά να πα-ρατηρήσουν Ξαναπαίρνει έτσι ο άνθρωπος τη θέση που του αξίζειμέσα στη δημιουργία και η ανθρώπινη νόηση γίνεται σκοπός τουlaquoμεγάλου προγραμματιστήraquo του Θεού H υλική μικρότητα τηςΓης και του ανθρώπου δεν μειώνει καθόλου τη σημασία τους H


αιωνιότητα και το άπειρο laquoχωρούν μέσα στη φούχτα μαςraquo όπωςέλεγε ένας παλιός λησμονημένος σήμερα Hρακλειώτης ο μουσι-κός και ερασιτέχνης αστρονόμος Kώστας I Σφακιανάκης Δεν εί-ναι τα χιλιόμετρά μας ούτε τα ανύπαρκτα για το σύμπαν χρόνιαμας αυτά που μετρούν τη σημασία της δημιουργίας Aκόμη καιόταν ένας κόσμος καταστρέφεται λέει ο Γραμματικάκης αυτό δενσημαίνει τίποτε μέσα στο σύνολο της μεγαλειώδους προσπάθειαςγια οργάνωση της ύλης-ενέργειας και για νόηση Aντιστρέφεταιέτσι το laquoDeus sive Naturaraquo του Spinosa γίνεται laquoNatura siveDeusraquo laquoΦύσις ή μάλλον Θεόςraquo

Aυτή η laquoΘεία Φύσιςraquo η laquoθεά Γαίαraquo όπως χαρακτηριστικά τηναποκαλεί ο Γραμματικάκης πρέπει να προστατευθεί από τουςεφιαλτικούς κινδύνους που την απειλούν σήμερα πυρηνικά υπερ-πληθυσμός ενεργειακή σπατάλη μόλυνση καταστροφή της γε-ωργικής γης του βουνού και του δάσους Eίναι το πολυκέφαλο θη-ρίο που παρουσιάζεται στις απλοϊκές αφιλοσόφητες και laquoκυνικάιδιοτελείςraquo μάζες με το απατηλό προσωπείο της Προόδου O κίν-δυνος αυτός που απειλεί να εξαφανίσει τη Γη και τον άνθρωποπολύ πριν από το φυσιολογικό τέλος του ηλιακού μας συστήματοςαναπτύσσεται αριστοτεχνικά και τεκμηριωμένα στο 7ο και τελευ-ταίο κεφάλαιο του βιβλίου

Tελειώνοντας το διάβασμα θυμόμουν κάποια πρωινά και απο-γεύματα που συζητούσαμε ώρες με τον Γιώργο Γραμματικάκη κα-θισμένοι στο κατrsquo εξοχήν laquoκέντροraquo του Hρακλείου ndashτο άλλοτεlaquoPεγκινάκηraquo τα σημερινά laquoAχτάρικαraquondash και στο σπίτι του απόεκεί πλάι στην Eύα τη Mαρία τον Oδυσσέα κοιτάζαμε τονΣτρούμπουλα το Mπουρούνι της Pογδιάς και τη θάλασσα τηςKρήτης Ήταν για μένα ένας μικρόκοσμος καλοσύνης και Γνώ-σης ένας μικρός αλλά χωρίς πέρατα Παράδεισος μια μικρή αιω-νιότητα μέσα σε μια παράλογη και επικίνδυνη εποχή

ΣTYΛIANOΣ AΛEΞIOY


Υπό τύπον προλόγου

Aπό τη σειρά των ανεξήγητων φαινομένωντα οποία αποτελούν το Σύμπαν ή τον χρό-νο έτσι και η δημιουργία ενός βιβλίου δενείναι λιγώτερο μυστηριώδης Όπως καιόλες οι πράξεις του Σύμπαντος είναι μιαπράξη μαγική Θα μπορούσε να πει κανείςότι είναι ο πιο συναισθηματικός τρόπος γιανα προφέρεις ένα όνομα Tώρα προφέρωεγώ το όνομά της Maria Kodama τόσαπρωινά τόσες θάλασσες τόσοι κήποι τηςανατολής και της δύσης

X Mπόρχες laquoOι αριθμοίraquo

OI ΛOΓOI ΓIA TOYΣ OΠOIOYΣ ΓPAΦETAI ENA BIBΛIO είναι πολλοίκαι κάποτε δυσδιάκριτοι Στην ουσία του ωστόσο ένα βιβλίο

αποτελεί πάντοτε μια προσπάθεια επικοινωνίας Aν την επικοινω-νία αυτή ο συγγραφέας την επιδιώκει με τον αναγνώστη ή τον εαυ-τό του δεν έχει ίσως ιδιαίτερη σημασία Eκείνο που έχει σημασίαείναι όταν η επικοινωνία αφήνει κάποια ίχνη εσωτερικά Στονσυγγραφέα ή τον αναγνώστη Δεν είναι σπάνιες οι φορές που ταίχνη αυτά μένουν ανεξάλειπτα και στον συγγραφέα και στον ανα-γνώστη του

Aς σημειωθεί πάντως από την αρχή ότι ο αναγνώστης ο υποθε-τικός αναγνώστης του παρόντος βιβλίου δεν είναι ανάγκη να έχειιδιαίτερη παιδεία Aρκεί να έχει ενδιαφέρον και την ανάλογη ευ-αισθησία για τη γνωριμία του κόσμου και της εξελίξεώς του Oισελίδες που ακολουθούν δεν επιθυμούν συνεπώς να τον διδάξουναυτό που επιδιώκουν είναι νrsquo ανοίξουν κάποιες χαραμάδες που τηγνωριμία αυτή ίσως την κάμουν ευκολότερη

Προσπάθεια του συγγραφέα υπήρξε λοιπόν οι γνώσεις ή οιεπιστημονικές πληροφορίες που υπάρχουν στο βιβλίο να εκφρά-ζουν το καίριο και να μην προϋποθέτουν πολλά για την κατανόησή


τους laquoΔεν θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά να μου δοθείετούτη η χάρηraquo λέει κάπου ο Σεφέρης O απλός λόγος ωστόσοόταν έχει να κάνει κανείς με τα όσα η επιστήμη πρεσβεύει για τασπουδαία του Σύμπαντος και της ζωής είναι ιδιαίτερα δύσκολοςΔιότι στην απλότητα δεν πρέπει να θυσιάζεται η ακρίβεια και τοαδογμάτιστο που χαρακτηρίζουν τον επιστημονικό λόγο Tο πα-ρόν βιβλίο άλλωστε πέρα από την πληροφόρηση επιδιώκει κάτισημαντικότερο Tον προβληματισμό του αναγνώστη περί τον κό-σμο και τα μυστικά του Aν μετά την ανάγνωση των σελίδων τουλύθηκαν κάποια ερωτήματα του υποθετικού αυτού αναγνώστη αλ-λά προέκυψαν ίσως άλλα βασανιστικότερα η laquoKόμη της Bερενί-κηςraquo έχει πετύχει ένα μέρος από τον σκοπό της Aντίθετα από τηνκοινή ίσως πεποίθηση ο δάσκαλος ndashκαι ο συγγραφέας του βιβλίουδεν παύει να είναι δάσκαλοςndash δεν πρέπει τόσο να προσφέρει γνώ-σεις χρειάζεται απλώς να ενθαρρύνει την αναζήτηση και την προ-σωπική στάση όσων η τύχη έφερε να τον ακούουν

Ένα βιβλίο ασφαλώς γράφεται μέσα μας επί πολλά χρόνια Hγραφή του όμως στο χαρτί ενθαρρύνεται συνήθως από κάποιεςαφορμές ή από το ωρίμασμα του χρόνου Έτσι κατά τη διάρκειατης πανεπιστημιακής του ζωής ζητήθηκε συχνά από τον υπογρά-φοντα να δώσει διαλέξεις γιrsquo αυτό που λέγεται ευρύτερο κοινόστην Aθήνα και σε μεγάλες ή μικρότερες πόλεις της Kρήτης laquoOφίλος μας σηκώθηκε χαιρέτησε και άρχισε να μιλάraquo έγραψε γιαμια παρόμοια διάλεξη η Pέα Γαλανάκη laquoΌμως ενώ επρόκειτονα μιλήσει για μαθηματικά φαίνεται πως δεν άντεξε την πρόκλη-ση κι άρχισε να κάνει τον ταχυδακτυλουργό και τον μάγο τρα-βώντας μέσα από το μανίκι του μια μαύρη τρύπα κι έναν άσπρονάνο ή βλέποντας μέσα σrsquo ένα κοινό ποτήρι νερό σαν μέσα απόκρυσταλλένια σφαίρα ένα κίτρινο δαχτυλίδι να περιβάλλει τοπορτοκαλί του χρόνουraquo

Για όποιον όπως ο συγγραφέας του βιβλίου δεν κατέχει καλάτα μαγικά το πορτοκαλί του χρόνου έτσι καθώς χάνεται σιωπηλάδεν έπαυσε ποτέ νrsquo αποτελεί πηγή αγωνίας Oι διαλέξεις ωστόσο


εκείνες ήσαν πράγματι μια πρόκληση Aνάμεσα σε άλλα έθετανστην ουσία του το πρόβλημα της διαδόσεως της επιστημονικήςγνώσεως αυτή καθrsquo εαυτήν την αξία της Aν κάτι ωστόσο ενδιαφέ-ρει εδώ ήταν ένας κοινός τους άξονας Ότι οι άνθρωποι συμμετεί-χαν άλλοτε με τρόπο βουβό κι άλλοτε εκφράζοντας ανοιχτά τιςεσωτερικές τους διαθέσεις Tην καχυποψία ή τον θαυμασμό τηνεμπιστοσύνη ή την αποστροφή τους προς τον επιστημονικό λόγοΔεν ήταν σπάνιες οι φορές που μια ατμόσφαιρα μυσταγωγίας κυ-ριαρχούσε Aφού ακριβώς όπως η ποίηση ή η τέχνη η επιστήμηndashόχι οι ξηρές της γνώσεις αλλά το βάθος τηςndash είναι σε θέση ναανυψώσει τον άνθρωπο από τα μικρά και καθημερινά Στην αναζή-τηση ή την προσέγγιση του Άλλου

O ίδιος κοινός άξονας έγινε πάλι φανερός όταν για το Σύμπανκαι την εξέλιξή του ο υπογράφων έκανε μια σειρά εκπομπών στονPαδιοφωνικό Σταθμό Hρακλείου Παρrsquo όλο που η Eλλάδα η σημε-ρινή αναλίσκεται σε άλλα ndashή ίσως και γιrsquo αυτόndash φαίνεται ότι οι εκ-πομπές ακούστηκαν από πολύ κόσμο Δεν ήσαν μόνο διανοούμε-νοι ή σπουδαστές οι ακροατές κάποτε ήσαν άνθρωποι απλοί αλλάμε πολλή μόρφωση O ράφτης της οδού Eυγενικού για παράδειγ-μα εκνευριζόταν όταν ένας πελάτης διέκοπτε την ακρόαση τωνεκπομπών όπως αποδείχτηκε ο ίδιος εγνώριζε τον κόσμο του Σύ-μπαντος το ίδιο καλά με εκείνον των υφασμάτων του O δε γνω-στός laquoφιλόσοφοςraquo των Aρχανών ndashαυθεντικός απόγονος των αρχαί-ων σοφιστώνndash έκανε στον υπογράφοντα ένα αμφιλεγόμενο σχό-λιο Ότι δεν καταλάβαινε απολύτως τίποτα από το περιεχόμενοτων εκπομπών αλλά ότι αισθανόταν μεγάλη την ανάγκη να τιςακούει Oίκτιρε δε επειδή φανταζόταν την πνευματική τους εξάρ-τηση εκείνους που ήταν σε θέση και να καταλάβουν το περιεχό-μενο

Mε βάση λοιπόν τις διαλέξεις αυτές και τις εκπομπές γράφηκεμια πρώτη μορφή της laquoKόμης της Bερενίκηςraquo H πρώτη αυτή μορ-φή αφορούσε στη δημιουργία και την εξέλιξη του Σύμπαντος καιπαρά τις προσδοκίες παρέμεινε για πολύ καιρό στα συρτάρια Tού-


το αποδιδόταν στην τελειοθηρία του συγγραφέα και στις εγγενείςδυσκολίες ενός παρόμοιου εγχειρήματος Όπως όμως έγινε αντιλη-πτό με τον καιρό υπήρχε κι ένας άλλος λόγος σημαντικότεροςίσως Eίναι σχεδόν βέβαιο ότι το Σύμπαν ndashη Γη οι γαλαξίες και τανεφελώματα τα δημιουργήματα της ζωήςndash υπάρχει από καιρό καιίσως θα υπάρχει για πάντα Aλλά αν ο παρατηρητής δηλαδή ο άν-θρωπος παύσει να υπάρχει η γένεση ή η εξέλιξη του Σύμπαντοςδεν αφορά περίπου κανέναν ή ακριβέστερα δεν θα περιγράφεταιμήτε θα θαυμάζεται από κανέναν Θα πρόκειται για την ακραία τηνολική μοναξιά H πρώτη μορφή του βιβλίου χρειάστηκε λοιπόν νααναθεωρηθεί για να περιλάβει τα σχετικά με την εξέλιξη της ζωήςκαι τους κινδύνους που απειλούν τον πλανήτη που την φιλοξενείΈτσι απέκτησε μια κατrsquo οικονομία ανθρωποκεντρική μορφή καιβρέθηκε πλησιέστερα προς τις εσωτερικές καταβολές του συγγρα-φέα

Kαι η μορφή όμως αυτή του βιβλίου παρέμεινε επί καιρό στασυρτάρια Kαι τούτο ενώ οι αναγνώστες των χειρογράφων μιλού-σαν με καλοσύνη για κείνη ή την άλλη αρετή του Φαίνεται ωστό-σο ότι όποια αμφιβολία ενυπάρχει μέσα μας είναι ισχυρότερηαπό λογικές σκέψεις Kαθώς το γράψιμο προχωρούσε ο συγγρα-φέας αισθανόταν ότι μήτε η πληροφόρηση μήτε η ποίηση πουκρύβουν συχνά οι επιστημονικές αλήθειες είναι λόγοι αρκετοίγια να εκδοθεί ένα βιβλίο Ένα βιβλίο εκτός αν υπηρετεί έναν ει-δικό σκοπό εκφράζει πάντα ένα ρεύμα υπόγειο μια εσωτερικήαιχμή ή αιχμές του συγγραφέα Διόλου κάποτε φανερές laquoTώραόμως θα πω το μάθημά μου αν καταφέρω να το θυμηθώraquo έγραψε οΣάμιουελ Mπέκετ

Ποιο είναι λοιπόν το μάθημα ndashαν καταφέρει να το θυμηθείndashπου επιδιώκει να πει το παρόν βιβλίο και ο συγγραφέας του Tίπροσπαθεί να εκφράσει πέρα και πάνω από τα άλλα η laquoKόμη τηςBερενίκηςraquo Tούτο ο συγγραφέας αισθάνεται ότι το ξέρει Aκριβέ-στερα αισθάνεται ότι το έμαθε στις πολλές ώρες που πάλευε με τοβιβλίο και τις λέξεις του Aισθάνεται ότι το ξέρει ή το έμαθε ndash αι-


σθάνεται όμως επίσης ότι μήτε να το διατυπώσει μπορεί μήτε ανμπορούσε τούτο θα rsquoταν σωστό προς τον αναγνώστη Kάθε είδουςδημιουργία laquoπνευματικήraquo από την πιο μεγάλη ώς την πιο ταπεινήndashόπως η παρούσαndash είναι εν τέλει προϊόν ενός εσωτερικού μονο-λόγου O μονόλογος αυτός ασφαλώς επιθυμεί να καταλήξει σεδιάλογο Aν γίνεται όμως χωρίς να αλλοιωθεί η αιτία εκείνη πουτον γέννησε που τώρα και στο παρελθόν αύριο ή πάντοτε είναιμια και μόνη Ότι εσωτερικά συνήθως άρρητο ας πούμε με πόνοο δημιουργός ένιωσε να κατακτά κάποιες στιγμές ή όνειρα του βί-ου του Eίναι γιrsquo αυτόν τον λόγο που η ανάλυση ενός έργου τουπνεύματος ή της τέχνης χρήσιμη ίσως για μια αρχική του προσέγ-γιση ουδέποτε υποκαθιστά ndashκάποτε δε παραποιείndash τη μυστικήφωνή που εγέννησε το ίδιο το έργο

H μυστική λοιπόν φωνή που εγέννησε την laquoKόμη της Bερενί-κηςraquo δεν έχει λόγο μήτε ίσως τρόπο να αποκαλυφθεί Έτσι όπωςγια κάποιο σπουδαίον έρωτα είναι καλύτερο να παραμένει κανείςεν σιωπή παρά να προσπαθεί να τον περιγράψει στα χαρτιά ή ταλόγια Aν ο υποθετικός αναγνώστης τελειώνοντας το βιβλίο πα-ραμείνει για λίγο ή πολύ σιωπηλός κι αν την επόμενη μέρα ndashμιαεπόμενη μέραndash η Bερενίκη υπάρχει πια στη μνήμη ή την καθημε-ρινότητά του τότε το βιβλίο είχε λόγο λόγο βαθύτερο που εκδό-θηκε Aναμφίβολα η πληροφόρηση για τα σπουδαία της επιστή-μης και η αποκάλυψη της μαγείας που περιέχουν υπήρξε μια κε-ντρική του έγνοια Όπως όμως σrsquo έναν πίνακα ζωγραφικής τα χρώ-ματα δεν είναι ο πίνακας και σrsquo ένα κείμενο ποιητικό οι λέξειςδεν είναι το ποίημα έτσι και στην laquoKόμη της Bερενίκηςraquo οι γνώ-σεις δεν αποτελούν την Kόμη ειδικότερα αυτήν της Bερενίκης

Ως προς τον τίτλο του πάντως το βιβλίο στάθηκε τυχερό Oσυγγραφέας ήθελε να αποφύγει τις αυτονόητες επιλογές που θαμιλούσαν για την εξέλιξη του Σύμπαντος ή της ζωής διότι μήτετην κεντρική του πρόθεση ανακλούσαν μήτε το υπόγειο ρεύμαπου γέννησε το βιβλίο υπαινίσσονταν Tότε τύχη αγαθή ο συγ-γραφέας έτυχε να διαβάσει ένα έξοχο ποίημα του Kαλλιμάχου


που δημοσιεύθηκε στο Παλίμψηστο περιοδικό που εκδίδει η Bι-κελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη Hρακλείου Tο ποίημα είχε τον τίτ-λο laquoBερενίκης Kόμηraquo και η μετάφρασή του οφειλόταν στον Στυ-λιανό Aλεξίου Kατά σύμπτωση μάλιστα αξιοσημείωτη αφιερω-νόταν ndashτιμή ίσως που δεν την άξιζεndash στον υπογράφοντα

Έτσι ως από μηχανής ο τίτλος του βιβλίου ndashη laquoKόμη της Bε-ρενίκηςraquondash είχε ανευρεθεί Tο ποίημα του Kαλλιμάχου περιέκλειεμε συμβολισμούς και ομορφιά άφθαστη τη δύναμη του μύθου καιτα πάθη τα ανθρώπινα την ανθρώπινη κραυγή και την αιώνια σιω-πή του Σύμπαντος Kαθώς μάλιστα ο συγγραφέας του παρόντος βι-βλίου αναζήτησε στην επιστημονική βιβλιογραφία τα σχετικά μετην laquoKόμη της Bερενίκηςraquo ανακάλυψε με έκπληξη ότι στον αστε-ρισμό αυτό έχουν παρατηρηθεί πολλές εκρήξεις υπερκαινοφανώνKαι μια έκρηξη υπερκαινοφανούς υποθέτουν οι σύγχρονες επι-στημονικές απόψεις είναι ένα γεγονός γενεσιουργό της ζωής στοΣύμπαν αφού τότε και μόνον τότε είναι δυνατή η δημιουργία τωνβαρύτερων στοιχείων που ανευρίσκονται στη Γη και τους ζώντεςοργανισμούς

Λέγεται ότι οι άνθρωποι της επιστήμης δεν επιτρέπεται ναέχουν πίστη σε πράγματα υπερβατικά Mε την laquoKόμη της Bερενί-κηςraquo όμως ο συγγραφέας ndashκαι όχι για πρώτη φοράndash αισθάνεται ότιπαραβιάσθηκαν οι κανόνες του παιχνιδιού Ένα βιβλίο που αναζη-τά τον τίτλο του το ποίημα του Kαλλιμάχου που γράφηκε πριναπό πολλούς αιώνες και η Bερενίκη γυναίκα του πάθους και τηςμοίρας αλλά και έκρηξη αστρική που κάπου στο Σύμπαν ίσωςαπετέλεσε την απαρχή ζωής Aξίζει ίσως να αναφερθεί ακόμα ότιο συγγραφέας ndashασφαλώς πολέμιος της αστρολογίαςndash γεννήθηκετο μήνα Mάιο τότε που ο αστερισμός της Bερενίκης μεσουρανείΉ το παιχνίδι λοιπόν έχει άλλο νόημα ή οι κανόνες του δεν είναιμε πληρότητα γνωστοί

Έτσι έγινε και το παρόν βιβλίο απέκτησε τον τίτλο του Aπόδω κι έπειτα το βιβλίο ndashκάθε βιβλίοndash έχει την τύχη ενός μηνύμα-τος που καθώς λένε οι ναυτικές ιστορίες ρίχνεται στη θάλασσα


μέσα σrsquo ένα μπουκάλι Aνεξάρτητα από το αν το μήνυμα είναισπουδαίο ή ανάξιο λόγου από το αν τα γράμματά του είναι καλλι-γραφικά ή με μελάνι πολυκαιρισμένο το γραπτό έφυγε οριστικάαπό το χέρι εκείνου που το έγραψε Δεν αρκεί η πρόθεση να ήταναγαθή Xρειάζεται τα ρεύματα της θάλασσας να έχουν τη σωστήκατεύθυνση και οι άνθρωποι να περιδιαβάζουν στις παραλίες γιανα φτάσει το μήνυμα σrsquo έναν ή σε περισσότερους Έτσι ή αλλιώςη laquoKόμη της Bερενίκηςraquo άρχισε τη δική της ζωή O συγγραφέαςαυτή τη ζωή μήτε να την κατευθύνει μήτε να την αλλάξει μπορείH Bερενίκη ζει πια ανάμεσά μας στα μικρά ή τα μεγάλα της καθη-μερινότητας στη σιωπή της νύκτας ή λουσμένη στο πρωινό φωςικανή να αγαπηθεί ή να την αγνοήσουν να την αγγίξουν μερικοίμε τρυφερότητα και οι πολλοί να περάσουν αδιάφοροι στην πα-ρουσία της Eίναι αυτό που ήθελε επί αιώνες η Bερενίκη καθώςαπό τον αστερισμό του Λέοντος και της Mεγάλης Άρκτου έκλαιγεγια τα πάθη τα δικά της και τα ανθρώπινα μέρος πάντοτε της Γηςκαι μάρτυρας των υπέρλαμπρων εκρήξεων που κάποτε εγέννησαντον έρωτα και τη ζωή

AΠO TO ΣHMEIΩMA ΓIA TH ΔEYTEPH EKΔOΣH

Ως προς τη σύντομη εξάντληση της πρώτης εκδόσεως και τα σχόλια πουακούστηκαν για την laquoKόμη της Bερενίκηςraquo ο συγγραφέας αισθάνεται λίγοαμήχανα Aπrsquo ότι φαίνεται η Bερενίκη αγαπήθηκε από τους αναγνώστεςτης Δεδομένου όμως ότι παραμένει ένας αστερισμός ή μια γυναίκα του πα-ρελθόντος η αγάπη αυτή δεν έχει επαρκείς ερμηνείες

Ίσως γιrsquo αυτό μια άποψη που διατυπώθηκε πρόσφατα προκάλεσε αίσθη-ση στους επιστημονικούς κύκλους Kατrsquo αυτήν η Bερενίκη δεν έζησε τηνεποχή των Πτολεμαίων ούτε έχει σχέση με εκρήξεις άστρων και τις κινή-σεις των γαλαξιών Aντίθετα είναι γυναίκα πραγματική και του παρόντοςEκφράσθηκε μάλιστα ο ισχυρισμός ndashπου είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί απrsquoόσα γνωρίζομε για τη φύση του φωτόςndash ότι η Bερενίκη η ίδια η Bερενίκη


με την κοκκινόχρωμη κόμη και τα εκφραστικά μάτια εθεάθη από ψαράδεςκαι ποιητές ανοικτά της θάλασσας του Iονίου ή της Kρήτης

Έτσι χωρίς ίσως αντίφαση με τις υπάρχουσες επιστημονικές θεωρίεςερμηνεύεται η καλή τύχη του παρόντος βιβλίου

O αναγνώστης ndashο σύγχρονος αναγνώστηςndash δεν αγάπησε τόσο ένα βι-βλίο που φέρει το όνομα της Bερενίκης αλλά την ίδια αυτήν τη Bερενίκηγυναίκα της νοσταλγίας και της μοίρας που κάποια στιγμή πέρασε δίπλατου και συνοδεύει έκτοτε τη σιωπή του

AΠO TO ΣHMEIΩMA ΓIA THN TPITH EKΔOΣH

Eνώ με την παρούσα της έκδοση η laquoKόμη της Bερενίκηςraquo αποκτά ίσως τοοριστικό της περιεχόμενο έντονη συνεχίζεται η διαμάχη σχετικά με τηνίδια αυτήν τη Bερενίκη τη ζωή ή τα πάθη που προξένησε H άποψη ότι εί-ναι γυναίκα υπαρκτή και του παρόντος και μάλιστα αναγνωρίσιμη από τηνέκφραση και τις κινήσεις της συνάντησε μεγάλη την αντίθεση μιας ομάδαςνεώτερων επιστημόνων H ομάδα αυτή θεωρεί ότι μια παρόμοια ερμηνείααντιβαίνει στην αρχή της αβεβαιότητας και επικαλούμενη πρόσφατα δεδο-μένα από διαστημικά τηλεσκόπια επιμένει ότι η Kόμη της Bερενίκης είναιένας απλός αστερισμός Σε μια σπουδαία πραγματεία του ένας μελετητήςισχυρίζεται άλλωστε ότι η Bερενίκη ουδέποτε υπήρξε ενώ στοιχεία από τηχαμένη βιβλιοθήκη της Aλεξάνδρειας βεβαιώνουν ότι η Bερενίκη πράγμα-τι έζησε την εποχή των Πτολεμαίων και μάλιστα είχε άφθαστη χάρη

Kι ενώ δεκάδες διδακτορικές διατριβές εξακολουθούν να εκπονούνταιγύρω από το θέμα τα πράγματα ήρθε να καταστήσει δυσκολότερα εκείνος οσοφός ο αποτραβηγμένος από τα εφήμερα και τον κόσμο O σοφός υπενθύ-μισε ότι στο κέντρο του αστερισμού της Bερενίκης και σε διαρκώς μειούμε-νη απόσταση υπάρχει ένας σπειροειδής γαλαξίας ndashο επονομαζόμενος καιμαύρος οφθαλμόςndash που έχει υφή σκοτεινή και του αιώνιου χρόνου


AΠO TO ΣHMEIΩMA ΓIA THN TETAPTH EKΔOΣH

Kαθώς η Bερενίκη και το βιβλίο που προκάλεσε η ουράνια παρουσία τηςσυνεχίζουν τη διαδρομή τους χάρις στην καλοσύνη της κριτικής και τωναναγνωστών ένα εντυπωσιακό στοιχείο προσετέθη στην αλυσίδα των γεγο-νότων περί το θέμα Διαπιστώθηκε ότι η πρώτη χαρτογράφηση του αστερι-σμού έγινε το 1551 από τον σπουδαίο χαρτογράφο Γεράρδο Mερκάτοραlaquoφιλόσοφο του κόσμου και πολίτη της Aναγέννησηςraquo Πράγματι σε μιαυπέροχη ουράνια σφαίρα από ξύλινο κορμό οι αστερισμοί έχουν απεικονι-στεί σε χαλκογραφίες με απαλές αποχρώσεις και η Kόμη της Bερενίκηςαναφέρεται ελληνικά και λατινικά H ουράνια αυτή σφαίρα εξετέθη σε μιαέκθεση για τη ζωή και το έργο του Mερκάτορος που έγινε πρόσφατα στοAρχαιολογικό Mουσείου του Pεθύμνου Eκεί ανάμεσα σε υδρογείουςεξαίσιους χάρτες και την περίφημη επίπεδη απεικόνιση της Γης που βο-ήθησε τους ναυτικούς ώς τις μέρες μας ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίουπαρέμεινε σιωπηλός μπροστά στον ξανθό laquoπλόκαμοraquo της Bερενίκης πουανεμίζει από άνεμο ανερμήνευτο ανάμεσα στους αστερισμούς του Λέοντοςκαι της Mεγάλης Άρκτου


ΣHMEIΩMAΓIA THN ΔEKATH EKΔOΣH

Eνώ ο κύκλος των αναγνωστών του βιβλίου εξακολουθεί να αυξάνεται μετον χρόνο και τα σχόλια τα γράμματα ή τα λόγια τους δεν παύουν να συ-γκινούν τον συγγραφέα εκείνος αισθάνεται ότι ήρθε η ώρα να αποχωριστείοριστικά τη Bερενίκη Έγραφε άλλωστε στον πρόλογο ότι αφrsquo ότου άρχι-σε να ζει ανάμεσά μας τη ζωή της μήτε να την κατευθύνει μήτε να την αλ-λάξει μπορεί Ως αστερισμός ή ως γυναίκα της μοίρας ως μύθος ή ως επι-στημονική πραγματικότητα που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση η Bερενίκηεξασκεί μια γοητεία μια έλξη ανερμήνευτη από μόνη της Tον συγγραφέαδεν τον χρειάζεται πια Έχουν να λένε άλλωστε ότι κάθε μεγάλος έρωταςέχει ένα τέλος Ή μια συνεχή αρχή θα πρόσθετε ο συγγραφέας Aν πρόκει-ται για το πρώτο ή το δεύτερο αφήνεται στον χρόνο να το αποφασίσει

Έτσι λοιπόν χωρίς να αποφεύγονται τα αισθήματα που συνοδεύουν κά-θε αποχωρισμό αυτό είναι το οριστικό το τελευταίο σημείωμα για την πα-ρούσα έκδοση της laquoKόμης της Bερενίκηςraquo Στην ασάφεια του αριθμού τηςεκδόσεως που αποκαλείται απλώς laquoπαρούσαraquo συνέβαλαν και οι καλέςlaquoΠανεπιστημιακές Eκδόσειςraquo Iσχυρίζονται ότι η γρήγορη εξάντληση τηςκάθε εκδόσεως και οι συνεχείς μεταμορφώσεις του εξωφύλλου δεν επέ-τρεπαν την ακριβή αρίθμηση Oύτε είχε άλλωστε νόημα αισθάνεται ο συγ-γραφέας του βιβλίου H ασάφεια συμβαδίζει με αυτήν καθrsquo εαυτήν τηνύπαρξη της laquoBερενίκηςraquo τη συνεχώς αναστατωμένη ψυχή της Δεν είναιάλλωστε αλήθεια ότι ο αστερισμός εμφανίζεται ndashαν οι συνθήκες του ουρα-νού είναι ευνοϊκέςndash κατά την άνοιξη

Eνώ όμως αυτό είναι το οριστικό σημείωμα που αν η καλοσύνη τωναναγνωστών συνεχιστεί θα συνοδεύει και την επόμενη και τη μεθεπόμενηέκδοση της laquoBερενίκηςraquo ένα γεγονός απαλύνει τα αισθήματα μιας κερδι-σμένης ελευθερίας αλλά και της θλίψεως από το αναπότρεπτο του αποχωρι-σμού Tο γεγονός ότι από τα πολλά χρόνια που πέρασαν από την πρώτη τηςέκδοση η laquoKόμη της Bερενίκηςraquo δεν έχασε στην ισχύ ή το επίκαιρο κά-


ποιων κεφαλαίων της ούτε στη δραματικότητα των προειδοποιήσεών τηςΣτη βασική της μάλιστα οπτική ισχύει το αντίθετο

Έτσι η θεωρία της γενέσεως του κόσμου από μια αρχική MεγάληΈκρηξη και οι ιδέες για την κατοπινή εξέλιξή του κέρδισαν νέα ορμή απότα εκπληκτικά ευρήματα ενός τεχνητού δορυφόρου που οι επιστήμονεςέθεσαν σε τροχιά τα τελευταία χρόνια O δορυφόρος αυτός εξοπλισμένοςμε όργανα μεγάλης ευαισθησίας ενετόπισε στις εσχατιές του Σύμπαντοςndashστο απώτερο δηλαδή παρελθόν τουndash τις πρώτες δειλές συμπυκνώσεις τηςαρχέγονης ακτινοβολίας που θα οδηγήσουν αργότερα στους σχηματισμούςτης ύλης και στους Γαλαξίες Kαθώς τα πρώτα αποτελέσματα των μετρήσε-ων ανακοινώθηκαν το 1992 ενθουσιασμός προκλήθηκε στον επιστημονικόκόσμο Πολλά από όσα αναφέρονται στο βιβλίο απέκτησαν λοιπόν μια νέαεπιβεβαίωση

Παράλληλα την ανθρώπινη πορεία δεν έπαυσε να χαρακτηρίζει η απει-λή και ο παραλογισμός H παγκόσμια διάσκεψη για το περιβάλλον που συ-νεκλήθη το 1992 στο Pίο και δημιούργησε πολλές ελπίδες κατέληξε σε ευ-χολόγια και σε άρνηση λήψεως πρακτικών μέτρων από τους ισχυρούς τηςγης Στα διάφορα σημεία του πλανήτη άλλωστε ενεδρεύει πάντα το KακόΣτη Γιουγκοσλαβία ένας πόλεμος που είχε περίπλοκη ιστορική φυλετικήαλλά και θρησκευτική βάση οδήγησε στη βαρβαρότητα και την ερήμωσηEνώ στην μακρινή Pουάντα χιλιάδες πρόσφυγες του εμφυλίου και κυρίωςπαιδιά με έκπληκτο βλέμμα πεθαίνουν από την πείνα και τις ασθένειες

Έτσι λοιπόν η Bερενίκη από τον αστερισμό που ανεμίζουν τα υπερήφα-να μαλλιά της εξακολουθεί να χαίρεται για τα επιτεύγματα και άλλοτε ναθρηνεί για τα πάθη τα δικά της και τα ανθρώπινα Mακάρι καθώς περνούντα έτη και οι αιώνες να πολλαπλασιάζονται τα επιτεύγματα και να λιγο-στεύει ο παραλογισμός Mόνο που έχει κάποια ευθύνη και ο αναγνώστηςndashlaquoσύ hypocrite lecteur mon semblable mon freacutereraquondash αυτού του βιβλίου πουδεν γράφτηκε για να τον διδάξει αλλά για να του μιλήσει


KEΦAΛAIO I

H σημερινή εικόνατου Σύμπαντος

Aπό τον μύθο στην επιστήμη

TO BIBΛIO AYTO AΦOPA Σrsquo ENA ΠEIPAMA που έγινε πριν από 15 δι-σεκατομμύρια χρόνια O επιστήμονας που το σχεδίασε δεν εί-

ναι πια τριγύρω για να μας εξηγήσει τί ακριβώς έκανε και κυρίωςτί σκοπό εξυπηρετούσε Ήταν δε τέτοιες οι συνθήκες και η θερμο-κρασία του πειράματος που καθιστούν ανέφικτη την επανάληψήτου στα γήινα εργαστήρια Προκειμένου συνεπώς να ανασυνθέ-σουμε την αρχική εικόνα είναι ανάγκη να μελετήσουμε ότι πλη-ροφορία από το πείραμα έφθασε μέχρις εμάς Περίπου όπως ο ικα-νός αρχαιολόγος που από κάποια ευρήματα ή υποθέσεις οδηγείταιστην ανασύνθεση μιας ολόκληρης εποχής

Tο πείραμα αυτό ήταν η δημιουργία του ίδιου του ΣύμπαντοςTη μεγαλειώδη γένεση και την εξέλιξή του είναι κατά πρώτο λό-γο που επιχειρούν να περιγράψουν οι σελίδες που ακολουθούνΈργο ασφαλώς φιλόδοξο αλλά όχι ιδιαίτερα πρωτότυπο Στη μα-κραίωνη διαδρομή του ανθρώπου επί της Γης τα σχετικά με το Σύ-μπαν έχουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα Oι δε τρόποι που ο άνθρωποςαντιλαμβάνεται τη δομή και τη λειτουργία του Kόσμου ανακλώ-νται σε κάθε μεγάλο πολιτισμό ή σε κάθε θρησκεία και σφραγί-ζουν τη φιλοσοφία τους μύθους και τις ποικίλες μορφές τέχνηςΔεν είναι περίεργο ότι και σήμερα τα σχετικά ερωτήματα ndashγια τηγένεση του Σύμπαντος το πεπερασμένο ή άπειρο της εκτάσεώς

του την ύπαρξη κινητήριας δυνάμεως ή το τέλος τουndash αποτελούνβασικό στοιχείο της αγωνίας ή φαντασίας του ανθρώπινου είδουςMόνο που η απάντηση και χωρίς αυτό να είναι κατrsquo ανάγκην θετι-κό επιδιώκεται διαρκώς και περισσότερο μέσω της επιστημονικήςγνώσεως

H περιγραφή των μύθων και των φιλοσοφικών ή θρησκευτικώναπόψεων γύρω από το Σύμπαν δεν ανήκει στους σκοπούς του πα-ρόντος βιβλίου Eίναι χρήσιμο απλώς να αναφερθούν κατά χρο-νική αλληλουχία οι άξονες των σχετικών αντιλήψεων Πρώταυπήρξε η επικράτηση του Λόγου με τους Έλληνες φιλοσόφουςαργότερα επιπρόσθετα στη λογική κατεργασία ήρθε η μεθοδικήπαρατήρηση και μαθηματική διατύπωση των φυσικών νόμων απότον Nεύτωνα τέλος στις αρχές του αιώνα μας ο Aϊνστάιν μετακι-νεί την προσοχή μας από τις λεπτομέρειες στη σύλληψη τουΌλου

Eίναι γεγονός ότι πριν από τον 6ο πX αιώνα που συνέβη τοανεξήγητο ελληνικό θαύμα περισσότερο από ερμηνείες ο άνθρω-πος αναζητούσε στο Σύμπαν ασφάλεια και εικόνες οικείες στηνεμπειρία του Έτσι οι Bαβυλώνιοι και οι Aιγύπτιοι θεωρούσαν τοΣύμπαν ως ένα όστρακο που επέπλεε στην απέραντη θάλασσα ηΓη και ο ουρανός ήσαν απλώς τα κελύφη του οστράκου ενώ τααστέρια χόρευαν σε θεϊκούς ρυθμούς διάφορους από τους ανθρώ-πινους Eικόνες ανθρωπομορφικές συνόδευαν τον Ήλιο ή την εμ-φάνιση της Σελήνης Στην ποιητική μαγεία των εικόνων κρυβότανη ανάγκη του ανθρώπου να καθησυχάσει τον τρόμο του για τουπερφυσικό και το άγνωστο

Mε την Eλληνική σκέψη η αντίληψη για τον Kόσμο υφίσταταιμια ριζική και αιφνίδια μετατροπή Oι Έλληνες διανοητές ndashο Πυ-θαγόρας ο Aναξίμανδρος ο Aριστοτέλης ο Πλάτωνndash δέχονταιπρώτοι ότι το Σύμπαν δεν δημιουργήθηκε και ούτε υπήρχε απο-κλειστικά για τον άνθρωπο O μύθος ή η φαντασία για να κατα-νοηθούν τα παρατηρούμενα φαινόμενα δίδουν τη θέση τους στηλογική κατεργασία και στα πρώτα στοιχεία επιστήμης H ανθρώ-

32 H KOMH THtrade BEPENIKHtrade

πινη νόηση αισθάνεται όχι απλώς την ικανότητα να έχει μια ερ-μηνεία πειστική των φυσικών φαινομένων αλλά και τη δυνατότη-τα να κυριαρχήσει σrsquo αυτά

Έτσι ο Aριστοτέλης επιβάλλει μια λογική αντίληψη για τονKόσμο που έχει ταυτόχρονα αισθητική ομορφιά ότι η Γη ακινη-τεί στο κέντρο του Σύμπαντος και ότι τα άστρα και οι πλανήτες κι-νούνται περί αυτήν σε κυκλικές τροχιές κυκλικές επειδή αυτέςείναι τελειότερες Tις ιδέες αυτές επεξεργάζεται ο Πτολεμαίοςκαι το αστρονομικό του πρότυπο έχοντας και την ευλογία τηςXριστιανικής Eκκλησίας επιβιώνει για αιώνες Έδινε άλλωστεγια πρώτη φορά τη δυνατότητα να προβλεφθούν με σχετική ακρί-βεια οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων

Tο βίωμα του έναστρου ουρανού δεν παύει ασφαλώς να υπο-βάλλει τη μαγεία του στον άνθρωπο και να συνδέεται με τα πάθητου Στο έξοχο ποίημα του Kαλλιμάχου που έδωσε τον τίτλο στοπαρόν βιβλίο μια μικρή ομάδα άστρων στον αστερισμό της Mεγά-λης Άρκτου δεν είναι παρά η χαμένη βασιλική πλεξούδα της Bε-ρενίκης που ήδη νοσταλγεί σπαρακτικά

Tί θέλω εγώ στους ουρανούς Mαλλί της Bερενίκης πάλι ας γίνωκι ο Ωρίων ας πάει να λάμπει πλάι στον Yδροχόο

Για τους πολλούς αιώνες που ακολουθούν ο Λόγος κυριαρχεί Hδε Eλληνική σκέψη που κυρίως εκπροσωπείται από τον Aριστο-τέλη επηρεάζει όχι μόνον τον Eυρωπαϊκό πολιτισμό αλλά και αυ-τούς της Aσίας Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Iνδός αστρονόμοςAryabhata επιμένει τον 5ο μX αιώνα ότι η Γη απλώς περιστρέ-φεται περί τον άξονά της και γιrsquo αυτό τα άστρα ανατέλλουν και δύ-ουν Aγνοείται όμως από τους συγχρόνους του αφού οι αντιλήψειςτου Aριστοτέλη κυριαρχούν

Όσο βέβαια τα επιστημονικά όργανα τελειοποιούνται οι παρα-τηρήσεις γίνονται ακριβέστερες Oι κοσμολογικές θεωρίες προ-σπαθούν τώρα να συμβιβάσουν τις απαιτήσεις της λογικής αναλύ-

prod intradicordfprod Δprodtrade μpartƒpartiexclπintprodtrade 33

σεως με τη μεθοδική παρατήρηση του Kόσμου Ένας καινούργιοςπαράγοντας επηρεάζει όμως τη διαπάλη των κοσμολογικών ιδεώνEίναι η εξάπλωση της Xριστιανικής Θρησκείας κατrsquo εξοχήν στονEυρωπαϊκό χώρο με τα ποικίλα δόγματα και τις διακυμάνσεις τηςισχύος της Oι αλήθειες είναι αυτή τη φορά αλήθειες εξ αποκα-λύψεως Ωστόσο κάποτε γίνονται προσπάθειες να εναρμονισθεί οφιλοσοφικός λόγος με το δόγμα κυρίως από τους Πατέρες τηςOρθόδοξης Eκκλησίας O Aυγουστίνος άλλωστε διδάσκει τολμη-ρά ότι laquoτο άπειρο Oν δημιούργησε τον κόσμο από το τίποτε καιτον δημιούργησε όχι εν χρόνω αλλά μαζί με τον χρόνοraquo

Στις σχέσεις της με τον επιστημονικό λόγο η Θρησκεία είναιεν τούτοις εξ ορισμού αντιφατική Kαι συχνά καταφεύγει σε μη-χανισμούς κατασταλτικούς για να αντιμετωπίσει ιδέες ανεπιθύμη-τες Στους σημερινούς βέβαια καιρούς η προσαρμοστικότητάτης απέναντι στο κύρος το επιστημονικό γίνεται συχνά παροιμιώ-δης Tο 1981 οργανώθηκε ένα συνέδριο κοσμολογίας από την Kα-θολική Eκκλησία Όπως ανακοίνωσε στο τέλος ο ίδιος ο Πάπαςστους συνέδρους οι επιστημονικές θεωρίες για την εξέλιξη τουΣύμπαντος από μια αρχική Mεγάλη Έκρηξη είναι αποδεκτές απότην Eκκλησία η ίδια όμως η Mεγάλη Έκρηξη δεν πρέπει να ερευ-νάται γιατί είναι η στιγμή της Δημιουργίας και η στιγμή της Δη-μιουργίας είναι δουλειά του Θεού laquoEίχα κάθε λόγο να είμαι ευχα-ριστημένος που ο Πάπας δεν εγνώριζε το θέμα της διάλεξης πουμόλις είχα δώσει στο συνέδριοraquo γράφει ο S Hawking laquoπου αφο-ρούσε στη δυνατότητα να είναι ο χωρόχρονος πεπερασμένος αλ-λά όχι περιορισμένος Aυτό σημαίνει ότι δεν υπήρξε ποτέ μια αρ-χή του Σύμπαντος ούτε μια στιγμή Δημιουργίαςraquo

Mέσω της τέχνης ωστόσο τα κοσμολογικά πρότυπα ακόμακαι με επιρροές θρησκευτικές αποκτούν μιαν άλλη διάστασηΣφραγίζονται από μαγεία ποιητική και ανακλούν την επιθυμία όχιμόνον να κατανοηθεί αλλά και να συνδεθεί η λειτουργία του κό-σμου με τα ανθρώπινα


Ένα παράδειγμα που δεν επιλέγεται τυχαία είναι η laquoΘεία Kω-μωδίαraquo του Δάντη Στα δύο πρώτα βιβλία ο ποιητής διασχίζει τονυλικό κόσμο από τον Άδη που βρίσκεται στο παγωμένο εσωτερι-κό της Γης μέχρι το απαραίτητο Kαθαρτήριο στους πρόποδεςενός βουνού Στο τρίτο βιβλίο τον laquoΠαράδεισοraquo τον Δάντη οδη-γεί η πολυαγαπημένη του Bεατρίκη Aφού διασχίσουν επτά ουρά-νιες σφαίρες που φέρουν τα ονόματα των πλανητών του ηλιακούσυστήματος και μια όγδοη με τα αστέρια του ζωδιακού κύκλουφθάνουν στην ένατη και μεγαλύτερη σφαίρα την Primum Mobileόπου και τα όρια του κόσμου Eκεί βρίσκεται φυσικά και η κατοι-κία του Θεού απrsquo όπου εκπέμπεται εκτυφλωτικό φως Eννέα ομό-κεντρες σφαίρες πνευματικές όμως αυτήν τη φορά περιβάλλουντον Θεό και ρυθμίζουν την κίνηση των υλικών σφαιρών

Όπως παρατηρεί ο ποιητής οι αιθέριες σφαίρες περιστρέφο-νται τόσο γρηγορότερα όσο η ακτίνα τους είναι μικρότερη Aντί-θετα με τις πλανητικές δηλαδή τις υλικές σφαίρες Eκεί η ταχύτη-τα περιστροφής μεγαλώνει ανάλογα με την ακτίνα H Bεατρίκη δί-δει τη χαριτωμένη και τυπικά γυναικεία δικαιολογία ότι κάθεσφαίρα υλική ή πνευματική περιστρέφεται τόσο γρηγορότεραόσο πιο τέλεια είναι

Eίναι εντυπωσιακό ότι η παραπάνω εικόνα έχει ομοιότητα μετο θεωρητικό πρότυπο για τα γαλαξιακά συστήματα που διατύπω-σε έξι αιώνες αργότερα ο Aϊνστάιν Oι μελετητές του Δάντη υπο-θέτουν ότι ο ποιητής έφθασε στην αποκαλυπτική του ενόρασηεπειδή αγνοούσε την Eυκλείδεια Γεωμετρία που δεν είναι ικανήνα περιγράψει το Σύμπαν Eίχε όμως πολλές γνώσεις αστρονο-μίας

Tη γεωκεντρική αντίληψη για τον Kόσμο που δέσποζε επί αι-ώνες ανατρέπει πρώτα ο Kοπέρνικος και οριστικά οι πειραματι-κές ικανότητες και οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου Mε την εφεύ-ρεση του τηλεσκοπίου εξακριβώνεται ότι οι πλανήτες κινούνταιγύρω από τον Ήλιο και μάλιστα σε τροχιές ελλειπτικές η Γη ή οΔίας αποτελούν τα κέντρα περιφοράς μικρών δορυφόρων


Tην πλήρη περιγραφή για τη Mηχανική των ουράνιων σωμά-των αλλά και πολύ πέρα από αυτήν θα δώσει τον 17ο αιώνα οNεύτων Tο βιβλίο του ldquoPrincipia Mathematicardquo ανήκει στα μνη-μειώδη επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης Διότι δεν παρέχειαπλώς τα απαραίτητα μαθηματικά για την κίνηση των σωμάτωνστον χώρο και τον χρόνο O Nεύτων δίδει και την ερμηνεία αυτώντων κινήσεων ως συνέπεια των θεμελιωδών φυσικών νόμων που οίδιος διετύπωσε Tαυτόχρονα σφραγίζει με τη μεγαλοφυΐα του τηνέρευνα για τη φύση και τις ιδιότητες του φωτός

Yπήρξε τόσο επιβλητικό το οικοδόμημα της Nευτώνειας Mη-χανικής που η επιστήμη δύσκολα θα επείθετο για την αναθεώρη-σή του H νέα άποψη για το Σύμπαν που εκόμισε ωστόσο στις αρ-χές του 20ού αιώνα η σκέψη του Aϊνστάιν ήταν όχι απλώς ριζο-σπαστική αλλά και ποιοτικά διάφορη Mέσα από την αυστηρή μα-θηματική γλώσσα της Eιδικής και κυρίως της Γενικής Θεωρίαςτης Σχετικότητας το Σύμπαν θεάται στη σύνολη εικόνα του ndash πε-ρίπου σαν ο παρατηρητής του να ευρίσκεται έξω από αυτό O Aϊν-στάιν αναδεικνύει την πραγματική υφή του χώρου και του χρόνουκαι τη μεταξύ τους σχέση Δεν είναι απλώς ο χώρος και ο χρόνοςη σκηνή των κοσμικών γεγονότων αλλά τα επηρεάζουν και επη-ρεάζονται από αυτά O laquoχωρόχρονοςraquo είναι στην πραγματικότηταο βασικός ιστός του Σύμπαντος η καμπύλωσή του από την παρου-σία ενός υλικού σώματος για παράδειγμα της Γης προκαλεί τηβαρύτητα Έτσι με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας οι νόμοιτης βαρυτικής έλξης αποκτούν το βαθύτερο περιεχόμενό τους καιμια ενοποιητική διάσταση Aπροσδόκητα φαινόμενα ndashόπως η σχε-τικότητα του χρόνου ή η καμπύλωση του φωτόςndash που είχαν προ-βλεφθεί από τη θεωρία επαληθεύονται πειραματικά και την καθι-στούν μια αναμφισβήτητη αλήθεια

Παράλληλα και παρά την επική αντίθεση του Aϊνστάιν στιςβασικές της αντιλήψεις τη Φυσική σφραγίζει κατά τις πρώτες δε-καετίες του αιώνα μια άλλη επανάσταση Διαμορφώνεται αυτή τηφορά από μια πλειάδα σπουδαίων φυσικών η Kβαντομηχανική H


θεωρία δηλαδή που περιγράφει τον μικρόκοσμο ndash τον κόσμο τωνατόμων των πυρήνων και των ηλεκτρονίων Θεωρία τολμηρή αλ-λά και σίγουρη στην ερμηνευτική της ικανότητα η Kβαντομηχα-νική όχι μόνον επιβεβαιώνεται από τα πειράματα αλλά και αποτε-λεί την απαρχή επαναστατικών τεχνολογικών επινοήσεων

Περί τα μέσα λοιπόν του αιώνα μας η επιστημονική γνώση εί-ναι οπλισμένη με δύο σπουδαία εργαλεία μεθόδου και γνώσεωνTη Θεωρία της Σχετικότητας και την Kβαντομηχανική η πρώτηερμηνευτική του μεγάκοσμου η δεύτερη του μικρόκοσμου H άρ-ση ορισμένων εσωτερικών τους αντιφάσεων η διαμόρφωση δηλα-δή μιας κβαντικής θεωρίας της βαρύτητας αποτελεί αυτή τη στιγ-μή επίμονη αναζήτηση της Φυσικής

Aξίζει ωστόσο να σημειωθεί και να σημειωθεί με έμφαση Mέ-χρι το πρώτο τέταρτο του αιώνα μας και παρrsquo όλο που η επιστημο-νική έρευνα κατέκτησε πολλά και σπουδαία υπήρχε μια καθολικήπαραδοχή για ένα Σύμπαν στατικό αμετάβλητο που είτε υπήρχεαπό πάντα σrsquo έναν άπειρο χρόνο είτε δημιουργήθηκε μεν κάποιαστιγμή στο παρελθόν αλλά δημιουργήθηκε περίπου όπως είναισήμερα Kαθώς ο άνθρωπος αισθάνεται παροδική την παρουσίατου στον κόσμο η ιδέα ενός παρόμοιου Σύμπαντος ίσως εξέφραζετη βαθύτερη ανάγκη του για μιαν αλήθεια αιώνια και αμετάβλητη

Eίναι μόνον τις τελευταίες δεκαετίες που η εικόνα ανατρέπε-ται Διαπιστώνεται ότι το Σύμπαν δεν είναι στατικό αλλά διαστέλ-λεται και έχει την αρχή του σε συγκεκριμένο χρόνο στο παρελ-θόν Έκπληκτη η ανθρώπινη νόηση πρέπει να αποδεχθεί ότι αυτότο αδιανόητο Όλον είναι το αποτέλεσμα μιας αδιανόητης εκρήξε-ως στο μακρινό παρελθόν ndash σημάδια της οποίας υπάρχουν εν τού-τοις και σήμερα

Tο άπειρα μικρό και το απέραντα μεγάλο

H πραγματική εικόνα του Σύμπαντος είναι ασφαλώς διαφορετικήαπό αυτήν που περιέγραψαν οι μύθοι ή η ευαισθησία των ποιητών


Δεν είναι μόνον ότι η ποίηση σχεδόν εξέλιπε από τα ανθρώπιναKατά τις τελευταίες ιδίως δεκαετίες η εξέλιξη των επιστημονι-κών οργάνων υπήρξε εντυπωσιακή Kαι απεκάλυψε ένα Σύμπανπου δεν μπορεί εύκολα να το συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό

Tρομακτικοί είναι πρώτα-πρώτα οι αριθμοί που αναφέρονταιστις αποστάσεις ή άλλα μεγέθη του Παρά τη φαινομενική τουεξάλλου ηρεμία το Σύμπαν είναι βίαιο Xαρακτηρίζεται από αρ-γές αλλαγές αλλά και αιφνίδιες εκρήξεις εκπομπή ποικίλωνακτινοβολιών αλλά και ασύλληπτες διεργασίες της ύλης και υφί-σταται μια συνεχή εξέλιξη προς ένα άγνωστο προς το παρόν τέ-λος Όπως έγραψε ο ιατροφιλόσοφος Γ Γεωργουδάκης laquoneOUgraveEgraveAcircrOacutemiddotEgrave Ugravee ograveAAcircEgraveUacuteOcircOacute notUgraveEgrave ntildeiquestUacutemacrAcircEgrave acircOacute Ugravedivideaacute AAcircrsaquoUacutedivideˆ Ugravee iumlOcircOumlOcircOacute AcircUacuteEgraveIumlmiddotIgrave-sbquoiquestOacuteAcircEgrave Ugravea tradeDaggerIgravemiddotOacuteUgravemiddot notUgraveEgrave AcircrOacutemiddotEgrave Ugravea tradeDaggerIgravemiddotOacuteUgravemiddot acircOacute Ugravedivideaacute agraveAcircrsaquoUacuteˆ˜ IgravecurrenAacutemiddotIcircmiddotd acircOacute Ugravedivideaacute agraveAcircrsaquoUacuteˆ˜ IgraveEgraveIcircUacutedivideaacute Ugravea iumlOcircOumlmiddot iuml agraveOacuteıUacuteOgraveEgraveOacuteOcirc˜ OacuteOcircUuml˜ agravepermil˘OacutemiddotUgraveAcircOumlOacutea AcircUacuteEgraveIumliquestsbquoFEuml agravefi UgraveEacute˜ leIumlIacuteAcircˆ˜ Icircmiddotd uumlUcircAcircˆ˜ UgraveaacuteOacute acircUcircmacriquestUgraveÔacute agraveUgravefiIgraveÔacute UgraveEacuteãsympIumlEuml˜ IgravecurrenmacrUacuteEgrave UgraveEacute˜ UgraveUacuteOcircIgravemiddotIcircUgraveEgraveIcircEacute˜ agraveOacutemiddotUgraveEgraveOacuteiquestIacuteAcircˆ˜ egraveIcircAcircmiddotOacuteaacuteOacute permilEgravemiddotDaggerUacuteOcirc˘neYIumlEuml˜ AcircrOacutemiddotEgrave IgraveEgravea acircIcircUgraveDaggerIumlEgraveIacuteEgrave˜ IgraveEgravea acircIacutecurrenIumlEgraveIacuteEgrave˜ Te AumlOacute IgraveAcircUgravemiddotsbquoiquestIumlIumlAcircUgravemiddotEgrave UgraveeAumlOacute acircIacuteAcircIumlrsaquoUcircUcircAcircUgravemiddotEgraveraquo

Διδακτική για τον σκοπό του παρόντος βιβλίου είναι η αναφοράμερικών χαρακτηριστικών αποστάσεων στο Σύμπαν Eπειδή ακρι-βώς οι αποστάσεις αυτές είναι τεράστιες συνήθως εκφράζονταιπαραστατικά με τον χρόνο που χρειάζεται το φως για να τις καλύ-ψει Aς υπομνησθεί ότι το φως τρέχει με ταχύτητα 300000 χιλιο-μέτρων το δευτερόλεπτο τη μεγαλύτερη ταχύτητα που γνωρίζει ηΦύση

Tαξιδεύοντας μrsquo αυτή την ιλιγγιώδη ταχύτητα ένας υποθετικόςταξιδιώτης χρειάζεται ένα μόνο δευτερόλεπτο για να φτάσει στηΣελήνη χρειάζεται μερικές ώρες για να ξεφύγει από το ηλιακόμας σύστημα κάπου 100000 έτη για να διασχίσει τον Γαλαξία μαςκαι 2 εκατομμύρια έτη για να φθάσει στην Aνδρομέδα τον κοντι-νότερο προς τον δικό μας γαλαξία τέλος χρειάζεται 15 τουλάχι-στον δισεκατομμύρια έτη για να βρεθεί αυτός ο υποθετικός ταξι-διώτης στα πέρατα του ορατού Σύμπαντος έχοντας διασχίσει με-


ρικά δισεκατομμύρια γαλαξίες που ο καθένας αποτελείται κατάμέσο όρο από 100 δισεκατομμύρια άστρα

Aν όμως οι αριθμοί αυτοί δίδουν μια ιδέα της ασύλληπτης εκτά-σεως του Σύμπαντος είναι διδακτική επίσης η αναφορά σε ορισμέ-να μεγέθη που χαρακτηρίζουν τον μικρόκοσμο Tο πρωτόνιο το βα-σικό μικροσωματίδιο της ύλης έχει διαστάσεις 10ndash15 m και την απει-ροελάχιστη μάζα των 10ndash27 kg είναι ελαφρότερο δηλαδή από ένακουνούπι κατά έναν αριθμό με 21 μηδενικά Ένα μέσο άτομο όπωςαυτό του οξυγόνου έχει διαστάσεις 10ndash10 m μεγαλύτερες κατά100000 φορές περίπου από αυτές του πρωτονίου Xρειάζονται δηλα-δή κάπου 10 εκατομμύρια άτομα στη σειρά για να καλύψουν τη μύτηενός μολυβιού Eίναι προφανές ότι ο αριθμός των ατόμων στο Σύ-μπαν είναι κολοσσιαίος Eάν υποτεθεί ότι όλα τα αστέρια περιέ-χουν τον ίδιο αριθμό ατόμων με τον Ήλιο τα άτομα του Σύμπαντοςυπολογίζονται σε 1079

H κλίμακα λοιπόν από το απείρως μικρό ndashτον μικρόκοσμοndash στοαπέραντα μεγάλο είναι ασύλληπτη Aς σημειωθεί μόνον ότι για ναδιανύσει το φως ένα πρωτόνιο χρειάζεται 10ndash24 sec ndash σε αντίθεσημε τα 15 δισεκατομμύρια χρόνια που απαιτούνται για όλο το Σύ-μπαν Eίναι όμως μια κλίμακα που επιφυλάσσει πολλές εκπλήξειςΈτσι ο Ήλιος έχει μάζα περίπου 2 times1030 kg και διαστάσεις 106 kmMια μαύρη όμως οπή όπως αυτή που υποθέτουμε ότι υπάρχει στοναστερισμό του Kύκνου έχει πολύ μεγαλύτερη μάζα από αυτήν τουΉλιου αλλά διαστάσεις μόνον 10 km Kαι ενώ η μέση πυκνότηταας πούμε στον πυρήνα της Γης είναι 13 gcm3 αυτή του πυρήνατων ατόμων προσεγγίζει τα 28 times 1014 gcm3

Eίναι ενδεχόμενο ο αναγνώστης να έχει κουρασθεί από τηναναφορά στους αριθμούς Tο νόημα αυτής της αναφοράς είναι νακαταδειχθούν η απεραντοσύνη της κλίμακας και οι δυσκολίες πουσυναντά η επιστημονική της διερεύνηση Όσο πράγματι απομα-κρυνόμαστε από τα ανθρώπινα μέτρα και είτε προς το ελάχιστοείτε προς το μέγιστο η ανίχνευση των όσων συνιστούν το Σύμπαναπαιτεί όργανα διαρκώς πιο πολύπλοκα επιταχυντές και ηλεκτρο-


νικές διατάξεις για τα στοιχειώδη συστατικά της ύλης ηλεκτρονι-κά μικροσκόπια για τα κύτταρα και τη διπλή έλικα των μορίων τηςκληρονομικότητας οπτικά τηλεσκόπια ή ραδιοτηλεσκόπια γιατην ανίχνευση ενός μακρινού γαλαξία Eίναι ίσως περιττό να ση-μειωθεί ότι η καταγραφή ή ο συνδυασμός των δεδομένων και η πο-λύπλοκη θεωρητική τους επεξεργασία έγινε δυνατή μόνον χάριςστην αλματώδη εξέλιξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών

Mοναχικά αστέρια και κοινωνικοί γαλαξίες

Aν όμως η αναφορά στα μεγέθη του Σύμπαντος εντυπωσιάζει τοίδιο συμβαίνει και με την ποικιλία των αστρικών σωμάτων ή τηνιεραρχική τους τάξη Tο ανθρώπινο δέος μπροστά στον έναστροουρανό ndashδέος που σύμφωνα με τον Bολταίρο μόνον μrsquo αυτό πουπροξενεί η ανθρώπινη βλακεία μπορεί να συγκριθείndash δεν είναιαδικαιολόγητο Tο δέος όμως επαυξάνεται όταν στην εμπειρίαπροστίθεται και η επιστημονική γνώση Eίναι αυτή που αποκαλύ-πτει το βάθος ή τις προεκτάσεις των όσων η όραση αντιλαμβάνε-ται

Tη βασική μονάδα του Σύμπαντος αποτελούν τα αστέρια Tααστέρια είναι απλώς ήλιοι παρόμοιοι με τον δικό μας τον πολυύ-μνητο και υποτίθεται μοναδικό Oι ήλιοι αυτοί βρίσκονται σε πο-λύ μεγαλύτερες αποστάσεις και διαφέρουν μεταξύ τους στη μάζα ήτις διαστάσεις έχουν όμως κοινή περίπου σύσταση και δραστη-ριότητα O δικός μας Ήλιος που μπορεί να θεωρηθεί ένα laquoτυπικόraquoαστέρι έχει ακτίνα γύρω στα 700000km επιφανειακή θερμοκρα-σία 5500 K και εσωτερική θερμοκρασία μερικά εκατομμύρια βαθ-μούς Tα άλλα αστέρια έχουν μάζα που καμιά φορά φτάνει και τιςπενήντα φορές τη μάζα του Ήλιου ενώ στα μικρότερα δεν υπερ-βαίνει το ένα της δέκατο Eίναι αξιοσημείωτο ότι όπως δείχνει ηανάλυση των φασμάτων τους τα αστέρια συνίστανται κατά 75του βάρους τους από υδρογόνο και κατά 23 περίπου από ήλιοAπό τα δύο δηλαδή πρώτα ndashκαι τα απλούστεραndash στοιχεία του πε-


ριοδικού συστήματος Tα βαριά στοιχεία όπως το οξυγόνο ο άν-θρακας ο σίδηρος συμπληρώνουν το υπόλοιπο ελάχιστο ποσο-στό της ύλης ενός αστεριού

H κοινή σύσταση είναι λοιπόν ένα από τα χαρακτηριστικά τωναστεριών Tο άλλο είναι η εργώδης εσωτερική τους δραστηριότη-τα Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους ndashγιατί και τrsquo αστέρια γεν-νώνται αναπτύσσονται και πεθαίνουνndash το άφθονο υδρογόνο laquoκαί-γεταιraquo στο εσωτερικό τους Mε πυρηνική αντίδραση μετατρέπε-ται στο στοιχείο ήλιο παράγοντας άφθονη ενέργεια Mε αυτό τοντρόπο προσπαθούν τrsquo αστέρια νrsquo αντιμετωπίσουν τη βαρύτηταπου ενώ είναι η δύναμη που τα γέννησε αργότερα απειλεί να τασυνθλίψει

H εκπομπή ακτινοβολίας είναι το αποτέλεσμα της συνεχούςαυτής διαπάλης και ένα διακριτικό γνώρισμα των αστεριών Oιγνώριμοί μας πλανήτες έχουν πολύ μικρότερη μάζα από τα αστέ-ρια και το φως τους δεν οφείλεται σε πυρηνικές αντιδράσειςEπειδή ωστόσο βρίσκονται πολύ κοντά η ετερόφωτη λαμπρότη-τά τους ξεπερνά συχνά αυτήν των αστεριών Aν οι υποθέσεις γιατη δημιουργία των πλανητικών συστημάτων είναι σωστές πλανή-τες θα πρέπει να υπάρχουν στο Σύμπαν σε αριθμό συγκρίσιμο μετα αστέρια

Tα αστέρια είναι ιεραρχικά οργανωμένα σε σμήνη και γαλα-ξίες και οι τελευταίοι πάλι σε σμήνη γαλαξιών O δικός μας Γα-λαξίας ανήκει στην ίδια ομάδα με δεκαέξι άλλους είναι η γειτο-νιά μας O A Kάλβος δίδει έξοχα την υποβλητικότητα της εικό-νας του έναστρου ουρανού

Kmiddotd Acircaring˜ UgravecOacute UcircIcircOcircUgraveEgraveaOacute sbquomiddotıAcircOumlmiddotOacuteAcircaring˜ Ugravee agravecurrenUacutemiddotOacuteUgraveOcircOacute permilEgraveiquestUcircUgraveEumlIgravemiddotUgravea EcircaacuteUgravemiddot UcircEgraveAacutemiddotIumlcurrenmiddotIcircEgraveOacuteaacuteOacuteUgravemiddotEgrave UgraveaacuteOacute agraveUcircUgravecurrenUacuteÔacuteIumlAcircIuml˘EumlIgravecurrenOacutemiddot


Tα αστέρια αυτά που είναι ορατά με γυμνό μάτι στον ουρανόανήκουν όλα στον Γαλαξία μας και παρά τους σχετικούς μύθουςότι δεν μπορούν να μετρηθούν δεν ξεπερνούν τις 3000

Συνολικά ωστόσο ο Γαλαξίας μας περιλαμβάνει 200 τουλάχι-στον δισεκατομμύρια άστρα Eίναι δε τέτοια η διάταξή τους πουσrsquo έναν μακρινό παρατηρητή ο Γαλαξίας θα έμοιαζε με δίσκοαθλητικό που έχει διάμετρο 100000 και πάχος 2000 ετών φωτός

Δεν έχουν όμως όλοι οι γαλαξίες το ίδιο σχήμα Άλλοι είναιελλειπτικοί άλλοι σπειροειδείς ή και έχουν σχήμα ανώμαλο Στιςεσχατιές άλλωστε του Σύμπαντος έχουν εντοπισθεί ιδιόμορφοιlaquoημιαστρικοίraquo γαλαξίες οι κβάσαρ Oι κβάσαρ είναι τόσο φωτει-νοί που ίσως εκπέμπουν ακτινοβολία όσο εκατό κανονικοί γαλα-ξίες Tο μέγεθός τους εν τούτοις υπολογίζεται ότι δεν υπερβαίνειαυτό του Hλιακού μας συστήματος

Ένα σπουδαίο χαρακτηριστικό της μακροσκοπικής δομής τουΣύμπαντος είναι ότι οι γαλαξίες είναι πολύ αραιοκατοικημένοιΠράγματι οι αποστάσεις μεταξύ των αστεριών ενός γαλαξία είναιτεράστιες Tο κοντινότερο για παράδειγμα αστέρι στον Ήλιο εί-ναι ο A του Kενταύρου που απέχει από αυτόν 4 έτη φωτός αυτή ηαπόσταση είναι 10 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη διάμε-τρό του Aν παραστατικά φαντασθεί κανείς ένα αστέρι σαν μιαμπάλα αντισφαιρίσεως ο πλησιέστερος γείτονάς του βρίσκεται με-ρικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά

Σε αντίθεση με τα αστέρια οι γαλαξίες δεν φαίνεται να πά-σχουν από μοναξιά Oι γείτονές τους βρίσκονται σχετικά κοντάΈτσι ο γαλαξίας της Aνδρομέδας απέχει laquoμόνοraquo 20 γαλαξιακέςδιαμέτρους από τον δικό μας Aνάλογα ισχύουν για τα δισεκατομ-μύρια των άλλων γαλαξιών Aν συνεπώς ένας γαλαξίας παραστα-θεί σαν ένας αθλητικός δίσκος ο γείτονάς του απέχει μόνο μερικάμέτρα

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο χώρος μεταξύ των αστέρων κάποιουγαλαξία δεν είναι εντελώς κενός Πληρούται από διάχυτη εξαιρε-τικά αραιή μεσοαστρική ύλη που αποτελείται από αέριο και κο-


σμική σκόνη Στη σύσταση του αερίου υπερισχύει και πάλι σημα-ντικά το υδρογόνο εμπλουτισμένο σε μικρό ποσοστό με μέταλλαMε παρόμοιο τρόπο μεσογαλαξιακή ύλη και όχι απόλυτο κενόκαλύπτει τον χώρο ανάμεσα στους γαλαξίες H μεσογαλαξιακήύλη είναι ομαλά κατανεμημένη και η ελάχιστη σκόνη που περιέ-χει είναι στερεό υδρογόνο υπό μορφή κόκκων χιονιού

Aυτό που ωστόσο πρέπει να συνειδητοποιήσει ο αναγνώστης εί-ναι ότι παρατηρώντας το Σύμπαν παρατηρούμε ουσιαστικά το πα-ρελθόν του Διότι οι κοσμικές αποστάσεις είναι τεράστιες Έτσι οιπληροφορίες που ξεκινούν από κάποια γωνιά του Σύμπαντος είτεμε τη μορφή φωτός είτε ως ραδιοκύματα και παρrsquo όλο που ταξιδεύ-ουν με την ταχύτητα του φωτός χρειάζονται χρόνο πολύ να φθά-σουν σε μας Έναν μακρινό γαλαξία τον βλέπουμε όπως ήταν πριναπό δισεκατομμύρια χρόνια και μόνον υποθέσεις μπορούμε να κά-νουμε για τη σημερινή του κατάσταση H έκρηξη του υπερκαινοφα-νούς (του supernova 1987A) στο νεφέλωμα του Mαγελάνου που πα-ρατηρήθηκε πρόσφατα έγινε στην πραγματικότητα πριν από160000 χρόνια Aκόμη και από τον λαμπρό Σείριο που είναι κοντι-νό μας αστέρι το φως χρειάζεται σχεδόν εννέα χρόνια για να φτά-σει στη Γη Ένα παρόμοιο αστέρι δηλαδή μπορεί να έχει παύσεινα υπάρχει εν τούτοις θα εξακολουθεί να λάμπει στον ουρανόAντίστροφα τώρα Aν ο γειτονικός μας γαλαξίας αυτός της Aνδρο-μέδας κατοικείται και οι κάτοικοί του παρατηρούν τη Γη με τηλε-σκόπια εξαιρετικής ισχύος θα παρακολουθήσουν με ενδιαφέρον τοπρώτο όρθιο βάδισμα του ανθρώπινου είδους Θα δουν δηλαδή δύοεκατομμύρια χρόνια πίσω στο παρελθόν όσο χρειάζεται στις εικό-νες από τη Γη για να φτάσουν στην Aνδρομέδα Aκόμη και το πρό-σωπό μας σrsquo έναν καθρέφτη βλέπουμε κατά τι νεώτερο ndashαπειροελά-χιστα νεώτεροndash απrsquo ότι είναι στην πραγματικότητα ας είναι λοιπόνπροσεκτικές οι φιλάρεσκες αναγνώστριες

Παρόν λοιπόν είμαστε μόνον εμείς οι συγκεκριμένες υπάρ-ξεις και οι πράξεις μας Ότι μας περιβάλλει ανήκει στο απώτεροή κοντινό παρελθόν


Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

Εξώφυλλο

Σελίδα τίτλου

Πίνακας Περιεχομένων

Πρόλογος του Στυλιανού Αλεξίου





ΣHMEIΩMA ΓIA THN ΔEKATH EKΔOΣH

KEΦAΛAIO I H σημερινή εικόνα του Σύμπαντος




Δύο παράλληλες που συγκλίνουν

KEΦAΛAIO II H εκρηκτική γένεση του Σύμπαντος

Η διαστολή του Σύμπαντος

H Mεγάλη Έκρηξη

Ένα σύντομο χρονικό του Σύμπαντος

Γιατί πιστεύουμε στη Mεγάλη Έκρηξη

KEΦAΛAIO III Ύλη και δυνάμεις στο πρωτογενές Σύμπαν

Οι θεμελιώδεις δυνάμεις του κόσμου

Oι δομικοί λίθοι του Σύμπαντος

H ενοποίηση των αλληλεπιδράσεων

Oι πρώτες στιγμές της κοσμογονίας

Tο πληθωρισμικό Σύμπαν ή η διαστολή της διαστολής

KEΦAΛAIO IV H εξέλιξη του Σύμπαντος και ο πολυτάραχος βίος των αστέρων

Ο σχηματισμός των γαλαξιών

Ένα αστέρι γεννιέται

O θερμός βίος των αστέρων

Tο ερυθρό προστάδιο του θανάτου

O ήρεμος θάνατος ενός μικρού άστρου

Oι εκρηκτικοί θάνατοι των μεγάλων αστεριών

O θάνατός τους η ζωή μας

Oι σκοτεινές προοπτικές ενός πολύ μεγάλου άστρου

Tο παρόν του Σύμπαντος προοιωνίζεται το μέλλον του

KEΦAΛAIO V H σιωπηλή γένεση της ζωής

Ο σχηματισμός του ηλιακού συστήματος ή η δημιουργία του σκηνικού της ζωής

H Γη ένας ιδιόμορφος αλλά κατάλληλος πλανήτης

H εμφάνιση της ζωής

H ζωή διδάσκεται από τα λάθη της

H εξέλιξη των ζωικών ειδών

KEΦAΛAIO VI Ο άνθρωπος παρών στο κοσμικό παιχνίδι

Ο μηχανισμός της εξελίξεως

H ιδιαιτερότητα του ανθρώπου

O ανθρώπινος πολιτισμός

H συνείδηση του εαυτού μας και του Όλου

Eξωγήινες υποθέσεις

H ανθρωπική αρχήή η ύπαρξη σκοπιμότητας στο Σύμπαν


KEΦAΛAIO VII H Γη και ο άνθρωπος σε μεταίχμιο

Η θεότητα Γαία και οι εφιάλτες της

H πυρηνική απειλή

O υπερπληθυσμός της Γης

Eνεργειακή κρίση ή ενεργειακή ακρισία

H ανάγκη ηπιότητας

Aπειλές στην ατμόσφαιρα

Aσφυξία στις θάλασσες και στη στεριά

O θάνατος της ζωής

H δοκιμασία ενός πολιτισμού

Eπίλογος ή επιμύθιο Hράκλειο Aπρίλιος 1991 15 δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη Mεγάλη Έκρηξη

Kαλλιμάχου Bερενίκης Kόμη



ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ ΕKΔOΣEIΣ ΚPHTHΣ

IΔPYMA TEXNOΛOΓIAΣ KAI EPEYNAΣ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1527 711 10 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085

Aθήνα Κλεισόβης 3 106 77 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgr

wwwcupgr

ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διευθυντής σειράς Στέφανος Τραχανάς

ISBN 978-960-524-220-6

copy 1990-2011 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ

























Πρόλογος








































































KEΦAΛAIO I







































































Εξώφυλλο























































































Πρόλογος








































































KEΦAΛAIO I







































































Εξώφυλλο



































































































































KEΦAΛAIO I







































































Εξώφυλλο
































































































































Εξώφυλλο































































Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ -...

Documents

Transcript of Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ -...