ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟι πρώτοι αιώνες της βυζαντινής ιστορίας (4ος ndash 7ος αιώνας) ονοmicroάζονται Πρωτο-βυζαντινή περίοδος και θεωρείται η τελευταία φάση της ρωmicroαϊκής ιστορίας και η περίοδος των ζυmicroώσεων και του σχηmicroατισmicroού της νέας αυτοκρατορίας Η Βυζαντινή αυτοκρατορία προέκυψε από τη Ρωmicroαϊκή χωρίς απότοmicroη διακοπή χωρίς να προηγηθεί πόλεmicroος microε εχθρούς και καταστροφή ή εσωτερική αναδιάρθρωση Απλώς νέες εδαφι-κές εθνικές πολιτικές και πνευmicroατικές παράmicroετροι ώθησαν σε νέες microορφές πολιτικής συγκρότησης και κρατικής οργάνωσης microε καθοριστικούς παράγοντες τον χριστιανισmicroό τον ελληνισmicroό και τον χώρο της Ανατολής Αυτοί οι παράγοντες διαmicroόρφωσαν επίσης νέο πολιτιστικό και πνευmicroατικό κλίmicroα Στους αιώνες της Πρωτοβυζαντινής περιόδου συνυφάνθηκαν ουσιαστικά το ρωmicroαϊκό στοιχείο (πολιτική θεωρία κρατική οργάνωση νοmicroοθεσία διοικητικοί θεσmicroοί) το ελληνικό στοιχείο (πολιτισmicroός γλώσσα) και το χριστιανικό στοιχείο (εσχατολογικά microηνύmicroατα πλούσιος συmicroβολισmicroός λατρεία πίστη θεοσοφία) Το ελληνικό και το χριστιανικό στοιχείο επικράτησαν τελικά από τον 7ο αιώνα επί του ρωmicroαϊκού και έτσι παγιώθηκε το βυζαντινό κράτος Στοιχεία όπως η πολυεθνικότητα η πολυγλωσσία και ο πολυδογmicroατισmicroός δεν εξαφανίστηκαν εντελώς Όmicroως η συγκεντρωτική microοναρχία της ενιαίας θρησκείας και διοίκησης ndashπου εφάρmicroο-σαν ο Διοκλητιανός ο Μέγας Κωνσταντίνος και ο Ιουστινιανός Αrsquondash microαζί microε τον ενωτικό κρίκο της ελληνικής γλώσσας στήριξαν την ενότητα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Η φυσιογνωmicroία της Βυζαντινής αυτοκρατορίαςΒυζάντιο αποκαλείται το χριστιανικό ανατολικό τmicroήmicroα της Ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας που δηmicroιουργήθηκε τον 4ο αιώνα microε πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη Τον 4ο αιώνα τα όρια του βυζαντινού κράτους στην Ανατολή είχαν διαmicroορφωθεί ως εξής από τις εκβολές του ποταmicroού Λύκου (Tchorok) στον ανατολικό microυχό του Εύξεινου Πόντου κατευθύνονταν προς τον νότο διασχίζοντας τον ποταmicroό Αράξη (Kara-su) και περικλείοντας τη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούmicro) Από εκεί ακολουθούσαν το ρεύmicroα του Νυmicroφίου ποταmicroού (Dalman-tchai) περικλείοντας τη Μαρτυρούπολη (Mayyfarikin) και την Άmicroιδα (Diyarbekir) Συνεχίζοντας προς τον νότο διέρχονταν microεταξύ των πόλεων Δάρας (Αναστασιούπολη) και Νίσιβης και κατέληγαν στο Κιρκήσιον επί του Ευφράτη Στη συνέχεια διέσχιζαν την έρηmicroο της Συρίας ανατολικά της Παλmicroύρας και έφταναν στην Ερυθρά θάλασσα κοντά στον κόλπο της Akaba Στην Αίγυπτο τα όρια του κρά-

Το 324 ο Κωνσταντίνος διακη-ρύσσει ότι microε την πεποίθηση

τους έφταναν microέχρι τις Φίλες και κατευθύνονταν προς την Κυρηναϊκή Κατέληγαν στη Μεσόγειο κοντά στον ανατολικό microυχό της Μεγάλης Σύρτεως Τα βαλκανικά σύνορα ακολουθούσαν τον ποταmicroό Δούναβη microέχρι τη συmicroβολή του microε τον ποταmicroό Σάβο και στη συνέχεια ακολουθούσαν τον Σάβο microέχρι το Σίρmicroιο Κατόπιν κινούνταν προς τα νοτιοδυτικά κατά microήκος του ποταmicroού Δρίνου για να καταλήξουν στην Αδριατική λίγο βορειότερα από το σηmicroερινό ΣκούταριΩς προς την πολιτική και διοικητική δοmicroή του το Βυζάντιο θεωρείται συνέχεια της Ρω-microαϊκής αυτοκρατορίας Ταυτόχρονα όmicroως έγινε ένα ελληνόφωνο χριστιανικό κράτος που κυριάρχησε στα Βαλκάνια και στην ανατολική Μεσόγειο Το Βυζάντιο αποτέλεσε ndashαπό τον 4ο έως τον 12ο αιώναndash το πολυπληθέστερο και πλουσιότερο χριστιανικό κράτος microια πολυπολιτισmicroική κοινότητα που πρώτη δηmicroιούργησε και εφάρmicroοσε τους κανόνες microιας κοινής διοικητικής δηmicroοσιονοmicroικής οικονοmicroικής πολιτειακής και θρη-σκευτικής πολιτικής για τη διακυβέρνηση των ποικίλων λαών microε τις διαφορετικές γλώσσες νοοτροπίες πεποιθήσεις ενασχολήσεις σε microια αχανή έκταση Συστατικά στοιχεία του βυζαντινού κράτους ήταν 1) Το αυτοκρατορικό αξίωmicroα η συγκεντρω-τική άσκηση εξουσίας του κράτους και η εξύψωση της θέσης του αυτοκράτορα (που παγίωσαν ο Διοκλητιανός και η microονοκρατορία του Μ Κωνσταντίνου) αυτά ώθησαν σε εξέλιξη τους ρωmicroαϊκούς θεσmicroούς 2) Η microεταφορά του κέντρου βάρους στην Ανατολή η οποία συνέδεσε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία microε τον χριστιανισmicroό και την ελληνική παιδεία Η χριστιανική θρησκεία και η ελληνική γλώσσα επέδρασαν microε τη σειρά τους στη νοmicroοθεσία και στο κράτος 3) Η πραγmicroατοποίηση microεγάλων microεταρρυθmicroίσεων και αλλαγών στην κρατική και κοινωνική ζωή της αυτοκρατορίας Όλα τα παραπάνω στοι-χεία διαmicroορφώθηκαν στις απαρχές του βυζαντινού κράτους και ιδίως επί της microονο-κρατορίας του Μ ΚωνσταντίνουΤρεις ήταν οι δυνάmicroεις που ευνόησαν και στήριξαν την πολιτική συνοχή του πολυεθνι-κού κράτους το οmicroόδοξον (χριστιανική θρησκεία) το οmicroόγλωσσον (ελληνική γλώσσα) και το οmicroότροπον (συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας) Η ρωmicroαϊκή οικουmicroε-νικότητα βρήκε τη συνέχειά της στον χριστιανισmicroό και έτσι αφοmicroοιώθηκαν και συγχω-νεύτηκαν επιδράσεις διαφορετικών πολιτιστικών κόσmicroων

NαόςAγAποστόλων

NαόςΘεοτόκου

Π P O Π O N T I Σ

BO

Σ ΠO

P O Σ

H MEΣAIΩNIKH KΩNΣTANTINOYΠOΛHKOΣMI∆ION

Ξυλόπορτα

ΣYKAI

ΓAΛATAΣIΓ

umlAΓIA ΣOΦIA

TEIX

H KΩ

NΣTANTIN

OY

ΠύληAγίου Pωmicroανού

Πύλη Πέmicroπτου

Πύλη Xαρσίαή Aδριανουπόλεως

Πύλη Kαλιγαρία Πύλη Aγίας Aναστασίας

Πύλη του Kυνηγού

Πύλη της ΨαmicroαθείαςΆγ Iωάννης Πρόδροmicroος

Eκβολές του ΛύκουEλευθερίου ή Θεοδοσίου Λιmicroήν

Πύλη Aγίας Bαρβάρας

Πύλη της OδηγήτριαςΠύλη του Aγίου Λαζάρου

Λιmicroήν Σοφίας

ΛιmicroήνBουκολέοντος

Άγιος ∆ηmicroήτριος

Παλάτιον των Mαγγάνων

Πύλη ∆ευτέρου

ΠύληΣηλυmicroβρίας

ΠύληPησίου

XρυσήΠύλη

Πύλη Φαναρίου

Πύλη Πετρίου

Πύλη Πλατείας

Πύλη Aγίας Θεοδοσίας

Πύλη ∆ρουγγαρίων της Bίγλας

Πύλη Περά

microατος

Πόρτα τ

ης Iκα

νατίσσης

Bασιλ

ική Πύλη

Eυγενίο

υ

Π

ύλη Nεωρίου

Aκρ Aγίου ∆ηmicroητρίου

Mονή Aγίου Γεωργίου των Mαγγάνων

AγίαEιρήνη

ΠηγέςKρηνίδες ή Ψυχρά Ύδατα

ΣυνοικίαΓενουηνσίων

ΣυνοικίαBενετών

MονήMυρελαίου

Mονή Παντεόπτου

Mονή Παντοκράτορος

Λιβόςτου Λιβός IA

Λύκος

Yπόγειος ρούς του Λύκου

Mονή τηςΠερβλέπτου

Mονή AγAνδρέουεν τη κρίσει

AγMώκιος

AγPωmicroανός

Παναγία Mογγολίων

KινστέρναAγMωκίου

KινστέρναΆσπαρος

Kινστέρνα AETIOY

AγΓεώργιος

ΛOΦOΣ 5

ΛOΦOΣ 3

ΛOΦOΣ 6

ΛOΦOΣ 2

ΛOΦOΣ 4

ΛOΦOΣ 1

ΛOΦOΣ 7

Iππόδροmicroος

MEΓAΠAΛATION

T E I X HΘ E O ∆ O Σ I O Y B

Mεσ

οτεί

χιο

Φρούριο

IBΘ

HE ∆ B

I∆

Γ

ΦόροςKινστΦιλοτέχνου

Kίων Θεοδοσίου A

Kίων Kωνσταντίνου

S

Tαύρος

Eξακιόνιον

TA KATAKAΛΩN

AKPOΠOΛIΣBYZANTIOYΦόρος του Aρκαδίου

του Θεοδοσίου

ΠαλάτιKωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου

Tα Eλευθερίου

AγΘεοδοσία

A

ΠAPA∆EIΣION

TA OΛYMΠOY

AγOνήσιmicroος

ΆγΠρόδροmicroος

Mονή Aγ ∆ιοmicroήδουςΠύργος Bασιλείου και Kωνσταντίνου

Aποβάθρα των Πηγών

MονήΠαmicromicroακάριστου

Nαός Προδρόmicroου(Mυροκέρατον)

n=

n=

Ιστορικές περίοδοι της βυζαντι-νής ιστορίαςΗ ιστορία του Βυζαντίου ξεκινά είτε από το 324 είτε από το 330 έτη κατά τα οποία θεmicroελιώθηκε και εγκαινιάστη-κε αντίστοιχα η Κωνσταντινούπολη και λήγει το 1453 έτος κατά το οποίο η Βασιλεύουσα κατελήφθη τελικά από τους Οθωmicroανούς Τούρκους Εντούτοις δεν υπάρχει συmicroφωνία ούτε ως προς την ηmicroεροmicroηνία έναρξης ούτε ως προς τον διαχωρισmicroό των περιόδων της βυζαντινής ιστορίας Ως εκ τούτου οι απαρχές της βυζαντινής ιστορίας έχουν κατά καιρούς οριοθετηθεί στα έτη 284 (άνοδος του Διοκλητιανού στην εξουσία) 324 330 395 (χωρι-σmicroός ανατολικούδυτικού κράτους από τον Θεοδόσιο Αrsquo) 476 (πτώση δυτικού ρωmicroαϊκού κράτους στα γερmicroανόφωνα φύλα) 565 (θάνατος του Ιουστινιανού Αrsquo) 610 (άνοδος του Ηρακλείου στον θρόνο) 642 (αποχώρηση του βυζα-ντινού στόλου από την Αλεξάνδρεια απώλεια της Αιγύπτου και των πέρα από τη Μικρά Ασία ανατολικών επαρχι-ών συρρίκνωση του ελληνισmicroού) 717 (άνοδος του Λέοντα Γrsquo Ισαύρου) 800 (στέψη Καρλοmicroάγνου ως laquoΡωmicroαίουraquo ηγεmicroόνα της Δύσης)

Κύρια συστατικά στοιχεία του βυζαντινού κράτους ήταν η

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Πρωτοβυζαντινή περίοδος (324-565)

Εποχή θεmicroελίωσης (324-378)

Αγώνες κατά αιρετικών και ξένων

(378-518)

Ο αιώνας του Ιουστινια-νού

(518-565)

Μεσοβυζαντινή περίοδος (565-1081)

Νέοι εχθροί (565-717)

Εποχή ανασύνταξης (717-867)

Εποχή ακmicroής (867-1025)

Η υπονόmicroευση (1025-1081)

Υστεροβυζαντινή περίοδος (1081-1453)

Τελευταίες λάmicroψεις (1081-1204)

Το φραγκικό διάλειmicromicroα (1204-1261)

Έσχατη ανόρθωση (1261-1328)

Εmicroφύλιοι πόλεmicroοι και πτώση

(1328-1453)

Οι συνηθέστερες χρονολογίες για τον διαχωρισmicroό των ιστορικών περιόδων του Βυζα-ντίου έχουν ως εξής Πρωτοβυζαντινή περίοδος 284 324 330 395 ndash 565 610 642 717 Μεσοβυζαντινή ή Μεσαιωνική Βυζαντινή περίοδος 565 610 642 717ndash1025 (θά-νατος Βασιλείου Βrsquo τέλος της εποχής της ακmicroής) 1071 (κρίσιmicroη microάχη του Μαντζι-κέρτ απώλεια του microεγαλύτερου τmicroήmicroατος της Μικράς Ασίας συρρίκνωση ανατολικών ορίων της αυτοκρατορίας) 1081 (άνοδος του Αλεξίου Αrsquo Κοmicroνηνού στον θρόνο απώ-λεια της ισχύος της εποχής του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου χτυπήmicroατα από Νορmicroαν-δούς στην Ιταλία Πετσενέγους και Κουmicroάνους στα Βαλκάνια Σελτζούκους Τούρκους στη Μικρά Ασία εσωτερικές αλλαγές σε κάθε έκφανση της δηmicroόσιας ζωής microε συνέπεια τη σταδιακή κατάρρευση του κράτους) 1204 (άλωση Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους) Υστεροβυζαντινή περίοδος 1025 1071 1081 1204ndash1453 (άλωση της Κωνστα-ντινούπολης από τους Οθωmicroανούς Τούρκους) 1461 (άλωση της Τραπεζούντας από τους Οθωmicroανούς)

Ρωmicroαίοι ή Βυζαντινοί Οι Βυζαντινοί αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Ρωmicroαίους ή χριστιανούς την αυτοκρα-τορία τους ρωmicroαϊκή ή Ρωmicroαίων κράτος ή βασιλεία των Ρωmicroαίων ή Ρωmicroανία και την πρωτεύουσά τους Νέα Ρώmicroη Ο όρος Βυζάντιο ή βυζαντινός είναι νεολογισmicroός της ιστοριογραφίας των νεότερων χρόνων και χρησιmicroοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 16ο αιώνα από τον Γερmicroανό ιστορικό Ιερώνυmicroο Βολφ (1516-1580) ndashτο 1562 όταν ίδρυσε το Corpus Historiae Byzantinaendash εξαιτίας της αρχαίας microεγαρικής αποικίας του Βυζα-ντίου στη θέση της οποίας χτίστηκε η Κωνσταντινούπολη η νέα πρωτεύουσα της Ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίαςΗ Βυζαντινή αυτοκρατορία θεωρείτο η συνέχεια του imperium romanum Το Βυζάντιο ως κληρονόmicroος πίστευε ότι ήταν η microοναδική αυτοκρατορία πάνω στη γη και ήθελε να κυριαρχεί σε όλες τις χώρες που ανήκαν κάποτε στη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και τώρα στη χριστιανική οικουmicroένη Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο η πολιτική απέβλεπε στην άmicroεση κυριαρχία στον ρωmicroαϊκό κόσmicroο ενώ στη Μέση και Ύστερη στη διατήρηση αυτής της θεωρητικής ηγεmicroονίας Βάσει αυτής της ακλόνητης πεποίθησης ο αυτοκράτορας

Ο όρος Βυζάντιο χρησιmicroοποιή-θηκε για πρώτη φορά τον 16ο

Ελεφαντοστέινο χτένι από την Αίγυπτο microε ανάγλυφες παρα-

Ιουστινιανός Αrsquo δήλωνε χαρακτηριστικά σε Νεαρά του ότι ο Βυζαντινός microονάρχης έχει κληρονοmicroήσει την αυτοκρατορία από τον Ιούλιο Καίσαρα laquoτον φίλτατον Καίσαρα (hellip) αρχήν αγαθήν τη καθrsquo ηmicroάς microοναρχίαraquo Παρrsquo όλα αυτά το Βυζάντιο αποmicroακρύνθηκε σταδιακά από τη ρωmicroαϊκή κληρονοmicroιά καθώς η ελληνική παιδεία και γλώσσα κυριάρ-χησαν και η επιρροή της Εκκλησίας αυξήθηκε Πάρα πολλοί λαοί κατοικούσαν στην αχανή αυτοκρατορία όπως Έλληνες εξελληνι-σmicroένοι λαοί Αιγύπτιοι Σύροι Ιουδαίοι Αρmicroένιοι υπολείmicromicroατα παλαιότερων microικρα-σιατικών λαών όπως Καππαδόκες Φρύγες Ίσαυροι Εποmicroένως το Βυζάντιο ήταν ένα οικουmicroενικό διεθνικό κράτος στο οποίο όmicroως καθοριστικό πολιτιστικό ρόλο έπαιξαν ο ελληνικός πολιτισmicroός η ελληνική παιδεία και η ελληνική γλώσσα Η λατινική γλώσσα χρησιmicroοποιείτο στη διοίκηση αλλά ήδη από τα τέλη του 4ου αιώνα ο αυτοκράτορας Αρκάδιος επέτρεπε τη σύνταξη των δικαστικών αποφάσεων και στην ελληνική γλώσσα Τον 5ο αιώνα αναγνωρίστηκε η νοmicroική ισχύς των διαθηκών που συντάσσονταν στην ελληνική γλώσσα Από τον ίδιο αιώνα άρχισε να επεκτείνεται και η σύνταξη των νόmicroων στην ελληνική και αυτό γενικεύτηκε προς τα τέλη του 6ου αιώνα Η λατινική γλώσσα εξακολούθησε να χρησιmicroοποιείται στη διοίκηση και στη διπλωmicroατία αλλά σταδιακά υποχωρούσε διότι οι υπάλληλοι του κράτους επιλέγονταν microέσα από τους microορφω-microένους αστούς που είχαν λάβει ελληνική microόρφωση Η εκmicroάθηση της λατινικής ήταν τεχνική επιmicroόρφωση που διδασκόταν είτε στις νοmicroικές σχολές της Βηρυτού και της Κωνσταντινούπολης είτε στη Δύση Εποmicroένως η ελληνική παιδεία όντας βίωmicroα των κρατικών υπαλλήλων επιδρούσε στο περιβάλλον τους Η γλώσσα της Εκκλησίας ήταν επίσης η ελληνική Τελικά από τον 7ο αιώνα η λατινική γλώσσα παραχώρησε τη θέση της στην ελληνική σε όλα τα πεδίαΠρέπει βέβαια να τονιστεί ότι η ελληνική γλώσσα του Βυζαντίου δεν ήταν η αρχαία ελληνική γλώσσα δηλαδή δεν ήταν επιβίωση κάποιας από τις αρχαίες ελληνικές διαλέ-κτους αλλά η συνέχεια της Κοινής της γλώσσας που δηmicroιουργήθηκε στα ελληνιστικά και ρωmicroαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια όταν η ελληνική γλώσσα έγινε το microέσο έκφρα-σης microη ελληνόφωνων πληθυσmicroών Πιστεύεται ότι η γλώσσα των Βυζαντινών έmicroοιαζε πολύ περισσότερο microε τη νέα παρά microε την αρχαία ελληνική Από την άλλη πλευρά παράλληλα microε την καθηmicroερινή γλώσσα διατηρήθηκαν και κάποια γλωσσικά ιδιώmicroατα της αρχαιότητας όπως η αττική διάλεκτος Βέβαια αυτή δεν είχε καmicroία σχέση microε την

αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα πΧ ήταν η αττικίζουσα των ρωmicroαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων Οι Βυζαντινοί λόγιοι προσκολλήθηκαν σε αυτή τη γλώσσα περιφρονώντας την απλή λαϊκή Δηmicroιούργησαν έτσι microια δυσνόητη και ποmicroπώδη λογοτεχνία και προκάλεσαν γλωσσική αντίθεση που κατέληξε στην αντιπαράθεση δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η στάση της Βυζαντινής Εκκλησίας ήταν αρνητική προς την επιδεικτική αυτή γλώσσα Αυτή χρησιmicroοποιούσε την ελληνιστική Κοινή για να βρίσκουν ανταπόκριση τα microηνύmicroατά της στον λαόΣε τελική ανάλυση στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο αν ο επισκέπτης του Βυζαντίου δεν αποmicroακρυνόταν πολύ από τις πόλεις θα ήταν αρκετό να γνωρίζει microόνο δύο γλώσ-σες ελληνικά και λατινικά Τα όρια των δύο γλωσσών δεν ήταν ξεκάθαρα Σε γενικές γραmicromicroές το ανατολικό τmicroήmicroα microιλούσε ελληνικά και το δυτικό λατινικά εφόσον αυτές ήταν οι γλώσσες της διοίκησης και των microορφωmicroένων ανθρώπων Ένα microεγάλο microέρος πάντως των απλών ανθρώπων δεν microιλούσε ούτε τη microία ούτε την άλλη γλώσσα Τα ιλλυρικά τα θρακικά (και microάλιστα τα βεσσικά) τα συριακά τα κοπτικά (κυρίως στο περιβάλλον των microοναχών) τα αραmicroαϊκά και ντόπια ιδιώmicroατα ήταν ακόmicroη γλώσσες που microιλούσαν τα περίπου 30 εκατοmicromicroύρια του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας επί της εποχής του Ιουστινιανού Αrsquo (χωρίς να υπολογίζονται οι απώλειες από την πανούκλα του 542)

Άξονες του βυζαντινού κράτουςΟι άξονες επάνω στους οποίους προσπάθησε να στηριχθεί το βυζαντινό κράτος ήταν τα ρωmicroαϊκά πάτρια η ρωmicroαϊκή πολιτική θεωρία για την οργάνωση και τη διοίκηση το πολίτευmicroα της ελέω θεού microοναρχίας η ελληνική γλώσσα και ευρύτερα ο ελληνικός πολιτισmicroός και η χριστιανική θρησκεία Παράλληλα και το παρελθόν των ελληνιστικών microοναρχιών και πόλεων είχε αφήσει τις επιρροές του στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Η αναγνώριση του χριστιανισmicroού από το imperium romanum και η microεταφορά της πρω-τεύουσας από τη Δύση στην Ανατολή σηmicroατοδότησαν την έναρξη της Βυζαντινής περιόδου Τέλος βασική ήταν η ιδέα της οικουmicroενικότητας της αυτοκρατορίας microε ιεραρχία κρατών και κορυφή τη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία (που ταυτίστηκε microε την οι-κουmicroενικότητα της χριστιανικής Εκκλησίας) Φυσικά αυτοί οι παράγοντες δεν ήταν δυνατόν να επιβληθούν microε όmicroοιο τρόπο στην αχανή έκταση της αυτοκρατορίας που

Χρυσό περίαπτο microε παράσταση του Μέγα Κωνσταντίνου και του

αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα πΧ ήταν η αττικίζουσα των ρωmicroαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων Οι Βυζαντινοί λόγιοι προσκολλήθηκαν σε αυτή τη γλώσσα περιφρονώντας την απλή λαϊκή Δηmicroιούργησαν έτσι microια δυσνόητη και ποmicroπώδη λογοτεχνία και προκάλεσαν γλωσσική αντίθεση που κατέληξε στην αντιπαράθεση δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η στάση της Βυζαντινής Εκκλησίας ήταν αρνητική προς την επιδεικτική αυτή γλώσσα Αυτή χρησιmicroοποιούσε την ελληνιστική Κοινή για να βρίσκουν ανταπόκριση τα microηνύmicroατά της στον λαόΣε τελική ανάλυση στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο αν ο επισκέπτης του Βυζαντίου δεν αποmicroακρυνόταν πολύ από τις πόλεις θα ήταν αρκετό να γνωρίζει microόνο δύο γλώσ-σες ελληνικά και λατινικά Τα όρια των δύο γλωσσών δεν ήταν ξεκάθαρα Σε γενικές γραmicromicroές το ανατολικό τmicroήmicroα microιλούσε ελληνικά και το δυτικό λατινικά εφόσον αυτές ήταν οι γλώσσες της διοίκησης και των microορφωmicroένων ανθρώπων Ένα microεγάλο microέρος πάντως των απλών ανθρώπων δεν microιλούσε ούτε τη microία ούτε την άλλη γλώσσα Τα ιλλυρικά τα θρακικά (και microάλιστα τα βεσσικά) τα συριακά τα κοπτικά (κυρίως στο περιβάλλον των microοναχών) τα αραmicroαϊκά και ντόπια ιδιώmicroατα ήταν ακόmicroη γλώσσες που microιλούσαν τα περίπου 30 εκατοmicromicroύρια του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας επί της εποχής του Ιουστινιανού Αrsquo (χωρίς να υπολογίζονται οι απώλειες από την πανούκλα του 542)

Άξονες του βυζαντινού κράτουςΟι άξονες επάνω στους οποίους προσπάθησε να στηριχθεί το βυζαντινό κράτος ήταν τα ρωmicroαϊκά πάτρια η ρωmicroαϊκή πολιτική θεωρία για την οργάνωση και τη διοίκηση το πολίτευmicroα της ελέω θεού microοναρχίας η ελληνική γλώσσα και ευρύτερα ο ελληνικός πολιτισmicroός και η χριστιανική θρησκεία Παράλληλα και το παρελθόν των ελληνιστικών microοναρχιών και πόλεων είχε αφήσει τις επιρροές του στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Η αναγνώριση του χριστιανισmicroού από το imperium romanum και η microεταφορά της πρω-τεύουσας από τη Δύση στην Ανατολή σηmicroατοδότησαν την έναρξη της Βυζαντινής περιόδου Τέλος βασική ήταν η ιδέα της οικουmicroενικότητας της αυτοκρατορίας microε ιεραρχία κρατών και κορυφή τη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία (που ταυτίστηκε microε την οι-κουmicroενικότητα της χριστιανικής Εκκλησίας) Φυσικά αυτοί οι παράγοντες δεν ήταν δυνατόν να επιβληθούν microε όmicroοιο τρόπο στην αχανή έκταση της αυτοκρατορίας που

Χρυσό περίαπτο microε παράσταση του Μέγα Κωνσταντίνου και του

περιλάmicroβανε (ιδίως στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο) λαούς microε εντελώς διαφορετικές θρησκείες γλώσσες νοοτροπίες πεποιθήσεις και αντιλήψεις Στην πρώτη του εποχή το Βυζάντιο παρέmicroεινε αυθεντικά ρωmicroαϊκό προσηλωmicroένο στη ρωmicroαϊκή παράδοση Όmicroως η ρωmicroαϊκή επιρροή ήταν συνυφασmicroένη microε την κρίση του 3ου αιώνα Οι επιπτώσεις αυτής της κρίσης όπως η οικονοmicroική εξαθλίωση η κατά-πτωση της αστικής και οικονοmicroικής ζωής η πτώση του εmicroπορίου και της βιοτεχνίας η αύξηση της microεγάλης ιδιοκτησίας και η παρακmicroή των microικρών γεωργών η πρόσδεση του πληθυσmicroού στα επαγγέλmicroατά του ήταν πολύ χειρότερες στη Δύση απrsquo ότι στην Ανα-τολή Επίσης η Ανατολή υπέστη microικρότερη microείωση του πληθυσmicroού Με τη microεταφορά της πρωτεύουσας στον Βόσπορο το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας microετακινήθηκε προς τον χώρο της Βαλκανικής που είχε ελληνικό χαρακτήρα και προς τις περιοχές όπου τα ελληνιστικά βασίλεια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχαν δηmicroιουρ-γήσει νέα πολιτικά ιδεώδη νέες πολιτικές καταστάσεις και η ελληνική γλώσσα ήταν το κοινό γλωσσικό όργανο εκατοmicromicroυρίων ανθρώπων microε διαφορετική φυλετική κοινωνική ή θρησκευτική προέλευση Έτσι το ελληνικό πολιτιστικό υπόβαθρο και η ελληνική παιδεία έγιναν ο δεύτερος άξονας της αυτοκρατορίας εκφράζοντας microε τον καλύτερο τρόπο την πολιτική συνοχή Η εξελληνισmicroένη ανατολική φιλοσοφία οι ανατολικές παραδόσεις και απόψεις επηρέ-ασαν βαθιά την πνευmicroατικότητα του Βυζαντίου Πλατωνικές και αριστοτελικές επιβι-ώσεις συνυφάνθηκαν microε την πρωτοχριστιανική σκέψη και η επεξεργασία του χριστια-νικού δόγmicroατος επηρεάστηκε από το πνεύmicroα του αρχαίου ορθολογισmicroού Η ελληνική σκέψη συνεισέφερε κατά πολύ και στη φιλοσοφική ανάλυση και εδραίωση του χριστι-ανισmicroού Η νέα θρησκεία ο χριστιανισmicroός είχε εξαπλωθεί στην περιοχή της ανατολικής Μεσο-γείου διότι τα κηρύγmicroατα αγάπης αλληλεγγύης ισότητας φιλανθρωπίας έβρισκαν ανταπόκριση στην πνευmicroατικότητα του ελληνιστικού κόσmicroου Έτσι όταν ο Κωνστα-ντίνος Αrsquo αποφάσισε να microεταφέρει την πρωτεύουσα στην Ανατολή οι χριστιανικές Εκκλησίες αποτελούσαν ήδη ισχυρό διοικητικό οργανισmicroό microε microεγάλη πνευmicroατική ακτι-νοβολία Κατά συνέπεια η χριστιανική θρησκεία ήδη αναγνωρισmicroένη στην Ανατολή έγινε και άξονας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Ο Διοκλητιανός καθιέρωσε στο Βυζάντιο τη microοναρχία

Οργάνωση της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίαςΕυθύς εξαρχής δύο ήταν οι γνώmicroονες διακυβέρνησης ιδεολογίας και πολιτικής του Βυζαντίου η διατήρηση της ρωmicroαϊκής παράδοσης και η φροντίδα για ενότητα και δηmicroιουργία εθνικής συνείδησης Εντούτοις η Κωνσταντινούπολη συνέχισε το έργο της Ρώmicroης microε αλλαγή πολιτικού προσανατολισmicroού και τρόπου σκέψης Όσο και αν επέmicroεινε στον σύνδεσmicroό της microε τη Ρώmicroη οι εξελίξεις στο οικονοmicroικό κοινωνικό και πολιτικό πεδίο οδήγησαν στον σχηmicroατισmicroό νέου διοικητικού συστήmicroατος Η microοναρχία η συγκέντρωση της εξουσίας και η γραφειοκρατική διακυβέρνηση ήταν τα χαρακτηρι-στικά που εισήγαγαν ο Διοκλητιανός και ο Κωνσταντίνος και διατηρήθηκαν σε όλη τη Βυζαντινή περίοδοΕπικεφαλής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν ο αυτοκράτορας Η επίδραση του χριστιανισmicroού microετέτρεψε τον Ρωmicroαίο αυτοκράτορα-θεό σε laquoελέω θεού αυτοκράτοραraquo τον εκλεκτό του Θεού στη γη ήταν laquodivus sacer θείος αντιπρόσωπος του Θεού στη γηraquo Εντούτοις η σύγκλητος ο οργανωmicroένος σε δήmicroους αστικός πληθυσmicroός και ο στρατός ήταν πάντοτε πολιτικές δυνάmicroεις που εξέφραζαν τον λαό και ιδιαιτέρως στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο περιόριζαν την αυτοκρατορική εξουσία Οι εκπρόσωποι του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη και στην επαρχία ήταν συγκεντρωmicroένοι σε microε-γάλες υπηρεσίες οικονοmicroικά δικαιοσύνη διπλωmicroατία στρατό στόλο ενώ η Εκκλησία ήταν υπεύθυνη για τα microοναστήρια και τα φιλανθρωπικά ιδρύmicroατα Το βυζαντινό κράτος δεν ανέπτυξε θεωρία για την αυτοκρατορική διαδοχή Δύο microόνο βασικές προϋποθέσεις έπρεπε να πληροί απαραιτήτως ο υποψήφιος αυτοκράτορας να είναι ορθόδοξος χριστιανός και αρτιmicroελής Ο Βυζαντινός πολίτης γινόταν αυτο-κράτορας microε τη θέληση του Θεού την εκλογή του πιστοποιούσαν οι επιφωνήσεις του στρατού της συγκλήτου και των δήmicroων και την επισφράγιζε από τον 5ο αιώνα και εξής microια θρησκευτική στέψη την οποία πραγmicroατοποιούσε ο πατριάρχης Κωνσταντι-νουπόλεως Επίσης ο νέος αυτοκράτορας ανυψωνόταν σε ασπίδα η πράξη αυτή είχε κληροδοτηθεί από τη ρωmicroαϊκή στρατιωτική παράδοση και συmicroβόλιζε τη στρατιωτική προέλευση και αποστολή του αυτοκράτορα Βασικό στοιχείο για την αναγόρευση του αυτοκράτορα ήταν όπως προαναφέρθηκε οι επευφηmicroίες που απηύθυναν φωνάζοντας ρυθmicroικά οι καθεστωτικοί παράγοντες (σύγκλητος-δήmicroοι-στρατός) οι αντιπρόσωποι

του βυζαντινού λαού στον αυτοκράτορα κατά την αναγόρευσή του Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζrsquo Πορφυρογέννητος στο έργο του Περί βασιλείου τάξεως δίνει πα-ρόmicroοια παραδείγmicroατα όπως laquoΛέων Αύγουστε συ νικάς συ ευσεβής συ σεβαστός ο Θεός σε έδωκεν ο Θεός σε φυλάξει τον Χριστόν σεβόmicroενος αεί νικάς πολλούς χρόνους Λέων βασιλεύσει χριστιανόν βασίλειον ο Θεός περιφρουρήσειraquo Με αυτόν τον τρόπο ο Βυζαντινός πολίτης γινόταν βασιλεύς = αυτοκράτορας ο civis rοmanus γινόταν divus imperator Λόγω της απουσίας περιορισmicroών στην ανάρρηση στον βυζαντινό θρόνο συχνά γινό-ταν βίαιη ανατροπή του αυτοκράτορα από κάποιον αντίπαλό του Γιrsquo αυτόν τον λόγο θεσπίστηκε ο θεσmicroός της συmicroβασιλείας έτσι ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος απώλειας του θρόνου Ο αυτοκράτορας όριζε κάποιο πρόσωπο συνήθως τον γιο του (ή αν δεν είχε γιο κάποιο άλλο πρόσωπο) ως συναυτοκράτορα και σε αυτόν περνούσε microετά τον θάνατο του αυτοκράτορα η εξουσία Σε κάποιες περιπτώσεις ο αυτοκράτορας όριζε περισσότερους από έναν συναυτοκράτορες Ο θεσmicroός της συmicroβασιλείας καλλιέργησε τη δυναστική αντίληψη διαδοχής η οποία παγιώθηκε στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου Ο αυτοκράτορας συγκέντρωνε στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες τη νοmicroοθετική την εκτελεστική και τη δικαστική Ήταν ο ανώτατος δικαστής υπεράνω των νόmicroων δεν δεσmicroευόταν από κανέναν νόmicroο υπό την έννοια ότι είχε το δικαίωmicroα να καταργήσει ή να τροποποιήσει υπάρχοντες νόmicroους να εισαγάγει νέους διότι ήταν ο έmicroψυχος νόmicroος πάντοτε όmicroως microε πνεύmicroα επιείκειας και φιλανθρωπίας Εντούτοις ήταν υποχρεωmicroένος να σέβεται τους νόmicroους που ο ίδιος έθετε και όφειλε να κυβερνά σύmicroφωνα microε αυτούς Ο αυτοκράτορας ήταν και ο ανώτατος διοικητής του στρατού Πολλές φορές microάλιστα πρωτοστατούσε στα πεδία των microαχών Επίσης είχε απόλυτο έλεγχο των οικονοmicroικών υποθέσεων microπορούσε να διορίζει να απολύει κρατικούς υπαλλήλους να απονέmicroει διοικητικούς τίτλους και διοικητικά αξιώmicroατα Ο αυτοκράτορας ρύθmicroιζε κατά την Πρωτοβυζαντινή εποχή την εκκλησιαστική και θρησκευτική ζωή των υπηκόων του ως υπόθεση δηmicroοσίου δικαίου (ius publicum) Συγκαλούσε οικουmicroενικές συνόδους διευθετούσε δογmicroατικές διαmicroάχες ήλεγχε την τοποθέτηση πατριαρχών microητροπολιτών επισκόπων αναβίβαζε ή υποβίβαζε microια εκ-κλησιαστική περιφέρεια Στην περίοδο αυτή οι αυτοκράτορες παρενέβαιναν δυναmicroικά

Η microεγάλη λεωφόρος Μέση διέ-σχιζε κατά τη Βυζαντινή περίοδο

του βυζαντινού λαού στον αυτοκράτορα κατά την αναγόρευσή του Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζrsquo Πορφυρογέννητος στο έργο του Περί βασιλείου τάξεως δίνει πα-ρόmicroοια παραδείγmicroατα όπως laquoΛέων Αύγουστε συ νικάς συ ευσεβής συ σεβαστός ο Θεός σε έδωκεν ο Θεός σε φυλάξει τον Χριστόν σεβόmicroενος αεί νικάς πολλούς χρόνους Λέων βασιλεύσει χριστιανόν βασίλειον ο Θεός περιφρουρήσειraquo Με αυτόν τον τρόπο ο Βυζαντινός πολίτης γινόταν βασιλεύς = αυτοκράτορας ο civis rοmanus γινόταν divus imperator Λόγω της απουσίας περιορισmicroών στην ανάρρηση στον βυζαντινό θρόνο συχνά γινό-ταν βίαιη ανατροπή του αυτοκράτορα από κάποιον αντίπαλό του Γιrsquo αυτόν τον λόγο θεσπίστηκε ο θεσmicroός της συmicroβασιλείας έτσι ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος απώλειας του θρόνου Ο αυτοκράτορας όριζε κάποιο πρόσωπο συνήθως τον γιο του (ή αν δεν είχε γιο κάποιο άλλο πρόσωπο) ως συναυτοκράτορα και σε αυτόν περνούσε microετά τον θάνατο του αυτοκράτορα η εξουσία Σε κάποιες περιπτώσεις ο αυτοκράτορας όριζε περισσότερους από έναν συναυτοκράτορες Ο θεσmicroός της συmicroβασιλείας καλλιέργησε τη δυναστική αντίληψη διαδοχής η οποία παγιώθηκε στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου Ο αυτοκράτορας συγκέντρωνε στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες τη νοmicroοθετική την εκτελεστική και τη δικαστική Ήταν ο ανώτατος δικαστής υπεράνω των νόmicroων δεν δεσmicroευόταν από κανέναν νόmicroο υπό την έννοια ότι είχε το δικαίωmicroα να καταργήσει ή να τροποποιήσει υπάρχοντες νόmicroους να εισαγάγει νέους διότι ήταν ο έmicroψυχος νόmicroος πάντοτε όmicroως microε πνεύmicroα επιείκειας και φιλανθρωπίας Εντούτοις ήταν υποχρεωmicroένος να σέβεται τους νόmicroους που ο ίδιος έθετε και όφειλε να κυβερνά σύmicroφωνα microε αυτούς Ο αυτοκράτορας ήταν και ο ανώτατος διοικητής του στρατού Πολλές φορές microάλιστα πρωτοστατούσε στα πεδία των microαχών Επίσης είχε απόλυτο έλεγχο των οικονοmicroικών υποθέσεων microπορούσε να διορίζει να απολύει κρατικούς υπαλλήλους να απονέmicroει διοικητικούς τίτλους και διοικητικά αξιώmicroατα Ο αυτοκράτορας ρύθmicroιζε κατά την Πρωτοβυζαντινή εποχή την εκκλησιαστική και θρησκευτική ζωή των υπηκόων του ως υπόθεση δηmicroοσίου δικαίου (ius publicum) Συγκαλούσε οικουmicroενικές συνόδους διευθετούσε δογmicroατικές διαmicroάχες ήλεγχε την τοποθέτηση πατριαρχών microητροπολιτών επισκόπων αναβίβαζε ή υποβίβαζε microια εκ-κλησιαστική περιφέρεια Στην περίοδο αυτή οι αυτοκράτορες παρενέβαιναν δυναmicroικά

Η microεγάλη λεωφόρος Μέση διέ-σχιζε κατά τη Βυζαντινή περίοδο

στην κατάπαυση των αιρέσεων και στην επίλυση των δογmicroατικών ζητηmicroάτων διότι οι συνεχείς εχθρικές επιθέσεις επέτασσαν την εσωτερική ηρεmicroία Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο η Εκκλησία έκανε αισθητή την παρουσία της microε ισχύ που έθεσε περιορισmicroούς στην αυτοκρατορική εξουσία Όmicroως ουσιαστικά δεν υπήρχε στο Βυζάντιο σύγκρουση microεταξύ κράτους και Εκκλησίας αλλά στενός σύνδεσmicroος αλληλεξάρτηση και ενιαίος κρατικο-εκκλησιαστικός οργανισmicroός Οι δύο εξουσίες σέβονταν η microία τα όρια της άλλης και σε περιπτώσεις παρέκκλισης του αυτοκράτορα η Εκκλησία τον επανέφερε στην τάξη Επίσης οι δύο εξουσίες είχαν πολύ συχνά κοινά συmicroφέροντα συνεργάζονταν και ο αυτοκράτορας ήταν πάντοτε ο προστάτης της πίστης και της Εκκλησίας

Αυτοκρατορική ιδεολογίαΗ θρησκευτική βάση της αυτοκρατορικής εξουσίας βρισκόταν στην περσική αντίληψη ότι ο βασιλιάς έχει τη θεϊκή δύναmicroη να καταπολεmicroήσει το Κακό που διαδόθηκε microέσω του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των ελληνιστικών βασιλείων στη Ρώmicroη και κληροδοτή-θηκε στο Βυζάντιο Η ύπαρξη ενός και microοναδικού Θεού στον ουρανό παντοκράτορα και κοσmicroοκράτορα αντιστοιχούσε microε την εξουσία του αντιπροσώπου του στη γη Σε αντιστοιχία microε τον microονοθεϊσmicroό υπήρχε microόνο microία εξουσία στη γη εκείνη του ενός και microοναδικού Ρωmicroαίου αυτοκράτορα microε κέντρο τη Ρώmicroη ή τη Νέα Ρώmicroη και microε χριστιανική και πολιτική απο-στολή Οι δύο έννοιες χριστιανισmicroός και πολιτική ήταν microονίmicroως αδιάρρηκτα δεmicroένες microεταξύ τους και επιτυγχανόταν έτσι microια microεταφυσική κάλυψη της microοναρχίας Η Εκκλη-σία από την πλευρά της χρησιmicroοποιούσε τη σύνδεση της microοναρχίας microε τον microονοθε-ϊσmicroό για να καταπολεmicroήσει την πολυθεΐα Εποmicroένως το νέο imperium romanum ήταν το σκεύος εκλογής της θείας πρόνοιας για τη διάδοση της χριστιανικής θρησκείας και τη σωτηρία της ανθρωπότητας Παράλληλα στόχευε στην προστασία των υπηκόων του από τους εχθρούς στη διατήρηση της ειρήνης και στην επιβολή του δικαίουΣε microεγάλο βαθmicroό η αυτοκρατορική ιδεολογία στηριζόταν πάντοτε από άτοmicroα που είχαν ανάγκη ή υλικό συmicroφέρον να διατηρείται για την επίτευξη της προσωπικής τους ανέ-λιξης Οι αυτοκράτορες χρωστούσαν λίγο έως πολύ τον θρόνο τους σε ένα σύmicroπλεγmicroα από προστάτες χρηmicroατοδότες οπαδούς πελάτες στρατιώτες Όλοι απαιτούσαν στη συνέχεια microερίδιο στην εξουσία ανάλογα microε τη συmicroβολή τους στην κατάληψή της

Ο πατριαρχικός δικέφαλος αετός στην είσοδο του ναού του Αγίου

όπως πρόσβαση στην Αυλή τίτλους αξιώmicroαταΜέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας και παρά τις δυσχερείς καταστάσεις της τελευταίας εποχής οι Βυζαντινοί πίστευαν microε εmicromicroονή ότι ο ηγεmicroόνας τους είναι ο microοναδικός νόmicroι-microος αυτοκράτορας και εποmicroένως η φυσική κεφαλή της χριστιανικής οικουmicroένης Κατά την αντίληψη των Βυζαντινών υπήρχε microόνο microία αυτοκρατορία στη γη η δική τους Η Οικουmicroένη ήταν microια αυστηρά ιεραρχηmicroένη οικογένεια λαών και ηγεmicroόνων επικεφαλής της οποίας βρισκόταν ο laquoβασιλεύς των Ρωmicroαίωνraquo και ακολουθούσαν τα laquoπνευmicroατικά τέκναraquo του πχ οι ηγεmicroόνες της Αρmicroενίας και της Βουλγαρίας οι πνευmicroατικοί αδελφοί του πχ οι Γάλλοι και οι Γερmicroανοί ηγεmicroόνες οι φίλοι του πχ ο εmicroίρης της Αιγύπτου ο ηγεmicroόνας της Αγγλίας οι ηγεmicroόνες των ιταλικών δηmicroοκρατιών Βενετίας Γένουας κλπ και τέλος οι δούλοι του οι microικροί τοπικοί άρχοντες της Αρmicroενίας της Σερβίας κλπ Όλοι αυτοί ήταν κατώτεροι του αυτοκράτορα και γιrsquo αυτό δεν δικαιούνταν να φέρουν τον τίτλο του βασιλέως

Αυτοκρατορικά σύmicroβολαΤα σύmicroβολα της αυτοκρατορικής εξουσίας ήταν το στέmicromicroα (που προήλθε από το διάδηmicroα = χρυσό έλασmicroα διακοσmicroηmicroένο microε πολύτιmicroους λίθους microε το οποίο ο Μέ-γας Κωνσταντίνος αντικατέστησε τον στέφανο των Ρωmicroαίων αυτοκρατόρων) Αρχικά υπήρχε το ανοικτό στέmicromicroα από σειρά χρυσών ελασmicroάτων Το microετωπικό έλασmicroα είχε συνήθως ένθετο πολύτιmicroο λίθο Από τα πλάγια του στέmicromicroατος κρέmicroονταν καδένες microε πολύτιmicroους λίθους τα περπενδούλια Το κλειστό στέmicromicroα (κυρίως της ύστερης περιόδου) αποτελείτο από σειρά χρυσών ελασmicroάτων σε κάποιες περιπτώσεις τοποθετηmicroένων εναλλάξ microε ελάσmicroατα που είχαν ένθετους πολύτιmicroους λίθους και το σύνολο καλυπτόταν σταυροειδώς microε άλλα ελάσmicroα-τα Τα περπενδούλια υπήρχαν και σε αυτό το στέmicromicroα όπως επίσης και σταυρός στο επάνω microέρος του Εκτός από το στέmicromicroα υπήρχε ο πορφυρός microανδύας και microεταγενέστε-ρα τα πορφυρά υποδήmicroατα που είχαν κεντηmicroένο τον δικέφαλο αετό Η σηmicroασία της πορφύρας ήταν πολύ microεγάλη για τον τονισmicroό της αυτοκρατορικής εξουσίας και γιrsquo αυτό η παρασκευή του χρώmicroατος ήταν για πολλούς αιώνες κρατικό microονοπώλιο Υπήρξαν microάλιστα και καταδίκες σε θάνατο ατόmicroων που κατείχαν πορφυρά υφάσmicroατα τα οποία θα microπορούσαν να χρησιmicroοποιηθούν ως αυτοκρατορικοί microανδύες

Ο σταυρός ήταν το έmicroβληmicroα του βυζαντινού κράτους και ιδι-

Αυτοκρατορική λατρείαΗ αυτοκρατορική ιδεολογία στηριζόταν από τους αυτοκρατορικούς λόγους τα αυτο-κρατορικά έγγραφα (όπου εγκωmicroιαζόταν ο αυτοκράτορας) και από το τελετουργικό πρωτόκολλο την εθιmicroοτυπία της Αυλής ενώ η αυτοκρατορική λατρεία είχε τη δική της εικονογραφία η οποία υιοθέτησε (από τον 4ο αιώνα) την απεικόνιση του αυτοκράτορα microε φωτοστέφανο και microε τους εξής συνδυασmicroούς 1) κρατούσε σταυρό (όργανο της αυτοκρατορικής νίκης) ή τη σταυροφόρο σφαίρα στο δεξί του χέρι 2) ήταν microόνος σε προτοmicroή όρθιος ενθρονισmicroένος ή microε άλλους 3) εξουδετέρωνε δαίmicroονα ή βάρβαρο δεχόταν προσφορά ηττηmicroένου (αυτοκρατορικός θρίαmicroβος) ίππευε ήταν στο κυνήγι στον ιππόδροmicroο 4) άλλοτε λάmicroβανε από τον Χριστό το αξίωmicroα ή βρισκόταν κοντά του η Παναγία ένας άγγελος ή ένας άγιος Το αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να γίνει η εικονογράφηση της αυτοκρατορικής microεγα-λειότητας κεφάλαιο της χριστιανικής εικονογραφίας χωρίς να λησmicroονείται εξολοκλή-ρου η καταγωγή από τον ειδωλολατρικό θρίαmicroβο (πχ ήδη από τον Διοκλητιανό η λατρεία του Δία και του Ηρακλή συνδυάστηκε microε τη θεϊκή κατοχύρωση της εξουσίας του αυτοκράτορα) Έως το 1204 η τέχνη ήταν δεmicroένη microε την πορεία της αυτοκρατο-ρίας και αντανακλούσε τη microεγαλοπρέπειά της Η λατρεία του αυτοκράτορα εκφράστηκε όπως προαναφέρθηκε και microε ένα νέο τελε-τουργικό τυπικό της Αυλής στο οποίο ήταν ολοφάνερη η επιρροή από τα ελληνιστικά βασίλεια και την Ανατολή Ο microονάρχης φορούσε διάδηmicroα-έλασmicroα στολισmicroένο microε microαρ-γαριτάρια και από το 290 microΧ δεχόταν την προσκύνηση (adoratio) κατά την οποία οι επισκέπτες γονάτιζαν εmicroπρός του και ασπάζονταν την άκρη του ιmicroατίου του Πολυ-τέλεια σιωπή τυπικότητα χαρακτήριζαν τις δηmicroόσιες εmicroφανίσεις του αυτοκράτορα ο οποίος αναγόταν στη σφαίρα του θεϊκού όπως και οτιδήποτε είχε σχέση microε αυτόν (ιερόν παλάτιον ιερά σύγκλητος κλπ) Το φωτοστέφανο η σφαίρα και το σκήπτρο ήταν τα σύmicroβολα που δήλωναν τον θρησκευτικό χαρακτήρα της εξουσίας Στα χρόνια των Βυζαντινών αυτοκρατόρων επιβίωσε η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυ-τοκρατορικών εικόνων Οι Βυζαντινοί συγγραφείς δικαιολογούσαν την πράξη αυτή ως προσκύνηση των χριστιανικών συmicroβόλων που κρατούσε ο αυτοκράτορας και όχι του προσώπου του Τα σύmicroβολα αυτά ήταν η ένδειξη της Θείας Χάριτος που σφράγιζε την

εξουσία του (βλ Ευσεβίου επισκόπου Καισαρείας Εις τον Βίον του microακαρίου βασιλέ-ως Κωνσταντίνου) Μάλλον οι εκδηλώσεις αυτές είχαν στη Βυζαντινή εποχή καθαρά πολιτική σηmicroασία Σήmicroαιναν την αναγνώριση του αυτοκράτορα από τους υπηκόους του και την εκδήλωση της υποταγής τους σε εκείνον

Σύγκλητος - Δήmicroοι - Στρατός Όπως προαναφέρθηκε η εκλογή του αυτοκράτορα επισφραγιζόταν από τρεις παράγο-ντες που εκπροσωπούσαν τον βυζαντινό λαόΤη σύγκλητο της Κωνσταντινούπολης δηmicroιούργησε ο Κωνσταντίνος από τα microέλη της ρωmicroαϊκής συγκλήτου που τον ακολούθησαν και από τους αυτοκρατορικούς υπαλλήλους των τριών ανώτερων τάξεων illustres spectabiles και clarissimi Οι συγκλητικοί ήταν microεγαλογαιοκτήmicroονες αριστοκράτες της γης και ο αριθmicroός τους τον 4ο αιώνα ανερχό-ταν σε 2000 άτοmicroα Λίγοι από αυτούς ανώτατοι υπάλληλοι από την τάξη των illustres διέmicroεναν στην Κωνσταντινούπολη ενώ οι υπόλοιποι έmicroεναν στα κτήmicroατά τους στην επαρχία Η δύναmicroη της βυζαντινής συγκλήτου ήταν ασήmicroαντη σε σχέση microε εκείνη της ρωmicroαϊκής Η πολιτική της σηmicroασία και ο πολιτικός της ρόλος είχαν απλώς συmicroβουλευ-τική χροιά Βέβαια καθοριστικοί παράγοντες στην άσκηση εξουσίας της συγκλήτου ήταν ο χαρακτήρας και η πολιτική βούληση του εκάστοτε αυτοκράτορα Οι δήmicroοι ήταν οργανωmicroένα ηmicroικρατικά σώmicroατα του λαού φατρίες που αρχικά ασχο-λούνταν microε τη διοργάνωση των αρmicroατοδροmicroιών και είχαν ένα διακριτικό χρώmicroα Πράσι-νοι Βένετοι Ερυθροί Λευκοί Τον 6ο αιώνα περιορίστηκαν στους Πράσινους και στους Βένετους Από τον 5ο αιώνα είχαν και ηmicroιστρατιωτική οργάνωση Αποτελούνταν από δύο τmicroήmicroατα το περατικόν και το πολιτικόν Το πρώτο είχε στρατιωτικές αρmicroοδιότητες (συmicromicroετείχε στην άmicroυνα της πόλης) και ήταν εγκατεστηmicroένο στη microικρασιατική ακτή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη Το δεύτερο έmicroενε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν επιφορτισmicroένο microε τα αστικά καθήκοντα δηλαδή την κατασκευή δηmicroοσίων έρ-γων την προετοιmicroασία των αρmicroατοδροmicroιών κλπ Και τα δύο τmicroήmicroατα υπάγονταν στον έπαρχο της πόλης Οι δήmicroοι ήταν ισχυρά πολιτικοί παράγοντες έως τη Στάση του Νίκα Το χτύπηmicroα που δέχθηκαν από τον Ιουστινιανό Αrsquo τους αποδυνάmicroωσε αρκετά ώσπου τελικά έφθινανΤέλος ο στρατός έπαιζε σηmicroαντικό πολιτικό ρόλο διά της ανακτορικής φρουράς οι

Οι αγώνες του ιπποδρόmicroου ήταν microία από τις πιο προσφι-

εξουσία του (βλ Ευσεβίου επισκόπου Καισαρείας Εις τον Βίον του microακαρίου βασιλέ-ως Κωνσταντίνου) Μάλλον οι εκδηλώσεις αυτές είχαν στη Βυζαντινή εποχή καθαρά πολιτική σηmicroασία Σήmicroαιναν την αναγνώριση του αυτοκράτορα από τους υπηκόους του και την εκδήλωση της υποταγής τους σε εκείνον

Σύγκλητος - Δήmicroοι - Στρατός Όπως προαναφέρθηκε η εκλογή του αυτοκράτορα επισφραγιζόταν από τρεις παράγο-ντες που εκπροσωπούσαν τον βυζαντινό λαόΤη σύγκλητο της Κωνσταντινούπολης δηmicroιούργησε ο Κωνσταντίνος από τα microέλη της ρωmicroαϊκής συγκλήτου που τον ακολούθησαν και από τους αυτοκρατορικούς υπαλλήλους των τριών ανώτερων τάξεων illustres spectabiles και clarissimi Οι συγκλητικοί ήταν microεγαλογαιοκτήmicroονες αριστοκράτες της γης και ο αριθmicroός τους τον 4ο αιώνα ανερχό-ταν σε 2000 άτοmicroα Λίγοι από αυτούς ανώτατοι υπάλληλοι από την τάξη των illustres διέmicroεναν στην Κωνσταντινούπολη ενώ οι υπόλοιποι έmicroεναν στα κτήmicroατά τους στην επαρχία Η δύναmicroη της βυζαντινής συγκλήτου ήταν ασήmicroαντη σε σχέση microε εκείνη της ρωmicroαϊκής Η πολιτική της σηmicroασία και ο πολιτικός της ρόλος είχαν απλώς συmicroβουλευ-τική χροιά Βέβαια καθοριστικοί παράγοντες στην άσκηση εξουσίας της συγκλήτου ήταν ο χαρακτήρας και η πολιτική βούληση του εκάστοτε αυτοκράτορα Οι δήmicroοι ήταν οργανωmicroένα ηmicroικρατικά σώmicroατα του λαού φατρίες που αρχικά ασχο-λούνταν microε τη διοργάνωση των αρmicroατοδροmicroιών και είχαν ένα διακριτικό χρώmicroα Πράσι-νοι Βένετοι Ερυθροί Λευκοί Τον 6ο αιώνα περιορίστηκαν στους Πράσινους και στους Βένετους Από τον 5ο αιώνα είχαν και ηmicroιστρατιωτική οργάνωση Αποτελούνταν από δύο τmicroήmicroατα το περατικόν και το πολιτικόν Το πρώτο είχε στρατιωτικές αρmicroοδιότητες (συmicromicroετείχε στην άmicroυνα της πόλης) και ήταν εγκατεστηmicroένο στη microικρασιατική ακτή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη Το δεύτερο έmicroενε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν επιφορτισmicroένο microε τα αστικά καθήκοντα δηλαδή την κατασκευή δηmicroοσίων έρ-γων την προετοιmicroασία των αρmicroατοδροmicroιών κλπ Και τα δύο τmicroήmicroατα υπάγονταν στον έπαρχο της πόλης Οι δήmicroοι ήταν ισχυρά πολιτικοί παράγοντες έως τη Στάση του Νίκα Το χτύπηmicroα που δέχθηκαν από τον Ιουστινιανό Αrsquo τους αποδυνάmicroωσε αρκετά ώσπου τελικά έφθινανΤέλος ο στρατός έπαιζε σηmicroαντικό πολιτικό ρόλο διά της ανακτορικής φρουράς οι

Οι αγώνες του ιπποδρόmicroου ήταν microία από τις πιο προσφι-

αρχηγοί της οποίας παρενέβαιναν για την αναγόρευση του εκλεκτού τους ως αυτο-κράτορα Πολλές φορές και ο επαρχιακός ή σε εκστρατεία στρατός επέβαλλε τον δικό του υποψήφιο ή ανάγκαζε τον ήδη υπάρχοντα αυτοκράτορα να υπακούσει στους όρους του

Διοίκηση υπαλληλική σταδιοδροmicroία στην Πρωτοβυζαντινή περίοδοΗ γραφειοκρατία υπήρξε πάντοτε καθοριστική για την αποτελεσmicroατική λειτουργία της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης αλλά και για την επικοινωνία των διαφόρων υπη-ρεσιών Ο απώτερος στόχος ήταν ο κεντρικός έλεγχος από το παλάτι και τον αυτο-κράτορα σε όλες τις σηmicroαντικές δραστηριότητες της οικονοmicroίας και της πολιτικής του κράτους πχ το εmicroπόριο των πολύτιmicroων ειδών (microεταξωτά υφάσmicroατα αργυρά σκεύη κλπ) Η αυστηρή ιεραρχία του διοικητικού οργανισmicroού αντανακλούσε την τάξη του σύmicroπαντος και ρυθmicroιζόταν σύmicroφωνα microε την αυτοκρατορική βούληση Η καλή διάρ-θρωση και στελέχωση των υπηρεσιών της πρωτεύουσας και της επαρχιακής διοίκησης εξασφάλιζε την οmicroαλή λειτουργία του κράτους και οι αξιωmicroατούχοιεκπρόσωποι του αυτοκράτορα διατηρούσαν την αυτοκρατορική ισχύ και την πολιτική ιδεολογία σε όλη τη Βυζαντινή αυτοκρατορία

Η οmicroαλή λειτουργία του κρά-τους διασφαλιζόταν από τη

laquoΑπό τις microαρτυρίες των πηγών του 6ου και 7ου αιώνα πληροφορούmicroαστε ότι οι γιατροί στο Βυζάντιο εκπαιδεύονταν microε δύο τρόπους microε microαθητεία κοντά σε κάποιον γιατρό εν ενεργεία και microε παρακολούθηση διαλέξεων ενός καθηγητή της ιατρικής Ο πρώτος θα ήταν σίγουρα ο πιο προσιτός αλλά όχι και ο προτιmicroότερος εφόσον η ανώτερη θεωρητική κατάρτιση ήταν τουλάχιστον έως τον 7ο αιώνα σηmicroαντικό εφόδιο για τα πολιτικά και για τα εκκλησιαστικά αξιώmicroατα και επαγγέλmicroατα Η πόλη που διακρινόταν για τις επι-δόσεις της στις ιατρικές σπουδές και στην άσκηση του ιατρικού επαγγέλmicroατος από την εποχή των Πτολεmicroαίων (3ος πΧ αι) έως την κατάληψή της από τους Άραβες (περίπου χίλια χρόνια microετά) ήταν η Αλεξάνδρεια Για τους Αλεξανδρινούς ο Ιπποκράτης ήταν ο πατέρας της ιατρικής ενώ ο Γαληνός ήταν ο καλύτερος σχολιαστής Στην Αλεξάνδρεια όπως φαίνεται όλοι οι ασθενείς συmicroβουλεύονταν τους ιατροσοφιστές ιδίως σε περίπλο-κες περιπτώσεις Οι ιδιωτικοί γιατροί θα πρέπει σίγουρα να αmicroείβονταν αδρά από τους πελάτες τους Αυτό

Η υπαλληλία του πρωτοβυζαντινού κράτους αποτελούσε ιδιαίτερη τάξη τα ανώτατα στελέχη της οποίας είτε προέρχονταν από ήδη υπηρετούντες υπαλλήλους είτε δι-ορίζονταν από τον αυτοκράτορα Αυτοί εισέρχονταν στη τάξη των συγκλητικών Οι υπόλοιποι υπάλληλοι επιλέγονταν από τους προϊσταmicroένους των υπηρεσιών προάγο-νταν κάθε δύο ή τρία έτη microέχρι τις ανώτατες θέσεις και τέλος συνταξιοδοτούνταν από το δηmicroόσιο Παράλληλα microε την ελεύθερη επιλογή υπαλλήλων ήδη από την εποχή του Κωνσταντίνου παραχωρήθηκε και το δικαίωmicroα της κληρονοmicroικής διαδοχής στην υπαλληλική θέση Στο Βυζάντιο η σταδιοδροmicroία του υπαλλήλου ήταν θεωρητικά προ-σβάσιmicroη σε microεγάλη microερίδα πολιτών microε βασική προϋπόθεση την κατοχή γενικών εγκυ-κλοπαιδικών γνώσεων ρητορικής και φιλοσοφίας Μόνο οι εκπαιδευτικοί οι γιατροί και

τουλάχιστον microας πληροφορούν οι πηγές microάλιστα στα Θαύmicroατα Κύρου και Ιωάννου (που σχετίζονται microε το ναό των αγίων στην Αλεξάνδρεια) αφενός αναφέρεται η περίπτωση πατέρα που για τη θεραπεία του γιου του Σαραπάmicromicroωνα laquoτούς τῶν ἰατρών ἐξέχοντας φέρων ἱκέτευεν ἐρρωmicroένον αὐτῷ τόν παῖδα χαρίσασθαι microισθούς ἀξίους δώρου χρίσασθαιraquo εποmicroένως αποδεικνύεται ότι η απελπισία εξωθούσε τους ανθρώπους να δίδουν microεγάλα ποσά για τη θεραπεία των ασθενών τους και αφετέρου τονίζεται σε πολλές περιπτώσεις η αντίθεση των αναργύρων θεραπευτών αγίων microε τις παχυλές αmicroοι-βές των γιατρών που αποτελούσαν προϋπόθεση για τη θεραπεία του ασθενούς laquoΚύρον καί Ιωάννην τούς πανσθενείς ἰατρούς καί χρηmicroάτων οὐ χρήζοντας οὐδrsquo ἐπί χρυσῷ τούς ἀσθενείς θεραπεύοντας ἔρχονταιraquo Οι θεραπείες που χρησιmicroοποιούσαν οι γιατροί ήταν αλοιφές διάφορα microείγmicroατα φλεβο-τοmicroίες καθάρσια δίαιτες συγκεκριmicroένο διαιτολόγιο αντίδοτα (για τις δηλητηριάσεις) και ποικίλα φυτικά θεραπευτικά προϊόντα Δραστικότερα microέσα αντιmicroετώπισης των παθή-σεων ήταν οι χειρουργικές επεmicroβάσεις Σε ένα από τα Θαύmicroατα Κύρου και Ιωάννου επισκέπτονται τον ασθενή οι ιατροσοφιστές συνοδευόmicroενοι από νεαρό άνδρα Αυτό microάλλον σηmicroαίνει ότι οι γιατροί έκαναν και κατrsquo οίκον επισκέψεις συνοδευόmicroενοι σε αυτές από φοιτητές οι οποίοι αποκτούσαν έτσι άmicroεση πρακτική εmicroπειρίαraquo (ΑΔ Βακαλούδη Αντισύλληψη και αmicroβλώσεις από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο εκδ Ηρόδοτος Θεσσαλονίκη 2003 σ 96-7)

οι νοmicroικοί έπρεπε να έχουν ειδικότερες και ουσιαστικότερες τεχνικές γνώσεις Οι νέοι υπάλληλοι κατέβαλλαν χρηmicroατικό ποσό ανάλογο microε τη θέση που καταλάmicroβα-ναν Ο διορισmicroός και η προαγωγή των ανωτέρων υπαλλήλων γινόταν microε τελετή στα ανάκτορα σε εορτάσιmicroες ηmicroέρες Παράλληλα microε τα ενεργά αξιώmicroατα των ανώτατων υπαλληλικών βαθmicroίδων υπήρχαν και σχετικοί τιmicroητικοί τίτλοι που παραχωρούνταν από τον αυτοκράτορα διά βραβείων Οι τιmicroητικοί αυτοί τίτλοι έδιναν το δικαίωmicroα στους κατόχους τους να παρευρίσκονται στις επίσηmicroες τελετές microαζί microε τους εν ενεργεία οmicroοιόβαθmicroους υπαλλήλους και να επιτυγχάνουν φορολογικές απαλλαγές

ΔιπλωmicroατίαΤο βυζαντινό κράτος δέχθηκε άπειρες επιθέσεις από ποικίλα φύλα και λαούς Γότθοι Ούννοι Σαρmicroάτες Πετσενέγγοι Φράγκοι Ούγγροι Σέρβοι Βούλγαροι Αλβανοί Ρώσοι Χάζαροι Αρmicroένιοι Λαζοί Πέρσες Άραβες Τούρκοι και άλλοι διενεργούσαν επιθέσεις συχνά στα σύνορα Οι αυτοκράτορες αντιmicroετώπιζαν την κατάσταση microε δύο τρόπους Πρώτον microε διαρκή πολεmicroική ετοιmicroότητα διατηρείτο βυζαντινός στρατός ετοιmicroοπόλε-microος ενισχυmicroένος microε Γότθους Αρmicroενίους Γεωργιανούς Σλάβους Βαράγγους και άλλους microισθοφόρους Δεύτερον microε τη διπλωmicroατία Δεν υπήρχε ιδιαίτερο διπλωmicroατικό σώmicroα Η βυζαντινή διπλωmicroατία αφορούσε τους τρόπους που εφεύρισκε η αυτοκρατορία για να αποφεύγει τον πόλεmicroο Είτε οργανώνονταν πρεσβευτικές αποστολές είτε γίνονταν δεκτές ξένες αποστολές στην Κωνσταντινούπολη ο στόχος ήταν πάντοτε η κατάπληξη και ο εντυπωσιασmicroός των ξένων Οι διπλωmicroατικές δαπάνες κόστιζαν υπέρογκα ποσά στο βυζαντινό κράτος Το κόστος microεταφοράς microετάβασης επιστροφής των πρεσβειών που αποστέλλονταν στις ξένες χώρες και οι δαπάνες της διαmicroονής τους ήταν βαρύτα-τα Επίσης σε περίπτωση κινδύνου η αυτοκρατορία εξαγόραζε συmicromicroάχους ή έστρεφε τους εχθρούς της τον έναν εναντίον του άλλου microε χρηmicroατικά ποσά Ο Μαρκιανός σύ-ζυγος της αυγούστας Πουλχερίας έλεγε χαρακτηριστικά laquoΕmicroείς έχουmicroε το σίδερο για τους εχθρούς microας και το χρυσό για τους φίλους microαςraquo Παράλληλα γινόταν προσπάθεια διάδοσης του βυζαντινού πολιτισmicroού και του χριστιανισmicroού στους βαρβάρους για την αύξηση της βυζαντινής επιρροής σε αυτούς

Η Πουλχερία αδελφή του Θεοδόσιου Βrsquo και σύζυγος του

οι νοmicroικοί έπρεπε να έχουν ειδικότερες και ουσιαστικότερες τεχνικές γνώσεις Οι νέοι υπάλληλοι κατέβαλλαν χρηmicroατικό ποσό ανάλογο microε τη θέση που καταλάmicroβα-ναν Ο διορισmicroός και η προαγωγή των ανωτέρων υπαλλήλων γινόταν microε τελετή στα ανάκτορα σε εορτάσιmicroες ηmicroέρες Παράλληλα microε τα ενεργά αξιώmicroατα των ανώτατων υπαλληλικών βαθmicroίδων υπήρχαν και σχετικοί τιmicroητικοί τίτλοι που παραχωρούνταν από τον αυτοκράτορα διά βραβείων Οι τιmicroητικοί αυτοί τίτλοι έδιναν το δικαίωmicroα στους κατόχους τους να παρευρίσκονται στις επίσηmicroες τελετές microαζί microε τους εν ενεργεία οmicroοιόβαθmicroους υπαλλήλους και να επιτυγχάνουν φορολογικές απαλλαγές

ΔιπλωmicroατίαΤο βυζαντινό κράτος δέχθηκε άπειρες επιθέσεις από ποικίλα φύλα και λαούς Γότθοι Ούννοι Σαρmicroάτες Πετσενέγγοι Φράγκοι Ούγγροι Σέρβοι Βούλγαροι Αλβανοί Ρώσοι Χάζαροι Αρmicroένιοι Λαζοί Πέρσες Άραβες Τούρκοι και άλλοι διενεργούσαν επιθέσεις συχνά στα σύνορα Οι αυτοκράτορες αντιmicroετώπιζαν την κατάσταση microε δύο τρόπους Πρώτον microε διαρκή πολεmicroική ετοιmicroότητα διατηρείτο βυζαντινός στρατός ετοιmicroοπόλε-microος ενισχυmicroένος microε Γότθους Αρmicroενίους Γεωργιανούς Σλάβους Βαράγγους και άλλους microισθοφόρους Δεύτερον microε τη διπλωmicroατία Δεν υπήρχε ιδιαίτερο διπλωmicroατικό σώmicroα Η βυζαντινή διπλωmicroατία αφορούσε τους τρόπους που εφεύρισκε η αυτοκρατορία για να αποφεύγει τον πόλεmicroο Είτε οργανώνονταν πρεσβευτικές αποστολές είτε γίνονταν δεκτές ξένες αποστολές στην Κωνσταντινούπολη ο στόχος ήταν πάντοτε η κατάπληξη και ο εντυπωσιασmicroός των ξένων Οι διπλωmicroατικές δαπάνες κόστιζαν υπέρογκα ποσά στο βυζαντινό κράτος Το κόστος microεταφοράς microετάβασης επιστροφής των πρεσβειών που αποστέλλονταν στις ξένες χώρες και οι δαπάνες της διαmicroονής τους ήταν βαρύτα-τα Επίσης σε περίπτωση κινδύνου η αυτοκρατορία εξαγόραζε συmicromicroάχους ή έστρεφε τους εχθρούς της τον έναν εναντίον του άλλου microε χρηmicroατικά ποσά Ο Μαρκιανός σύ-ζυγος της αυγούστας Πουλχερίας έλεγε χαρακτηριστικά laquoΕmicroείς έχουmicroε το σίδερο για τους εχθρούς microας και το χρυσό για τους φίλους microαςraquo Παράλληλα γινόταν προσπάθεια διάδοσης του βυζαντινού πολιτισmicroού και του χριστιανισmicroού στους βαρβάρους για την αύξηση της βυζαντινής επιρροής σε αυτούς

Η Πουλχερία αδελφή του Θεοδόσιου Βrsquo και σύζυγος του

Η διοίκηση κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδοΣτην Πρωτοβυζαντινή περίοδο οι επαρχίες ήταν οργανωmicroένες σε διοικήσεις Η επαρ-χιακή διοίκηση βρισκόταν στα χέρια των επάρχων των πραιτωρίων οι οποίοι είχαν χάσει τις στρατιωτικές εξουσίες που διέθεταν παλαιότερα και κατέβαινε ιεραρχικά στους βικαρίους των διοικήσεων και στους διοικητές των επαρχιών Η Ρώmicroη και η Κωνσταντινούπολη είχαν ξεχωριστή διοίκηση υπό τον έπαρχο της πόλεως Οι δηmicroόσιοι υπάλληλοι των microέσων και κατώτερων βαθmicroίδων κατείχαν τις θέσεις τους microόνιmicroα και δεν απολύονταν σχεδόν ποτέ ενώ στα ανώτερα αξιώmicroατα ο διορισmicroός γινόταν microόνο για πολύ microικρό χρονικό διάστηmicroαΠαράλληλα υπήρχε και το σώmicroα των βουλευτών των πόλεων (curiales) αρχικά από την τάξη των ιππέων και κατόπιν από microια κλειστή κοινωνική τάξη microε ακίνητη περιουσία Οι βουλευτές υπηρετούσαν στα συmicroβούλια πόλεων και διαχειρίζονταν διάφορες αστικές υπηρεσίες και υποθέσεις Η εξόφληση των εξόδων της πόλης γινόταν από το ταmicroείο της (φόροι εισοδήmicroατα πόλης) και από τους βουλευτές Η φοβερή οικονοmicroική τους επιβάρυνση λόγω της ανάπτυξης της microεγαλογαιοκτησίας χωρίς αντίστοιχη φορολογία και η αποφυγή των οικονοmicroικών τους υποχρεώσεων έναντι των πόλεων τους οδήγησαν σε εξαφάνιση τον 6ο αιώνα Οι πολύ πλούσιοι έγιναν γαιοκτήmicroονες ή ανώτατοι κρατι-κοί υπάλληλοι Οι κατώτεροι έγιναν υποχείριοι των δυνατών γαιοκτηmicroόνωνΗ Εκκλησία έπαιζε επίσης σηmicroαντικό κοινωνικό ρόλο και είχε microεγάλη περιουσία από κρατικές επιχορηγήσεις κληροδοτήmicroατα και εκmicroετάλλευση ακινήτων Ο επίσκοπος πολλές φορές έπαιζε τον ρόλο του διοικητή της πόλης όπου έδρευε

Οι πόλεις και ο αγροτικός πληθυσmicroός κατά την Πρωτοβυζαντινή περίο-δο Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο η αυτοκρατορία ήταν microια αυτοκρατορία των πόλεων (περίπου 1500 τον 6ο αιώνα) και η βυζαντινή πόλη αποτελούσε πάντα το κέντρο της ζωής της χώρας Την περίοδο αυτή οι πόλεις αποτελούσαν οικονοmicroικά και κοινωνικά κέντρα microε ανάπτυξη Τα χαρακτηριστικά των πόλεων αυτής της εποχής ήταν 1) Οχύρωση microε τείχη 2) Στο εσωτερικό υπήρχε οργανωmicroένο σύστηmicroα δρόmicroων δύο κύριες λεωφόροι διασταυρώ-

Βουκολικές σκηνές από microωσαϊκό του 6ου αιώνα (Μουσείο ψηφι-

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία δια-τηρεί τον έλεγχο του laquoδιεθνούςraquo

νονταν καταλήγοντας στις κεντρικές πύλες και περικλείονταν από τις δύο πλευρές microε σκεπαστές στοές 3) Στο πίσω microέρος των στοών υπήρχαν εmicroπορικά καταστήmicroατα 4) Υπήρχαν επίσης θέατρα γυmicroναστήρια δηmicroόσια λουτρά δηmicroόσιες υπηρεσίες αγορές και στις microεγαλύτερες πόλεις ιππόδροmicroος 5) Για την εξυπηρέτηση των αναγκών διαβίω-σης υπήρχαν σιταποθήκες υδραγωγεία δεξαmicroενές 6) Λόγω της χριστιανικής επιρροής σε κάθε πόλη συναντούσε κανείς την κεντρική εκκλησία τα διοικητικά της κτίρια την οικία του επισκόπου κλπ καθώς και άλλες εκκλησίες 7) Έξω από τα τείχη υπήρχαν νεκροταφεία περιβόλια επαύλεις και κάποτε εβραϊκή συνοικία και συναγωγή Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο υπερίσχυε η microεγάλη ιδιοκτησία αλλά υπήρχαν η microεσαία και η microικρή Η σταδιακή ελάττωση των δούλων και η έλλειψη των ελεύθερων εργατών της γης (microισθίων) συνετέλεσαν στην υποχώρηση της άmicroεσης εκmicroετάλλευσης των microεγά-λων αγροκτηmicroάτων και στην ολοένα microεγαλύτερη ανάπτυξη της έmicromicroεσης δηλαδή στον κατακερmicroατισmicroό των αγροτικών ιδιοκτησιών σε microικρούς κλήρους οι οποίοι ενοικιάζο-νταν σε ακτήmicroονες καλλιεργητές microε όρους που ποίκιλαν κατά περίπτωση Μεγάλοι γαιοκτήmicroονες ήταν το κράτος ο αυτοκράτορας οι πόλεις η Εκκλησία και οι ιδιώτες πχ οι ανώτατοι αξιωmicroατούχοι Τα microεγάλα σύνολα των κτηmicroάτων ονοmicroάζονταν οίκοι και ανήκαν σε microεγαλογαιοκτήmicroονες στην Εκκλησία σε ευαγή ιδρύmicroατα στο κρά-τος στον αυτοκράτορα Οι τελευταίοι ονοmicroάζονταν βασιλικοί ή θείοι οίκοι Μικροί και microεσαίοι ιδιοκτήτες βρίσκονταν σε αγροτικές κοινότητες που ονοmicroάζονταν κωmicroαρχίες Χαρακτηριστική ήταν η προσπάθεια νοmicroοθετικής προστασίας των ανεξάρ-τητων γεωργών και των αγροτικών κοινοτήτωνΠολύ ανησυχητικό ήταν το φαινόmicroενο της αγροτικής προστασίας (patrocinium) οι αγρότες για να αποφύγουν τα δυσβάστακτα φορολογικά βάρη εγκατέλειπαν τα χω-ράφια τους και κατέφευγαν στους δυνατούς στους οποίους προσέφεραν την εργασία τους και συχνά τη γη τους microε τη microέθοδο εικονικών πωλήσεων ή δωρεών ζητώντας ως αντάλλαγmicroα προστασία κατά των φορολόγων Οι βουλευτές αλληλέγγυα υπεύθυνοι για τη συλλογή των φόρων της περιφέρειάς τους αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους και εγκατέλειπαν τις πόλεις τους Έτσι οι microεγάλοι γαιοκτήmicroονες αποκτούσαν τεράστια δύναmicroη και ανεξαρτησία απειλώντας το κράτος Οι αυτοκράτορες από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως τον Ιουστινιανό Αrsquo προσπάθησαν να καταπολεmicroήσουν το φαι-νόmicroενο microε πολλούς νόmicroους αλλά τελικά αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και να αναθέ-

σουν στους microεγαλογαιοκτήmicroονες τη συλλογή των φόρων

Εmicroπόριο βιοτεχνία επαγγέλmicroατα κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο Ήδη από τα microέσα του 3ου αιώνα το κράτος είχε υποχρεώσει microε νόmicroο τους επαγγελmicroα-τίες να οργανωθούν σε σωmicroατεία τα κολλήγια (collegia) τα οποία microε τον καιρό microεταβλήθηκαν σε κρατικούς ή ηmicroικρατικούς οργανισmicroούς Στο Βυζάντιο υπήρχε εmicroπο-ρική και βιοτεχνική δραστηριότητα Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο microάλιστα πολλές ήταν οι πόλεις microε έντονη οικονοmicroική και εmicroπορική κίνηση ndash εισαγωγή microεταξοτροφίας και ανάπτυξη βιοτεχνίας microεταξωτών Έmicroποροι και τεχνίτες εmicroπορεύονταν οι ίδιοι τα προϊόντα τους σε δικά τους καταστήmicroατα Εργαστήρια όπλων υφασmicroάτων (χρυσοποί-κιλτων) βαφεία (πορφύρας) εργαστήρια χαρτοποιίας (πάπυρος) νοmicroισmicroατοκοπεία αλιεία πορφύρας microεταλλεία αποτελούσαν τις κυριότερες κρατικές επιχειρήσεις (και τα κρατικά microονοπώλια) Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελmicroατίες όπως χρυσοχόοι αργυροπράτες (δηλαδή τραπεζίτες που microπορούσαν να αλλάζουν τα χρυσά νοmicroίσmicroατα σε αργυρές και χάλκινες υποδιαιρέσεις τους) συmicroβολαιογράφοι κά ήταν εγκατεστηmicroένοι στα αστικά κέντρα Οι έmicroποροι άλλοτε ήταν εγκατεστηmicroένοι microόνιmicroα και άλλοτε περιφέρονταν microε τις πρα-microάτειες τους από πόλη σε πόλη ή σε πανηγύρεις Σε αγροτικές περιοχές οι αγοραπω-λησίες και οι ανταλλαγές προϊόντων γίνονταν σε εmicroποροπανηγύρεις Στις microεγαλύτερες πόλεις οι εmicroπορικές συναλλαγές πραγmicroατοποιούνταν στον φόρο (forum) Η microέτρηση των προϊόντων ήταν αυστηρή σύmicroφωνα microε τα επίσηmicroα microέτρα και σταθmicroά Ο έλεγχος των τιmicroών πώλησης από το κράτος επιτυγχανόταν microε την επιβολή microονοπωλίωνΒασικοί άξονες του βυζαντινού εmicroπορίου ήταν 1) Ο περιορισmicroός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας 2) Η οργάνωση σε συντεχνίες επαγγελmicroατικά σωmicroατεία ndash κρατικούς ή ηmicroικρατικούς οργανισmicroούς 3) Η αξιολόγηση της παροχής υπηρεσιών των συντε-χνιών και η ανάλογη παροχή οικονοmicroικών προνοmicroίων 4) Οι νοmicroικές δεσmicroεύσεις των συντεχνιών σχετικά microε την ποιότητα και τον τρόπο άσκησης του επαγγέλmicroατος microε βαρύτατες κυρώσεις για τους παραβάτες 5) Το κράτος ρύθmicroιζε τις τιmicroές των προϊό-ντων ασκούσε τον έλεγχο της διακίνησής τους συχνά είχε το microονοπώλιο εmicroπορίας των προσοδοφόρων προϊόντων και επέβαλλε περιορισmicroούς στην ελεύθερη διακίνηση ορισmicroένων προϊόντων (πχ microέταλλα αλάτι microετάξι σιτάρι υφάσmicroατα και ενδύmicroατα)

Η αυτοκρατορία είχε το microονο-πώλιο εmicroπορίας των ειδών πολυ-

σουν στους microεγαλογαιοκτήmicroονες τη συλλογή των φόρων

Εmicroπόριο βιοτεχνία επαγγέλmicroατα κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο Ήδη από τα microέσα του 3ου αιώνα το κράτος είχε υποχρεώσει microε νόmicroο τους επαγγελmicroα-τίες να οργανωθούν σε σωmicroατεία τα κολλήγια (collegia) τα οποία microε τον καιρό microεταβλήθηκαν σε κρατικούς ή ηmicroικρατικούς οργανισmicroούς Στο Βυζάντιο υπήρχε εmicroπο-ρική και βιοτεχνική δραστηριότητα Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο microάλιστα πολλές ήταν οι πόλεις microε έντονη οικονοmicroική και εmicroπορική κίνηση ndash εισαγωγή microεταξοτροφίας και ανάπτυξη βιοτεχνίας microεταξωτών Έmicroποροι και τεχνίτες εmicroπορεύονταν οι ίδιοι τα προϊόντα τους σε δικά τους καταστήmicroατα Εργαστήρια όπλων υφασmicroάτων (χρυσοποί-κιλτων) βαφεία (πορφύρας) εργαστήρια χαρτοποιίας (πάπυρος) νοmicroισmicroατοκοπεία αλιεία πορφύρας microεταλλεία αποτελούσαν τις κυριότερες κρατικές επιχειρήσεις (και τα κρατικά microονοπώλια) Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελmicroατίες όπως χρυσοχόοι αργυροπράτες (δηλαδή τραπεζίτες που microπορούσαν να αλλάζουν τα χρυσά νοmicroίσmicroατα σε αργυρές και χάλκινες υποδιαιρέσεις τους) συmicroβολαιογράφοι κά ήταν εγκατεστηmicroένοι στα αστικά κέντρα Οι έmicroποροι άλλοτε ήταν εγκατεστηmicroένοι microόνιmicroα και άλλοτε περιφέρονταν microε τις πρα-microάτειες τους από πόλη σε πόλη ή σε πανηγύρεις Σε αγροτικές περιοχές οι αγοραπω-λησίες και οι ανταλλαγές προϊόντων γίνονταν σε εmicroποροπανηγύρεις Στις microεγαλύτερες πόλεις οι εmicroπορικές συναλλαγές πραγmicroατοποιούνταν στον φόρο (forum) Η microέτρηση των προϊόντων ήταν αυστηρή σύmicroφωνα microε τα επίσηmicroα microέτρα και σταθmicroά Ο έλεγχος των τιmicroών πώλησης από το κράτος επιτυγχανόταν microε την επιβολή microονοπωλίωνΒασικοί άξονες του βυζαντινού εmicroπορίου ήταν 1) Ο περιορισmicroός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας 2) Η οργάνωση σε συντεχνίες επαγγελmicroατικά σωmicroατεία ndash κρατικούς ή ηmicroικρατικούς οργανισmicroούς 3) Η αξιολόγηση της παροχής υπηρεσιών των συντε-χνιών και η ανάλογη παροχή οικονοmicroικών προνοmicroίων 4) Οι νοmicroικές δεσmicroεύσεις των συντεχνιών σχετικά microε την ποιότητα και τον τρόπο άσκησης του επαγγέλmicroατος microε βαρύτατες κυρώσεις για τους παραβάτες 5) Το κράτος ρύθmicroιζε τις τιmicroές των προϊό-ντων ασκούσε τον έλεγχο της διακίνησής τους συχνά είχε το microονοπώλιο εmicroπορίας των προσοδοφόρων προϊόντων και επέβαλλε περιορισmicroούς στην ελεύθερη διακίνηση ορισmicroένων προϊόντων (πχ microέταλλα αλάτι microετάξι σιτάρι υφάσmicroατα και ενδύmicroατα)

Η αυτοκρατορία είχε το microονο-πώλιο εmicroπορίας των ειδών πολυ-

6) Οι φόροι άσκησης επαγγέλmicroατος τελωνειακοί φόροι (εσωτερικό εmicroπόριο) τελωνει-ακοί δασmicroοί (εξωτερικό εmicroπόριο) 7) Υπήρχε microάλλον περιορισmicroένος αριθmicroός microεγάλων εmicroπορικών και ναυτιλιακών επιχειρήσεων Κυρίως λειτουργούσαν microικροεπιχειρήσεις ιδιωτικού χαρακτήρα microικροmicroεσαίοι έmicroποροι microικροπωλητές γυρολόγοι Επίσης τα microο-ναστήρια παρήγαγαν και εmicroπορεύονταν προϊόντα Δίπλα στις microόνιmicroες αγορές λειτουρ-γούσαν περιοδικές αγορές και εmicroποροπανηγύρειςΗ βιοτεχνία αποτελείτο από διάφορες επιχειρήσεις και ένας τεχνίτης microπορούσε να διαθέτει ο ίδιος τα προϊόντα του αλλά να είναι και microέλος εργαστηρίου ή βιοτεχνικής microονάδας Στα τέλη του 5ου αιώνα η ηmicroερήσια αmicroοιβή ενός τεχνίτη ήταν τρεις φόλλεις (= χάλκινα νοmicroίσmicroατα) Το επάγγελmicroα ήταν κοινωνικό χαρακτηριστικό και συνόδευε τον άνθρωπο έως τον τάφο Οι επαγγελmicroατικές οmicroάδες στο Βυζάντιο ήταν τρεις 1) Συντε-χνίες ήταν επαγγελmicroατικά σωmicroατεία που ελέγχονταν από την κεντρική εξουσία για την αποφυγή αισχροκέρδειας και την επιτήρηση της παραγωγής και της διακίνησης των προ-ϊόντων Στις συντεχνίες ανήκαν αστικοί επαγγελmicroατίες όπως ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες βι-οτεχνικών εργαστηρίων και ειδικευmicroένοι τεχνίτες πολύτιmicroων microετάλλων Χαρακτηριστικό είναι ότι ενώ οι συντεχνίες ήταν microονάδες ιδιωτικής πρωτοβουλίας το κράτος ασκούσε αυστηρότατο έλεγχο στον τρόπο λειτουργίας τους 2) Βασιλικά Εργαστήρια ήταν κρατι-κά σωmicroατεία που κάλυπταν κρατικές και αυτοκρατορικές ανάγκες Τα microέλη ήταν microισθωτά και η λειτουργία ρυθmicroιζόταν από ειδική νοmicroοθεσία Τα κυριότερα ασχολούνταν microε την κατασκευή οπλισmicroού την υφαντουργία τη βαφή microεταξιού την κοσmicroηmicroατοποιία και τη microεταλλοτεχνία την επεξεργασία της πορφύρας (κρατικό microονοπώλιο ndash κογχυλευταί) και τη χαρακτική των νοmicroισmicroάτων (microονετάριοι) 3) Ανεξάρτητοι τεχνίτες

Νόmicroισmicroα και φορολογία κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο Η βάση του νοmicroισmicroατικού συστήmicroατος έως τα microέσα 14ου αιώνα ήταν ο σόλιδος (χρύ-σινος solidus) χρυσό νόmicroισmicroα microε βάρος 450 γρ και 172 της ρωmicroαϊκής λίτρας (περίπου 324 γρ) και πλήρη θεωρητικό τίτλο (δηλαδή περιεκτικότητα σε χρυσό) 24 καράτια Μέ-χρι τον 8ο αιώνα ο σόλιδος είχε δύο υποδιαιρέσεις το σιmicromicroίσσιον (frac12 του σόλιδου) και το τριmicroίσσιον (13 του σόλιδου) Η εξέλιξη των αργυρών νοmicroισmicroάτων άρχισε από τον 7ο αιώνα microε το εξάγραmicromicroον που κυκλοφόρησε την εποχή του Ηρακλείου (περίπου το 615) Ο 6ος αιώνας οπότε έλαβε χώρα η νοmicroισmicroατική microεταρρύθmicroιση του Αναστασίου Αrsquo

Η φορολογία άmicroεση ή έmicromicroεση αποτελεί τη κυριότερη πηγή

(498) ήταν η κύρια εποχή εξέλιξης των χάλκινων νοmicroισmicroάτων Η φορολογία άmicroεση ή έmicromicroεση ήταν η κυριότερη πηγή εσόδων για τον κρατικό microηχα-νισmicroό Οι υπάλληλοι που είχαν επιφορτιστεί το έργο της φορολογίας χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες στους υπαλλήλους που ασχολούνταν microε τον καθορισmicroό του είδους και του ύψους των φόρων που έπρεπε να πληρώσει ο κάθε φορολογούmicroενος και στους υπαλλή-λους που αναλάmicroβαναν την είσπραξη των φόρων Οι φοροεισπράκτορες συνοδευόmicroενοι από γραmicromicroατείς και άνδρες microε αστυνοmicroικά καθήκοντα (ταξεώται) περιέρχονταν την περιοχή της οποίας είχαν αναλάβει την είσπραξη των φόρων Δεν ήταν σπάνια και η ενοικίαση της συλλογής των φόρων από ιδιώτες που είχαν βέβαια κάποιο κέρδος Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο η βασική αρχή του αγροτικού φορολογικού συστήmicroατος ήταν microια βάση για όλα τα στοιχεία της αγροτικής περιουσίας καλλιεργητές ζώα εργα-σίας γη Οι δύο παράmicroετροί της ήταν το ζυγόν (iugum) για τη γη και η κεφαλή (caput) για ανθρώπους και ζώα Με τις ιδεατές αυτές microονάδες που κάλυπταν όλη την αγροτική περιουσία το κράτος microπορούσε να έχει microε τις φορολογικές δηλώσεις των πολιτών αλλά και τις περιοδικές (κάθε 15 χρόνια = ινδικτιών) απογραφές microια πλήρη εικόνα της φορολογικής βάσης Παράλληλα ίσχυε ο ελληνιστικής καταγωγής θεσmicroός της πληρωmicroής φόρων όχι microόνο για τις καλλιεργηmicroένες εκτάσεις microιας αγροτικής ιδιοκτησίας αλλά και για τις ακαλλιέργητες Επιπλέον οι microικροί και microεσαίοι ιδιοκτήτες που ανήκαν σε αγροτικές κοινότητες ή σύνολο αυτών (microητροκωmicroίες) έπρεπε να πληρώνουν φόρο και για τις ακαλ-λιέργητες ή εγκαταλελειmicromicroένες εκτάσεις microε το δικαίωmicroα να τις καλλιεργούν

Η κοινωνία κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδοΟρισmicroένες φορές αναφέρονται στις βυζαντινές πηγές ο στρατός ο κλήρος και οι γε-ωργοί ως βασικές κοινωνικές κατηγορίες και αυτό γιατί ο στρατός ήταν η κεφαλή του πολιτικού σώmicroατος και οι ουσιαστικότερες εργασίες ήταν η γεωργία και η στρατιωτική υπηρεσία καθώς οι γεωργοί έτρεφαν τους στρατιώτες και οι στρατιώτες προστάτευαν τους γεωργούς Ιδιαιτέρως κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο οι πολίτες του Βυζαντί-ου διαιρούνταν σε δύο microεγάλες κατηγορίες Α honestiores (= εντιmicroότεροι) συγκλητικοί κρατικοί αξιωmicroατούχοι ανώτερος και ανώτατος κλήρος όλοι αυτοί είχαν δικαστικά και φορολογικά προνόmicroια Στην Πρω-τοβυζαντινή περίοδο microόνο microία οmicroάδα συγκλητικών διέmicroενε στην Κωνσταντινούπολη

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας σύmicroβολο του Βυζαντίου απο-

και είχε το δικαίωmicroα να συmicromicroετέχει στις εργασίες της συγκλήτου (ιλλούστριοι) Οι υπό-λοιποι διέmicroεναν στην επαρχία και από αυτούς προέρχονταν οι επαρχιακοί διοικητικοί αξιωmicroατούχοι Σταδιακά σχηmicroατίστηκε microια τάξη πολιτών η οποία συγκέντρωσε τη γη και απέκτησε microεγάλη οικονοmicroική δύναmicroη Η τάξη αυτή microονοπώλησε επίσης τα κρατι-κά και εκκλησιαστικά ανώτερα και ανώτατα αξιώmicroατα Αποκαλείτο τάξη των δυνατών (potentiores) σε αντίθεση microε τους υπόλοιπους πένητες (tennes) Οι δυνατοί microε το σύ-στηmicroα της προστασίας ήλεγχαν την αγροτική οικονοmicroία καθώς οι microικροί καλλιεργητές και οι microεσαίοι ιδιοκτήτες υπέκειντο στον έλεγχό τους Επίσης ήλεγχαν microεγάλο microέρος της αστικής οικονοmicroίας microε εmicroπορικές και ναυτιλιακές επενδύσεις για τις οποίες εξασφάλι-ζαν φορολογικά προνόmicroια Β humiliores (= ταπεινότεροι) ο αγροτικός και ο αστικός πληθυσmicroός Εντούτοις ο αστικός πληθυσmicroός παρουσίαζε διακυmicroάνσεις ανάλογα microε το εργασιακό καθεστώς microέσα στο οποίο λειτουργούσε Τα microέλη των επαγγελmicroατικών συντεχνιών όπως ναύκληροι microεγαλέmicroποροι τραπεζίτες (αργυροπράτες) ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες βιοτεχνικών εργα-στηρίων που ανήκαν στην ανώτερη τάξη του αστικού πληθυσmicroού αντιτίθεντο συχνά στην εξουσία απολάmicroβαναν οικονοmicroικά προνόmicroια και microπορούσαν να ενταχθούν στις κατώτερες τάξεις των honestiores Οι ελεύθεροι εργάτες και τα άτοmicroα microε ασαφείς και ευκαιριακές ενασχολήσεις απάρτιζαν την κατώτερη αστική βαθmicroίδα Το υπόστρωmicroα του βυζαντινού πληθυσmicroού αποτελούσαν οι δούλοι των οποίων η θέση είχε βελτιωθεί εξαιτίας του χριστιανισmicroού Προπάντων διαφυλάσσονταν οι δούλοι από την αυθαίρετη συmicroπεριφορά και καταδυνάστευση των κυρίων τους και υπέκειντο σε microια σειρά κανόνων Ο αριθmicroός τους σταδιακά ελαττωνόταν και τη θέση τους στον κοινωνικό και οικονοmicroικό τοmicroέα πήρε η εξαρτηmicroένη εργατική δύναmicroη Τα microέλη της κοινωνίας ήταν συγκεντρωmicroένα σε φυσικές ή επαγγελmicroατικές οmicroάδες οικογένεια γείτονες χωριό πό-λη συντεχνία ευσεβή αδελφότητα microοναστήρι εθνική οmicroάδα

ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Εκκλησιαστική οργάνωσηΣτις αρχές του 4ου αιώνα οι χριστιανικές κοινότητες είχαν επιτύχει microια πρώτη οργά-νωση Κάθε πόλη είχε τον επίσκοπό της Στις σπουδαιότερες πόλεις υπήρχαν microητρο-

Εκφραστής της αίγλης της ισχύος της Εκκλησίας σε κάθε

πολίτες στους οποίους υπαγόταν αριθmicroός επισκόπων Βέβαια κάποιες έδρες θεωρού-νταν ανώτερες έναντι των άλλων και αυτές ήταν της Ρώmicroης της Αλεξανδρείας της Αντιοχείας της Κωνσταντινουπόλεως και των Ιεροσολύmicroων Έτσι προέκυψαν τα πέντε πατριαρχεία Το πατριαρχείο της laquoΝέας Ρώmicroηςraquo-Κωνσταντινουπόλεως αύξησε ταχύτατα τη δύναmicroή του διότι συνέπιπτε microε την έδρα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως προΐστατο της βυζαντινής ΕκκλησίαςΠρότυπο της εκκλησιαστικής οργάνωσης στάθηκε η κρατική οργάνωση Οι βαθmicroοί της ιεροσύνης ήταν 1) Επίσκοπος ήταν ο πνευmicroατικός καθοδηγητής ο προϊστάmicroενος κάθε εκκλησιαστικού ιδρύmicroατος ο πολιτικός ηγέτης ο δικαστής ιδιωτικών υποθέσεων και προστάτης του ποιmicroνίου το οποίο ανήκε στην έδρα του (microικρή ή microεγάλη πόλη) 2) Πρεσβύτερος ή ιερέας έδρα του ήταν η ενορία σε πόλη ή χωριό Ο microισθός του προ-ερχόταν από τον τοπικό επίσκοπο Έπρεπε να χαρακτηρίζεται από πίστη γνώση των ιερών κανόνων και ηθική Οι ιερείς ndashσε αντίθεση microε τους επισκόπουςndash ήταν φτωχοί και συνήθως αmicroόρφωτοι 3) Διάκονοι-διακόνισσες ήταν βοηθοί υπηρέτες στα microυστήρια (οι διακόνισσες κυρίως στη βάπτιση γυναικών έπαψαν να υπάρχουν τον 12ο αιώνα) και στα φιλανθρωπικά έργα 4) Αρχιδιάκονοι ήταν γραmicromicroατείς των επισκόπων 5) Υποδιάκο-νοι ήταν οι βοηθοί των διακόνων ετοίmicroαζαν τα ιερά σκεύη ή άναβαν τα καντήλια στο ιερό 6) Αναγνώστες διάβαζαν από τον άmicroβωνα τον ΑπόστολοΟ οποιοσδήποτε microπορούσε να διεκδικήσει τα ανώτατα εκκλησιαστικά αξιώmicroατα όπως ακριβώς συνέβαινε και microε την κρατική διοίκηση Απαραίτητες προϋποθέσεις ήταν microόνο η αρετή και η σχετική microόρφωση

Αιρέσεις της Πρωτοβυζαντινής περιόδουΟι αιρέσεις ήταν προσωπικές θέσεις και απόψεις microορφωmicroένων κληρικών επάνω σε θεο-λογικά ζητήmicroατα που απέκλιναν όmicroως από τους επίσηmicroα αποδεκτούς δογmicroατικούς κανόνες και έρχονταν σε αντίθεση microε την καθολική (= ορθή) πίστη Οι αιρέσεις του 4ου αιώνα ήταν τριαδικές σε σχέση microε το πρόσωπο του Ιησού και τη σχέση του microε τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύmicroα και του 5ου-6ου αιώνα χριστολογικές σε σχέση microε τη θεϊκή-ανθρώπινη φύση του Ιησού Οι κυριότερες αιρέσεις υπήρξαν ο αρειανισmicroός ο νεστοριανισmicroός ο microονοφυσιτισmicroός και ο microονοθελητισmicroός Οι σύγχρονοι microελετητές θε-ωρούν ότι οι αιρέσεις είχαν βαθύτερα από τα θρησκευτικά κίνητρα δηλαδή πολιτικά

και κοινωνικά ως αντίδραση στην κεντρική εξουσία Όλες οι αιρέσεις καταδικάστηκαν από οικουmicroενικές συνόδους Η επίσηmicroη Εκκλησία κυνήγησε και εξόντωσε τους αιρε-τικούς Ένα από τα ισχυρότερα όπλα της ήταν ο αφορισmicroός και το ανάθεmicroα

ΜοναχισmicroόςΟ microοναχισmicroός είχε τις απαρχές του στα microέσα του 3ου αιώνα αλλά έλαβε διαστάσεις τον 4ο αιώνα Ήταν ένα κίνηmicroα λαϊκών από όλα τα κοινωνικά στρώmicroατα που αποζητούσαν τη χαmicroένη αγνότητα των πρώτων χριστιανικών χρόνων Κοιτίδα του microοναχισmicroού ήταν η Αίγυπτος χώρα συνηθισmicroένη σε αυστηρούς κανόνες διαβίωσης και στην αναχώρηση από τον κόσmicroο Στα microάτια των Βυζαντινών ο microοναχός εκπροσωπούσε το ιδανικό της τε-λείωσης και της ιδανικότητας Ο τρόπος ζωής του ήταν ο βίος θεωρητικός η αταραξία η εσωτερική γαλήνη και η απουσία παθών Αυτό του εξασφάλιζε τη σωτηρία στην άλλη ζωή εν αντιθέσει microε τον κοσmicroικό άνθρωπο που ζούσε ανάmicroεσα στους πειρασmicroούς και η σωτηρία του ήταν σχεδόν αδύνατη Για να σωθεί ο κοσmicroικός άνθρωπος έπρεπε ndashέστω και στη δύση της ζωής τουndash να ενδυθεί το laquoαγγελικό σχήmicroαraquo των microοναχών Τέλος ο microοναχός ήταν ο πνευmicroατικός καθοδηγητής του Βυζαντινού στον κόσmicroο

Οργάνωση - κατηγορίες microοναχώνΣτο Βυζάντιο δεν υπήρχε κανένα τάγmicroα δηλαδή ένας ενιαίος microοναστικός οργανισmicroός οργανωmicroένος σύmicroφωνα microε λεπτοmicroερείς κανόνες microε συγκεκριmicroένα καθήκοντα και έναν γενικά δεσmicroευτικό τρόπο ζωής Οι γενικές οδηγίες του Μέγα Βασιλείου προς τους microοναχούς δεν έγιναν καταστατικό microε την τυπική έννοια του όρου Τα βυζαντινά microονα-στήρια παρουσίαζαν ποικιλία τύπων που το κοινό τους γνώρισmicroα ήταν το ιδανικό της απάρνησης των εγκοσmicroίων αλλά οι πρακτικές microέθοδοι που εφάρmicroοζαν για να πραγmicroα-τοποιήσουν αυτό το ιδανικό κάλυπταν ευρύ φάσmicroα Οι συνήθεις κατηγορίες microοναχών ήταν οι εξής κάποιοι γίνονταν microοναχοί σχετικά αργά αφού είχαν παντρευτεί και ασκήσει κάποιο δηmicroόσιο αξίωmicroα Επίσης microοναχοί γίνονταν χήροι ή χήρες κάποιοι λίγο πριν από τον θάνατό τους για την εξασφάλιση της σω-τηρίας Καταχρεωmicroένοι microικροαγρότες παραχωρούσαν τη γη τους σε κάποιο microοναστήρι και γίνονταν microοναχοί Επίσης το microοναστικό σχήmicroα ενδύονταν κάποιοι ισχυροί που ζητούσαν άσυλο πχ αυτοκράτορες ανώτεροι αξιωmicroατούχοι microεγαλογαιοκτήmicroονες

Ο Μέγας Βασίλειος επίσκοπος Καισαρείας θεωρείται από την

και κοινωνικά ως αντίδραση στην κεντρική εξουσία Όλες οι αιρέσεις καταδικάστηκαν από οικουmicroενικές συνόδους Η επίσηmicroη Εκκλησία κυνήγησε και εξόντωσε τους αιρε-τικούς Ένα από τα ισχυρότερα όπλα της ήταν ο αφορισmicroός και το ανάθεmicroα

ΜοναχισmicroόςΟ microοναχισmicroός είχε τις απαρχές του στα microέσα του 3ου αιώνα αλλά έλαβε διαστάσεις τον 4ο αιώνα Ήταν ένα κίνηmicroα λαϊκών από όλα τα κοινωνικά στρώmicroατα που αποζητούσαν τη χαmicroένη αγνότητα των πρώτων χριστιανικών χρόνων Κοιτίδα του microοναχισmicroού ήταν η Αίγυπτος χώρα συνηθισmicroένη σε αυστηρούς κανόνες διαβίωσης και στην αναχώρηση από τον κόσmicroο Στα microάτια των Βυζαντινών ο microοναχός εκπροσωπούσε το ιδανικό της τε-λείωσης και της ιδανικότητας Ο τρόπος ζωής του ήταν ο βίος θεωρητικός η αταραξία η εσωτερική γαλήνη και η απουσία παθών Αυτό του εξασφάλιζε τη σωτηρία στην άλλη ζωή εν αντιθέσει microε τον κοσmicroικό άνθρωπο που ζούσε ανάmicroεσα στους πειρασmicroούς και η σωτηρία του ήταν σχεδόν αδύνατη Για να σωθεί ο κοσmicroικός άνθρωπος έπρεπε ndashέστω και στη δύση της ζωής τουndash να ενδυθεί το laquoαγγελικό σχήmicroαraquo των microοναχών Τέλος ο microοναχός ήταν ο πνευmicroατικός καθοδηγητής του Βυζαντινού στον κόσmicroο

Οργάνωση - κατηγορίες microοναχώνΣτο Βυζάντιο δεν υπήρχε κανένα τάγmicroα δηλαδή ένας ενιαίος microοναστικός οργανισmicroός οργανωmicroένος σύmicroφωνα microε λεπτοmicroερείς κανόνες microε συγκεκριmicroένα καθήκοντα και έναν γενικά δεσmicroευτικό τρόπο ζωής Οι γενικές οδηγίες του Μέγα Βασιλείου προς τους microοναχούς δεν έγιναν καταστατικό microε την τυπική έννοια του όρου Τα βυζαντινά microονα-στήρια παρουσίαζαν ποικιλία τύπων που το κοινό τους γνώρισmicroα ήταν το ιδανικό της απάρνησης των εγκοσmicroίων αλλά οι πρακτικές microέθοδοι που εφάρmicroοζαν για να πραγmicroα-τοποιήσουν αυτό το ιδανικό κάλυπταν ευρύ φάσmicroα Οι συνήθεις κατηγορίες microοναχών ήταν οι εξής κάποιοι γίνονταν microοναχοί σχετικά αργά αφού είχαν παντρευτεί και ασκήσει κάποιο δηmicroόσιο αξίωmicroα Επίσης microοναχοί γίνονταν χήροι ή χήρες κάποιοι λίγο πριν από τον θάνατό τους για την εξασφάλιση της σω-τηρίας Καταχρεωmicroένοι microικροαγρότες παραχωρούσαν τη γη τους σε κάποιο microοναστήρι και γίνονταν microοναχοί Επίσης το microοναστικό σχήmicroα ενδύονταν κάποιοι ισχυροί που ζητούσαν άσυλο πχ αυτοκράτορες ανώτεροι αξιωmicroατούχοι microεγαλογαιοκτήmicroονες

Ο Μέγας Βασίλειος επίσκοπος Καισαρείας θεωρείται από την

Ακόmicroη ο microοναχισmicroός ήταν προθάλαmicroος του αξιώmicroατος του επισκόπου και σε κάποιες περιπτώσεις microοναχοί γίνονταν ακόmicroη και πολιτικοί ή στρατιωτικοί αξιωmicroατούχοι Υπήρ-χαν και οι άρχοντες που microετέτρεπαν το κτήmicroα τους σε microοναστήρι και τον εαυτό τους σε ηγούmicroενο

Ερηmicroιτισmicroός ή αναχωρητισmicroόςΗ Αίγυπτος ήταν η γενέτειρα του αναχωρητισmicroού Οι αναχωρητές της αιγυπτιακής ερήmicroου ήταν στην πλειονότητά τους Κόπτες χωρικοί που γνώριζαν τις δυσκολίες του τόπου που επέλεγαν να αποmicroονωθούν Παρrsquo όλα αυτά περιφρονώντας την κοινωνική ζωή και τη συmicroβατικότητα των εγκοσmicroίων άνδρες και γυναίκες microε κίνητρα από την αποτίναξη των καθηmicroερινών βιοτικών προβληmicroάτων έως την έντονη microεταφυσική αγω-νία έφευγαν να microονάσουν στην έρηmicroο Ύπαρξη ερηmicroιτών microαρτυρείται στην Αίγυπτο από τον 3ο αιώνα Πατέρας του αναχωρητισmicroού ήταν ο άγιος Αντώνιος (251-356) που έζησε το microεγαλύτερο microέρος της microακράς ζωής του σε αποmicroόνωση microε προσευχή και νηστεία Ο θρησκευτικός φανατισmicroός οι σκληρές διώξεις των πολυθεϊστών οι συγκρούσεις γύρω από το χριστιανικό δόγmicroα η δηmicroιουργία αιρέσεων και ταυτόχρονα η αντοχή και η καρτερικότητα στις δυσκολίες αποτέλεσαν την ιδεολογική βάση πάνω στην οποία οικοδοmicroήθηκε ο αναχωρητισmicroός της Αιγύπτου Από την Αίγυπτο ο microοναχι-σmicroός και ο αναχωρητισmicroός microεταδόθηκαν στην Παλαιστίνη ndashκυρίως στην έρηmicroο της Ιουδαίαςndash στη Συρία και στη Μικρά ΑσίαΚαλύβες και σπηλιές ήταν τα κελιά των αναχωρητών πλήρης γυmicroνότητα ή το microονα-στικό σχήmicroα (microηλωτή από δέρmicroα προβάτου ζώνη ανάλαβος [επωmicroίδα ωmicroοφόριον] κουκούλιον) ήταν η ενδυmicroασία τους ενώ η καθαριότητα δεν θεωρείτο απαραίτητη ψωmicroί αλάτι λαχανικά φρούτα χόρτα και όσπρια ήταν η τροφή τους καταπολεmicroούσαν την ακηδία (την πλήξη και την αποθάρρυνση) microε προσευχή ανάγνωση εργόχειρα ψάρεmicroα κυνήγι αντιγραφή χειρογράφων κοιmicroόνταν σε ψάθα (ψιάθιον) στο πάτωmicroα για σκληραγωγία και για να είναι σε συνεχή ετοιmicroότητα να προσεύχονται καθrsquo όλη τη διάρκεια της νύχτας

Κοινοβιακός microοναχισmicroός Ιδρυτής του κοινοβιακού microοναχισmicroού ήταν ο όσιος Παχώmicroιος (346) κατώτερος

αξιωmicroατικός που microαθήτευσε σε κάποιον ασκητή και οργάνωσε κατά το στρατιωτικό πρότυπο το πρώτο κοινοβιακό ίδρυmicroα στην Ταβέννησο στη δεξιά όχθη του Νείλου στην περιοχή της Θηβαΐδας Τα χαρακτηριστικά αυτού του κοινοβίου έγιναν κανόνας για κάθε κοινόβιο Χτίστηκε σε καλλιεργήσιmicroη γη microε εξωτερικό τείχος για προστασία ήταν κατανεmicroηmicroένο σε οίκους όπου οι microοναχοί ζούσαν εργάζονταν έτρωγαν και προ-σεύχονταν από κοινού Τα microέρη της ζωής ήταν εργασία προσευχή ανάγνωση τροφή ξεκούραση Κάθε microοναχός ήταν επιφορτισmicroένος microε κάποιο διακόνηmicroα (χειρωνακτική εργασία) και όλοι έπρεπε να υπακούουν στον ηγούmicroενο Και αυτό το είδος microοναχισmicroού διαδόθηκε ταχύτατα σε Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία Στην Ιερουσαλήmicro ιδρύθηκαν οι λαύρες συγκροτήmicroατα από χαλαρά δεmicroένα microεταξύ τους οικήmicroατα microοναχών όπου ο καθένας περνούσε την ηmicroέρα microόνος του ή microε έναν-δύο microαθητές του Μόνο το Σάββατο ή την Κυριακή συγκεντρώνονταν στον κοινό οίκο Από το κοινόβιο προέκυψε και το ιδιόρρυθmicroο microοναστήρι Αυτό ήταν microεν κοινόβιο αλλά κάθε microοναχός ακολουθούσε το δικό του ασκητικό πρόγραmicromicroα Τα χαρακτηριστικά των microοναχών ήταν η αυτοσυντήρη-ση η διατήρηση κάποιων περιουσιακών στοιχείων η εργασία για εξασφάλιση βιοτικών αναγκών Ήταν ο τύπος του microοναστηριού που καλλιεργήθηκε στην Υστεροβυζαντινή περίοδο σε τόπους όπου κυριάρχησε το κίνηmicroα του ησυχασmicroού (πχ Άγιον Όρος)

αξιωmicroατικός που microαθήτευσε σε κάποιον ασκητή και οργάνωσε κατά το στρατιωτικό πρότυπο το πρώτο κοινοβιακό ίδρυmicroα στην Ταβέννησο στη δεξιά όχθη του Νείλου στην περιοχή της Θηβαΐδας Τα χαρακτηριστικά αυτού του κοινοβίου έγιναν κανόνας για κάθε κοινόβιο Χτίστηκε σε καλλιεργήσιmicroη γη microε εξωτερικό τείχος για προστασία ήταν κατανεmicroηmicroένο σε οίκους όπου οι microοναχοί ζούσαν εργάζονταν έτρωγαν και προ-σεύχονταν από κοινού Τα microέρη της ζωής ήταν εργασία προσευχή ανάγνωση τροφή ξεκούραση Κάθε microοναχός ήταν επιφορτισmicroένος microε κάποιο διακόνηmicroα (χειρωνακτική εργασία) και όλοι έπρεπε να υπακούουν στον ηγούmicroενο Και αυτό το είδος microοναχισmicroού διαδόθηκε ταχύτατα σε Παλαιστίνη Συρία και Μικρά Ασία Στην Ιερουσαλήmicro ιδρύθηκαν οι λαύρες συγκροτήmicroατα από χαλαρά δεmicroένα microεταξύ τους οικήmicroατα microοναχών όπου ο καθένας περνούσε την ηmicroέρα microόνος του ή microε έναν-δύο microαθητές του Μόνο το Σάββατο ή την Κυριακή συγκεντρώνονταν στον κοινό οίκο Από το κοινόβιο προέκυψε και το ιδιόρρυθmicroο microοναστήρι Αυτό ήταν microεν κοινόβιο αλλά κάθε microοναχός ακολουθούσε το δικό του ασκητικό πρόγραmicromicroα Τα χαρακτηριστικά των microοναχών ήταν η αυτοσυντήρη-ση η διατήρηση κάποιων περιουσιακών στοιχείων η εργασία για εξασφάλιση βιοτικών αναγκών Ήταν ο τύπος του microοναστηριού που καλλιεργήθηκε στην Υστεροβυζαντινή περίοδο σε τόπους όπου κυριάρχησε το κίνηmicroα του ησυχασmicroού (πχ Άγιον Όρος)