ΟΜΗΡΟΣΟΜΗΡΟΣ

Διευκρινίσεις για την ανάλυση - προσέγγιση του υλικούΗ μορφή του εναλλακτικού διδακτικού υλικού (ΕΔΥ) για τον Όμηρο δεν αποτελεί μια αυτόνομη εισαγωγή στο επικό λογοτεχνικό γένος Αυτή γίνεται με διεξοδικό τρόπο στο εγχειρίδιο της ΘΕ Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Λογοτεχνία (τόμος Α σσ 53-116) όπου αναλύονται τα μείζονα ζητήματα που απασχόλησαν την ομηρική έρευνα χαρακτήρας της προφορικής ποίησης σχέση προφορικής και γραπτής ποίησης ομηρικό ζήτημα δομή και υπόθεση των επών πολιτιστικά στρώματα των ποιημάτων κά Η μελέτη αυτών των κεφαλαίων είναι απαραίτητη για την κατανόηση της σύνθετης φύσης της ομηρικής ποίησης Βασικό βοήθημα για την μελέτη αυτών των κεφαλαίων είναι η συνέντευξη του καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης κ Δανιήλ Ι Ιακώβ (βλ ιδιαιτέρως τον οδηγό μελέτης) Γενικά όμως η προσέγγιση των θεωρητικών μόνο ζητημάτων δεν εξασφαλίζει την κατανόηση του ομηρικού έργου Είναι απαραίτητο να αναλυθεί το ίδιο το κείμενο των επών ώστε να διατυπωθούν θέματα που ανακύπτουν από την ίδια την επική λογοτεχνική δημιουργία θέματα τεχνικά και ιδεολογικά θέματα σύνθεσης δομής περιεχομένου και λογοτεχνικών συμβάσεων Αυτούς ακριβώς τους τομείς καλύπτει το υλικό σε ηλεκτρονική μορφή που έχετε στα χέρια σας Μια επιπλέον διευκρίνιση είναι απαραίτητη η προσέγγιση του υλικού δεν γίνεται θεματικά με το κείμενο να χρησιμοποιείται επικουρικά για την υποστήριξη των επιμέρους ζητημάτων Αντίθετα επιλέχθηκαν αρκετά αντιπροσωπευτικά χωρία από τα δύο έπη ώστε μέσα από την ίδια την ομηρική παραγωγή να εξετάζονται τα θέματα που είναι βασικά για την κατανόηση της ιδιότυπης αυτής ποιητικής σύνθεσηςmiddot έτσι οδηγός μας στη μελέτη γίνεται ο ίδιος ο ποιητής και το ποιητικό κείμενο

Οδηγός μελέτηςΤο υλικό που έχετε μπροστά σας μπορείτε να το μελετήσετε σταδιακά ιεραρχώντας τις ανάγκες σας Εν τούτοις μπορώ να σας προτείνω έναν δρόμο μελέτης που θεωρώ πιο αποτελεσματικό 1 Επειδή η κατανόηση των ομηρικών επών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από κάποιες θεωρητικές γνώσεις που είναι απαραίτητες καλό θα ήταν να ξεκινήσετε από το απόσπασμα της συνέντευξης του Δ Ι Ιακώβ σχετικά με το τι εννοούμε όταν λέμε ότι τα ομηρικά έπη είναι προφορική ποίηση Έτσι θα καταλάβετε με έναν ευσύνοπτο και ζωντανό τρόπο αυτό το βασικό χαρακτηριστικό της ομηρικής σύνθεσης που είναι η βάση κάθε περαιτέρω μελέτης 2 Μετά θα πάτε στην ερώτηση laquoτι οφείλει ο Όμηρος στην προφορική παράδοσηraquo Η απάντηση του Δ Ι Ιακώβ είναι τόσο σφαιρική που εκτός από τη σχέση του ποιητή με την παράδοση αναλύονται οι καινοτομίες του ποιητή οι αφηγηματικές του τεχνικές και οι

Σελίδα 1 από 38

διακειμενικές σχέσεις μεταξύ των ομηρικών και των κύκλιων επών 3 Η ερώτηση για τον παραδειγματικών ρόλο των επών θεμελιώνει την άποψη ότι ο Όμηρος είναι ο βασικός συνομιλητής όλων των ποιητών και φιλοσόφων της αρχαιότητας4 Εάν σας προβληματίζει η μελέτη του ομηρικού ζητήματος τότε στραφείτε στην ερώτηση για την ενότητα των επών Η απάντηση είναι μια θαυμάσια σύνοψη όλου του ομηρικού ζητήματος ενώ γίνεται ιδιαίτερη μνεία στη σχολή της νεοανάλυσης την οποία ασπάζεται σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη έρευνα Τέλος είναι καθησυχαστικό να ακούει κανείς από το στόμα του έγκριτου αυτού φιλολόγου ότι το ομηρικό ζήτημα laquoέκλεισεraquo οριστικά5 Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης μεταφερόμαστε τώρα στην Οδύσσεια Στο ερώτημα σχετικά με τον ποιητή της Οδύσσειας μαθαίνουμε τον σύγχρονο προβληματισμό σχετικά με το νεότερο αυτό έπος και τις μεγάλες καινοτομίες (αφηγηματολογικές τεχνικές και ιδεολογικές) που εισάγει Μαθαίνουμε μάλιστα ότι ίσως ο ποιητής της Οδύσσειας είναι διαφορετικός από τον ποιητή της Ιλιάδας 6 Τέλος η ερώτηση για τις ομηρικές παρομοιώσεις αναλύει ένα βασικό αφηγηματολογικό μέσο της ομηρικής ποίησης 7 Μετά τη μελέτη της συνέντευξης μπορείτε να θεωρήσετε ότι γνωρίζετε τα βασικά χαρακτηριστικά της ομηρικής ποίησης και τις θεωρίες σχετικά με αυτήν Στο Εγχειρίδιό σας αυτά αντιστοιχούν στα εξής κεφάλαια τα οποία με τη σειρά τους πρέπει να διαβάσετε Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο Προφορική παράδοση και γραπτή σύνθεση Η προσωπικότητα του Ομήρου Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης Η δομή της Ιλιάδας Το ομηρικό ζήτημα Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας Γλώσσα-Ύφος-Τεχνική Μπορείτε μετά από τόση μελέτη να κάνετε ένα καλό διάλειμμα8 Η σειρά των κειμένων τώρα Ανοίξτε το laquoμενούraquo της Ιλιάδας και στη συνέχεια της Οδύσσειας Μελετήστε αρκετή ώρα τη διάρθρωση των ενοτήτων και το ιδεολογικό τους περιεχόμενο Όπως θα διαπιστώσετε προσπάθησα με αφορμή το κείμενο να σας laquoμυήσωraquo σε σημαντικά από ιδεολογική άποψη θέματα των επών Το σημαντικό πλεονέκτημα της διάταξης της ύλης στο laquoμενούraquo είναι ότι μπορείτε να επιλέξετε είτε να πάτε κατευθείαν σε κάποιο θέμα που θέλετε να εξετάστε (λχ laquoλειτουργία και τυπολογία του προοιμίουraquo) είτε να διαβάσετε πρώτα το αντίστοιχο κείμενο και μέσω των ενεργοποιημένων δεσμών να φτάσετε πάλι στην ανάλυση Εγώ σας προτείνω θερμά το δεύτερο γιατί είναι μια μοναδική ευκαιρία να δείτε στην πράξη πώς εργάζεται ο μελετητής πάνω στο κείμενο και βεβαίως να εκτιμήσετε και την ομορφιά του ίδιου του ομηρικού κειμένου9 Η κάθε ενότητα που αναλύεται έχει θεματική αυτοτέλεια άρα μπορείτε να διαβάσετε πρώτα την laquoΚυκλώπειαraquo της Οδύσσειας αν επιθυμείτε και μετά την laquoτραγωδία του Έκτοραraquo της Ιλιάδας Για να έχετε όμως μια ολοκληρωμένη εικόνα των επών θα σας πρότεινα να διαβάσετε πρώτα προσεκτικά το περιεχόμενο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από το Εγχειρίδιό σας (σς 63-66 79-84 αντίστοιχα) και μετά να δείτε τα επιμέρους θέματα που αναλύονται στο Εναλλακτικό Υλικό 10 Τέλος όπως διαπιστώσατε υπάρχει και το αρχαίο κείμενο Οι αρχαίες λέξεις οι οποίες αντιστοιχούν στις μεταφρασμένες είναι

Σελίδα 2 από 38

επίσης ενεργοποιημένες ώστε και αυτές μπορούν να σας οδηγήσουν στην ανάλυση Αποκτάτε επίσης αν το επιθυμείτε μια πρώτη εξοικείωση με την πρωτότυπη ομηρική γλώσσα Καλή μελέτη

Ειδικά θέματα που εξετάζονται

Ειδικότερα στην Ιλιάδα θα αναλυθούν τα εξής θέματα συμβάσεις του επικού προοιμίου παρουσία των θεών στο έπος ιδεολογία του ιλιαδικού πολέμου ο ηρωισμός και η ανθρώπινή του διάσταση μέσα από την ηρωική διαδρομή του Έκτορα σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων ομηρικά ταφικά έθιμα λειτουργία των ομηρικών παρομοιώσεων Στην Οδύσσεια από την άλλη θίγονται θέματα σχετικά με την έννοια της θεοδικίας στο έπος και την ανάδυση της ευθύνης των θνητών την κυριαρχία των γυναικών τον ρόλο των εσωτερικών αοιδών το υπόστρωμα των θρύλων και των λαϊκών ιστοριών την ανάκτηση του ιλιαδικού χαρακτήρα του Οδυσσέα την επανένωσή του με την Πηνελόπη

ΙΛΙΑΔΑ

HUΙλιάδαUHH HHUΑUHHU 1-7U

HUΜUHHUῆUHHUνινUH ἄειδε HUθεUHHUὰUH Πηληϊάδεω HUΤηνUHH HHUοργήUH ψάλλε HUθεάUH του Αχιλλέα του γιου του

Σελίδα 3 από 38

διακειμενικές σχέσεις μεταξύ των ομηρικών και των κύκλιων επών 3 Η ερώτηση για τον παραδειγματικών ρόλο των επών θεμελιώνει την άποψη ότι ο Όμηρος είναι ο βασικός συνομιλητής όλων των ποιητών και φιλοσόφων της αρχαιότητας4 Εάν σας προβληματίζει η μελέτη του ομηρικού ζητήματος τότε στραφείτε στην ερώτηση για την ενότητα των επών Η απάντηση είναι μια θαυμάσια σύνοψη όλου του ομηρικού ζητήματος ενώ γίνεται ιδιαίτερη μνεία στη σχολή της νεοανάλυσης την οποία ασπάζεται σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη έρευνα Τέλος είναι καθησυχαστικό να ακούει κανείς από το στόμα του έγκριτου αυτού φιλολόγου ότι το ομηρικό ζήτημα laquoέκλεισεraquo οριστικά5 Σε συνέχεια της προηγούμενης ερώτησης μεταφερόμαστε τώρα στην Οδύσσεια Στο ερώτημα σχετικά με τον ποιητή της Οδύσσειας μαθαίνουμε τον σύγχρονο προβληματισμό σχετικά με το νεότερο αυτό έπος και τις μεγάλες καινοτομίες (αφηγηματολογικές τεχνικές και ιδεολογικές) που εισάγει Μαθαίνουμε μάλιστα ότι ίσως ο ποιητής της Οδύσσειας είναι διαφορετικός από τον ποιητή της Ιλιάδας 6 Τέλος η ερώτηση για τις ομηρικές παρομοιώσεις αναλύει ένα βασικό αφηγηματολογικό μέσο της ομηρικής ποίησης 7 Μετά τη μελέτη της συνέντευξης μπορείτε να θεωρήσετε ότι γνωρίζετε τα βασικά χαρακτηριστικά της ομηρικής ποίησης και τις θεωρίες σχετικά με αυτήν Στο Εγχειρίδιό σας αυτά αντιστοιχούν στα εξής κεφάλαια τα οποία με τη σειρά τους πρέπει να διαβάσετε Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο Προφορική παράδοση και γραπτή σύνθεση Η προσωπικότητα του Ομήρου Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης Η δομή της Ιλιάδας Το ομηρικό ζήτημα Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας Γλώσσα-Ύφος-Τεχνική Μπορείτε μετά από τόση μελέτη να κάνετε ένα καλό διάλειμμα8 Η σειρά των κειμένων τώρα Ανοίξτε το laquoμενούraquo της Ιλιάδας και στη συνέχεια της Οδύσσειας Μελετήστε αρκετή ώρα τη διάρθρωση των ενοτήτων και το ιδεολογικό τους περιεχόμενο Όπως θα διαπιστώσετε προσπάθησα με αφορμή το κείμενο να σας laquoμυήσωraquo σε σημαντικά από ιδεολογική άποψη θέματα των επών Το σημαντικό πλεονέκτημα της διάταξης της ύλης στο laquoμενούraquo είναι ότι μπορείτε να επιλέξετε είτε να πάτε κατευθείαν σε κάποιο θέμα που θέλετε να εξετάστε (λχ laquoλειτουργία και τυπολογία του προοιμίουraquo) είτε να διαβάσετε πρώτα το αντίστοιχο κείμενο και μέσω των ενεργοποιημένων δεσμών να φτάσετε πάλι στην ανάλυση Εγώ σας προτείνω θερμά το δεύτερο γιατί είναι μια μοναδική ευκαιρία να δείτε στην πράξη πώς εργάζεται ο μελετητής πάνω στο κείμενο και βεβαίως να εκτιμήσετε και την ομορφιά του ίδιου του ομηρικού κειμένου9 Η κάθε ενότητα που αναλύεται έχει θεματική αυτοτέλεια άρα μπορείτε να διαβάσετε πρώτα την laquoΚυκλώπειαraquo της Οδύσσειας αν επιθυμείτε και μετά την laquoτραγωδία του Έκτοραraquo της Ιλιάδας Για να έχετε όμως μια ολοκληρωμένη εικόνα των επών θα σας πρότεινα να διαβάσετε πρώτα προσεκτικά το περιεχόμενο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από το Εγχειρίδιό σας (σς 63-66 79-84 αντίστοιχα) και μετά να δείτε τα επιμέρους θέματα που αναλύονται στο Εναλλακτικό Υλικό 10 Τέλος όπως διαπιστώσατε υπάρχει και το αρχαίο κείμενο Οι αρχαίες λέξεις οι οποίες αντιστοιχούν στις μεταφρασμένες είναι

Σελίδα 2 από 38

επίσης ενεργοποιημένες ώστε και αυτές μπορούν να σας οδηγήσουν στην ανάλυση Αποκτάτε επίσης αν το επιθυμείτε μια πρώτη εξοικείωση με την πρωτότυπη ομηρική γλώσσα Καλή μελέτη

Ειδικά θέματα που εξετάζονται

Ειδικότερα στην Ιλιάδα θα αναλυθούν τα εξής θέματα συμβάσεις του επικού προοιμίου παρουσία των θεών στο έπος ιδεολογία του ιλιαδικού πολέμου ο ηρωισμός και η ανθρώπινή του διάσταση μέσα από την ηρωική διαδρομή του Έκτορα σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων ομηρικά ταφικά έθιμα λειτουργία των ομηρικών παρομοιώσεων Στην Οδύσσεια από την άλλη θίγονται θέματα σχετικά με την έννοια της θεοδικίας στο έπος και την ανάδυση της ευθύνης των θνητών την κυριαρχία των γυναικών τον ρόλο των εσωτερικών αοιδών το υπόστρωμα των θρύλων και των λαϊκών ιστοριών την ανάκτηση του ιλιαδικού χαρακτήρα του Οδυσσέα την επανένωσή του με την Πηνελόπη

ΙΛΙΑΔΑ

HUΙλιάδαUHH HHUΑUHHU 1-7U

HUΜUHHUῆUHHUνινUH ἄειδε HUθεUHHUὰUH Πηληϊάδεω HUΤηνUHH HHUοργήUH ψάλλε HUθεάUH του Αχιλλέα του γιου του

Σελίδα 3 από 38

επίσης ενεργοποιημένες ώστε και αυτές μπορούν να σας οδηγήσουν στην ανάλυση Αποκτάτε επίσης αν το επιθυμείτε μια πρώτη εξοικείωση με την πρωτότυπη ομηρική γλώσσα Καλή μελέτη

Ειδικά θέματα που εξετάζονται

Ειδικότερα στην Ιλιάδα θα αναλυθούν τα εξής θέματα συμβάσεις του επικού προοιμίου παρουσία των θεών στο έπος ιδεολογία του ιλιαδικού πολέμου ο ηρωισμός και η ανθρώπινή του διάσταση μέσα από την ηρωική διαδρομή του Έκτορα σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων ομηρικά ταφικά έθιμα λειτουργία των ομηρικών παρομοιώσεων Στην Οδύσσεια από την άλλη θίγονται θέματα σχετικά με την έννοια της θεοδικίας στο έπος και την ανάδυση της ευθύνης των θνητών την κυριαρχία των γυναικών τον ρόλο των εσωτερικών αοιδών το υπόστρωμα των θρύλων και των λαϊκών ιστοριών την ανάκτηση του ιλιαδικού χαρακτήρα του Οδυσσέα την επανένωσή του με την Πηνελόπη

ΙΛΙΑΔΑ

HUΙλιάδαUHH HHUΑUHHU 1-7U

HUΜUHHUῆUHHUνινUH ἄειδε HUθεUHHUὰUH Πηληϊάδεω HUΤηνUHH HHUοργήUH ψάλλε HUθεάUH του Αχιλλέα του γιου του

Σελίδα 3 από 38

Ἀχιλῆος 1HUοUHHUὐUHHUλομUHHUέUHHUνηνUH͵ ἣ μυρί΄ Ἀχαιοῖς ἄλγε΄ ἔθηκε͵πολλὰς δ΄ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψενἡρώων͵ αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσινοἰωνοῖσί τε πᾶσι͵ HUΔιUHHUὸUHHUςUHH HHUδ΄UHH HHUἐUHHUτελεUHHUίUHHUετοUHH HHUβουλUHHUήUH͵ 5ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντεHUἈUHHUτρεUHHUΐUHHUδηςUHH HHUτεUHH HHUἄUHHUναξUH ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς

Πηλέατην HUκαταραμένηUH πού έδωσε μύριους πόνους στους Α-χαιούς και έστειλε πολλές γενναίες ψυχές ηρώων στον Άδηκαι τα κορμιά τους τα αφήκε να τα φάνε οι σκύλοι και κάθε λογής όρνια Και ήταν HUτουUHH HHUΔίαUHH HHUηUHH HHUθέλησηUHH HHUπούUHH HHUεκπληρωνότανUH από τη στιγμή πού πρωτομάλωσαν και χώρισαν HUοUHH HHUγιοςUHH HHUτουUHH HHUΑτρέαUHHU UHHUοUHH HHUαρχηγόςUH του στρατού και ο θείος Αχιλλέας

Όλες οι μεταφράσεις των χωρίων που ακολουθούν είναι της Ο Κομνηνού ndash Κακριδή (Όμηρος Ιλιάδα εκδ Ι Ζαχαρόπουλος Αθήνα χχ)

UΘέμα του ιλιαδικού προοιμίου U Το θέμα της Ιλιάδας εισάγεται από την πρώτη κιόλας λέξη του προοιμίου μήνιν Στην αριστοτεχνική σύλληψη του Ομήρου η οργή του Αχιλλέα επιλέχθηκε για θέμα του έπους στη θέση της πιθανής εξιστόρησης του δεκαετούς πολέμου μεταξύ Ελλήνων και Τρώων στη βορειοδυτική ακτή της Μ Ασίας Η επικέντρωση της αφήγησης γύρω από ένα μόνο δραματικό γεγονός (την οργή του έλληνα ήρωα) που επιλέγεται από τον ποιητή μέσα από ένα πλήθος παραδοσιακών ιστοριών σχετικά με τον πολυθρύλητο τρωικό πόλεμο είναι μια ποιητική επιλογή που επαινείται θερμά από τον HUΑριστοτέληUHHU (UHHUΠερίUHH HHUΠοιητικήςUHHU 81451a16 UHHUκUHHUUHHUεUHHU)UH [

Αριστοτέλη (Περὶ Ποιητικῆς 1451a24)

ὁ δ΄ Ὅμηρος ὥσπερ καὶ τὰ ἄλλα διαφέρει καὶ τοῦτ΄ ἔοικεν καλῶς ἰδεῖν͵ ἤτοι διὰ τέχνην ἢ διὰ φύσιν Ὀδύσσειαν γὰρ ποιῶν οὐκ ἐποίησεν ἅπαντα ὅσα αὐτῷ συνέβη͵ οἷον πληγῆναι μὲν ἐν τῷ Παρνασσῷ͵ μανῆναι δὲ προσποιήσασθαι ἐν τῷ ἀγερμῷ͵ ὧν οὐδὲν θατέρου γενομένου ἀναγκαῖον ἦν ἢ εἰκὸς θάτερον γενέσθαι͵ ἀλλὰ περὶ μίαν πρᾶξιν οἵαν λέγομεν τὴν Ὀδύσσειαν συνέστησεν͵ ὁμοίως δὲ καὶ τὴν Ἰλιάδα

Ο Όμηρος όμως όπως υπερέχει και στα άλλα κι αυτό φαίνεται πως το είδε σωστά είτε εξ αιτίας της τέχνης του είτε από το ταλέντο του Συνθέτοντας την Οδύσσεια δεν έγραψε όσα συνέβησαν στον Οδυσσέα όπως πχ ότι πληγώθηκε στον Παρνασσό ή ότι έκανε τον τρελό στην επιστράτευση γιατί απrsquo αυτά τα γεγονότα κανένα δεν ήταν αναγκαίο ή πιθανό να συμβεί επειδή συνέβη το προηγούμενο Αλλά συνέθεσε την Οδύσσεια και την Ιλιάδα γύρω από μια πράξη που αποτελεί ενότητα όπως την έχουμε καθορίσει

(μτφρ Σ Ι Δρομάζου)

]εξιστόρηση σημαντικών για την κατανόηση του πολέμου γεγονότων επιτυγχάνεται με συγκεκριμένες αφηγηματικές τεχνικές

Σελίδα 4 από 38

(όπως αυτές της αναδρομής της επιβράδυνσης της συμπύκνωσης της προβολής κά ndash βλ το Εγχειρίδιο του ΕΑΠ Αρχαία ελληνική και βυζαντινή φιλολογία σσ 68-69 95-96 του Α τόμου) η χρήση των οποίων αποδεικνύει όχι μόνον έναν αριστοτέχνη ποιητή αλλά ένα εξαιρετικά επιμελημένο σχέδιο συνολικής δομής

UΛειτουργία και τυπολογίαU Η σύμβαση της επικής ποίησης επιβάλλει την επίκληση από τον ποιητή της Μούσας ή των Μουσών ndashκόρες του Δία και της Μνημοσύνης που κατοικούν στο όρος Ελικώνα της Βοιωτίας ή στην περιοχή της Πιερίας κοντά στον Όλυμπο Οι θεές αυτές δεν διδάσκουν μόνο τις αρχές της σύνθεσης χορό τραγούδι και μουσική αλλά επίσης διατηρούν άσβεστη τη μνήμη περασμένων γεγονότων την οποία και μεταδίδουν στους laquoαγαπημένουςraquo τους ποιητές Αυτήν την ιδιαίτερη σχέση της Μούσας με τον ποιητή μας την μεταφέρει παραστατικά ο ποιητής Ησίοδος που περιγράφει πώς την ώρα που έβοσκε πρόβατα στις πλαγιές του Ελικώνα τον πλησίασαν οι Μούσες και τον ενέπνευσαν θεσπέσιο τραγούδι ορίζοντάς του να τις μνημονεύει πάντα στην αρχή και στο τέλος των τραγουδιών που θα αφιερώνει στους αθάνατους θεούς (HUΘεογονίαUHHU 22-34UH)

Θεογονία 22-34

Αυτές λοιπόν δίδαξαν στον Ησίοδο κάποτε το ωραίο τραγούδι σαν έβοσκε τα πρόβατα κάτου απrsquoτον άγιο Ελικώναmiddot και τούτα πρώτα-πρώτα οι θέαινες μου είπαν τα λόγια οι Μούσες του Δία που κρατάει την καταιγίδα οι Ολύμπιες κόρες laquoΧοντράνθρωποι τσοπάνηδες κακές ντροπές ολόκορμοι κοιλιές μονάχα Ξέρουμε ψέμματα πολλά να λέμε όμοια μrsquoαλήθειες μα ξέρουμε μαθές αν θέλουμε αλήθειες να ιστορούμεraquo Έτσι του Δία του μεγάλου οι κόρες είπαν με τrsquo αλάθευτό τους στόμα και μου δώσανε τη χάρη σκήπτρο εξαίσιο δάφνης μεγαλόβλαστης κλαρί να δρέψω και το θεσπέσιο μου ενέπνευσαν τραγούδι να μπορώ να ψάλλω κι όσα στο μέλλον θα γενούν κι όσα περάσαν Και με πρόσταξαν να ανυμνώ και τη γενιά των μακαρίων που αιώνια ζούνε κι αυτές τις ίδιες πρώτα ndashπρώτα και στερνά ndash στερνά πάντα να ψάλλω

(μτφρ Π Λεκατσάς)

Κάθε ηρωικό τραγούδι είχε ένα προοίμιο το οποίο είχε συνταχθεί ειδικά γιrsquo αυτό ενώ οι μικροί σε έκταση ομηρικοί ύμνοι ήταν προφανώς προοίμια άλλων μεγαλύτερων επικών απαγγελιών (Kirk 2004 [1985] 139-140)

UΔομή U Εξαιρετικά επιμελημένη είναι η δομή του προοιμίου (HUσύνδεσηUHH HHUμεUHH HHUτοUHH HHUπροοίμιοUHH HHUτηςUHH HHUΟδύσσειαςUH) στο οποίο διαφαίνονται οι τεχνικές της συσσωρευτικής έκφρασης και της κλιμάκωσης του παρατακτικού

Σελίδα 5 από 38

επικού λόγου (Kirk 2004 [1985] 100 114 141 Schein 1997) Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι ο λόγος του έπους είναι παρατακτικός χωρίς αυτό να παραπέμπει με κανέναν τρόπο σε απλοϊκή σύνθεση Καταρχήν παρατηρείται σε μεγάλο βαθμό το φαινόμενο του διασκελισμού (όταν δηλ νοηματικά η πρόταση δεν τελειώνει με το τέλος του στίχου αλλά laquoπροβάλλεταιraquo και στο πρώτο ημιστίχιο του επόμενου στίχου) Επιπλέον ο ποιητής καταφεύγει στην τεχνική της συσσώρευσης πληροφοριών με την εισαγωγή στοιχείων που συναρμόζονται με την προηγούμενη πρόταση Επί παραδείγματι το μετοχικό επίθετο ουλομένην͵ που διεισδύει στον στίχο 2 (διασκελισμός) επεξηγείται περαιτέρω με την επόμενη αναφορική πρόταση (ἣ hellip ἔθηκε) και την παράλληλη αναφορική πρόταση που ακολουθεί (πολλὰς δ΄ hellip ἡρώων) που μας πληροφορούν με γενικό και ειδικό τρόπο για τα αποτελέσματα της μήνιος στο στρατόπεδο των Αχαιών (τεχνική της συσσώρευσης) Η τελευταία λέξη της δεύτερης αναφορικής πρότασης ηρώων που προβάλλεται στον στίχο 4 δίνει αφορμή για το σχόλιο των στίχων 4-5 που τους έκανε βορά στα σκυλιά και τα όρνια κάθε είδους Με μεταβατικούς αρμούς προχωράμε σταδιακά σε μια κλιμάκωση των νοημάτων ώσπου στους δυο τελευταίους στίχους του προοιμίου (6-7) εισαγόμαστε στην καρδιά της ομηρικής μυθοπλασίας την έριδα του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα (Kirk 2004 [1985] 141)

UΚυριαρχία θεϊκών δυνάμεων U Εκπληρωνόταν έτσι η θέληση του Δία η μήνις του Αχιλλέα φαίνεται να αποτελεί μέρος ενός προμελετημένου σχεδίου του παντοδύναμου Δία ο οποίος σύμφωνα με την υπόσχεσή του προς τη HUΘέτιδαUHHU (UHHUΑUHHU 524-530)UH

Θέτιδα (Α 524-530)

laquoΈλα και να σου συγκατανέψω με το κεφάλι για να είσαι σίγουρη Γιατί αυτή είναι η μεγαλύτερή μου εγγύηση ανάμεσα στους αθανάτους Ένας λόγος δικός μου που θα τον βεβαιώσω κατανεύοντας με το κεφάλι δεν μπορεί να παρθή πίσω ούτε να βγη ψεύτικος ούτε να μην εκπληρωθήraquoΕίπε και με τα σκοτεινά του φρύδια ο γιος του Κρόνου κατάνεψε Τα θεία μαλλιά του κοσμοκράτορα κυμάτισαν πάνω από το αθάνατο κεφάλι του κι έσεισε το μεγάλο Όλυμπο

(μτφρ Ο Κομνηνού ndash Κακριδή)

]ευνοεί το τρωικό στρατόπεδο προκειμένου να γίνει αισθητή με τον πιο οδυνηρό τρόπο η απουσία του Αχιλλέα από το πεδίο της μάχης Όμως αυτό δεν αποτελεί την πρώτη θεϊκή επέμβαση στη δράση της Ιλιάδας Η μήνις ενός άλλου θεού του Απόλλωνα θέτει σε κίνηση δράσεις σε ανθρώπινο επίπεδο που αλυσιδωτά θα προκαλέσουν την απόσυρση του Αχιλλέα και την συνεπακόλουθη παράκληση της Θέτιδας Η μη επιστροφή της Χρυσηίδας στον πατέρα της ιερέα του

Σελίδα 6 από 38

Απόλλωνα εξοργίζει τον θεό να ρίξει που προξενεί το τρομερό θανατικό στο στρατόπεδο των Αχαιών HU(UHHUΑUHHU 48-56)UH

(Α 48-56)

Ύστερα πήγε και κάθισε μακριά από τα καράβια και έριξε μια σαΐτα επάνω τουςmiddot κι ήταν φοβερή η βοή που βγήκε τότε από το αργυρό τόξο Στην αρχή σημάδευε τα μουλάρια και τους γρήγορους τους σκύλους ύστερα όμως χτυπούσε αυτούς τους ίδιους ρίχνοντας τη μυτερή σαΐτα τουmiddot και όλο ανάβανε πυκνές οι νεκρικές πυρές (μτφρ Ο Κομνηνού ndash Κακριδή)

Όταν η κόρη του ιερέα δίνεται πίσω στον πατέρα της προκειμένου να εξευμενιστεί ο θεός και να πάψει ο λοιμός η Βρισηίδα το γέρας (=τιμητικό δώρο από την κατανομή των λαφύρων) του Αχιλλέα παίρνει τη θέση της Χρυσηίδας στο πλευρό του Αγαμέμνονα Ο Αχιλλέας που δικαίως θεωρεί ότι ατιμάστηκε επειδή του αφαίρεσαν το γέρας του ερίζει με τον Αγαμέμνονα και αποσύρεται από τη μάχη Τότε εμπλέκεται η μητέρα του με την επίμαχη παράκλησή της προς τον Δία ο οποίος φροντίζει να φουντώσουν οι μάχες γύρω από την Τροία και να πληρώσουν οι Αχαιοί με πλήθος νεκρών την προσβολή στο πρόσωπο του Αχιλλέα Φαίνεται λοιπόν ότι η δράση του έπους στην πιο κρίσιμη καμπή της (τη φιλονικία του Αγαμέμνονα ndash Αχιλλέα και την απόσυρση του δεύτερου από τη μάχη) είναι αποτέλεσμα της απόφασης ή της οργής δύο θεών του Δία και του Απόλλωνα αντίστοιχα

UΙλιάδα πεδίο διαμάχης των θεών U Δεν είναι όμως μόνο η έναρξη της ομηρικής Ιλιάδας ένα πεδίο διαμάχης όπου εμπλέκονται οι θεοί Σε όλη τη διάρκεια του έπους οι θεοί οι οποίοι είναι χωρισμένοι σε υποστηρικτές των Τρώων ή των Ελλήνων μηχανορραφούν πολεμούν στο στρατόπεδο που υποστηρίζουν σώζουν τους αγαπημένους τους ήρωες πληγώνουν ή βοηθούν στον φόνο αντιπάλων πληγώνονται οι ίδιοι και τέλος χρησιμοποιούν το πεδίο της μάχης ως θέατρο των δικών τους αντιθέσεων Συχνά σε κάποια κρίσιμη καμπή της δράσης αποφάσεις μείζονος σημασίας λαμβάνονται στον Όλυμπο και όχι στη συνέλευση των στρατηγών Ακόμη και το συμφιλιωτικό τέλος της Ιλιάδας σχεδιάζεται και υλοποιείται από τον Δία που θεωρεί τη στάση του Αχιλλέα ιδιαίτερα υβριστική προς τα νόμιμα δίκαια των θεών Είναι προφανές λοιπόν ότι η παρουσία των θεών στην Ιλιάδα είναι εξαιρετικά τονισμένη σε βαθμό που φαίνεται ότι οι άνθρωποι δεν είναι παρά πιόνια στα καπρίτσια των θεών Από την άλλη η παρουσία τους έχει επιχειρηθεί να δικαιολογηθεί ως προκάλυμμα για τη θέληση των ίδιων των ανθρώπωνmiddot οι άνθρωποι αποδίδουν στους θεούς ότι οι ίδιοι επιθυμούν να HUπράξουνUH [πράξουν Αυτό εκφράζει την ιδέα της laquoδιπλής αιτιότηταςraquo ή laquoυπερπροσδιορισμούraquo σύμφωνα με την ορολογία του Lesky δηλαδή υπεύθυνοι για την ίδια ενέργεια μπορεί να είναι και οι θεοί αλλά και οι άνθρωποι λχ ο Αχιλλέας που συγκρατείται από τη θεά Αθηνά να μην σκοτώσει τον Αγαμέμνονα είχε ήδη αρχίσει να σκέφτεται εάν θα έπρεπε να

Σελίδα 7 από 38

προβεί σε αυτήν του την ενέργεια (Α 188 κε) (Janko 2003 [1992] 93) ] Η επικρατέστερη άποψη αποδέχεται την τονισμένη θέση των θεών (θέση που σαφώς υποβαθμίζεται στο νεότερο έπος την Οδύσσεια) αλλά διακρίνει επίσης τον ολοκληρωμένο χαρακτήρα που εμφανίζουν οι σημαντικοί ήρωες στο έπος Ο τρόπος που ενεργεί ο Αχιλλέας λχ είναι σύμφυτος με την ηρωική του ιδιότητα και γίνεται σαφές από την πορεία της δράσης ότι θα ενεργούσε κατά τον ίδιο τρόπο ακόμη και αν οι θεοί δεν είχαν επέμβει στη δράση (Kullmann 1985 Janko 2004 [1992] Αdkins 1997)

HUΙλιάδαUHH HHUΖUHHU 405-417U

UΣχέσεις μεταξύ των δύο φύλων στην Ιλιάδα

HUἈUHHUνδρομUHHUάUHHUχηUH δέ οἱ ἄγχι παρίστατο δάκρυ χέουσα͵ 405ἔν τ΄ ἄρα οἱ φῦ χειρὶ ἔπος τ΄ ἔφατ΄ ἔκ τ΄ ὀνόμαζεHUδαιμUHHUόUHHUνιεUHH HHUφθUHHUίUHHUσειUHH HHUσεUHH HHUτUHHUὸUHH HHUσUHHUὸUHHUνUHH HHUμUHHUέUHHUνοςUH͵ οὐδ΄ ἐλεαίρειςπαῖδά τε νηπίαχον καὶ ἔμ΄ ἄμμορον͵ ἣ τάχα χήρησεῦ ἔσομαι τάχα γάρ σε κατακτανέουσιν Ἀχαιοὶπάντες ἐφορμηθέντες ἐμοὶ δέ κε κέρδιον εἴη 410σεῦ ἀφαμαρτούσῃ χθόνα δύμεναι οὐ γὰρ ἔτ΄ ἄλληἔσται θαλπωρὴ ἐπεὶ ἂν σύ γε πότμον ἐπίσπῃςἀλλ΄ ἄχε΄ οὐδέ μοι ἔστι πατὴρ καὶ πότνια μήτηρἤτοι γὰρ πατέρ΄ ἁμὸν ἀπέκτανε δῖος Ἀχιλλεύς͵ἐκ δὲ πόλιν πέρσεν Κιλίκων εὖ ναιετάουσαν 415Θήβην ὑψίπυλον κατὰ δ΄ ἔκτανεν Ἠετίωνα͵οὐδέ μιν ἐξενάριξε͵ σεβάσσατο γὰρ τό γε θυμῷ

Η HUΑνδρομάχηUH όμως ήρθε και στάθηκε κοντά του χύνοντας δάκρυα έβαλε το χέρι της μέσα στο δικό του και του μίλησε λέγοντας laquoHUΤρελέUHHU UHHUηUHH HHUδικιάUHH HHUσουUHH HHUηUHH HHUορμήUHH HHUθαUHH HHUσεUHH HHUσκοτώσηUH και ούτε λυπάσαι το μωρό αγόρι μας κι εμένα την άμοιρη που γρήγορα θα σε χάσωmiddot γιατί γρήγορα θα σε σκοτώσουν οι Αχαιοί πέφτοντας όλοι μαζί πάνω σου Για μένα θα ήταν καλύτερο να με καταπιή η γη αν σε χάσωmiddot γιατί δε θα έχω πια άλλη χαρά όταν εσύ θα έχης χαθή παρά καημούς μονάχα Κι ούτε έχω πατέρα και σεβάσμια μάνα Τον πατέρα μου τον σκότωσε ο θείος Αχιλλέας και κυρίεψε την καλοκατοικημένη πολιτεία των Κιλίκων τη Θήβα με τις ψηλές πύλες Τον Ήετίωνα τον σκότωσε δεν τον γύμνωσε από τα όπλα του όμως γιατί αυτό τουλάχιστο το σεβάστηκε μέσα του

UΣχέσεις μεταξύ των δύο φύλων στην Ιλιάδα U Η Ιλιάδα είναι το έπος στο οποίο η παρουσία των γυναικών είναι παραπληρωματική σε σχέση με την παρουσία και τη δράση των ανδρών παρόλο που η αιτία της ιλιαδικής σύρραξης είναι η αρπαγή μιας ωραίας γυναίκας και η αιτία της ομηρικής Ιλιάδας επικεντρώνεται στη διαμάχη που ξεσπά για την κατοχή μιας άλλης ωραίας γυναίκας Καθώς όμως τα κλέα ανδρών είναι το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η δράση του ομηρικού έπους είναι φανερό ότι απομένει λίγος χώρος για να καταληφθεί από την παρουσία των γυναικών όπως συμβαίνει μερικές δεκαετίες αργότερα στην Οδύσσεια Μέσα όμως σε αυτό το κατεξοχήν

Σελίδα 8 από 38

ηρωικό έπος βρίσκουμε μια από τις πιο συγκινητικές σκηνές συζυγικής αγάπης της αρχαιοελληνικής γραμματείας αυτή του Έκτορα και της Ανδρομάχης Η σκηνή διαδραματίζεται έξω από τα όρια του οίκου του παραδοσιακού γυναικείου χώρου στα τείχη της πολιορκημένης πόλης στα οποία καταφθάνει αλαφιασμένη (μαινομένῃ ἐϊκυῖα Ζ 389) η Ανδρομάχη επειδή μαθαίνει ότι οι Τρώες πιέζονται από τους Έλληνες Σε αυτά τα ίδια τείχη φτάνει και ο Έκτορας ο οποίος έχει διατρέξει σχεδόν όλη την πόλη για να βρει τη γυναίκα του Η εναγώνια αναζήτηση του ενός από τον άλλο δημιουργεί τις προϋποθέσεις για το φορτισμένο συγκινησιακά κλίμα που χαρακτηρίζει τη συνάντηση

UΣυζυγική ομιλία U Η Ανδρομάχη αρχίζει να μιλά και στον HUλόγοUH [λόγο της laquoΣτο αρχικό τμήμα της ρήσης της Ανδρομάχης (Ζ 407-413) οι 4 από τους 7 στίχους έχουν αδιάσπαστο διασκελισμό (=διασκελισμός που δεν διακόπτεται από την παρεμβολή άλλων προτάσεων) ενώ οι άλλοι 2 προοδευτικό (=παρεμβάλλονται δευτερεύουσες προτάσεις)middot οι περίοδοι συνδυάζουν επιμελώς την παρατακτική και την υποτακτική σύνδεση με εσωτερικές τομές και συνεχή υπέρβαση του τέλους του στίχου που υποδηλώνουν την έντονη συγκίνηση και τη δυστυχίαraquo (Kirk 2004 [1985] 357) ] της εκφράζει όλη την αγωνία τη συγκίνηση και την αγάπη που έχει για τον Έκτορα Επιπλέον περιγράφει την αδυναμία της την εξάρτηση από τον άντρα της τη δεινή θέση στην οποία θα περιέλθει εάν υποδουλωθεί η Τροία από τους Έλληνες Η μοίρα που προδιαγράφεται αντανακλά τη μοίρα των γυναικών που γίνονται λάφυρα πολέμου στην αρχαία Ελλάδα (όπως σκιαγραφείται η μοίρα των γυναικών τις Τρωάδες και την Εκάβη του Ευριπίδη) καθώς και την πλήρη εξάρτηση σε καιρό ειρήνης από τον σύζυγό τους Το ανατρεπτικό στοιχείο σε αυτήν τη σχέση είναι η βαθιά αγάπη που συνδέει τους δυο συζύγους καθώς η αγάπη μεταξύ συζύγων μπορεί να υπήρχε αλλά δεν ήταν προαπαιτούμενο για τη συζυγική ομιλία Η ένταση των συναισθημάτων οδηγεί την Ανδρομάχη σε μια κατάφωρη υπέρβαση του γυναικείου της ρόλου καθώς στην προσπάθειά της να αποτρέψει τον Έκτορα από το πεδίο της μάχης του δίνει μια συμβουλή στρατηγικής τεχνικής

Σελίδα 9 από 38

HUΙλιάδαUHH HHUΖUHHU 429-439U

UΗ τραγωδία του Έκτορα

(hellip)HUἝUHHUκτορUH ἀτὰρ σύ μοί ἐσσι πατὴρ καὶ πότνια μήτηρἠδὲ κασίγνητος͵ σὺ δέ μοι θαλερὸς παρακοίτης 430ἀλλ΄ ἄγε νῦν ἐλέαιρε καὶ αὐτοῦ μίμν΄ ἐπὶ πύργῳ͵HUμUHHUὴUHH HHUπαUHHUῖUHHUδ΄UHH HHUὀUHHUρφανικUHHUὸUHHUνUHH HHUθUHHUήUHHUῃUHHUςUHH HHUχUHHUήUHHUρηνUHH HHUτεUHH HHUγυναUHHUῖUHHUκαUHλαὸν δὲ στῆσον παρ΄ ἐρινεόν͵ ἔνθα μάλισταἀμβατός ἐστι πόλις καὶ ἐπίδρομον ἔπλετο τεῖχοςτρὶς γὰρ τῇ γ΄ ἐλθόντες ἐπειρήσανθ΄ οἱ ἄριστοι 435ἀμφ΄ Αἴαντε δύω καὶ ἀγακλυτὸν Ἰδομενῆαἠδ΄ ἀμφ΄ Ἀτρεΐδας καὶ Τυδέος ἄλκιμον υἱόνἤ πού τίς σφιν ἔνισπε θεοπροπίων ἐῢ εἰδώς͵

ἤ νυ καὶ αὐτῶν θυμὸς ἐποτρύνει καὶ ἀνώγει

(hellip) HUΈκτοραUH εσύ λοιπόν είσαι για μένα πατέρας και σεβάσμια μάνα και αδελφός εσύ μου είσαι και ο τρυφερός άντρας Έλα όμως τώρα σπλαχνίσου με και μείνε εδώ στον πύργο πάνωmiddot HUμηνUHH HHUκάνηςUHH HHUτοUHH HHUπαιδίUHH HHUσουUHH HHUορφανόUHH HHUκαιUHH HHUχήραUHH HHUτηUHH HHUγυναίκαUHH HHUσουUH Βάλε το στρατό να σταθή κοντά στην αγριοσυκιά εκεί απ όπου και ή πολιτεία μπορεί πιο εύκολα να πατηθή και το τείχος να παρθή με έφοδο Τρεις φορές στο σημείο αυτό ήρθαν και δοκίμασαν οι πιο γενναίοι γύρω στους Αίαντες και τον ξακουσμένο Ιδομενέα και γύρω στους Ατρείδες και το δυνατό γιο του Τυδέαmiddot ή θα τους το είπε κάποιος πού ήξερε καλά από μαντείες ή και η δικιά τους η ψυχή τους το λέει και τους

σπρώχνει σ αυτόraquo

UΤραγωδία του Έκτορα U Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι στην ομηρική Ιλιάδα δεν παρακολουθούμε την πλήρη εξέλιξη της τραγωδίας του Αχιλλέα (όπως θα ήταν αναμενόμενο εφόσον ο Αχιλλέας είναι ο ήρωας-πρωταγωνιστής του έπους) αλλά αυτήν του Έκτορα ο οποίος αφενός ανήκει στο αντίπαλο στρατόπεδο και αφετέρου το ηρωικό του μέγεθος είναι μικρότερο από αυτό του Αχιλλέα Όμως η διεισδυτική ματιά του Ομήρου παρακολουθεί τον Έκτορα μέσα από πολλούς ρόλους (υπερασπιστής της Τροίας αρχηγός του τρωικού στρατοπέδου πατέρας σύζυγος) και σε πολλές δράσεις που οδηγούν στο τραγικό του τέλος το οποίο επιφέρει δραματικές συνέπειες για τον λαό που υπερασπίζεται Καθώς ο ήρωας αυτός δεν βιώνει απομονωμένος το ηρωικό του μεγαλείο όπως συμβαίνει στον Αχιλλέα αλλά αντίθετα τοποθετείται μέσα στο περιβάλλον της πόλης και της οικογένειάς του ο θάνατός του θυμίζει στιγμές κορύφωσης μιας κλασικής τραγωδίας Η τραγωδία του δεν είναι εικαζομένη όπως αυτή του Αχιλλέα αλλά πραγματώνεται ενώπιον των ακροατών της ραψωδικής απαγγελίας

Η τραγωδία του Αχιλλέα δεν ολοκληρώνεται ποτέ για τον ακροατή της ραψωδικής απαγγελίας και τον αναγνώστη της Ιλιάδας Την ακριβή μορφή της τραγωδίας του ήρωα λοιπόν την εικάζουμε (υποθέτουμε) από τα σημεία του έπους που προαναγγέλλεται το τέλος του και από τα υπόλοιπα έπη της κύκλιας παράδοσης που αναφέρονται στην άλωση της Τροίας και τον θάνατο του Αχιλλέα

UΗ ανθρώπινη διάσταση του ηρωισμού του U

Εάν πιάσουμε το νήμα της δράσης του Έκτορα από τη συνάντηση που έχει με την Ανδρομάχη στα τείχη της πόλης

Σελίδα 10 από 38

βλέπουμε να κατατίθενται τα στοιχεία μιας ηρωικής τραγικής μοίρας ο ήρωας ξέρει ότι κάποτε (ίσως σύντομα) θα πέσει η Τροία αλλά το καθήκον του είναι να HUμάχεταιUHH HHUστηνUHH HHUπρώτηUHH HHUγραμμήUH Η ηρωική του ιδιότητα του υπαγορεύει το προμάχεσθαι αλλά η μοίρα του δεν είναι καθόλου λιγότερο τραγική από του Αχιλλέα ο οποίος στις συνειδήσεις των ακροατών αντλεί μέρος του ηρωικού του μεγαλείου από την αδιαμφισβήτητη θεϊκή του καταγωγή Ο Έκτορας σκιαγραφείται από τον Όμηρο σε ανθρώπινη διάσταση είναι γιος και πατέρας σύζυγος και αγαπημένος εραστής έτσι ώστε ο πιθανός χαμός του θα τραυματίσει ανεπανόρθωτα οικείες ανθρώπινες μορφές που τις βλέπουμε να κινούνται μέσα στην πόλη της Τροίας και όχι μια απομακρυσμένη πατρική φιγούρα (Πηλέας) και τη μητέρα-θεά Θέτιδα Ο Έκτορας με την τραγική του μοίρα είναι ένας ήρωας στην ανθρώπινή του διάσταση

Όμηρος Ιλιάδα Η 233-243Τὸν δ΄ αὖτε προσέειπε μέγας κορυθαίολος Ἕκτωρ Αἶαν διογενὲς Τελαμώνιε κοίρανε λαῶν μή τί μευ ἠΰτε παιδὸς ἀφαυροῦ πειρήτιζε 235 ἠὲ γυναικός͵ ἣ οὐκ οἶδεν πολεμήϊα ἔργα αὐτὰρ ἐγὼν HUεUHHUὖUHH HHUοUHHUἶUHHUδαUHH HHUμUHHUάUHHUχαςUHH HHUτ΄UHH HHUἀUHHUνδροκτασUHHUίUHHUαςUHH HHUτεUH οἶδ΄ ἐπὶ δεξιά͵ οἶδ΄ ἐπ΄ ἀριστερὰ νωμῆσαι βῶν ἀζαλέην͵ τό μοι ἔστι ταλαύρινον πολεμίζειν οἶδα δ΄ ἐπαΐξαι μόθον ἵππων ὠκειάων οἶδα δ΄ ἐνὶ σταδίῃ δηΐῳ μέλπεσθαι Ἄρηϊ 240ἀλλ΄ οὐ γάρ σ΄ ἐθέλω βαλέειν τοιοῦτον ἐόντα λάθρῃ ὀπιπεύσας͵ ἀλλ΄ ἀμφαδόν͵ αἴ κε τύχωμι

Τότε ο μεγαλόσωμος Έκτορας με τη λαμπερή περικεφαλαία του απάντησε laquoΑία διογέννητε γιε του Τελαμώνα κυβερνήτη του στρατού μην πολεμάς να με τρομάξης σαν να είμαι αδύνατο παιδί ή γυναίκα πού δεν ξέρει από δουλειές του πολέμου HUΕγώUHH HHUξέρωUHH HHUκαλάUHH HHUαπόUHH HHUμάχεςUHH HHUκαιUHH HHUαπόUHH HHUσκοτωμούςUHHUmiddotUH ξέρω να φέρνω και προς τα δεξιά και προς τα αριστερά την ασπίδα μου πού είναι από ξεραμένα δέρματα βοδιών και γι αυτό μπορώ να πολεμώ κυβερνώντας τηνmiddot ξέρω νά χύνωμαι στην ταραχή των γρήγορων άλογων ξέρω στη μάχη που γίνεται από κοντά να χορεύω το χορό του Άρη Δεν θέλω 6μως τέτοιος πού είσαι να σε χτυπήσω παραφυλάγοντάς σε κρυφά μόνο φανερά αν σε πετύχωraquo

UΗ ηρωική δράση του Έκτορα U

Ο Έκτορας είναι ήρωας όπως ήρωες είναι οι δύο Αίαντες ο Διομήδης ο Αγαμέμνων ο Ιδομενέας ο Μέμνων Δοξάζεται στο πεδίο της μάχης με ανδραγαθήματα Μονομαχεί με τον Αίαντα τον Τελαμώνιο (ραψωδία Η) Πληγώνεται από τον Διομήδη (ραψωδία Λ) Ηγείται της επέλασης των Τρώων και με την ενθάρρυνση του Απόλλωνα φτάνει έως τα πλοία των Αχαιών (ραψωδίες Ο ndash Π) Οι Τρώες αρχίζουν να βάζουν φωτιά στα πλοία των Ελλήνων ενώ η γενική πανωλεθρία αποτρέπεται από την είσοδο στη μάχη του Πατρόκλου που φορά την πανοπλία του Αχιλλέα (ραψωδία Π) Σε αυτήν τη ραψωδία που αριστεύει ο Πάτροκλος εμφανίζεται και ο Έκτορας στην πιο καλή του ώρα Απωθεί τον Πάτροκλο που επιχειρεί να προσπελάσει τα τείχη της Τροίας και σε μια δραματική σύγκρουση μεταξύ των δύο ανδρών ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο προδικάζοντας έτσι και τη δική του μοίρα HU(UHHUΠUHHU 851-861)UH Μία εξόχως συμβολική πράξη που επισφραγίζει την τραγική του μοίρα είναι η σκύλευση (=η αφαίρεση του οπλισμού) του νεκρού Πατρόκλου HU(UHHUΡUHHU 198-208)UH Όταν ο Έκτορας ενδύεται την

Σελίδα 11 από 38

πανοπλία του αντιπάλου του είναι σαν να προσκαλεί την εκδικητική μανία του Αχιλλέα ο οποίος θα τον εκδύσει (θα του αφαιρέσει την πανοπλία του) αφού πρώτα τον σκοτώσει παίρνοντας πίσω ότι δικαιωματικά του ανήκει

Όμηρος Ιλιάδα Χ 249-259

τὸν πρότερος προσέειπε μέγας κορυθαίολος Ἕκτωρ οὔ σ΄ ἔτι HUΠηλUHHUέUHHUοςUHH HHUυUHHUἱὲUHH HHUφοβUHHUήUHHUσομαιUH͵ ὡς τὸ πάρος περ 250τρὶς περὶ ἄστυ μέγα Πριάμου δίον͵ οὐδέ ποτ΄ ἔτλην μεῖναι ἐπερχόμενον νῦν αὖτέ με θυμὸς ἀνῆκε στήμεναι ἀντία σεῖο ἕλοιμί κεν ἤ κεν ἁλοίην ἀλλ΄ ἄγε δεῦρο θεοὺς ἐπιδώμεθα τοὶ γὰρ ἄριστοι μάρτυροι ἔσσονται καὶ ἐπίσκοποι ἁρμονιάων 255οὐ γὰρ ἐγώ σ΄ ἔκπαγλον ἀεικιῶ͵ αἴ κεν ἐμοὶ Ζεὺς δώῃ καμμονίην͵ σὴν δὲ ψυχὴν ἀφέλωμαι ἀλλ΄ ἐπεὶ ἄρ κέ σε συλήσω κλυτὰ τεύχε΄ Ἀχιλλεῦ νεκρὸν Ἀχαιοῖσιν δώσω πάλιν ὣς δὲ σὺ ῥέζειν

Πρώτος μίλησε στον Αχιλλέα ο μεγαλόσωμος Έκτορας με την αστραφτερή περικεφαλαία laquoHUΔεUHH HHUθαUHH HHUφύγωUHH HHUπιαUHH HHUμπροστάUHH HHUσουUHHU UHHUγιεUHH HHUτουUHH HHUΠηλέαUH όπως πριν πού τρεις φορές έτρεξα γύρω από τη μεγάλη πολιτεία του Πρίαμου και δε βάσταξα να μείνω αντίκρυ σου καθώς ορμούσες Τώρα ή ψυχή μου με σπρώχνει να σταθώ αντίκρυ σου Μπορεί να σε σκοτώσω ή να σκοτωθώ Έλα όμως ας επικαλεστούμε τους θεούς γιατί αυτοί θα είναι οι πιο καλοί μάρτυρες και επόπτες στις συμφωνίες μας Εγώ δεν θα κακομεταχειριστώ πολύ το κορμί σου αν μου δώση ο θεός εντολή και σου πάρω τη ζωή μόνο θα πάρω τα περίφημα άρματα σου Αχιλλέα και το κορμί σου θα το δώσω πίσω στους Αχαιούς Έτσι να κάμης και συraquo

UΗ δοκιμασία U

Η μεγαλύτερη δοκιμασία που καλείται να αντιμετωπίσει στο πεδίο της μάχης ο Έκτορας είναι ο ίδιος ο Αχιλλέας στη ραψωδία Χ του οποίου η ανδρεία πολλαπλασιάζεται από την οργή και τον πόνο που νιώθει για τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Πάτροκλου Ο ήρωας αντιστέκεται στα παρακάλια της μάνας του της Εκάβης και βγαίνει έξω από τα τείχη για να αντιμετωπίσει τον HUΑχιλλέαUHHU (UHHUΧUHHU 82-92)UH Το μένος του Αχιλλέα όμως κάνει τον Έκτορα να δειλιάσει και να το βάλει στα πόδια ndashμια από τις σπάνιες στιγμές που παρακολουθούμε τη διάρρηξη του ηρωικού περιβλήματος ενός ήρωα Τρεις φορές περιτρέχουν τα τείχη ώσπου με δόλο την τέταρτη η Αθηνά παίρνοντας τη μορφή του αδελφού του Δηίφοβου πείθει τον Έκτορα να αναμετρηθεί με τον Αχιλλέα Όταν όμως ο Έκτορας αντιλαμβάνεται την πλάνη των θεών τότε αποφασίζει να μείνει στο πεδίο της μάχης και να πεθάνει δοξασμένος όπως αξίζει σε έναν ήρωα Η τελική του πτώση γεμίζει συμπόνια τις ψυχές των ακροατών καθώς την ώρα που βαριά πληγωμένος πέφτει στο έδαφος παρακαλεί τον Αχιλλέα να σεβαστεί το νεκρό κορμί του Η αντίδραση του Αχιλλέα σε αυτά του τα λόγια υπερβαίνει κάθε ηρωικό κώδικα τιμής υπερβαίνει τα όρια που ο πολιτισμός θέτει για τη συμπεριφορά των ανθρώπων ακόμη και σε περιπτώσεις πολέμου και περνά στην πλευρά της φύσης της αγριότητας και της αδικαιολόγητης σκληρότητας laquoτι όσο με σπρώχνει εμένα η λύσσα μου κι η μάνητά μου ατός μου να κόψω ωμές να φάω τις σάρκες σου γιrsquo αυτά που μουrsquoχεις κάνειhellipraquo Χ 346-347 (μτφρ Ν Καζαντζάκη ndash Ι Θ Κακριδή) (Redfield 1975 Nagy 1981 King 1987)

Όμηρος Ιλιάδα Χ 377-

Σελίδα 12 από 38

394στὰς ἐν Ἀχαιοῖσιν ἔπεα πτερόεντ΄ ἀγόρευεν ὦ φίλοι Ἀργείων ἡγήτορες ἠδὲ μέδοντες ἐπεὶ δὴ τόνδ΄ ἄνδρα θεοὶ δαμάσασθαι ἔδωκαν͵ ὃς κακὰ πόλλ΄ ἔρρεξεν ὅσ΄ οὐ σύμπαντες οἱ ἄλλοι͵ εἰ δ΄ ἄγετ΄ ἀμφὶ πόλιν σὺν τεύχεσι πειρηθῶμεν͵ ὄφρά κ΄ ἔτι γνῶμεν Τρώων νόον ὅν τιν΄ ἔχουσιν͵ ἢ καταλείψουσιν πόλιν ἄκρην τοῦδε πεσόντος͵ ἦε μένειν μεμάασι καὶ HUἝUHHUκτοροςUHH HHUοUHHUὐUHHUκUHHUέUHHUτ΄UHH HHUἐόUHHUντοςUH ἀλλὰ τί ἤ μοι ταῦτα φίλος διελέξατο θυμός κεῖται πὰρ νήεσσι νέκυς ἄκλαυτος ἄθαπτος Πάτροκλος τοῦ δ΄ οὐκ ἐπιλήσομαι͵ ὄφρ΄ ἂν ἔγωγε ζωοῖσιν μετέω καί μοι φίλα γούνατ΄ ὀρώρῃ εἰ δὲ θανόντων περ καταλήθοντ΄ εἰν Ἀΐδαο αὐτὰρ ἐγὼ καὶ κεῖθι φίλου μεμνήσομ΄ ἑταίρου νῦν δ΄ ἄγ΄ ἀείδοντες παιήονα κοῦροι Ἀχαιῶν νηυσὶν ἔπι γλαφυρῇσι νεώμεθα͵ τόνδε δ΄ ἄγωμεν ἠράμεθα μέγα κῦδος ἐπέφνομεν Ἕκτορα δῖον͵ ᾧ Τρῶες κατὰ ἄστυ θεῷ ὣς εὐχετόωντο

ltΚι ο γρήγορος στα πόδια θείος Αχιλλέας αφού τον γύμνωσεgt στάθηκε μέσα στους Αχαιούς και είπε λόγια φτερωτά laquoΦίλοι αρχηγοί και κυβερνήτες των Αργείων αφού οι θεοί έδωσαν να σκοτώσω αυτόν τον άντρα πού έχει κάμει πολλά κακά τόσα όσα δεν έκαμαν όλοι οι άλλοι μαζί εμπρός τραβάτε γύρω στην πόλη να δοκιμάσουμε με τα όπλα για να καταλάβουμε τι λογαριάσουν οι Τρώες θα εγκαταλείψουν την ακρόπολη τώρα πού έπεσε αυτός ή θέλουν να μείνουν HUκαιUHH HHUαςUHH HHUμηνUHH HHUυπάρχηUHH HHUπιαUHH HHUοUHH HHUΈκτοραςUH Όμως γιατί ή ψυχή μου τα διαλογίστηκε αυτά Κοίτεται στο πλοίο νεκρός άκλαυτος άθαφτος ο Πάτροκλος Αυτόν εγώ δε θα τον ξεχάσω όσο βρίσκομαι ανάμεσα στους ζωντανούς και κουνιούνται τα γόνατα μου Κι αν στον Άδη ξεχνούν τους πεθαμένους όμως εγώ κι εκεί πέρα θα θυμούμαι τον αγαπημένο μου σύντροφο Εμπρός τώρα παλικάρια των Αχαιών ας γυρίσουμε στα βαθιά καράβια ψάλλοντας το τραγούδι της νίκης κι ας πάρουμε κι αυτόν Πήραμε μεγάλη δόξαmiddot σκοτώσαμε το θείο Έκτορα πού οι Τρώες μέσα στην πόλη τον προσκυνούσαν σα θεόraquo

UΤο τέλος U Το τέλος του Έκτορα είναι ένα τέλος που δεν αξίζει σε έναν ήρωα Ο ίδιος ο ποιητής αναφέρει επικριτικά την αποτρόπαια πράξη του Αχιλλέα να τρυπήσει τους αστραγάλους του νεκρού αντιπάλου του και να δέσει τον απογυμνωμένο από τα όπλα του νεκρό στο άρμα του να τον σέρνει μέσα στον κουρνιαχτό laquo αυτά είπε και δουλειές αταίριαστες του Εχτόρου κάνει τότε hellip κι ως σούρνονταν η σκόνη εφούντωνεmiddot τα μαύρα τα μαλλιά του σκορπίζαν γύραmiddot το κεφάλι στον κουρνιαχτό εβουλούσε που τόσες χάρες πριν το στόλιζαν και τώρα ο Δίας αφήκε οχτροί να το ντροπιάσουν άπρεπα στο γονικό του χώμαraquo Χ 395-404 (μτφρ Ν Καζαντζάκη ndash Ι Θ Κακριδή)

Σελίδα 13 από 38

Όμηρος Ιλιάδα Ω 485-512

τὸν καὶ λισσόμενος Πρίαμος πρὸς μῦθον ἔειπε 485HUμνUHHUῆUHHUσαιUHH HHUπατρUHHUὸUHHUςUHH HHUσοUHHUῖUHHUοUHH HHUθεοUHHUῖUHHUςUHH HHUἐUHHUπιεUHHUίUHHUκελ΄UHH HHUἈUHHUχιλλεUHHUῦUH͵τηλίκου ὥς περ ἐγών͵ ὀλοῷ ἐπὶ γήραος οὐδῷκαὶ μέν που κεῖνον περιναιέται ἀμφὶς ἐόντεςτείρουσ΄͵ οὐδέ τίς ἐστιν ἀρὴν καὶ λοιγὸν ἀμῦναιἀλλ΄ ἤτοι κεῖνός γε σέθεν ζώοντος ἀκούων 490χαίρει τ΄ ἐν θυμῷ͵ ἐπί τ΄ ἔλπεται ἤματα πάνταὄψεσθαι φίλον υἱὸν ἀπὸ Τροίηθεν ἰόντααὐτὰρ ἐγὼ πανάποτμος͵ ἐπεὶ τέκον υἷας ἀρίστουςΤροίῃ ἐν εὐρείῃ͵ τῶν δ΄ οὔ τινά φημι λελεῖφθαιπεντήκοντά μοι ἦσαν ὅτ΄ ἤλυθον υἷες Ἀχαιῶν 495ἐννεακαίδεκα μέν μοι ἰῆς ἐκ νηδύος ἦσαν͵τοὺς δ΄ ἄλλους μοι ἔτικτον ἐνὶ μεγάροισι γυναῖκεςτῶν μὲν πολλῶν θοῦρος Ἄρης ὑπὸ γούνατ΄ ἔλυσενὃς δέ μοι οἶος ἔην͵ εἴρυτο δὲ ἄστυ καὶ αὐτούς͵τὸν σὺ πρῴην κτεῖνας ἀμυνόμενον περὶ πάτρης 500Ἕκτορα τοῦ νῦν εἵνεχ΄ ἱκάνω νῆας Ἀχαιῶνλυσόμενος παρὰ σεῖο͵ φέρω δ΄ ἀπερείσι΄ ἄποιναἀλλ΄ αἰδεῖο θεοὺς Ἀχιλεῦ͵ αὐτόν τ΄ ἐλέησονμνησάμενος σοῦ πατρός ἐγὼ δ΄ ἐλεεινότερός περ͵ἔτλην δ΄ οἷ΄ οὔ πώ τις ἐπιχθόνιος βροτὸς ἄλλος͵ 505ἀνδρὸς παιδοφόνοιο ποτὶ στόμα χεῖρ΄ ὀρέγεσθαιὫς φάτο͵ τῷ δ΄ ἄρα πατρὸς ὑφ΄ ἵμερον ὦρσε γόοιοἁψάμενος δ΄ ἄρα χειρὸς ἀπώσατο ἦκα γέροντατὼ δὲ μνησαμένω ὃ μὲν Ἕκτορος ἀνδροφόνοιοκλαῖ΄ ἁδινὰ προπάροιθε ποδῶν Ἀχιλῆος ἐλυσθείς͵ 510αὐτὰρ Ἀχιλλεὺς κλαῖεν ἑὸν πατέρ΄͵ ἄλλοτε δ΄ αὖτεΠάτροκλον τῶν δὲ στοναχὴ κατὰ δώματ΄ ὀρώρει

Τότε ο Πρίαμος άρχισε να του λέη παρακαλώντας laquoHUΘυμήσουUHH HHUτονUHH HHUπατέραUHH HHUσουUHHU UHHUόμοιεUHH HHUμεUHH HHUτουςUHH HHUθεούςUHH HHUΑχιλλέαUH πού είναι έτσι γέρος όπως εγώ στο θλιβερό τελευταίο σκαλί των γερατιών Ποιος ξέρει αν και εκείνον οι γείτονες που είναι γύρω του δεν τον βασανίζουν και δεν βρίσκεται κανείς να τον γλιτώση από το κακό και τον όλεθρο Εκείνος τουλάχιστο ακούοντας για σένα πώς ζεις χαίρεται βαθιά μέσα του κι ελπίζει μέρα με τη μέρα πώς θα δη τον αγαπημένο του γιο να γυρίζη από την Τροία Όμως εγώ είμαι ολότελα δυστυχισμένος γιατί γέννησα γιους πάρα πολύ γενναίους μέσα στην πλατιά Τροία κι από αυτούς λέω πώς δεν μου έχει μείνει ούτε ένας Είχα πενήντα όταν ήρθαν οι γιοι των Αχαιώνmiddot δέκα εννιά είχα από την ίδια κοιλιά τους άλλους πάλι μου τους γέννησαν μέσα στο παλάτι άλλες γυναίκεςmiddot των πιο πολλών από αυτούς παράλυσε τα γόνατα ο ορμητικός Άρηςmiddot κι αυτόν που ήταν μοναδικός και προστάτευε την πόλη και μας τους ίδιους αυτόν εσύ πριν από λίγες μέρες τον σκότωσες την ώρα πού υπερασπιζόταν την πατρίδα του τον Έκτορα Γι αυτόν τώρα φτάνω στα πλοία των Αχαιών για να τον λυτρώσω από σένα και φέρνω λύτρα αμέτρητα Όμως σεβάσου τους θεούς Αχιλλέαmiddot θυμήσου τον πατέρα σου και λυπήσου εμέναmiddot εγώ είμαι πιο αξιολύπητος βάστηξα πράγματα πού κανένας άλλος θνητός πάνω στη γη δεν τα βάστηξε ως τώρα να φέρω στο στόμα μου τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε τα παιδιά μουraquo Αυτά είπε και ξεσήκωσε σε κείνον τον πόθο να κλάψη για τον πατέρα τουmiddot έπιασε τότε από το χέρι τον γέροντα και τον έσπρωξε μαλακά Και οι δυο τους θυμήθηκαν ο ένας τον αντροφόνο Έκτορα και τον έπνιγε το κλάμα καθώς σερνόταν μπροστά στα πόδια του Αχιλλέαmiddot ο Αχιλλέας πάλι έκλαιγε τον πατέρα του και άλλοτε τον Πάτροκλοmiddot και ο θρήνος του σηκωνόταν μέσα στο σπίτι

UΑχιλλέας ndash Πρίαμος ομοιότητες Ελλήνων - Τρώων U

Στο απόσπασμα αυτό (καθώς και στα άλλα δύο της ραψωδίας Ω που ακολουθούν) παίζεται η τελευταία πράξη της τραγωδίας του Έκτορα Η συνάντηση μεταξύ των δύο άσπονδων εχθρών του Πρίαμου και του Αχιλλέα γίνεται σε μια συγκινησιακά φορτισμένη ατμόσφαιρα Η οδυνηρά επώδυνη ρήση του Πρίαμου προς τον Αχιλλέα laquoτι εβάστηξα ότι δεν εβάστηξε κανείς θνητός στον κόσμο του αντρούς που τους υγιούς μου εσκότωσε το χέρι να φιλήσωraquo (μτφρ Ν Καζαντζάκη ndash Ι Θ Κακριδή) αποτυπώνει μια ύψιστη στιγμή του ανθρώπινου πόνου ανεξάρτητα από φύλο φυλή και ηλικία Ο Αχιλλέας βλέποντας τον σκυμμένο γέροντα μπροστά του θυμήθηκε τον ανήμπορο πατέρα του στη Φθία τον αγαπημένο του νεκρό Πάτροκλο και ένωσε τον δικό του θρήνο σε αυτόν του

Σελίδα 14 από 38

Πρίαμου Όποια διαχωριστικά όρια μπορεί να υπήρχαν ανάμεσα σε Τρώες και Έλληνες κατέπεσαν εντελώς Στην ουσία βέβαια με δυσκολία μπορεί να ανιχνεύσει κανείς σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των εχθρικών στρατοπέδων στον ιλιαδικό πόλεμο Έλληνες και Τρώες μιλούν την ίδια γλώσσα (προφανώς και για λόγους ποιητικής οικονομίας) λατρεύουν τους ίδιους θεούς έχουν τις ίδιες συνήθειες ενώ η ζωή στην πόλη της Τροίας δεν διαφέρει στην οργάνωση από τη ζωή μιας ελληνικής πόλης Γίνεται συνέλευση στην αγορά για να αποφασιστεί η συνέχιση του πολέμου οι γυναίκες προσφέρουν θυσίες στη θεά Αθηνά (παρόλο που στο έπος η Αθηνά είναι εχθρική προς τους Τρώες θεότητα) η οικογένεια και το οικοδόμημα στο οποίο αυτή κατοικεί -ο οίκος- παραπέμπουν σε ελληνικούς θεσμούς Κάποια διαφοροποίηση διαφαίνεται στην οικογένεια του Πρίαμου ο οποίος εμφανίζεται να έχει πενήντα γιους και δώδεκα κόρες από πολλές γυναίκες ενώ αντιθέτως τα παιδιά του έχουν μονογαμικές σχέσεις Η ένδειξη ιδιαίτερου πλούτου και χλιδής που εναρμονίζεται με την αντίληψη που είχαν οι Έλληνες για τον ανατολίτικο τρόπο ζωής φαίνεται στην περιγραφή της πανοπλίας των συμμάχων των Τρώων Ρήσου και Γλαύκου που ταιριάζει περισσότερο σε θεούς παρά σε ανθρώπους Τέλος υπάρχει η αναφορά ότι στον τρωικό στρατό μιλιούνται από τους συμμάχους πολλές διαφορετικές γλώσσες (οι Κάρες της Μιλήτου μάλιστα χαρακτηρίζονται βαρβαρόφωνοι) Όμως αυτές οι ισχνές αναφορές δεν αλλοιώνουν την εικόνα της ομοιογένειας που χαρακτηρίζει και τις δυο πλευρές Σε στιγμές μάλιστα μεγάλης ανθρώπινης θλίψης όπως αυτή της συνάντησης του Αχιλλέα με τον γέροντα Πρίαμο η σύγκλιση είναι τόσο απόλυτη που σχεδόν μας διαφεύγει ποιος είναι ο laquoεχθρόςraquo

Όμηρος Ιλιάδα Ω 718-745

Ὣς ἔφαθ΄͵ οἳ δὲ διέστησαν καὶ εἶξαν ἀπήνῃ οἳ δ΄ ἐπεὶ εἰσάγαγον κλυτὰ δώματα͵ τὸν μὲν ἔπειτα τρητοῖς ἐν λεχέεσσι θέσαν͵ παρὰ δ΄ εἷσαν HUἀUHHUοιδοUHHUὺUHHUςUH 720HUθρUHHUήUHHUνωνUHH HHUἐUHHUξUHHUάUHHUρχουςUH͵ οἵ τε στονόεσσαν ἀοιδὴν οἳ μὲν ἄρ΄ ἐθρήνεον͵ ἐπὶ δὲ στενάχοντο γυναῖκες τῇσιν δ΄ Ἀνδρομάχη λευκώλενος ἦρχε γόοιο Ἕκτορος ἀνδροφόνοιο κάρη μετὰ χερσὶν ἔχουσα ἆνερ ἀπ΄ αἰῶνος νέος ὤλεο͵ κὰδ δέ με χήρην 725 λείπεις ἐν μεγάροισι πάϊς δ΄ ἔτι νήπιος αὔτως ὃν τέκομεν σύ τ΄ ἐγώ τε δυσάμμοροι͵ οὐδέ μιν οἴω ἥβην ἵξεσθαι πρὶν γὰρ πόλις ἧδε κατ΄ ἄκρης πέρσεται ἦ γὰρ ὄλωλας ἐπίσκοπος͵ ὅς τέ μιν αὐτὴν ῥύσκευ͵ ἔχες δ΄ ἀλόχους κεδνὰς καὶ νήπια τέκνα͵ 730 αἳ δή τοι τάχα νηυσὶν ὀχήσονται γλαφυρῇσι͵ καὶ μὲν ἐγὼ μετὰ τῇσι σὺ δ΄ αὖ τέκος ἢ ἐμοὶ αὐτῇ ἕψεαι͵ ἔνθά κεν ἔργα ἀεικέα ἐργάζοιο ἀθλεύων πρὸ ἄνακτος ἀμειλίχου͵ ἤ τις Ἀχαιῶν ῥίψει χειρὸς ἑλὼν ἀπὸ πύργου λυγρὸν ὄλεθρον 735 χωόμενος͵ ᾧ δή που ἀδελφεὸν ἔκτανεν Ἕκτωρ ἢ πατέρ΄ ἠὲ καὶ υἱόν͵ ἐπεὶ μάλα πολλοὶ Ἀχαιῶν

Έτσι είπε και αυτοί χώρισαν σε δυο κι έκαμαν τόπο στο αμάξι Εκείνοι τότε τον έμπασαν στο ξακουσμένο παλάτι και τον ακούμπησαν μέσα σε σκαλιστό νεκροκρέβατο κι έβαλαν να καθίσουν δίπλα του HUτραγουδιστέςUHHU UHHUπουUHH HHUθαUHH HHUάρχιζανUHH HHUτοUHH HHUθρήνοUHH HHUκαιUHH HHUτοUHH HHUλυπητερόUHH HHUτραγούδιUHmiddot αυτοί μοιρολογούσαν και οι άλλες γυναίκες απαντούσαν με κλάματα Ανάμεσα σ αυτές τότε άρχισε το θρήνο ή Ανδρομάχη με τα άσπρα χέρια κρατώντας μέσα στα χέρια της το κεφάλι του ανδροφόνου Έκτορα laquoΆντρα μου νέος χάθηκες από τη ζωή και μένα με αφήκες χήρα μέσα στο σπίτιmiddot και ο γιος μας είναι όλως διόλου μωρό αυτόν πού γεννήσαμε εσύ καιεγώ οι βαριόμοιροι κι ούτε θαρρώ πώς θα προφτάση να γίνη παλικάριmiddot γιατί πρωτύτερα ή πολιτεία αύτη εδώ θα καταστραφή πέρα πέραmiddot γιατί έχεις χαθή εσύ ο υπερασπιστής της πού την προστάτευες κι αυτήν την ίδια και παραστεκόσουν τις σεβαστές γυναίκες και τα μωρά παιδιά Αυτές γρήγορα θα τις πάρουν τα βαθιά καράβια και εμένα μαζί

Σελίδα 15 από 38

Ἕκτορος ἐν παλάμῃσιν ὀδὰξ ἕλον ἄσπετον οὖδας οὐ γὰρ μείλιχος ἔσκε πατὴρ τεὸς ἐν δαῒ λυγρῇ τὼ καί μιν λαοὶ μὲν ὀδύρονται κατὰ ἄστυ͵ 740 ἀρητὸν δὲ τοκεῦσι γόον καὶ πένθος ἔθηκας Ἕκτορ ἐμοὶ δὲ μάλιστα λελείψεται ἄλγεα λυγρά οὐ γάρ μοι θνῄσκων λεχέων ἐκ χεῖρας ὄρεξας͵ οὐδέ τί μοι εἶπες πυκινὸν ἔπος͵ οὗ τέ κεν αἰεὶ μεμνῄμην νύκτάς τε καὶ ἤματα δάκρυ χέουσα 745

μέ κείνες Εσύ πάλι παιδί μου ή θα έρθης μαζί με μένα εκεί πού θα κάνης δουλειές πού δε θα σου ταιριάζουν δουλεύοντας για κάποιον αμείλικτο βασιλιά ή κάποιος από τους Αχαιούς θα σε αρπάξη από το χέρι και θα σε ρίξη από τον πύργο να βρης θάνατο φρικτό οργισμένος γιατί ο Έκτορας του σκότωσε τον αδερφό ή τον πατέρα ή και το γιο Γιατί πάρα πολλοί από τους Αχαιούς έπιασαν με τα δόντια τους την απέραντη γη μέσα στα χέρια του Έκτοραmiddot γιατί ο πατέρας ο δικός σου δεν ήταν μαλακός μέσα στη φοβερή μάχη Γι αυτό και τον κλαιει ο λαός μέσα στην πόλη και τους γονείς σου έριξες σε φοβερό θρήνο και πένθος Έκτορα Όμως σε μένα πιο πολύ απ όλους θα μείνουν πικροί πόνοιmiddot γιατί δε μου άπλωσες τα χέρια από το κρεβάτι πεθαίνοντας και ούτε μου είπες κανένα γνωστικό λόγο πού να τον θυμούμαι νύχτα και μέρα χύνοντας δάκρυαraquo

UΕπιθανάτιος θρήνος για τον νεκρό Έκτορα U Το σώμα του Έκτορα επιστρέφει στην Τροία τοποθετείται πάνω σε κρεβάτι και ολόγυρά του παρατάσσονται αοιδοί θρήνων έξαρχοι (τραγουδιστές που αρχίζουν τον θρήνο) Στο θρηνητικό τραγούδι αυτό απαντούν οι γυναίκες με στεναγμούς και κλάματα Το τελετουργικό του θρήνου που έχει πάνδημο χαρακτήρα διακόπτουν οι γυναίκες που συνδέονται με τον οίκο του Έκτορα οι οποίες σαν κορυφαίες ενός χορού μιας κλασικής τραγωδίας προσθέτουν τον δικό τους εξατομικευμένο θρήνο Πρώτη θρηνεί η HUΑνδρομάχηUHH Hη οποία επαναλαμβάνει τη θέση της αδυναμίας της που είχε σκιαγραφήσει στην τελευταία συνάντηση που είχε με τον Έκτορα Τώρα όμως οι φόβοι του παρελθόντος έχουν γίνει βεβαιότητα για το μέλλον που προδιαγράφεται ζοφερό η ίδια είναι πια χήρα (χήρην λείπεις ἐν μεγάροισι) το παιδί τους δεν θα αξιωθεί να διαβεί το κατώφλι της εφηβείας (οὐδέ μιν οἴω ἥβην ἵξεσθαι) Η μοίρα του θα είναι να γίνει δούλος σε αφέντη σκληρό (ἀθλεύων πρὸ ἄνακτος ἀμειλίχου) ή να γκρεμιστεί από τα τείχη από κάποιον που ο Έκτορας του σκότωσε συγγενικό πρόσωπο Η σκληρότητα της μοίρας του αντανακλά τη σκληρότητα του Έκτορα στο πεδίο της μάχης (οὐ γὰρ μείλιχος ἔσκε πατὴρ τεὸς ἐν δαῒ λυγρῇ) Η επανάληψη της λέξης μείλιχος με το αρνητικό της πρόσημο συνδέει λεκτικά το πεδίο της μάχης και τον Έκτορα (παρελθόν) με το αμείλικτο πρόσωπο της δουλείας ή του φόνου του Αστυάνακτα (μέλλον) Ο ακροατής σε αυτό το σημείο παίρνει τη θέση του HUlaquoUHHUπαντογνώστηUHH HHUαφηγητήUHHUraquoUHH Hεπειδή γνωρίζει ήδη ότι η τύχη του Αστυάνακτα είναι να γκρεμιστεί από τα τείχη της πόλης Εδώ εμφανίζεται μια από τις HUαφηγηματικέςUHH HHUτεχνικέςUH του ποιητή προλέγεται επιλεκτικά το μέλλον ώστε μολονότι το τέλος της ομηρικής Ιλιάδας πλησιάζει να προχωρήσουμε πέρα από αυτό και να ολοκληρώσουμε νοερά την εικόνα της καταστροφής της πόλης και των ανθρώπων που μας παραδίδουν τα Κύκλια Έπη και ποικίλες απεικονίσεις σε αγγεία της εποχής

Όμηρος Ιλιάδα Ω 788-804

Σελίδα 16 από 38

῏Ημος δ΄ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς͵τῆμος ἄρ΄ ἀμφὶ HUπυρUHHUὴUHHUνUHH HHUκλυτοUHHUῦUHH HHUἝUHHUκτοροςUH ἔγρετο λαόςαὐτὰρ ἐπεί ῥ΄ ἤγερθεν ὁμηγερέες τ΄ ἐγένοντο 790πρῶτον μὲν κατὰ πυρκαϊὴν σβέσαν αἴθοπι οἴνῳπᾶσαν͵ ὁπόσσον ἐπέσχε πυρὸς μένος αὐτὰρ ἔπειταὀστέα λευκὰ λέγοντο κασίγνητοί θ΄ ἕταροί τεμυρόμενοι͵ θαλερὸν δὲ κατείβετο δάκρυ παρειῶνκαὶ τά γε χρυσείην ἐς λάρνακα θῆκαν ἑλόντες 795πορφυρέοις πέπλοισι καλύψαντες μαλακοῖσιναἶψα δ΄ ἄρ΄ ἐς κοίλην κάπετον θέσαν͵ αὐτὰρ ὕπερθεπυκνοῖσιν λάεσσι κατεστόρεσαν μεγάλοισιῥίμφα δὲ σῆμ΄ ἔχεαν͵ περὶ δὲ σκοποὶ ἥατο πάντῃ͵μὴ πρὶν ἐφορμηθεῖεν ἐϋκνήμιδες Ἀχαιοί 800

χεύαντες δὲ τὸ σῆμα πάλιν κίον αὐτὰρ ἔπειταεὖ συναγειρόμενοι δαίνυντ΄ ἐρικυδέα δαῖταδώμασιν ἐν Πριάμοιο διοτρεφέος βασιλῆοςὫς οἵ γ΄ HUἀUHHUμφUHHUίUHHUεπονUHH HHUτUHHUάUHHUφονUHH HHUἝUHHUκτοροςUH ἱπποδάμοιο

Όταν φάνηκε ή αυγή με τα τριανταφυλλένια δάκτυλα που γεννιέται το πρωί μαζεύτηκε ο κόσμος γύρω HUαπόUHH HHUτηνUHH HHUπυράUHH HHUτουUHH HHUξακουσμένουUHH HHUΈκτοραUHmiddot κι αφού μαζεύτηκαν και συγκεντρώθηκαν όλοι πρώτα πρώτα έσβησαν τη φωτιά με φλογάτο κρασί ως εκεί πού είχε απλώσει ή ορμή της φλόγας και έπειτα μάζευαν τα άσπρα κόκαλα του οι αδερφοί και οι σύντροφοι θρηνώντας και πλήθος δάκρυα κυλούσαν στα μαγουλά τους Εκείνα τα πήραν και τα έβαλαν μέσα σε χρυσή θήκη αφού τα σκέπασαν με πορφυρό μαλακό ύφασμαmiddot έπειτα τα έχωσαν γρήγορα μέσα σε βαθύ άνοιγμα κι από πάνω το έστρωσαν με πολλές μεγάλες πέτρες και σώριασαν χώμα βιαστικά και γύρω γύρω απ όλες τις μεριές κάθονταν σκοποί μήπως ρίχτουν πάνω του πρωτύτερα οι Αχαιοί με τις όμορφες κνημίδες Όταν σώριασαν τον τύμβο γύρισαν πίσω Έπειτα μαζεύτηκαν όλοι με τάξη και κάθισαν σε πλούσιο τραπέζι μέσα στο παλάτι του Πρίαμου του διόθρεφτου βασιλιά Έτσι εκείνοι HUφρόντιζανUHH HHUγιαUHH HHUτηνUHH HHUταφήUHH HHUτουUHH HHUΈκτοραUH πού δάμαζε τα άλογα

UΚαύση του νεκρού Έκτορα U Το σώμα του νεκρού Έκτορα καίγεται πάνω σε μια μεγαλοπρεπή πυρά τα ξύλα για την οποία συγκεντρώνονταν επί εννέα ημέρες Η φωτιά σβήνεται με κόκκινο κρασί και τα λευκά οστά του νεκρού τοποθετούνται σε χρυσή λάρνακα τυλιγμένα με πορφυρό ύφασμα όπως ταιριάζει σε μιαν ηγεμονική ταφή Κατόπιν θάβονται στη γη και πάνω από το σημείο της ταφής υψώνεται μνήμα με πέτρες που καλύπτεται από χωμάτινο τύμβο Αυτό που έχει απασχολήσει τους ερευνητές είναι σε ποια ακριβώς εποχή ανταποκρίνεται αυτού του είδους η ταφή η οποία με μεγαλύτερη ακόμη μεγαλοπρέπεια πραγματοποιείται στην περίπτωση του Πάτροκλου Μάλιστα για χάρη του Πάτροκλου ρίχνονται στην πυρά τέσσερα άλογα δύο από τα αγαπημένα σκυλιά του ήρωα και εννιά αιχμάλωτοι Τρώες που έχουν θανατωθεί μπροστά την πυρά (Ψ 171-177)

UΟμηρικά ταφικά έθιμα U Είναι γνωστό ότι οι ταφές των μυκηναϊκών χρόνων στα οποία αναφέρονται τα ομηρικά έπη είναι ενταφιασμοί και όχι καύσεις Από την άλλη καύση των νεκρών παρατηρείται ήδη από τον 10ο π Χ αιώνα στη διπλή ηγεμονική ταφή που βρέθηκε στο Λευκαντί της Εύβοιας στην οποία συμπεριλήφθηκαν άλογα αλλά και μία γυναίκα θανατωμένη βίαια Κάποιες από τις ταφές που ανασκάφτηκαν στην αρχαία Ελεύθερνα της Κρήτης (τέλος 8ου π Χ αιώνα) και τη Σαλαμίνα της Κύπρου (8ος ndash 7ος π Χ αιώνας) φέρουν ίχνη που οδηγούν σε βάσιμες υπόνοιες για τελετουργικές θυσίες προς τιμήν του νεκρού Επιπλέον το τελετουργικό της καύσης του νεκρού εμφανίζει πολλές ομοιότητες

Σελίδα 17 από 38

με τις ομηρικές ταφές Τα οστά και τα υπολείμματα της πυράς τοποθετούνται σε τεφροδόχα αγγεία ενώ πάνω από το σημείο ενταφιασμού του αγγείου υψώνεται τύμβος Όμως ενώ υπάρχουν αρκετά δείγματα ομηρικής ταφής στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει μια κοινή πρακτική διαδεδομένη σε όλο τον ελλαδικό χώρο Ο ενταφιασμός του νεκρού σε λακκοειδείς ή κιβωτιόσχημους τάφους είναι επίσης αρκετά διαδεδομένο ταφικό έθιμο Θεωρείται λοιπόν ότι οι ομηρικές ταφές (του Πάτροκλου και του Έκτορα) αντανακλούν μάλλον τα ταφικά έθιμα των πρωτογεωμετρικών και γεωμετρικών χρόνων παρά της μυκηναϊκής περιόδου παρόλο που τα σχετικά έθιμα δεν παρουσιάζουν απόλυτη ομοιομορφία ούτε τοπικά ούτε χρονικά (Μαζαράκης ndash Αινιάν 2000 147-178)middot παρόμοια έθιμα εξάλλου μαρτυρούνται κατά την κλασική περίοδο στη Θράκη τη Μακεδονία και τη Ρόδο (Πετροπούλου 1986-87 1988) Κατά συνέπεια δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τη χρονολόγηση των ομηρικών ταφικών εθίμων

UΟμηρικές παρομοιώσεις - Ιδεολογία του πολέμο UUυ

Όμηρος HΙλιάδαH Π 477-491Ἔνθ΄ αὖ Σαρπηδὼν μὲν ἀπήμβροτε δουρὶ φαεινῷ͵Πατρόκλου δ΄ ὑπὲρ ὦμον ἀριστερὸν ἤλυθ΄ ἀκωκὴἔγχεος͵ οὐδ΄ ἔβαλ΄ αὐτόν ὃ δ΄ ὕστερος ὄρνυτο χαλκῷΠάτροκλος τοῦ δ΄ οὐχ ἅλιον βέλος ἔκφυγε χειρός͵ 480ἀλλ΄ ἔβαλ΄ ἔνθ΄ ἄρα τε φρένες ἔρχαται ἀμφ΄ ἁδινὸν κῆρἤριπε δ΄ HUὡUHHUςUHH HHUὅUHHUτεUHH HHUτιςUHH HHUδρUHHUῦUHHUςUHH HHUἤUHHUριπενUH ἢ ἀχερωῒςἠὲ πίτυς βλωθρή͵ τήν τ΄ οὔρεσι τέκτονες ἄνδρεςἐξέταμον πελέκεσσι νεήκεσι νήϊον εἶναιὣς ὃ πρόσθ΄ ἵππων καὶ δίφρου κεῖτο τανυσθεὶς 485βεβρυχὼς κόνιος δεδραγμένος αἱματοέσσηςἠΰτε ταῦρον ἔπεφνε λέων ἀγέληφι μετελθὼναἴθωνα μεγάθυμον ἐν εἰλιπόδεσσι βόεσσι͵ὤλετό τε στενάχων ὑπὸ γαμφηλῇσι λέοντος͵ὣς HUὑUHHUπUHHUὸUHH HHUΠατρUHHUόUHHUκλUHHUῳUHH HHUΛυκUHHUίUHHUωνUHH HHUἀUHHUγUHHUὸUHHUςUH ἀσπιστάων 490κτεινόμενος μενέαινε͵ φίλον δ΄ ὀνόμηνεν ἑταῖρονΓλαῦκε πέπον πολεμιστὰ μετ΄ ἀνδράσι νῦν σε μάλα χρὴαἰχμητήν τ΄ ἔμεναι καὶ θαρσαλέον πολεμιστήννῦν τοι ἐελδέσθω πόλεμος κακός͵ εἰ θοός ἐσσιπρῶτα μὲν ὄτρυνον Λυκίων ἡγήτορας ἄνδρας 495πάντῃ ἐποιχόμενος Σαρπηδόνος ἀμφιμάχεσθαιαὐτὰρ ἔπειτα καὶ αὐτὸς ἐμεῦ πέρι μάρναο χαλκῷσοὶ γὰρ ἐγὼ καὶ ἔπειτα κατηφείη καὶ ὄνειδοςἔσσομαι ἤματα πάντα διαμπερές͵ εἴ κέ μ΄ Ἀχαιοὶτεύχεα συλήσωσι νεῶν ἐν ἀγῶνι πεσόντα 500ἀλλ΄ ἔχεο κρατερῶς͵ ὄτρυνε δὲ λαὸν ἅπανταὫς ἄρα μιν εἰπόντα τέλος θανάτοιο κάλυψενὀφθαλμοὺς ῥῖνάς θ΄ ὃ δὲ λὰξ ἐν στήθεσι βαίνωνἐκ χροὸς ἕλκε δόρυ͵ προτὶ δὲ φρένες αὐτῷ ἕποντοτοῖο δ΄ ἅμα ψυχήν τε καὶ ἔγχεος ἐξέρυσ΄ αἰχμήν

505

Και πάλι ο Σαρπηδόνας δεν πέτυχε με το λαμπερό κοντάρι του μόνο ή μύτη του κονταριού πέρασε πάνω από τον αριστερό ώμο του Πάτροκλου τον ίδιο δεν τον χτύπησεmiddot δεύτερος ώρμησε ο Πάτροκλος με το χάλκινο του όπλο Η δική του όμως ή ριξιά δεν έφυγε άδικα από το χέρι του μόνο τον χτύπησε εκεί πού το διάφραγμα σκεπάζει την παλλόμενη καρδιά Κι αυτός HUσωριάστηκεUHH HHUόπωςUHH HHUσωριάζεταιUHH HHUβαλανιδιάUH ή λεύκα ή πεύκο ψηλό πού ξυλουργοί το έκοψαν με τα φρεσκοακονισμένα τσεκούρια τους πάνω στα βουνά για να γίνη ξύλο για καράβιmiddot έτσι κ εκείνος ξαπλώθηκε μπροστά στα άλογα και στο αμάξι και κοιτόταν βογγώντας πιάνοντας με τη φούχτα του τη ματωμένη σκόνη Όπως σκοτώνει ταύρο ορμητικό δυνατό ένα λιοντάρι πού μπήκε στο κοπάδι ανάμεσα στα βόδια πού κάνουν κύκλους με τα πόδια τους όταν περπατούν και χάνει τη ζωή του βογγώντας κάτω από τα σαγόνια του λιονταριούmiddot έτσι και ο HUαρχηγόςUHH HHUτωνUHH HHUασπιδοφόρωνUHH HHUΛυκίωνUH την ώρα πού ξεψυχούσε σκοτωμένος από τον Πάτροκλο κρατούσε το κουράγιο του και φώναζε στον αγαπημένο του σύντροφο laquoΑγαπημένε Γλαύκε πού πολεμάς γενναία μέσα στους άντρες τώρα εσύ πρέπει να είσαι κονταρομάχος και πολεμιστής γεμάτος τόλμηmiddot τώρα είναι πού πρέπει να λαχταράς άγριο πόλεμο αν είσαι γρήγορος Δώσε πρώτα θάρρος στους αρχηγούς των Λυκίων τρέχοντας παντού να αγωνιστούν γύρω από το κορμί του Σαρπηδόνα και ύστερα και συ ο ίδιος πολέμα γύρω μου με τα όπλα σουmiddot γιατί εγώ θα είμαι για σένα και αργότερα σε όλη σου τη ζωή πέρα για πέρα θλίψη και ντροπή αν οι Αχαιοί μου πάρουν τα όπλα τη στιγμή πού έπεσα εδώ πού είναι μαζεμένα τα καράβια Βάστα γερά λοιπόν και δώσε κουράγιο σε όλο το στρατόraquo

Σελίδα 18 από 38

Μόλις τα είπε αυτά το τέλος του θανάτου του σκέπασε τα μάτια και τις μύτες Κι ο Πάτροκλος πατώντας πάνω στο στήθος του τράβηξε από το κορμί του το δόρυ και μαζί του βγήκε και το διάφραγμα έξω- έτσι έβγαλε την ίδια ώρα και την ψυχή του και τη μύτη του κονταριού

UΛειτουργία ομηρικών παρομοιώσεων U Στο θαυμάσιο αυτό απόσπασμα που περιγράφεται ο φόνος του Σαρπηδόνα από τον Πάτροκλο ο ποιητής χρησιμοποιεί μία διπλή παρομοίωση για να περιγράψει και να σχολιάσει την ύστατη στιγμή του θανάτου ενός εξέχοντα ήρωα Ο Σαρπηδόνας κτυπημένος στο διάφραγμα από το βέλος του Πάτροκλου πέφτει σαν δένδρο που το κόβουν οι ξυλοκόποι και πεσμένος καθώς είναι αντικρίζει τον θάνατο σαν ταύρος μανιασμένος που του επιτίθεται ένα λιοντάρι ακόμη και την ύστατη ώρα ο ήρωας διατηρεί το μένος του (μενέαινε) και παροτρύνει τον Γλαύκο να υπερασπιστεί το σώμα του μόλις πεθάνει Οι ομηρικές παρομοιώσεις είναι ένα εξέχον αφηγηματικό μέσο το οποίο χρησιμοποιεί ο ποιητής για να προσδώσει πάθος στην αφήγηση και να τη ζωντανέψει καταφεύγοντας σε σύγκριση της περιγραφόμενης σκηνής με εικόνες από την καθημερινή ζωή οικείες στους ακροατές του έπους Έτσι ο ηρωικός κόσμος και ο κόσμος του καθημερινού μόχθου συγκλίνουν σε μια μοναδική σύζευξη Στόχος της παρομοίωσης είναι να διακόψει τη δράση και να επισύρει την προσοχή στα σημεία σύγκρισης που αποκτούν έτσι μεγάλη βαρύτητα και σκιαγραφούν αυτό που είναι κοινό και αναλλοίωτο μεταξύ των δύο κόσμων του ηρωικού και των κοινών ανθρώπων Το περήφανο ανάστημα του Σαρπηδόνα υποδηλώνεται από τη σύγκριση του με μια βελανιδιά μια λεύκα ή ένα ψηλό πεύκο που ακόμη και χτυπημένο από ξυλοκόπους σωριάζεται υπερήφανο στο έδαφος Η παρομοίωση προτάσσεται από το περιγραφόμενο γεγονός και έτσι όταν ακούμε την πτώση του ίδιου του ήρωα η εικόνα αυτή έχει ήδη εντυπωθεί στο μυαλό μας Η μετάβαση από το δένδρο στην πτώση και από την πτώση στην παρομοίωση του ταύρου γίνεται αριστοτεχνικά Σωριάστηκε όπως σωριάζεται βαλανιδιά (Π 482)hellipmiddotέτσι κrsquo εκείνος ξαπλώθηκεhellip και κοιτόταν βογγώντας (485-486)hellipΌπως σκοτώνει ένα ταύρο ορμητικό δυνατό ένα λιοντάριhellip(487)hellip έτσι και ο αρχηγός των ασπιδοφόρων Λυκίων την ώρα που ξεψυχούσε σκοτωμένος από τον Πάτροκλο κρατούσε το κουράγιο του (490-491) (μτφρ Ο Κομνηνού-Κακριδή) Την εικόνα του ευθυτενούς υπερήφανου δένδρου διαδέχεται μέσω της μετοχής βεβρυχώς (486) (που αναφέρεται στον πεσμένο ήρωα) η εικόνα του ετοιμοθάνατου ταύρου ο οποίος πριν να πληγωθεί ήταν αίθων και μεγάθυμος (=ορμητικός και γενναιόψυχος) (488) αλλά τώρα στενάχει (= βογκά) (489) Η δύναμη και η ανδρεία που προκύπτουν από τα επίθετα που αποδίδονται στον ταύρο υποβάλλονται αβίαστα και στον σωριασμένο στο χώμα ήρωα Είναι αδύνατο να παραγνωρίσει κανείς τη laquoσυναισθηματική αποτελεσματικότηταraquo (Edwards 2004 [1991] 114) που έχουν στο ακροατήριο οι συνδηλώσεις των εικόνων αυτών Με την παρομοίωση εισάγεται μια ζωντανή αφηγηματική εικόνα που είναι μια από τις επιλογές που έχει στη διάθεσή του ο ποιητής για να σχολιάσει την δράση Ως εικόνα διατηρεί την ανεξαρτησία της από την αφήγηση ―η οποία προς στιγμήν καταστέλλεται― και φέρει τους δικούς της χαρακτήρες δράσεις ήχους και τόνους που βρίσκονται σε συνάφεια με τον γενικό χαρακτήρα παρά με τις λεπτομέρειες της αφήγησης (Podlecki 1971middot Moulton 1974 1977middot Scott 1974middot Friedrich 1981middot Magrath 1982middot Pucci 1987 157-64middot Lonsdale 1990)

Ερώτηση Ένα μείζον αφηγηματικό ομηρικό μέσο είναι και οι παρομοιώσεις Έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες για τον τρόπο που ενσωματώνονται και λειτουργούν στο ομηρικό κείμενο Μπορείτε να σκιαγραφήσετε αυτές τις θεωρίες και να μας πείτε τη δική σας θέση σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία τους HUΑπόσπασμαUHH HHUΣυνέντευξηςU

Σελίδα 19 από 38

UΙδεολογία του ιλιαδικού πολέμου U Αναμφίβολα η Ιλιάδα είναι το έπος του πολέμου σε αντίθεση με την Οδύσσεια στην οποία ο πρωταγωνιστής ndashπαρόλο που μάχεται για τη ζωή του με διάφορους τρόπουςndashπασχίζει να επιστρέψει στην ειρηνική ζωή της Ιθάκης Ο πόλεμος στην Ιλιάδα έχει τις σκληρές του πλευρές αλλά και στιγμές που ξεχειλίζουν από ηρωικό μεγαλείο Οι μάχες στην τρωική πεδιάδα δεν κρίνονται από τις μονομαχίες οι οποίες συνήθως διακόπτονται ή λήγουν χωρίς νεκρό ndashεκτός βέβαια από τη μονομαχία του Έκτορα και του Αχιλλέα στη HUραψωδίαUHH HHUΧUH η οποία φέρνει αντιμέτωπους τους σημαντικότερους ήρωες του έπους και η έκβαση της οποίας είναι καθοριστική για την εξέλιξη της δράσης Η μονομαχία μπορεί να γίνει αφορμή για επίδειξη αβροφροσύνης όπως αυτή του Γλαύκου και του Διομήδη που καταλήγει στην ανταλλαγή της πανοπλίας των ηρώων δείγμα της φιλίας που ενώνει τους οίκους των πατεράδων τους Η έκβαση των μαχών κρίνεται από τις αριστείες των ηρώων τα κατορθώματα δηλαδή που διαπράττει ένας κάθε φορά ήρωας που κυριευμένος από πολεμικό μένος σαρώνει τους αντιπάλους τους (αριστείες του Αγαμέμνονα (Λ) Ιδομενέα (Ν) Πατρόκλου (Π)) Οι ήρωες τέλος παρόλο που φτάνουν στο πεδίο της μάχης με άρμα πολεμούν πάντα πεζοί (Vidal-Naquet 2002 [2000]) Το απόσπασμα Π 477-505 είναι μια τυπική σκηνή από την αριστεία ενός ήρωα του Πατρόκλου εν προκειμένω Ο ήρωας που πλήττεται δεν είναι τυχαίος είναι ο Σαρπηδόνας ο γιος του Δία τον οποίο ο πατέρας του είναι απρόθυμος να τον αφήσει να πεθάνει Ο θάνατος του Σαρπηδόνα είναι ένας ωραίος θάνατος σύμφωνος με την ηρωική τυπολογία του θανάτου Και είναι ωραίος γιατί γύρω από τον νεκρό του Σαρπηδόνα ξεσπάει μια λυσσασμένη μάχη προκειμένου ο νεκρός να μείνει ασκύλευτος laquoούτε ένας όσο καλά κι αν παίρνει το μάτι του δε θα μπορούσε να αναγνωρίσει το θείο Σαρπηδόνα γιατί ήταν σκεπασμένος από το κεφάλι ως τα νύχια με βέλη και αίμα και σκόνεςraquo (Π 638-640 μτφρ Ο Κομνηνού-Κακριδή) είναι η περιγραφή διά στόματος Ομήρου Ο ίδιος ο Απόλλωνας φροντίζει να λούσει τον νεκρό και να τον αλείψει με αμβροσία και τα δίδυμα αδέλφια ο Ύπνος και ο Θάνατος τον μεταφέρουν στη Λυκία για να ταφεί με τις πρέπουσες τιμές (Π 674-683) Μια ίσως αντανάκλαση του ηρωικού πολέμου της Ιλιάδας σε πραγματικό επίπεδο είναι η μάχη για το HUΛηλάντιοUH πεδίο της Εύβοιας μεταξύ Χαλκιδέων και Ερετριέων στα 700 περίπου πΧ στην οποία είχαν επιτραπεί μόνον αγχέμαχα όπλα (= κατάλληλα για μάχη εκ του συστάδην) προκειμένου να κριθεί ο αγώνας μόνον από την προσωπική γενναιότητα και επιδεξιότητα των πολεμιστών

Σελίδα 20 από 38

ΟΔΥΣΣΕΙΑ

HUΟδύσσειαUHH HHUαUHHU 1-10U

UΠροοίμιο

HUΕπίκλησηUHH HHUτηςUHH HHUΜούσαςU

HUΤυπολογικέςUHH HHUομοιότητεςUHH HHUμεUHH HHUτοUHH HHUπροοίμιοUHH HHUτηςUHH HHUΙλιάδαςU

HUΠροβλήματαUHH HHUτουUHH HHUοδυσσειακούUHH HHUπροοιμίουU

HUΑνάδυσηUHH HHUτηςUHH HHUευθύνηςUHH HHUτωνUHH HHUθνητώνUHH HHUκαιUHH HHUτηςUHH

HHUιδέαςUHH HHUτηςθεοδικίαςUHH HHUστοUHH HHUοδυσσειακόUHH HHUέποςU

HUΟδύσσειαUHHU UHHUεUHHU 149 UHHUndashUHHU170U

UΣχέσεις μεταξύ των δύο φύλων στην Οδύσσεια

HUΓυναίκεςUHH HHUστηνUHH HHUΟδύσσειαU

HUΟδυσσέαςUHH HHUndashUHH HHUΚαλυψώU

HUΟUHH HHUθρήνοςUHH HHUτουUHH HHUΟδυσσέαU

HUΟδύσσειαUHH HHUεUHHU 445-463U UΆφιξη του Οδυσσέα στη Σχερία

HUΗUHH HHUδιάσωσηUHH HHUτουUHH HHUΟδυσσέαU

HUΆφιξηUHH HHUστηUHH HHUΣχερίαUHH HHUndashUHH HHUαπώλειαUHH HHUιλιαδικούUHH

Σελίδα 21 από 38

HHUχαρακτήραU

HUΟδύσσειαUHH HHUιUHHU 1-UHHU21 UHHUκαιUHHU 37-40U

UΑπόλογοι ndash ρόλος του αοιδού στο έπος

HUΟUHH HHUρόλοςUHH HHUτουUHH HHUαοιδούUHH HHUστοUHH HHUέποςU

HUΑπόλογοιUH

HUΘρύλοιUHH HHUκαιUHH HHUλαϊκέςUHH HHUιστορίεςUHH HHUτουUHH HHUνόστουU

HUΟδύσσειαUHH HHUιUHHU 347-414U UΚυκλώπεια ( η τύφλωση του Πολύφημου )

HUΠολύφημοςUHH HHUndashUHH HHUλαϊκόUHH HHUμοτίβοUHHU UHHUεξορθολογισμόςUHH HHUτουU

HUΑπόλογοιUHHU UHHUπόλινUHH HHUσεUHH HHUαντιδιαστολήUHH HHUμεUHH HHUτηUHH HHUμηUHH HHUπόλινU

HUΟδύσσειαUHH HHUψUHHU 173-217U UΗ επανένωση του Οδυσσέα και της Πηνελόπης

HUΣυζυγικήUHH HHUκλίνηUHH HHUndashUHH HHUοUHH HHUδόλοςUHH HHUτηςUHH HHUΠηνελόπηςU

HUΟδυσσέαςUHH HHUndashUHHUΠηνελόπηU

HUΠηνελόπηUHH HHUβασίλισσαUHH HHUκαιUHH HHUσύζυγοςU

HUΟδύσσειαUHH HHUωUHHU 541-548U UΤο τέλος της Οδύσσειας

HUΑςUHH HHUσταματήσειUHH HHUοUHH HHUεμφύλιοςUHH HHUπόλεμοςUHHUhellipU

Σελίδα 22 από 38

Όμηρος Οδύσσεια α 1-10Ἄνδρα μοι ἔννεπε͵ HUΜοUHHUῦUHHUσαUHHU͵UH πολύτροπον͵ HUὃUHHUςUHH HHUμUHHUάUHHUλαUHH HHUπολλUHHUὰUHH HHUπλUHHUάUHHUγχθηUH͵ ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε πολλῶν δ΄ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω

πολλὰ δ΄ ὅ γ΄ HUἐUHHUνUHH HHUπUHHUόUHHUντUHHUῳUH πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν͵ ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων 5 ἀλλ΄ οὐδ΄ ὧς ἑτάρους ἐρρύσατο͵ ἱέμενός περ HUαUHHUὐUHHUτUHHUῶUHHUνUHH HHUγUHHUὰUHHUρUHH HHUσφετUHHUέUHHUρUHHUῃUHHUσινUHH HHUἀUHHUτασθαλUHHUίUHHUῃUHHUσινUHH HHUὄUHHUλοντοUHHU͵UHH H

νήπιοι͵ οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἠελίοιο ἤσθιον αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἦμαρ

τῶν ἁμόθεν γε͵ θεά͵ θύγατερ Διός͵ εἰπὲ καὶ ἡμῖν10

Τον άντρα HUΜούσαUHHUUH τον πολύτροπο να μου ανιστορήσεις HUπουUHH HHUβρέθηκεUHHU UHHUωςUHH HHUταUHH HHUπέραταUHH HHUτουUHH HHUκόσμουUHH HHUναUHH HHUγυρνάUH αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο το ιερόΓνώρισε πολιτείες πολλές έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές κι έζησε HUκαταμεσήςUHH HHUστοHHUπέλαγοςUH πάθη πολλά που τον σημάδεψαν σηκώνοντας το βάρος για τη δική του τη ζωή καιτων συντρόφων του τον γυρισμό Κι όμως δεν μπόρεσε που τόσο επιθυμούσενα σώσει τους συντρόφουςHUΓιατίUHH HHUεκείνοιUHH HHUχάθηκανUHH HHUαπUHHU UHHUταUHH HHUδικάUHH HHUτουςUHH HHUταUHH HHUμεγάλαUHH HHUσφάλματαUHHU UHνήπιοι και μωροί πουπήγαν κι έφαγαν τα βόδια του υπέρλαμπρου Ήλιου κι αυτός τους άρπαξε του γυρισμού τη μέραΑπό όπου θες θεά ξεκίνα την αυτήν την ιστορίακόρη του Δία και πες την και σ εμάς

Όλες οι μεταφράσεις των χωρίων που ακολουθούν είναι του Δ Ν Μαρωνίτη (Ομήρου Οδύσσεια 2 τόμοι εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 1996 και 2001 αντίστοιχα)

UΕπίκληση της Μούσας UΌπως έχει ήδη λεχθεί στο HUπροοίμιοUHH HHUτηςUHH HHUΙλιάδαςUH ο παραδοσιακός τρόπος έναρξης μιας επικής αφήγησης είναι η επίκληση της Μούσας στην αρχή του προοιμίου (1- 10) η οποία με την αυθεντία της νομιμοποιεί την αλήθεια των γεγονότων που πρόκειται να αφηγηθεί ο ποιητής Επιπλέον ο ποιητής αναφέρει εν είδει προγραμματικής δήλωσης τα σημαντικότερα γεγονότα που θα αποτελέσουν τον κεντρικό άξονα της αφήγησής του

UΤυπολογικές ομοιότητες με το προοίμιο της Ιλιάδας U

Το προοίμιο της Οδύσσειας εμφανίζει εκ πρώτης όψεως σημαντικές ομοιότητες με το προοίμιο της Ιλιάδας Πρώτο αναφέρεται το θέμα του έπους (Ἄνδρα Μῆνιν) έπεται η επίκληση στη Μούσα (μοι ἔννεπε͵ Μοῦσα ἄειδε θεὰ) Ακολουθεί ένα τετρασύλλαβο επίθετο που χαρακτηρίζει το θέμα (πολύτροπον οὐλομένην) το οποίο ακολουθείται από μια αναφορική πρόταση (ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη ἣ μυρί΄ Ἀχαιοῖς ἄλγε΄ ἔθηκε) που προσφέρει επιπλέον στοιχεία για το θέμα Ακολουθούν δύο κύριες προτάσεις που εισάγονται με το δὲ (hellip) Και στα δυο προοίμια δηλώνεται το πλήθος των συμβεβηκότων αλλά και των συμφορών που συνόδεψαν τον πολύτροπο Οδυσσέα από τη μια και την καταραμένη οργή του Αχιλλέα από την άλλη (Heubeck κά 1988) Η ομοιότητα που είναι τόσο εμφανής στο επίπεδο της δομής και του λεξιλογίου υποδηλώνει ότι είναι πολύ πιθανό HUοUHH HHUποιητήςUHH HHUτηςUHH HHUΟδύσσειαςUH να διαμόρφωσε το δικό του προοίμιο σύμφωνα με αυτό

Σελίδα 23 από 38

της Ιλιάδας Η έναρξη των επών in medias res (από τη μέση των γεγονότων και όχι από μια συμβατική αρχή είτε του ιλιαδικού πολέμου είτε του νόστου του Οδυσσέα) υποδηλώνει ότι το ακροατήριο στο οποίο απευθυνόταν ο ποιητής ήταν εξοικειωμένο με το πλήθος των παραδοσιακών ιστοριών και μπορούσε εύκολα να παρακολουθήσει την εξέλιξη του μύθου (η λέξη εδώ με την αριστοτελική έννοια του όρου δηλ της πλοκής) άλλωστε ο ποιητής δίνει αυτήν την laquoπαραγγελίαraquo και στη Μούσα του από όποιο σημείο της ιστορίας θέλεις πες και σε μας (α 10)

UΠροβλήματα του οδυσσειακού προοιμίου U

Το προοίμιο της Οδύσσειας όμως παρουσιάζει ορισμένα προβλήματα Θεματολογικά εξαγγέλλει τα γεγονότα που αναφέρονται στις θαλασσινές περιπέτειες του Οδυσσέα και τη σύμφυτη μοίρα των συντρόφων αποκλείοντας έτσι τα δύο τρίτα της αφήγησης τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Οδύσσειας (την laquoΤηλεμάχειαraquo) στις οποίες παρακολουθούμε τον νεαρό Τηλέμαχο να αναζητά πληροφορίες για τον χαμένο του πατέρα και τις τελευταίες ραψωδίες την Τίσιν (=εκδίκηση) στις οποίες ο Οδυσσέας πίσω στην Ιθάκη προετοιμάζει και εκτελεί τη μνηστηροφονία αποκαθιστώντας έτσι την τάξη στον οίκο του Υποστηρίχτηκε ότι το προοίμιο αυτό προοριζόταν για ένα έπος το οποίο θα είχε όντως ως κύριο (ή μοναδικό) θέμα του τις περιπέτειες του ήρωα και των συντρόφων του (Heubeck κά 1988) Η ευρέως αποδεκτή μεταξύ των σύγχρονων μελετητών άποψη όμως σχετικά με τη σύνθεση της Οδύσσειας δεν διακρίνει διαδοχικά στάδια σύνθεσης ούτε έναν αρχικό πυρήνα ο οποίος αργότερα εμπλουτίστηκε Αντίθετα υποστηρίζεται η ενότητα της σύνθεσης και η ύπαρξη ενός ενιαίου αφηγηματικού σχεδίου πολυπλοκότερου από αυτό της Ιλιάδας που συμπεριλάμβανε εξ αρχής τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται η Οδύσσεια Απομένει λοιπόν να υποθέσει κανείς ότι αυτή η επιλογή του ποιητή νομιμοποιείται εν μέρει επειδή οι περιπέτειες του Οδυσσέα ήταν πολύ δημοφιλείς και άρα εύκολα αναγνωρίσιμες και εν τέλει επειδή στο γεγονός της βρώσης των βοδιών του Ήλιου αναγνωρίζεται έκδηλα η ανάδυση της ευθύνης των θνητών απέναντι σε μια θεϊκή επιταγή ένα ιδεολογικό θέμα που απασχολεί έντονα του ποιητή του νεότερου αυτού έπους

UΑνάδυση της ευθύνης των θνητών και της ιδέας της θεοδικίας στο οδυσσειακό έπος U Παρά τις έντονες ομοιότητες όμως που εμφανίζει το προοίμιο της Οδύσσειας συγκριτικά με αυτό της Ιλιάδας παρουσιάζονται και διαφορές ιδίως στην ιδεολογία που διέπει τη σχέση των θεών με τους ανθρώπους και την ευθύνη που οι άνθρωποι φαίνεται να έχουν στη διαμόρφωση της μοίρας τους Ήδη από την πρώτη κιόλας λέξη του προοιμίου (άνδρα) εισάγεται ο ακροατής σε μια διαφορετική θεματική τώρα το κύριο θέμα είναι ο άνθρωπος ndash Οδυσσέας στο ταξίδι της επιστροφής του και όχι οι ήρωες και τα ανδραγαθήματά τους στο πεδίο της μάχης (τα κλέα ανδρών της Ιλιάδας) Επιπλέον ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του και στους συντρόφους του Οδυσσέα που επιχειρούν μαζί με τον αρχηγό τους την επιστροφή τους στην

Σελίδα 24 από 38

πατρίδα Η βαρύτητα του προοιμίου επικεντρώνεται στις προσπάθειες του Οδυσσέα να σώσει τους συντρόφους του οι οποίοι κατά παράβαση της θεϊκής απαγόρευσης κατανάλωσαν τα βόδια του Ήλιου Έτσι από την εισαγωγή ήδη του έπους παρουσιάζεται το θέμα της ατομικής ευθύνης των ανθρώπων απέναντι στη μοίρα τους Η έννοια της θεοδικίας κυριαρχεί στην Οδύσσεια σε αντίθεση με την αυθαιρεσία των θεών στο αρχαιότερο έπος Η άποψη αυτή ενισχύεται από την πολυσυζητημένη ρήση του Δία ότι οι θνητοί φέρουν ακέραιο το βάρος της ευθύνης για τις συμφορές τους φέρνοντας ως παράδειγμα τον υβριστή Αίγισθο ο οποίος παρά τις προειδοποιήσεις των θεών έσμιξε σε μια από τις HUφονικότερεςUHH HHUπαρασυζυγίεςUH του μυθικού κόσμου (α 32-43) Διαπιστώνεται έτσι μια μεταστροφή του θεοκρατικού μοντέλου από το παλιότερο στο νεότερο έπος Στην Ιλιάδα οι θεοί επεμβαίνουν και ορίζουν τη δράση των θνητών και παίρνουν αποφάσεις που προκαθορίζουν την έκβαση κρίσιμων καταστάσεων Αυτή η διαφορά παραδοσιακά ερμηνεύεται ως η εξέλιξη ενός θεοκρατικού μοντέλου από ένα πρώιμο στάδιο (αυτό της Ιλιάδας) που ευνοεί την επιβολή της θείας βούλησης στα ζητήματα των θνητών σε ένα πιο εξελιγμένο που αντιπροσωπεύεται από την ανάδυση της ελεύθερης βούλησης των θνητών και τη συνεπαγόμενη αρχή της θείας δίκης Αντίθετα προς αυτήν την άποψη υποστηρίχτηκε εύλογα ότι τα δυο μοντέλα υπήρχαν παράλληλα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο Οι διακριτές αυτές αντιλήψεις επιβίωσαν στην αρχαία τραγωδία (ενίοτε μάλιστα συνυπάρχουν στην ίδια τραγωδία) και κληροδοτήθηκαν στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του χριστιανισμού (στις διδασκαλίες για τη θεία χάρη και τα όρια της ελεύθερης βούλησης των ανθρώπων) (Kullmann 1985)

Όμηρος Οδύσσεια ε 149 -170

ἡ δ΄ ἐπ΄ Ὀδυσσῆα μεγαλήτορα HUπUHHUόUHHUτνιαUHH HHUνUHHUύUHHUμφηUH

ἤϊ΄͵ ἐπεὶ δὴ Ζηνὸς ἐπέκλυεν ἀγγελιάων 150τὸν δ΄ ἄρ΄ ἐπ΄ ἀκτῆς εὗρε καθήμενον οὐδέ ποτ΄ ὄσσεδακρυόφιν τέρσοντο͵ κατείβετο δὲ γλυκὺς αἰὼννόστον ὀδυρομένῳ͵ HUἐUHHUπεUHHUὶUHH HHUοUHHUὐUHHUκUHHUέUHHUτιUHH HHUἥUHHUνδανεUHH HHUνUHHUύUHHUμφηUHHUUH

Κι εκείνη HUσεβαστήUHH HHUνεράιδαUHHUUH πήγε να βρειτον μεγαλόψυχο Οδυσσέα στην προσταγή του Δία υπάκουη Τον βρήκε εκεί να κάθεταιστο περιγιάλι ούτε στιγμή δεν στέγνωναν τα μάτια του απ το κλάμα έλιωνε η γλυκιάζωή του απ τον καημό του γυρισμού κι οδύρονταν αφού καμιά χαρά δεν του δινε τώρα η νεράιδα Τις νύχτες αν κοιμότανε

Σελίδα 25 από 38

πατρίδα Η βαρύτητα του προοιμίου επικεντρώνεται στις προσπάθειες του Οδυσσέα να σώσει τους συντρόφους του οι οποίοι κατά παράβαση της θεϊκής απαγόρευσης κατανάλωσαν τα βόδια του Ήλιου Έτσι από την εισαγωγή ήδη του έπους παρουσιάζεται το θέμα της ατομικής ευθύνης των ανθρώπων απέναντι στη μοίρα τους Η έννοια της θεοδικίας κυριαρχεί στην Οδύσσεια σε αντίθεση με την αυθαιρεσία των θεών στο αρχαιότερο έπος Η άποψη αυτή ενισχύεται από την πολυσυζητημένη ρήση του Δία ότι οι θνητοί φέρουν ακέραιο το βάρος της ευθύνης για τις συμφορές τους φέρνοντας ως παράδειγμα τον υβριστή Αίγισθο ο οποίος παρά τις προειδοποιήσεις των θεών έσμιξε σε μια από τις HUφονικότερεςUHH HHUπαρασυζυγίεςUH του μυθικού κόσμου (α 32-43) Διαπιστώνεται έτσι μια μεταστροφή του θεοκρατικού μοντέλου από το παλιότερο στο νεότερο έπος Στην Ιλιάδα οι θεοί επεμβαίνουν και ορίζουν τη δράση των θνητών και παίρνουν αποφάσεις που προκαθορίζουν την έκβαση κρίσιμων καταστάσεων Αυτή η διαφορά παραδοσιακά ερμηνεύεται ως η εξέλιξη ενός θεοκρατικού μοντέλου από ένα πρώιμο στάδιο (αυτό της Ιλιάδας) που ευνοεί την επιβολή της θείας βούλησης στα ζητήματα των θνητών σε ένα πιο εξελιγμένο που αντιπροσωπεύεται από την ανάδυση της ελεύθερης βούλησης των θνητών και τη συνεπαγόμενη αρχή της θείας δίκης Αντίθετα προς αυτήν την άποψη υποστηρίχτηκε εύλογα ότι τα δυο μοντέλα υπήρχαν παράλληλα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο Οι διακριτές αυτές αντιλήψεις επιβίωσαν στην αρχαία τραγωδία (ενίοτε μάλιστα συνυπάρχουν στην ίδια τραγωδία) και κληροδοτήθηκαν στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του χριστιανισμού (στις διδασκαλίες για τη θεία χάρη και τα όρια της ελεύθερης βούλησης των ανθρώπων) (Kullmann 1985)

Όμηρος Οδύσσεια ε 149 -170

ἡ δ΄ ἐπ΄ Ὀδυσσῆα μεγαλήτορα HUπUHHUόUHHUτνιαUHH HHUνUHHUύUHHUμφηUH

ἤϊ΄͵ ἐπεὶ δὴ Ζηνὸς ἐπέκλυεν ἀγγελιάων 150τὸν δ΄ ἄρ΄ ἐπ΄ ἀκτῆς εὗρε καθήμενον οὐδέ ποτ΄ ὄσσεδακρυόφιν τέρσοντο͵ κατείβετο δὲ γλυκὺς αἰὼννόστον ὀδυρομένῳ͵ HUἐUHHUπεUHHUὶUHH HHUοUHHUὐUHHUκUHHUέUHHUτιUHH HHUἥUHHUνδανεUHH HHUνUHHUύUHHUμφηUHHUUH

Κι εκείνη HUσεβαστήUHH HHUνεράιδαUHHUUH πήγε να βρειτον μεγαλόψυχο Οδυσσέα στην προσταγή του Δία υπάκουη Τον βρήκε εκεί να κάθεταιστο περιγιάλι ούτε στιγμή δεν στέγνωναν τα μάτια του απ το κλάμα έλιωνε η γλυκιάζωή του απ τον καημό του γυρισμού κι οδύρονταν αφού καμιά χαρά δεν του δινε τώρα η νεράιδα Τις νύχτες αν κοιμότανε

Σελίδα 25 από 38

ἀλλ΄ ἦ τοι νύκτας μὲν ἰαύεσκεν καὶ ἀνάγκῃἐν σπέεσι γλαφυροῖσι παρ΄ οὐκ ἐθέλων ἐθελούσῃ 155ἤματα δ΄ ἂμ πέτρῃσι καὶ ἠϊόνεσσι καθίζων[δάκρυσι καὶ στοναχῇσι καὶ ἄλγεσι θυμὸν ἐρέχθων]HUπUHHUόUHHUντονUHH HHUἐUHHUπ΄UHH HHUἀUHHUτρUHHUύUHHUγετονUHH HHUδερκUHHUέUHHUσκετοUHH HHUδUHHUάUHHUκρυαUHH HHUλεUHHUίUHHUβωνUHHUUH

ἀγχοῦ δ΄ ἱσταμένη προσεφώνεε δῖα θεάωνlaquoΚάμμορε͵ μή μοι ἔτ΄ ἐνθάδ΄ ὀδύρεο͵ μηδέ τοι αἰὼν 160φθινέτω ἤδη γάρ σε μάλα πρόφρασσ΄ ἀποπέμψωἀλλ΄ ἄγε δούρατα μακρὰ ταμὼν ἁρμόζεο χαλκῷεὐρεῖαν σχεδίην ἀτὰρ ἴκρια πῆξαι ἐπ΄ αὐτῆςὑψοῦ͵ ὥς σε φέρῃσιν ἐπ΄ ἠεροειδέα πόντοναὐτὰρ ἐγὼ σῖτον καὶ ὕδωρ καὶ οἶνον ἐρυθρὸν 165 ἐνθήσω μενοεικέ΄͵ ἅ κέν τοι λιμὸν ἐρύκοι͵ εἵματά τ΄ ἀμφιέσω πέμψω δέ τοι οὖρον ὄπισθεν͵ ὥς κε μάλ΄ ἀσκηθὴς σὴν πατρίδα γαῖαν ἵκηαι͵ αἴ κε θεοί γ΄ ἐθέλωσι͵ τοὶ οὐρανὸν εὐρὺν ἔχουσιν͵ οἵ μευ φέρτεροί εἰσι νοῆσαί τε κρῆναί τε 170

μαζί της στο βάθος της σπηλιάς HUτοUHHU UHHUκανεUHH

HHUαπUHHU UHHUανάγκηUHH HHUτοUHHU UHHUθελεUHH HHUεκείνηUHHU UHHUεκείνοςUHH HHUόχιUHHU UHΤις μέρες όμως τις περνούσε κρεμασμένος σε βράχια κι ακρωτήρια τα σωθικά του τρώγοντας με δάκρυα στεναγμούς και λύπες HUμεUHH HHUμάτιαUHH HHUβουρκωμέναUHHU UHHUστυλωμέναUHH HHUπάνταUHH HHUστοUHH HHUάκαρποUHH HHUπέλαγοςUHHUUH Κοντά του στάθηκε αρχοντική η θεά και τον προσφώνησε laquoΔύσμοιρε δεν έχεις λόγο πια να οδύρεσαι να χαραμίζεις τη ζωή σου με το κλάμα Το πήρα απόφαση θα σε κατευοδώσω Εμπρός λοιπόν πελέκησε μακριά μαδέρια συνάρμοσε τα με καρφιά και φτιάξε μια σχεδία πλατιά στήριξε πάνω της ψηλά δοκάρια να σε ταξιδέψει στο γαλάζιο πέλαγος Εγώ σου δίνω ψωμί νερό και κόκκινο κρασί να χεις να ζεις να μην πεθάνεις απ την πείνα Κι ακόμη ρούχα θα σε ντύσω και πίσω σου θα στείλω ούριο άνεμο ώστε να φτάσεις στην πατρίδα σου χωρίς μεγάλη βλάβη αν βέβαια το θελήσουνκαι οι ουράνιοι θεοί όσοι με ξεπερνούν στηγνώση και στην πράξηraquo

UΓυναίκες στην Οδύσσεια U

Η Οδύσσεια χαρακτηρίζεται από ένα πλήθος γυναικείων μορφών (Καλυψώ Κίρκη Ναυσικά Πηνελόπη) και θηλυκών τεράτων (Σειρήνες Σκύλλα ndash Χάρυβδη) που με την παρουσία και τη δράση τους καθορίζουν ουσιαστικά την πορεία και την έκβαση του νόστου του Οδυσσέα Σε τέτοιο βαθμό είναι η παρουσία τους καθοριστική που ο S Butler το 1895 υποστήριξε στο βιβλίο του The authoress of the Odyssey ότι ο ποιητής της Οδύσσειας ήταν γυναίκα

UΟδυσσέας - Καλυψώ U

Στην πρώτη εμφάνιση του Οδυσσέα στο έπος η οποία γίνεται ακριβώς σε αυτό το χωρίο (εμφάνιση για την οποία προετοιμαζόμασταν επί 2400 στίχους) διαπιστώνει ο ακροατής ότι ο ήρωας είναι δέσμιος της νύμφης Καλυψώς τα επτά περίπου από τα δέκα χρόνια της επιστροφής του Η σχέση του ήρωα και της νύμφης είναι καθαρά ερωτική καθώς ο έρωτας είναι το κύριο κίνητρο της νύμφης απέναντι στον Οδυσσέα και είναι επίσης η μόνη δραστηριότητα στην οποία αναλώνεται η ενέργεια του ήρωα Το όνομα της νύμφης που παρετυμολογείται από το ρήμα laquoκαλύπτωraquo δηλώνει έμπρακτα τη διάθεση της θεάς να αποκρύψει και να αποκόψει τον Οδυσσέα από τον κόσμο που θα του εξασφάλιζε κάποια πιθανότητα επιστροφής Ο ήρωας ζει σε μια ευδαιμονιστική και ηδονιστική κατάσταση σε ένα παραδείσιο περιβάλλον που θυμίζει έντονα την ευδαιμονία του laquoχρυσού γένουςraquo του Ησίοδου Στην καθημερινή laquoρουτίναraquo του Οδυσσέα περιλαμβάνονται πλούσιο γεύμα και ερωτική συνεύρεση με τη θεά Παρόμοια καθημερινότητα είχε

Σελίδα 26 από 38

ζήσει ο Οδυσσέας κοντά στην Κίρκη με την οποία έμεινε οικειοθελώς επί ένα χρόνο Οι δυο αυτές παραμονές του ήρωα ndashπου σημειωτέον καλύπτουν συνολικά τα οκτώμισι από τα δέκα χρόνια του νόστου τουndash παρουσιάζουν έντονες ομοιότητες Και στις δυο περιπτώσεις δυο ισχυρές γυναίκες των οποίων η φύση είναι ανώτερη από του Οδυσσέα (αθάνατες αυτές θνητός αυτός) κρατούν αιχμάλωτο τον ήρωα δεσμεύοντάς τον εκτός των άλλων με την ηδονιστική ζωή που του προσφέρουν Στην περίπτωση βέβαια της Καλυψώς προστίθεται μετά από κάποιο χρονικό σημείο και ο εξαναγκασμός (η φράση γιατί δεν τον ευχαριστούσε πια η νύμφη ε 153 υπονοεί εμμέσως πλην σαφώς ότι κάποτε τον ευχαριστούσε η νύμφη) οπότε η κατάσταση της ανελευθερίας στην οποία είχε περιέλθει ο ήρωας με την υποταγή του στις αισθησιακές απολαύσεις εντείνεται ακόμη περισσότερο HUΥποστηρίχτηκεUH ότι η παραμονή του Οδυσσέα στην Καλυψώ και την Κίρκη μπορεί να παρομοιαστεί με την ερωτική υπηρεσία του Ηρακλή στην ασιάτισσα βασίλισσα Ομφάλη η οποία μάλιστα στην ακραία περιγραφή του HUΛουκιανούUH έντυνε τον Ηρακλή με γυναικεία ενδύματα τον υποχρέωνε να ξαίνει μαλλί και τον χτυπούσε με το σανδάλι της

UΟ θρήνος του Οδυσσέα U

Αυτή είναι η περίφημη σκηνή στην οποία ο Οδυσσέας καθισμένος σε ένα ακρογιάλι στο νησί της Καλυψώς κοιτάει δακρυσμένος το πέλαγος Είναι η πρώτη εμφάνιση του Οδυσσέα στο έπος και αντί άλλου σχολίου από τον ποιητή σκιαγραφείται μια ανθρώπινη και αντι-ηρωική κατάσταση απομόνωσης απελπισίας και αδυναμίας Ο ήρωας κλαίει όπως έκλαψε ο Αχιλλέας όταν του στέρησαν το γέρας του (τη Βρισηίδα) και όταν πέθανε ο Πάτροκλος

Όμηρος Οδύσσεια ε 445-463 Κλῦθι͵ ἄναξ͵ ὅτις ἐσσί πολύλλιστον δέ σ΄ ἱκάνω 445 φεύγων ἐκ πόντοιο Ποσειδάωνος ἐνιπάς αἰδοῖος μέν τ΄ ἐστὶ καὶ ἀθανάτοισι θεοῖσιν͵ ἀνδρῶν ὅς τις ἵκηται ἀλώμενος͵ ὡς καὶ ἐγὼ νῦν σόν τε ῥόον σά τε γούναθ΄ ἱκάνω πολλὰ μογήσας ἀλλ΄ ἐλέαιρε͵ ἄναξ ἱκέτης δέ τοι εὔχομαι εἶναι450

laquoΕπάκουσε όποιος κι αν είσαι ποταμέ βασιλικέ μουΠροσπέφτω χίλιες φορές παρακαλώ σε γλίτωσέ μεαπό την απειλή του ποσειδώνειου πελάγου Πρέπει πιστεύω κι οι αθάνατοι θεοί να τον σπλαχνίζσνται όποιον παραδαρμένος τους ζητά το έλεός τους Ένας που έπαθε πολλά κι εγώ

Σελίδα 27 από 38

ὣς φάθ΄͵ ὁ δ΄ αὐτίκα παῦσεν ἑὸν ῥόον͵ ἔσχε δὲ κῦμα͵ πρόσθε δέ οἱ ποίησε γαλήνην͵H HHUτUHHUὸUHHUνUHH HHUδ΄UHH HHUἐUHHUσUHHUάUHHUωσενUHH HH

HHUἐUHHUςUHH HHUποταμοUHHUῦUHH HHUπροχοUHHUάUHHUςUHHUUH ὁ δ΄ ἄρ΄ ἄμφω γούνατ΄ ἔκαμψε χεῖράς τε στιβαράς ἁλὶ γὰρ δέδμητο φίλον κῆρ ᾤδεε δὲ χρόα πάντα͵ θάλασσα δὲ κήκιε πολλὴ 455 ἂν στόμα τε ῥῖνάς θ΄ ὁ δ΄ ἄρ΄ ἄπνευστος καὶ ἄναυδος κεῖτ΄ ὀλιγηπελέων͵ κάματος δέ μιν αἰνὸς ἵκανεν

ἀλλ΄ ὅτε δή ῥ΄ ἄμπνυτο καὶ ἐς φρένα θυμὸς ἀγέρθη͵ καὶ τότε δὴ κρήδεμνον ἀπὸ ἕο λῦσε θεοῖο καὶ τὸ μὲν ἐς ποταμὸν ἁλιμυρήεντα μεθῆκεν͵ 460 ἂψ δ΄ ἔφερεν μέγα κῦμα κατὰ ῥόον͵ αἶψα δ΄ ἄρ΄ HUἸUHHUνUHHUὼUHH H

δέξατο χερσὶ φίλῃσιν ὁ δ΄ ἐκ ποταμοῖο λιασθεὶςσχοίνῳ ὑπεκλίνθη͵ HUκUHHUύUHHUσεUHH HHUδUHHUὲUHH HHUζεUHHUίUHHUδωρονUHH HHUἄUHHUρουρανUHHU U

τώρα στα γόνατά σου πέφτω ποταμέ μου ζητώνα μ ελεήσεις βασιλιά μου Ικέτης σου είμαι και το ομολογώraquo Ευχήθηκε κι ευθύς ο ποταμόςανέκοψε το ρέμα σταμάτησε το κύμα μπροστάτου τα νερά γαλήνεψε HUτονUHH HHUπήρεUHH HHUκαιUHH HHUτονUHH HHUέσωσεUHH HHUστιςUHH HHUεκβολέςUHH HHUτουUHHUUH Μα είχαν πια λυγίσει και τα δυο του γόνατα τα στιβαρά τουχέρια λύθηκαν ένιωθε τσακισμένος απ το κύμα σώμα πρησμένο στόμα και ρουθούνια να ξερνούν τη θάλασσα κι αυτός πεσμένος κάτω δίχως πνοή δίχως φωνή σαν λιγοθυμισμένος τυραννισμένος από κούραση φριχτήΚι ωστόσο μόλις πήρε ανάσα κι ήρθε η ψυχή ξανά στον τόπο της το μαγικό μαγνάδι λύνοντας το παραδίνει στου ποταμού το ρέμα που έσμιγε με τη θάλασσα γοργά το πήρε μες στη δίνη του ένα μεγάλο κύμα κι αμέσως το υποδέχτηκαν τα χέρια της HUΙνώςUHHUUH

Τότε απ το ποτάμι βγαίνει έγειρε σ έναν σχοίνο πλάισκύβοντας HUφίλησεUHH HHUτοUHH HHUχώμαUHH HHUτηςUHH HHUζωοδόχουUHH

HHUγηςUHHUU

UΗ διάσωση του Οδυσσέα U Θαυμάσια σκηνή της άφιξης του Οδυσσέα στη Σχερία το νησί των Φαιάκων που θα γίνει ο τελευταίος του σταθμός πριν το οριστικό τέλος του ταξιδιού του για την Ιθάκη Ο θεός Ποσειδώνας είχε βουλιάξει τη σχεδία όταν ο ήρωας αντίκριζε ήδη τη στεριά της Σχερίας Δύο μερόνυχτα πολεμούσε με τα κύματα και την τρίτη πια μέρα όταν κόπασε ο άνεμος ο τσακισμένος από την κούραση Οδυσσέας διαπιστώνει ότι οι ακτές του νησιού ήταν βραχώδεις ώστε όταν θα προσπαθούσε να βγει στη στεριά ο χαμός του πάνω στα βράχια ήταν βέβαιος Μετά από μεγάλη προσπάθεια και με τη φώτιση της Αθηνάς διακρίνει τις εκβολές ενός ποταμού Στον θεό αυτού του ποταμού προσεύχεται στην αρχή του αποσπάσματος ο Οδυσσέας Επάκουσε όποιος κι αν είσαι ποταμέ βασιλικέ μου Προσπέφτω χίλιες φορές παρακαλώ σε γλίτωσέ μεhellip (μτφρ Δ Ν Μαρωνίτης) Η περιγραφή του ναυαγού Οδυσσέα που τον δέχεται ο ευμενής ποτάμιος θεός είναι συγκλονιστική τα γόνατα και τα χέρια του τσακισμένα (ἄμφω γούνατ΄ ἔκαμψε χεῖράς τε στιβαράς) καθώς η δύναμη είχε εγκαταλείψει την ψυχή του (ἁλὶ γὰρ δέδμητο φίλον κῆρ) Το σώμα του ήταν πρησμένο από την αλμύρα από το στόμα και τα ρουθούνια του ξερνούσε νερό (ᾤδεε δὲ χρόα πάντα͵ θάλασσα δὲ κήκιε πολλὴ ἂν στόμα τε ῥῖνάς θ΄) Ο ήρωας κείτεται μισοπεθαμένος χωρίς πνοή ούτε φωνή (ἄπνευστος καὶ ἄναυδος)

UΆφιξη στη Σχερία ndash απώλεια ιλιαδικού χαρακτήρα U Σε κατάσταση απόλυτης εξαθλίωσης τον υποδέχεται η φιλόξενη γη των Φαιάκων Λίγες ώρες αργότερα θα αντικρίσει αυτόν τον τρομαχτικό στην όψη Οδυσσέα η νεαρή παρθένα Ναυσικά κόρη του βασιλιά Αλκίνοου που είχε πάει να πλύνει τα προικιά της στις όχθες του ποταμού Η HUπαρομοίωσηUHH HHUτουUHH HHUεπιτιθέμενουUHH HHUλιονταριούUH που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι ενδεικτική του τρόμου που

Σελίδα 28 από 38

προκάλεσε στην ομήγυρη της Ναυσικάς η όψη του απαγριωμένου Οδυσσέα Επιπλέον είναι εξαιρετικά σημαντικό να αντιληφθεί ο αναγνώστης ndash ακροατής ότι ο Οδυσσέας σε αυτή την χρονική στιγμή έχει απολέσει τον ιλιαδικό του χαρακτήρα Το οδυσσειακό κείμενο μας θέτει σε μια παράδοξη κατάσταση χρονικά ο ήρωας βρίσκεται στο τέλος σχεδόν του ταξιδιού της επιστροφής του ενώ αφηγηματικά δεν έχουμε ακόμη παρακολουθήσει τις περιπέτειές του που θα τις αφηγηθεί ο ήρωας στις ραψωδίες ι έως μ (η γνωστή τεχνική του εγκιβωτισμού της αφήγησης) Το πρόσωπο λοιπόν που υποδέχεται η φαιακική γη είναι ένα πρόσωπο χωρίς ηρωική ταυτότητα τίποτε δεν έχει διασωθεί που να τον συνδέει με το ηρωικό του παρελθόν Οι σύντροφοι και τα πλοία του έχουν χαθεί και ο ίδιος αφού laquoαναδύθηκεraquo από την πολύχρονη αφάνεια στο νησί της Καλυψώς κείτεται γυμνός σε μια ξένη γη Θα χρειαστεί η εισδοχή του στο παλάτι του Αλκίνοου και η αφήγηση των περιπετειών του για να αρχίσει σταδιακά να αποκαθίσταται η χαμένη ηρωική τιμή η οποία θα αποκατασταθεί πλήρως μόνο μετά τη μνηστηροφονία

Όμηρος Οδύσσειαι 1-21

Τὸν δ΄ ἀπαμειβόμενος προσέφη πολύμητις Ὀδυσσεύς 1 Ἀλκίνοε κρεῖον͵ πάντων ἀριδείκετε λαῶν͵ ἦ τοι μὲν HUτUHHUόUHHUδεUHH HHUκαλUHHUὸUHHUνUHH HHUἀUHHUκουUHHUέUHHUμενUHH HHUἐUHHUστUHHUὶUHHUνUHH HHUἀUHHUοιδοUHHUῦUHH H

τοιοῦδ΄͵ οἷος ὅδ΄ ἐστί͵ θεοῖσ΄ ἐναλίγκιος αὐδήν οὐ γὰρ ἐγώ γέ τί φημι τέλος χαριέστερον εἶναι 5 ἢ ὅτ΄ ἐϋφροσύνη μὲν ἔχῃ κάτα δῆμον ἅπαντα͵ δαιτυμόνες δ΄ ἀνὰ δώματ΄ ἀκουάζωνται ἀοιδοῦ ἥμενοι ἑξείης͵ παρὰ δὲ πλήθωσι τράπεζαι σίτου καὶ κρειῶν͵ μέθυ δ΄ ἐκ κρητῆρος ἀφύσσων

Γυρνώντας τότε του αποκρίθηκε ο Οδυσσέας πολύγνωμος laquoΕυγενικέ μου Αλκίνοε που ξεχωρίζεις πρώτος στον λαό σου HUωραίοUHH HHUπράγματιUHH HHUνUHHU UHHUακούςUHH HHUένανUHH HHUκαλόUHH HHUαοιδόUH όπως αυτός εδώ με θεία θα λεγες φωνήΚι ομολογώ απόλαυση άλλη δεν υπάρχει πιο χαριτωμένη απ όταν σμίγει ο κόσμος όλος σ ευφροσύνη στην αίθουσα οι καλεσμένοι καθισμένοι στη σειρά ακούν τον αοιδό προσηλωμένοι και τα τραπέζια εκεί μπροστά γεμάτα ψωμί και κρέας ο

Σελίδα 29 από 38

οἰνοχόος φορέῃσι καὶ ἐγχείῃ δεπάεσσι 10 τοῦτό τί μοι κάλλιστον ἐνὶ φρεσὶν εἴδεται εἶναι σοὶ δ΄ ἐμὰ κήδεα θυμὸς ἐπετράπετο στονόεντα

εἴρεσθ΄͵ ὄφρ΄ ἔτι μᾶλλον ὀδυρόμενος στεναχίζω HUτUHHUίUHH HHUπρUHHUῶUHHUτUHHUόUHHUνUHH HHUτοιUHH HHUἔUHHUπειταUHHU͵UHH HHUτUHHUίUHH HHUδ΄UHH HHUὑUHHUστUHHUάUHHUτιονHHUκαταλUHHUέUHHUξωUHHUUHH H

κήδε΄ ἐπεί μοι πολλὰ δόσαν θεοὶ Οὐρανίωνες 15 νῦν δ΄ ὄνομα πρῶτον μυθήσομαι͵ ὄφρα καὶ ὑμεῖς εἴδετ΄͵ ἐγὼ δ΄ ἂν ἔπειτα φυγὼν ὕπο νηλεὲς ἦμαρ ὑμῖν ξεῖνος ἔω καὶ ἀπόπροθι δώματα ναίων εἴμ΄ Ὀδυσεὺς Λαερτιάδης͵ ὃς πᾶσι δόλοισιν ἀνθρώποισι μέλω͵ καί μευ κλέος οὐρανὸν ἵκει 20 ναιετάω δ΄ Ἰθάκην εὐδείελον

οινοχόος να τραβά απ τον κρατήρα το κρασί και να περνά να το κερνά στις κούπες Βαθιά το αισθάνομαι πως είναι αυτό ότι πιο ωραίο υπάρχει Εσένα όμως η ψυχή σου ορμήθηκε να μάθεις τις βαριές μου συμφορές για να με κάνεις πιο πολύ να οδύρομαι και να στενάζω HUΤιUHH HHUπρώτοUHH HHUαλήθειαUHH HHUναUHH HHUσουUHH HHUπωUHHU UHHUτιUHH HHUτελευταίοUHH HHUναHHUαφήσωUHHUUH εμένα που με βάρυναν με τόσα βάσανα οι επουράνιοι θεοί Τώρα θα ομολογήσω πρώτο το όνομά μου να το κατέχετε κι εσείς κι εγώ στο μέλλον όταν και αν τη μοίρα μου ξεφύγω να μείνω ο φίλος σας κι ας κατοικώ τόσο μακριά στοαρχοντικό μου Είμαι λοιπόν ο Οδυσσεύς γιος του Λαέρτη όλοι καλά με ξέρουν για τους δόλους μου η φήμη μου έχει φτάσει ψηλά στον ουρανό Πατρίδα μου η Ιθάκη που την γνωρίζεις εύκολα

UΟ ρόλος του αοιδού στο έπος U Ο ποιητής της Οδύσσειας που είδαμε ότι καινοτομεί σε διάφορα επίπεδα εισάγει σε αφθονία τη μορφή του αοιδού στο έπος του σε αντίθεση με την Ιλιάδα Κάθε σημαντική συγκέντρωση ανθρώπων στην Οδύσσεια συνοδεύεται από το τραγούδι ενός αοιδού κάποιος ανώνυμος στη Σπάρτη ο Φήμιος στην Ιθάκη ο Δημόδοκος (αλλά και ο ίδιος ο Οδυσσέας) στη Σχερία Η παρουσία τους έχει ερείσματα στην ιδεολογία του έπους αλλά και στην αφηγηματική τεχνική του ποιητή Ο αοιδός στην αρχαϊκή κοινωνία θεωρείται σεβαστό πρόσωπο και κοσμεί με το αυτοσχεδιαστικό του τραγούδι ιδιωτικές συγκεντρώσεις και δημόσιες γιορτές Για λόγους μνημοτεχνικής ο αοιδός χρησιμοποιεί έναν μεγάλο αριθμό από HUλογοτυπικάUHH HHUεπίθεταUHH HHUκαιUHH HHUφράσειςUH που του διασφαλίζουν ευκολία στη απαγγελία της ποίησής του αλλά και μεγάλο περιθώριο προσωπικής δημιουργίας καθώς η λογοτυπική τεχνική της σύνθεσης δεν είναι άκαμπτη αλλά αντίθετα ευέλικτη και με απεριόριστες δυνατότητες συνδυασμού Ο αοιδός στο έπος από την άλλη εκτός από αυτά τα χαρακτηριστικά υπηρετεί όπως ήδη λέχθηκε και άλλους σκοπούς Αποτελεί τρόπον τινά το δίδυμο του ίδιου του ποιητή καθώς και αυτός εμπνέεται από τη θεά και διατείνεται πως αυτά που τραγουδά είναι αληθινά Ο εσωτερικός αοιδός (Φήμιος Δημόδοκος Οδυσσέας) όπως και ο εξωτερικός (Όμηρος ποιητής της Οδύσσειας) είναι θεματοφύλακες της αλήθειας Ο Οδυσσέας μάλιστα επαινεί τον Δημόδοκο για το τραγούδι του σχετικά με τον δούρειο ίππο επειδή το τραγούδησε με τέτοια ακρίβεια σαν να ήταν ο ίδιος εκεί Ιδεολογικά λοιπόν η ύπαρξη αοιδών επαναβεβαιώνει την αδιαμφισβήτητη αλήθεια του ίδιου του έπους Αφηγηματολογικά πάλι ο ποιητής laquoαντικαθίσταταιraquo από ένα δίδυμό του όταν ο ίδιος δεν μπορεί να υπερπηδήσει τα χρονικά και τα τοπικά πλαίσια που τον laquoκαθηλώνουνraquo Η αναφορά στον ιλιαδικό πόλεμο ή στους νόστους των άλλων ηρώων ndashπου βρίσκονται έξω από τα χρονικά και τοπικά όρια της Οδύσσειας- δεν θα μπορούσε να γίνει με επιτυχία παρά διά στόματος κάποιου άλλου προσώπου που θα μετέφερε τη δική του εμπειρία Εάν ένα τέτοιο πρόσωπο λείπει τότε ο

Σελίδα 30 από 38

ποιητής καταφεύγει στον εσωτερικό αοιδό για να προσδώσει το κύρος που θα είχε μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο Η ακραία μορφή αυτής της αφηγηματικής τεχνικής επιτυγχάνεται στο θαυμάσιο τμήμα των Αλκίνου Απολόγων της αφήγησης δηλαδή των περιπετειών του από τον ίδιο τον Οδυσσέα Καταρχήν οι περιπέτειες αυτές βρίσκονται εκτός του αφηγηματικού χρόνου της Οδύσσειας και η αναδιήγησή τους θα απαιτούσε την ευθύγραμμη εξιστόρηση των γεγονότων αμέσως μετά την πτώση της Τροίας Αυτό θα κατέστρεφε τη μοναδικά ευφυή σύλληψη του ποιητή της Οδύσσειας να αρχίσει το τραγούδι του in medias res πενήντα μόνο μέρες πριν την άφιξη του ήρωα στην Ιθάκη Επιπλέον η τριτοπρόσωπη αφήγηση δεν θα προσέγγιζε στα ελάχιστο τη ζωντάνια και τη συγκίνηση που η αφήγηση του Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο αποπνέει Η ίδια η φύση των περιπετειών του ήρωα σε κόσμους που αγγίζουν τα όρια ενός φανταστικού σύμπαντος και laquoδοκιμάζουνraquo την ευπιστία των ακροατών επιβάλλει την αφήγηση από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή Τέλος υπάρχει και μια ψυχολογική και δραματουργική ανάγκη που καλύπτουν οι Απόλογοι ο ήρωας καθώς ξετυλίγεται το νήμα της αφήγησης σταδιακά επανακτά την ταυτότητά του και υποβάλλει στο εσωτερικό (και εξωτερικό) ακροατήριό του την υπόμνηση του ηρωισμού του χαρακτήρα του που θα αναδιπλωθεί πλήρως στο τρίτο μέρος της Οδύσσειας

UΑπόλογοιU Από τους στίχους αυτούς αρχίζει η αναδιήγηση των περιπετειών του Οδυσσέα που μεσολάβησαν από την πτώση της Τροίας έως την άφιξη του ήρωα στο νησί της Καλυψώς Είναι οι περίφημοι Απόλογοι του Οδυσσέα που καταλαμβάνουν τέσσερις ραψωδίες (ι-μ) και χρονικά καλύπτουν περίπου δύο χρόνια περιπλάνησης στον δρόμο της επιστροφής Όλες οι περιπέτειες αυτές ξεδιπλώνονται στην ομήγυρη των ευγενών Φαιάκων μέσα από την αφήγηση μιας βραδιάς Το ακροατήριο του Οδυσσέα είναι τόσο γοητευμένο που ζητά επίμονα από τον ήρωα να μην διακόψει την αφήγηση έτσι ώστε το τέλος των ιστοριών συμπίπτει με την αυγή της καινούριας μέρας Η γοητεία της αφήγησης εξασφαλίζει στον Οδυσσέα νέα πλούσια δώρα ndashδείγμα του σεβασμού και της εκτίμησης που έχαιρε ο αοιδός στην αρχαϊκή κοινωνία

UΘρύλοι και λαϊκές ιστορίες του νόστου U

Ο ποιητής της Οδύσσειας στους Απολόγους του αρέσκεται προφανώς στην αναδιήγηση γνωστών λαϊκών μοτίβων τα οποία εμπλέκει στον καμβά της αφήγησής του Οι Λωτοφάγοι είναι ένας λαός που κερνάει τους ξένους του με έναν γλυκό καρπό που φέρνει τη λησμονιά παρόμοιο με αυτόν που γεύονται όσοι βρίσκονται στον Κάτω κόσμο και γίνονται δέσμιοι του οικοδεσπότη τους Το θέμα αυτό της θανάσιμης τροφής είναι διάχυτο σε όλον τον κόσμο Η επίθεση των Λαιστρυγόνων ενός λαού που τον αποτελούσαν υπερμεγέθεις κανίβαλοι ίσως να προέρχεται από την προφορική παράδοση των προ-Ελλήνων και να την απέσπασε ο Όμηρος από τον κύκλο των Αργοναυτώνmiddot ίσως μάλιστα

Σελίδα 31 από 38

απηχεί φήμες για μακρινές βόρειες χώρες όπου τα όρια της μέρας και της νύχτας συγχέονται Το κοινό σε πολλούς λαούς μοτίβο της επικίνδυνης νύμφης που αναζητά εραστή τον οποίο εξολοθρεύει αφού ικανοποιηθεί είναι ευδιάκριτο στην ιστορία της Κίρκης στη μεταμόρφωση των συντρόφων σε χοίρους και στη ερωτική υποτέλεια στην οποία υποκύπτει ο πολυμήχανος ήρωας Όλες αυτές οι ιστορίες αντλούνται από την παρακαταθήκη ναυτικών ιστοριών όπως είναι το περιστατικό με το ασκί του Αίολου οι μαγευτικές Σειρήνες που θέλγουν μέχρι θανάτου τους ταξιδιώτες το ιερό κοπάδι των βοδιών του Ήλιου η ιστορία του ναύτη που με το κουπί στον ώμο ψάχνει να βρει τον τόπο που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τη θάλασσα Είναι διάχυτες σε όλον τον κόσμο της Μεσογείου και σε πολλές από αυτές μπορεί να διερευνηθεί μια κοινή HUινδοευρωπαϊκήUHH HHUκαταγωγήUH Αυτό που είναι αξιοσημείωτο βεβαίως είναι ότι σε όλες τις ιστορίες διαπιστώνεται η επιθυμία του Ομήρου να μετριαστεί και να ελεγχθεί το υπερφυσικό στοιχείο εις όφελος μιας νέας αντίληψης που κυριαρχείται από ορθολογισμό και ανθρωπομορφισμό Όμως παρά την κυριαρχία του ορθολογισμού οι ακροατές του Ομήρου αρχαίοι και σύγχρονοι γοητεύονται από τον κόσμο αυτόν που κυριαρχούν μάγισσες κακά τέρατα που ηττώνται με τη δύναμη του νου πλούσιες πολιτείες με θαυμαστά παλάτια και ωραίες κόρες που σώζουν έναν ναυαγό και ντύνουν τη γύμνια του με λαμπρά ενδύματα Η δικαίωση όμως όλων αυτών των αποκυημάτων της lsquoγεροντικήςrsquo φαντασίας του ποιητή (εάν ενστερνιστούμε την άποψη του ανώνυμου συγγραφέα της πραγματείας Περὶ Ὕψους ότι η Οδύσσεια είναι το γεροντικό έργο του ιδιοφυούς Ομήρου) είναι η διαπίστωση ότι εάν δεν υπήρχαν οι Φαίακες ένας θεϊκός λαός που ο Ποσειδώνας τους είχε χαρίσει μαγικά καράβια να ταξιδεύουν με όλους τους καιρούς σε όλες τις θάλασσες σε μία μόνο μέρα ο Οδυσσέας δεν θα είχε φτάσει ποτέ στην Ιθάκη του

Το κείμενο αυτό αποτελεί μερική αναδημοσίευση από το άρθρο μου laquoΠέντε τρόποι ανάγνωσης της Οδύσσειαςraquo που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου Παλίμψηστον 18 (2003) 29-53

Όμηρος Οδύσσεια ι 347-414

laquoHUΚUHHUύUHHUκλωψUH τῆ͵ πίε οἶνον͵ ἐπεὶ φάγες ἀνδρόμεα κρέα͵ ὄφρ΄ εἰδῇς͵ οἷόν τι ποτὸν τόδε νηῦς ἐκεκεύθει ἡμετέρη σοὶ δ΄ αὖ λοιβὴν φέρον͵ εἴ μ΄ ἐλεήσας οἴκαδε πέμψειας σὺ δὲ μαίνεαι οὐκέτ΄ ἀνεκτῶς 350 σχέτλιε͵ πῶς κέν τίς σε καὶH HHUὕUHHUστερονUHH HHUἄUHHUλλοςUHH HHUἵUHHUκοιτοUHH HH

HHUἀUHHUνθρUHHUώUHHUπωνUHH HHUπολUHHUέUHHUωνUHHUUHH HHUἐUHHUπεUHHUὶUHH HHUοUHHUὐUHH HHUκατUHHUὰUHH HHUμοUHHUῖUHHUρανUHH HHUἔUHHUρεξαςUHHUUHHUraquoUHH H

ὣς ἐφάμην͵ ὁ δὲ δέκτο καὶ ἔκπιεν ἥσατο δ΄ αἰνῶς ἡδὺ ποτὸν πίνων καί μ΄ ᾔτεε δεύτερον αὖτις laquoδός μοι ἔτι πρόφρων καί μοι τεὸν οὔνομα εἰπὲ

laquoHUΚύκλωπαUH νά πιες το κρασί τώρα που το φαγες κρέας ανθρώπινο να δεις και μόνος σου τι θείο ποτό έχει κρυμμένο το δικό μας το καράβι σου το φερνα να κάνουμε σπονδή αν μ ελεούσες κι ήθελες να με στείλεις πίσω στην πατρίδα όμως εσένα σε κρατεί μανία ανήκουστη Σκληρέ κι απάνθρωπε HUπώςUHH HHUθαUHH HHUτολμούσεUHHU UHHUκαιUHH

HHUστοUHH HHUμέλλονUHHU UHHUναUHHU UHHUρθειUHH HHUκοντάUHH HHUσουUHH HHUάνθρωποςUHH HHUαπUHHU UHHUτουςUHH HHUπολλούςUHH HHUπουUHH HHUζουνUHHU UHHUΌχιUHHU UHHUαυτάUHH HHUπουUHH HHUκάνειςUHH HHUξεπερνούνUHH HHUτοUHH HHUκάθεUHH HHUμέτροUHHUraquoUHHUUH Τού

Σελίδα 32 από 38

απηχεί φήμες για μακρινές βόρειες χώρες όπου τα όρια της μέρας και της νύχτας συγχέονται Το κοινό σε πολλούς λαούς μοτίβο της επικίνδυνης νύμφης που αναζητά εραστή τον οποίο εξολοθρεύει αφού ικανοποιηθεί είναι ευδιάκριτο στην ιστορία της Κίρκης στη μεταμόρφωση των συντρόφων σε χοίρους και στη ερωτική υποτέλεια στην οποία υποκύπτει ο πολυμήχανος ήρωας Όλες αυτές οι ιστορίες αντλούνται από την παρακαταθήκη ναυτικών ιστοριών όπως είναι το περιστατικό με το ασκί του Αίολου οι μαγευτικές Σειρήνες που θέλγουν μέχρι θανάτου τους ταξιδιώτες το ιερό κοπάδι των βοδιών του Ήλιου η ιστορία του ναύτη που με το κουπί στον ώμο ψάχνει να βρει τον τόπο που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τη θάλασσα Είναι διάχυτες σε όλον τον κόσμο της Μεσογείου και σε πολλές από αυτές μπορεί να διερευνηθεί μια κοινή HUινδοευρωπαϊκήUHH HHUκαταγωγήUH Αυτό που είναι αξιοσημείωτο βεβαίως είναι ότι σε όλες τις ιστορίες διαπιστώνεται η επιθυμία του Ομήρου να μετριαστεί και να ελεγχθεί το υπερφυσικό στοιχείο εις όφελος μιας νέας αντίληψης που κυριαρχείται από ορθολογισμό και ανθρωπομορφισμό Όμως παρά την κυριαρχία του ορθολογισμού οι ακροατές του Ομήρου αρχαίοι και σύγχρονοι γοητεύονται από τον κόσμο αυτόν που κυριαρχούν μάγισσες κακά τέρατα που ηττώνται με τη δύναμη του νου πλούσιες πολιτείες με θαυμαστά παλάτια και ωραίες κόρες που σώζουν έναν ναυαγό και ντύνουν τη γύμνια του με λαμπρά ενδύματα Η δικαίωση όμως όλων αυτών των αποκυημάτων της lsquoγεροντικήςrsquo φαντασίας του ποιητή (εάν ενστερνιστούμε την άποψη του ανώνυμου συγγραφέα της πραγματείας Περὶ Ὕψους ότι η Οδύσσεια είναι το γεροντικό έργο του ιδιοφυούς Ομήρου) είναι η διαπίστωση ότι εάν δεν υπήρχαν οι Φαίακες ένας θεϊκός λαός που ο Ποσειδώνας τους είχε χαρίσει μαγικά καράβια να ταξιδεύουν με όλους τους καιρούς σε όλες τις θάλασσες σε μία μόνο μέρα ο Οδυσσέας δεν θα είχε φτάσει ποτέ στην Ιθάκη του

Το κείμενο αυτό αποτελεί μερική αναδημοσίευση από το άρθρο μου laquoΠέντε τρόποι ανάγνωσης της Οδύσσειαςraquo που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου Παλίμψηστον 18 (2003) 29-53

Όμηρος Οδύσσεια ι 347-414

laquoHUΚUHHUύUHHUκλωψUH τῆ͵ πίε οἶνον͵ ἐπεὶ φάγες ἀνδρόμεα κρέα͵ ὄφρ΄ εἰδῇς͵ οἷόν τι ποτὸν τόδε νηῦς ἐκεκεύθει ἡμετέρη σοὶ δ΄ αὖ λοιβὴν φέρον͵ εἴ μ΄ ἐλεήσας οἴκαδε πέμψειας σὺ δὲ μαίνεαι οὐκέτ΄ ἀνεκτῶς 350 σχέτλιε͵ πῶς κέν τίς σε καὶH HHUὕUHHUστερονUHH HHUἄUHHUλλοςUHH HHUἵUHHUκοιτοUHH HH

HHUἀUHHUνθρUHHUώUHHUπωνUHH HHUπολUHHUέUHHUωνUHHUUHH HHUἐUHHUπεUHHUὶUHH HHUοUHHUὐUHH HHUκατUHHUὰUHH HHUμοUHHUῖUHHUρανUHH HHUἔUHHUρεξαςUHHUUHHUraquoUHH H

ὣς ἐφάμην͵ ὁ δὲ δέκτο καὶ ἔκπιεν ἥσατο δ΄ αἰνῶς ἡδὺ ποτὸν πίνων καί μ΄ ᾔτεε δεύτερον αὖτις laquoδός μοι ἔτι πρόφρων καί μοι τεὸν οὔνομα εἰπὲ

laquoHUΚύκλωπαUH νά πιες το κρασί τώρα που το φαγες κρέας ανθρώπινο να δεις και μόνος σου τι θείο ποτό έχει κρυμμένο το δικό μας το καράβι σου το φερνα να κάνουμε σπονδή αν μ ελεούσες κι ήθελες να με στείλεις πίσω στην πατρίδα όμως εσένα σε κρατεί μανία ανήκουστη Σκληρέ κι απάνθρωπε HUπώςUHH HHUθαUHH HHUτολμούσεUHHU UHHUκαιUHH

HHUστοUHH HHUμέλλονUHHU UHHUναUHHU UHHUρθειUHH HHUκοντάUHH HHUσουUHH HHUάνθρωποςUHH HHUαπUHHU UHHUτουςUHH HHUπολλούςUHH HHUπουUHH HHUζουνUHHU UHHUΌχιUHHU UHHUαυτάUHH HHUπουUHH HHUκάνειςUHH HHUξεπερνούνUHH HHUτοUHH HHUκάθεUHH HHUμέτροUHHUraquoUHHUUH Τού

Σελίδα 32 από 38

355 αὐτίκα νῦν͵ ἵνα τοι δῶ ξείνιον͵ ᾧ κε σὺ χαίρῃς καὶ γὰρ Κυκλώπεσσι φέρει ζείδωρος ἄρουρα οἶνον ἐριστάφυλον͵ καί σφιν Διὸς ὄμβρος ἀέξει ἀλλὰ τόδ΄ ἀμβροσίης καὶ νέκταρός ἐστιν ἀπορρώξraquo ὣς ἔφατ΄ αὐτάρ οἱ αὖτις ἐγὼ πόρον αἴθοπα οἶνον 360 τρὶς μὲν ἔδωκα φέρων͵ τρὶς δ΄ ἔκπιεν ἀφραδίῃσιν αὐτὰρ ἐπεὶ Κύκλωπα περὶ φρένας ἤλυθεν οἶνος͵ καὶ τότε δή μιν ἔπεσσι προσηύδων μειλιχίοισι

μίλησα κι αυτός το κέρασμά μου δέχτηκε το ρούφηξε μεμιάς ένιωσε φοβερή ηδονή πίνοντας το γλυκό κρασί μου ζήτησε και δεύτερο laquoΑν είσαι εντάξει δος μου κι άλλο πες μου και το όνομά σου τώρα εδώ αν θες να σου χαρίσω δώρο φιλόξενο να το χεις να το χαίρεσαι Δεν λέω εύφορη είναι των Κυκλώπων μας η γη βγάζει κρασί από μεγάλες αμπελίσιες ρώγες που τις μεστώνουν οι βροχές του Δία όμως αυτό είναι το απόσταγμα από αμβροσία και νέκταρraquo Δεν πρόλαβε να το ζητήσει κι εγώ του ξαναδίνω κρασί φλογάτο του φέρνω τρεις φορές να πιει το πίνει και τις τρεις δεν άφησε σταγόνα ο άμυαλος Και μόνο όταν πια του ανέβηκε του Κύκλωπα στα φρένα το κρασί γύρισα προς το μέρος του μιλώντας μελιστάλακτα

UΠολύφημος ndash λαϊκό μοτίβο εξορθολογισμός του U Η ιστορία του μονόφθαλμου γίγαντα που εγκλωβίζει έναν άνδρα ή ομάδα ανδρών των οποίων η ζωή απειλείται εξ αιτίας των κανιβαλιστικών του προτιμήσεων είναι διαδεδομένη σε όλον τον ινδοευρωπαϊκό χώρο Έχουν καταγραφεί 221 παραλλαγές παγκοσμίως Ο ποιητής της Οδύσσειας καινοτομεί στη χρήση των παραδοσιακών μοτίβων εισάγοντας έναν υψηλό βαθμό ορθολογισμού στην επεξεργασία του μύθου Όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από την ανάγνωση του χωρίου στοιχεία υπερφυσικά ή παράλογα έχουν απαλειφθεί από την ομηρική αφήγηση Ο ίδιος ο Πολύφημος δεν περιγράφεται αλλά αντίθετα περιγράφεται η εντύπωση που προκαλούν οι ενέργειές του τρώει τους συντρόφους ως λέων ορεσίτροφος (=λιοντάρι ορεσίβιο) (ι 292) ο βράχος με τον οποίο έφραξε τη σπηλιά δεν μπορούσε να μετακινηθεί ούτε με είκοσι δύο άμαξες η φωνή του και το μέγεθός του προκαλεί τρόμο Ο βαθμός της ορθολογικής επεξεργασίας που έχει υποστεί ο μύθος από τον ποιητή δεν σταματά εδώ Η διάσωση του Οδυσσέα δεν οφείλεται σε κανένα μαγικό στοιχείο αλλά στο πνευματικό εύρημα του Ούτιδος (=Κανένας) Και σε άλλες εκδοχές της ιστορίας ο ήρωας χρησιμοποιεί παρόμοιο τέχνασμα Το πλαστό του όνομα είναι laquoΕγώraquo ή laquoο Εαυτός μουraquo οπότε η απάντηση στην ερώτηση laquoποιος σου κάνει κακόraquo είναι ακόμη πιο οξύμωρη Αλλά ο Οδυσσέας δεν στηρίζεται μόνον σε αυτό Απέκρυψε την ύπαρξη του υπόλοιπου στόλου για να διασώσει τους συντρόφους του αντιστάθηκε στην παρόρμηση να σκοτώσει τον Πολύφημο γιατί αυτό θα τους οδηγούσε σε βέβαιη λιμοκτονία κατασκεύασε με τη χρήση τεχνολογίας το εργαλείο της τύφλωσης και οργάνωσε την έξοδο των συντρόφων από τη σπηλιά Το τέλος βέβαια του επεισοδίου επιστεγάζεται με την επίδειξη της άκαιρης ματαιοδοξίας του Οδυσσέα ο οποίος κομπάζει για το κατόρθωμά του προκαλεί την οργή του Ποσειδώνα προετοιμάζοντας έτσι αλυσιδωτές αντιδράσεις που κινούν τη δράση του έπους και υποβάλλουν εκ νέου την έννοια της θεοδικίας που είναι διάχυτη σε όλο το έπος

UΑπόλογοι πόλις σε αντιδιαστολή με τη μη πόλι UUνU Ενδιαφέρον στους Απολόγους δεν προκαλεί μόνον η χρήση των παραδοσιακών λαϊκών ιστοριών με τη νέα αντίληψη που συγκλίνει προς τον ορθολογισμό αλλά και η διαπίστωση ότι η χρήση αυτών των ιστοριών αποτυπώνει με ενάργεια τι θεωρούσε ο αρχαϊκός Έλληνας ότι δεν συνιστούσε τα χαρακτηριστικά μιας αρχαιοελληνικής πόλεως Παρά τον πολιτικό κατακερματισμό της περιόδου της σύνθεσης των ομηρικών επών έχει αρχίσει να διαμορφώνεται μεταξύ των ελληνικών πόλεων η έννοια της φυλετικής ταυτότητας που ήδη τη

Σελίδα 33 από 38

βλέπουμε να εκφράζεται σε κοινά ιερά και λατρείες και στην τέλεση πανελληνίων αγώνων (776 π Χ η τέλεση των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων) Η αναδιήγηση των ιστοριών υποβάλλει στον προσεκτικό ακροατή την οριοθέτηση των στοιχείων εκείνων που έχουν διαμορφωθεί ως απαραίτητα συστατικά για τη συγκρότηση μια τέτοιας πόλεως δηλώνοντας τι δεν είναι χαρακτηριστικό μιας ελληνικής πόλης υπονοείται αυτό που είναι (ή πρέπει να είναι) Στο επεισόδιο του Κύκλωπα ο Οδυσσέας ανακαλεί τους κώδικες της χρηστής φιλοξενίας που όφειλε να επιδείξει ο Κύκλωπας όπως συνηθίζεται στις κοινωνίας των ανθρώπων Φαινόμενα κανιβαλισμού (Κύκλωπας Λαιστρυγόνες) χρήση μαγικών (Κίρκη) ουτοπικές κοινωνίες (νησί του Αιόλου με την εκτεταμένη αιμομιξία) θηλυκά τέρατα (Σκύλλα Χάρυβδη) κυριαρχία των αισθήσεων (Σειρήνες Κίρκη Καλυψώ Λωτοφάγοι) όλα αυτά είναι στοιχεία που μας απομακρύνουν από ότι οριοθετεί μια αρχαιοελληνική πόλη Η απομάκρυνση μεταφράζεται σε παραβιάσεις συγκεκριμένων κωδίκων που αποτελούν το θεσμοθετημένο πλέγμα των συμβάσεων που καθορίζουν τη ζωή στις πόλεις Στις περιπλανήσεις του ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει συμπεριφορές που παραβιάζουν τους κώδικες αυτών των συμβάσεων παραβιάζεται o διατροφικός κώδικας (ανθρωποφαγία λωτοφάγοι) ο κώδικας ηθικής τάξης (υποδοχή ξένων φιλοξενία προσφορά δώρων λατρεία και σεβασμός των θεών) ο κοινωνικός κώδικας (ύπαρξη ισχυρών γυναικών που θέτουν τους δικούς τους όρους αιμομιξία) Από τους τόπους που επισκέπτεται ο Οδυσσέας λίγοι έχουν να επιδείξουν μια οργάνωση που να υποδηλώνει αυτή της ελληνικής πόλεως Η πλησιέστερη προς το πρότυπο είναι αυτή της πόλης των Φαιάκων η οποία φανερώνει ένα οργανωμένο πολεοδομικό σύστημα με λιμάνι αγορά ναούς και το παλάτι του βασιλιά Οι κάτοικοι επιδίδονται σε ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες υπάρχει συμβούλιο γερόντων και ο λαός που καλείται να καλύψει μέρος των δώρων που οι ευγενείς προσφέρουν στον Οδυσσέα Ακόμη και η Ιθάκη που είναι πιο laquoρεαλιστικόςraquo χώρος παρουσιάζει ένα παράδοξο πολιτικό κενό για είκοσι περίπου χρόνια και μια έντονη ανατροπή του κώδικα ηθικής και κοινωνικής συμπεριφοράς με την εγκατάσταση των μνηστήρων στο παλάτι του Οδυσσέα Ο χώρος λοιπόν που ορίζουν οι Απόλογοι δεν είναι μόνον ένας φανταστικός χώρος όπου αφθονεί το υπερφυσικό αλλά ένας ευρύς χώρος εκτός των ορίων μιας αρχαιοελληνικής πόλεως Ο σταθμός στο νησί των Φαιάκων υποδηλώνει την αρχή της επανένταξης του Οδυσσέα στον οικείο χώρο της πόλεως που πραγματοποιείται πλήρως με την αποκατάσταση της πολιτικής κοινωνικής και ηθικής τάξης στην Ιθάκη

Όμηρος Οδύσσεια ψ 173-217

τὸν δ΄ αὖτε προσέειπε περίφρων Πηνελόπεια δαιμόνι΄͵ οὐ γάρ τι μεγαλίζομαι οὐδ΄ ἀθερίζω οὐδὲ λίην ἄγαμαι͵ μάλα δ΄ εὖ οἶδ΄ οἷος ἔησθα 175 ἐξ Ἰθάκης ἐπὶ νηὸς ἰὼν δολιχηρέτμοιο ἀλλ΄ ἄγε οἱ HUστUHHUόUHHUρεσονUHH HHUπυκινUHHUὸUHHUνUHH HHUλUHHUέUHHUχοςUHHU͵UH Εὐρύκλεια͵

Του αντιμίλησε με λογική και φρόνηση η Πηνελόπη laquoΠαράξενε κι εσύ Μήτε ψηλώνει ο νους μου μήτε περιφρονώ κανέναν αλλά και δεν θαμπώνομαι ξέρω καλά πώς ήσουν όταν το αποφάσισες να φύγεις από την Ιθάκη μ εκείνο το μακρόκουπο καράβι Έλα τώρα Ευρύκλεια φέρε και HUστρώσεUHH HHUτουUHH HHUτηUHH HHUστέρεηUHH HHUκλίνηUH έξω από την καλοχτισμένη κάμαρή μας που

Σελίδα 34 από 38

βλέπουμε να εκφράζεται σε κοινά ιερά και λατρείες και στην τέλεση πανελληνίων αγώνων (776 π Χ η τέλεση των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων) Η αναδιήγηση των ιστοριών υποβάλλει στον προσεκτικό ακροατή την οριοθέτηση των στοιχείων εκείνων που έχουν διαμορφωθεί ως απαραίτητα συστατικά για τη συγκρότηση μια τέτοιας πόλεως δηλώνοντας τι δεν είναι χαρακτηριστικό μιας ελληνικής πόλης υπονοείται αυτό που είναι (ή πρέπει να είναι) Στο επεισόδιο του Κύκλωπα ο Οδυσσέας ανακαλεί τους κώδικες της χρηστής φιλοξενίας που όφειλε να επιδείξει ο Κύκλωπας όπως συνηθίζεται στις κοινωνίας των ανθρώπων Φαινόμενα κανιβαλισμού (Κύκλωπας Λαιστρυγόνες) χρήση μαγικών (Κίρκη) ουτοπικές κοινωνίες (νησί του Αιόλου με την εκτεταμένη αιμομιξία) θηλυκά τέρατα (Σκύλλα Χάρυβδη) κυριαρχία των αισθήσεων (Σειρήνες Κίρκη Καλυψώ Λωτοφάγοι) όλα αυτά είναι στοιχεία που μας απομακρύνουν από ότι οριοθετεί μια αρχαιοελληνική πόλη Η απομάκρυνση μεταφράζεται σε παραβιάσεις συγκεκριμένων κωδίκων που αποτελούν το θεσμοθετημένο πλέγμα των συμβάσεων που καθορίζουν τη ζωή στις πόλεις Στις περιπλανήσεις του ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει συμπεριφορές που παραβιάζουν τους κώδικες αυτών των συμβάσεων παραβιάζεται o διατροφικός κώδικας (ανθρωποφαγία λωτοφάγοι) ο κώδικας ηθικής τάξης (υποδοχή ξένων φιλοξενία προσφορά δώρων λατρεία και σεβασμός των θεών) ο κοινωνικός κώδικας (ύπαρξη ισχυρών γυναικών που θέτουν τους δικούς τους όρους αιμομιξία) Από τους τόπους που επισκέπτεται ο Οδυσσέας λίγοι έχουν να επιδείξουν μια οργάνωση που να υποδηλώνει αυτή της ελληνικής πόλεως Η πλησιέστερη προς το πρότυπο είναι αυτή της πόλης των Φαιάκων η οποία φανερώνει ένα οργανωμένο πολεοδομικό σύστημα με λιμάνι αγορά ναούς και το παλάτι του βασιλιά Οι κάτοικοι επιδίδονται σε ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες υπάρχει συμβούλιο γερόντων και ο λαός που καλείται να καλύψει μέρος των δώρων που οι ευγενείς προσφέρουν στον Οδυσσέα Ακόμη και η Ιθάκη που είναι πιο laquoρεαλιστικόςraquo χώρος παρουσιάζει ένα παράδοξο πολιτικό κενό για είκοσι περίπου χρόνια και μια έντονη ανατροπή του κώδικα ηθικής και κοινωνικής συμπεριφοράς με την εγκατάσταση των μνηστήρων στο παλάτι του Οδυσσέα Ο χώρος λοιπόν που ορίζουν οι Απόλογοι δεν είναι μόνον ένας φανταστικός χώρος όπου αφθονεί το υπερφυσικό αλλά ένας ευρύς χώρος εκτός των ορίων μιας αρχαιοελληνικής πόλεως Ο σταθμός στο νησί των Φαιάκων υποδηλώνει την αρχή της επανένταξης του Οδυσσέα στον οικείο χώρο της πόλεως που πραγματοποιείται πλήρως με την αποκατάσταση της πολιτικής κοινωνικής και ηθικής τάξης στην Ιθάκη

Όμηρος Οδύσσεια ψ 173-217

τὸν δ΄ αὖτε προσέειπε περίφρων Πηνελόπεια δαιμόνι΄͵ οὐ γάρ τι μεγαλίζομαι οὐδ΄ ἀθερίζω οὐδὲ λίην ἄγαμαι͵ μάλα δ΄ εὖ οἶδ΄ οἷος ἔησθα 175 ἐξ Ἰθάκης ἐπὶ νηὸς ἰὼν δολιχηρέτμοιο ἀλλ΄ ἄγε οἱ HUστUHHUόUHHUρεσονUHH HHUπυκινUHHUὸUHHUνUHH HHUλUHHUέUHHUχοςUHHU͵UH Εὐρύκλεια͵

Του αντιμίλησε με λογική και φρόνηση η Πηνελόπη laquoΠαράξενε κι εσύ Μήτε ψηλώνει ο νους μου μήτε περιφρονώ κανέναν αλλά και δεν θαμπώνομαι ξέρω καλά πώς ήσουν όταν το αποφάσισες να φύγεις από την Ιθάκη μ εκείνο το μακρόκουπο καράβι Έλα τώρα Ευρύκλεια φέρε και HUστρώσεUHH HHUτουUHH HHUτηUHH HHUστέρεηUHH HHUκλίνηUH έξω από την καλοχτισμένη κάμαρή μας που

Σελίδα 34 από 38

ἐκτὸς ἐϋσταθέος θαλάμου͵ τόν ῥ΄ αὐτὸς ἐποίει ἔνθα οἱ ἐκθεῖσαι πυκινὸν λέχος ἐμβάλετ΄ εὐνήν͵ κώεα καὶ χλαίνας καὶ ῥήγεα σιγαλόεντα 180 Ὣς ἄρ΄ ἔφη πόσιος πειρωμένη αὐτὰρ Ὀδυσσεὺς ὀχθήσας ἄλοχον προσεφώνεε κεδνὰ ἰδυῖαν ὦ γύναι͵ ἦ μάλα τοῦτο ἔπος θυμαλγὲς ἔειπες τίς δέ μοι ἄλλοσε θῆκε λέχος χαλεπὸν δέ κεν εἴη

καὶ μάλ΄ ἐπισταμένῳ͵ ὅτε μὴ θεὸς αὐτὸς ἐπελθὼν 185 ῥηϊδίως ἐθέλων θείη ἄλλῃ ἐνὶ χώρῃ ἀνδρῶν δ΄ οὔ κέν τις ζωὸς βροτός͵ οὐδὲ μάλ΄ ἡβῶν͵ ῥεῖα μετοχλίσσειεν͵ ἐπεὶ μέγα σῆμα τέτυκται ἐν λέχει ἀσκητῷ τὸ δ΄ ἐγὼ κάμον οὐδέ τις ἄλλος θάμνος ἔφυ τανύφυλλος ἐλαίης ἕρκεος ἐντός͵ 190 ἀκμηνὸς θαλέθων πάχετος δ΄ ἦν ἠΰτε κίων

μόνος του την έφτιαξε τραβήξτε το γερό κρεβάτι εκεί και βάλτε πάνω του στρωσίδια προβιές φλοκάτες σεντόνια πεντακάθαρα που λάμπουνraquo Μ αυτά τα λόγια θέλησε τον άντρα της να δοκιμάσει ο Οδυσσέας όμως γεμάτος αγανάκτηση στράφηκε στην πιστή γυναίκα του μιλώντας laquoΓυναίκα άσχημο λόγο πρόφερες που την ψυχή δαγκώνει Ποιος μετακίνησε την κλίνη Το βλέπω δύσκολο και για τον έμπειρο τεχνίτη ακόμη middot μόνον θεός αν ήθελε θα το μπορούσε κατεβαίνοντας να της αλλάξει θέση θνητός που ζεικι αν είναι στην ακμή της νιότης του εύκολα δεν μπορεί να τη σαλέψει Γιατί σ αυτήν την τορνευτή μας κλίνη κάποιο σημάδι υπάρχει απαραγνώριστο mdash το καμα εγώ άλλος κανείς Φύτρωνε μέσα στου σπιτιού μας τον περίβολο κορμός μακρόφυλλης ελιάς πάνω στο θαλερό της φούντωμα χοντρός σαν μια κολόνα

UΣυζυγική κλίνη ndash ο δόλος της Πηνελόπης U

Στη ραψωδία ψ ο Οδυσσέας με όλο του το ηρωικό μεγαλείο εμφανίζεται μπροστά στη γυναίκα του για να διεκδικήσει αυτό που θεωρεί δεδομένο τη θέση του στην καρδιά και το κρεβάτι της Η βασίλισσα απόμακρη και ψυχρή ζητά από την Ευρύκλεια να στρώσει τη συζυγική τους κλίνη έξω από την κάμαρά τους (177- 180) Εάν η πίστη της Πηνελόπης ήταν ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός στο έπος αυτήν τη στιγμή καταρρέει και προκαλεί την μήνιν του ήρωα που αποκαλύπτει ότι το κρεβάτι ήταν ριζωμένο στη γη και όποιος το μετακίνησε είχε γίνει κάτοχος των συζυγικών τους μυστικών (184-204) Σε αυτήν τη μοναδική στιγμή έξοχης στρατηγικής η Πηνελόπη αποδεικνύεται εξυπνότερη του Οδυσσέα καθώς εξαπατά όχι μόνον τον άντρα της αλλά και εμάς τους ακροατές της ραψωδικής απαγγελίας που βρισκόμαστε στην ίδια κατάσταση άγνοιας με τον Οδυσσέα Ο Όμηρος αποκαθιστά την ηρωίδα του που έπεσε θύμα της πλεκτάνης των ανδρών της οικογένειάς της Η ισορροπία των παραδεδομένων ρόλων διαταράχτηκε σοβαρά προς στιγμήνmiddot όμως όλα τελειώνουν καλά και η παραλίγο τραγωδία αποφεύγεται όταν η Πηνελόπη που έχει πεισθεί για την ταυτότητα του άντρα της εγκαταλείπει τους δόλους τους και δέχθηκε τον ταλαιπωρημένο ναυαγό στην αγκαλιά της

UΟδυσσέας ndash Πηνελόπη U

Είναι η στιγμή της επανένωσης των δύο συζύγων η οποία συμβαίνει είκοσι χρόνια μετά την αναχώρηση του Οδυσσέα από την Ιθάκη και αφού ο αναγνώστης έχει διαβάσει 10500 στίχους από την έναρξη της Οδύσσειας Όλη η αγωνία του νόστου που σταδιακά κλιμακώνεται σε όλη την επίπονη διαδρομή του ήρωα κορυφώνεται σε αυτό ακριβώς το σημείο Μετά τη HUδοκιμασίαUHH HHUτωνUHH HHUαδιάσειστωνUHH HHUαποδείξεωνUH που ζητά η Πηνελόπη για να

Σελίδα 35 από 38

πιστοποιήσει την ταυτότητα του ξένου αγκαλιάζει τον Οδυσσέα και τον φιλά στο πρόσωπο Αυτή η σκηνή είναι από τις λίγες μαρτυρημένες στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία στιγμές συζυγικής αγάπης και τρυφερότητας (πρβλ επίσης τη συνάντηση του Έκτορα και της Ανδρομάχης στην Ιλιάδα) Η σχέση της Πηνελόπης και του Οδυσσέα που έως τώρα οριζόταν ως αντικείμενο ελπίδας προσμονής αγωνίας και πόνου αποτύπωμα των οποίων ανακαλύπταμε στα αφηγηματικά σχήματα του ποιητικού λόγου τώρα γίνεται πραγματικότητα

UΠηνελόπη βασίλισσα και σύζυγος U

Για τη σχέση του Οδυσσέα και της Πηνελόπης η νεότερη έρευνα έχει να προσφέρει ενδιαφέρουσες καινοτόμες απόψεις Μέχρι πρόσφατα μέσα από τον παραδοσιακό τρόπο ερμηνείας της θέσης της Πηνελόπης αναφορικά με τον απόντα σύζυγό της αναδυόταν η εικόνα μιας παθητικής λίγοndashπολύ γυναίκας που αναλώνεται σε θρήνους στο παλάτι και υπομένει χωρίς μεγάλα περιθώρια αντίδρασης τη συμπεριφορά των μνηστήρων Μετά το 1980 όμως εμφανίστηκαν βιβλία και άρθρα που αποκαθιστούν την παρεξηγημένη βασίλισσα της Ιθάκης Καταρχήν συγκρίνεται η οξύνοιά και η εφευρετικότητά της σε δόλους με τις αντίστοιχες ιδιότητες του Οδυσσέα ο οποίος αναμφίβολα κατέχει τις αρετές αυτές σε υπέρτατο βαθμό Άξια σύντροφος και σε αυτόν τον τομέα αποδεικνύεται η Πηνελόπη Επί πολλά χρόνια η βασίλισσα κατόρθωνε να κρατά τους μνηστήρες σε απόσταση δίνοντας κρυφά υποσχέσεις στον καθένα Επί τρία επίσης χρόνια μηχανεύτηκε το τέχνασμα του σάβανου του Λαέρτη μέχρις ότου προδόθηκε από κάποια από τις δούλες της Ακόμη και μετά την απόφασή της να ξαναπαντρευτεί κατάφερε να αποσπάσει και άλλα γαμήλια δώρα για να πλουτίσει τον οίκο του Οδυσσέα κληρονομιά τώρα πια του Τηλέμαχου Ο μεγαλύτερος όμως δόλος που εξύφανε είναι ήταν αυτός της συζυγικής της κλίνης γιατί με αυτόν εξαπάτησε τον ίδιο τον Οδυσσέα τον οποίο ως τώρα μόνο η θεά Αθηνά είχε μπορέσει να ξεγελάσει Επιπλέον η Πηνελόπη συγκρίνεται από τον ίδιο τον Οδυσσέα-ζητιάνο με έναν αγαθό και ικανό βασιλιά που χάρη στη διακυβέρνησή του η πόλη ευημερεί Η Πηνελόπη λοιπόν υπήρξε μια άξια δολοπλόκος ικανή στη διακυβέρνηση του οίκου και των συμφερόντων του Οδυσσέα η οποία χειρίστηκε τους μνηστήρες σχεδόν έως την τελική τους εξόντωση

Όμηρος Οδύσσεια ω 541-548δὴ τότ΄ Ὀδυσσῆα προσέφη γλαυκῶπις Ἀθήνη διογενὲς Λαερτιάδη͵ πολυμήχαν΄ Ὀδυσσεῦ͵ ἴσχεο͵ HUπαUHHUῦUHHUεUHH HHUδUHHUὲUHH HHUνεUHHUῖUHHUκοςUHH HHUὁUHHUμοιUHHUΐUHHUουUHH HHUπτολUHHUέUHHUμοιοUHHU͵UH μή πώς τοι Κρονίδης κεχολώσεται εὐρύοπα Ζεύς ὣς φάτ΄ Ἀθηναίη͵ ὁ δ΄ ἐπείθετο͵ χαῖρε δὲ θυμῷ 545 ὅρκια δ΄ αὖ κατόπισθε μετ΄ ἀμφοτέροισιν ἔθηκε

Μα τώρα αφήνει ο γιος του Κρόνου πυρφόρο κεραυνό που πέφτει στης Αθηνάς τα πόδια γλαυκόματης θεάς πανίσχυρου πατέρα Τα μάτια λάμποντας η Αθηνά στον Οδυσσέα γύρισε μιλώνταςlaquoΓιε του Λαέρτη του Διός βλαστέ πανούργε ΟδυσσέαHUκράταUHH HHUτηUHH HHUμάνητάUHH HHUσουUHH HHUπιαUHH HHUτουUHH HHUφοβερούUHH HHUπολέμουUH μήπως του Κρόνου ο γιος ο Δίας

Σελίδα 36 από 38

Παλλὰς Ἀθηναίη͵ κούρη Διὸς αἰγιόχοιο͵ Μέντορι εἰδομένη ἠμὲν δέμας ἠδὲ καὶ αὐδήν βροντόφωνος εξοργιστεί μαζί σουraquo Έτσι του

μίλησε η θεά εκείνος άκουσε τον λόγο της κι αλάφρωσε από χαρά η καρδιά του Τότε η Παλλάδα Αθηνά η θυγατέρα του αιγίοχου Δία βάζει τους δύο στρατούς να κάνουν όρκους συμφιλίωσης και για το μέλλον mdash με τη μορφή του Μέντορα κυκλοφορούσε ίδια στην όψη ίδια στη φωνή

UΑς σταματήσει ο εμφύλιος πόλεμος hellip U Η Οδύσσεια δεν τελειώνει με την πολυαναμενόμενη ένωση των δύο συζύγων Η Οδύσσεια τελειώνει με την αποκατάσταση των σχέσεων στο επίπεδο της πόλης καταλήγει με την εξομάλυνση της κρίσης που ανέκυψε μετά τη μνηστηροφονία Το νεότερο αυτό έπος δεν περιορίζεται στα συμφέροντα ενός ή περισσοτέρων αριστοκρατικών οίκων που έχουν διασαλευτεί και χρήζουν αποκατάστασης Η τρομερή πράξη του Οδυσσέα ο οποίος μαζί με τον γιο του σκότωσε το άνθος των παλικαριών της Ιθάκης και των γύρω νησιών έπρεπε να αιτιολογηθεί σε θεϊκό επίπεδο και να γίνει αποδεκτή σε κοινωνικό Δεν είναι μόνο το θέμα της αυτοδικίας που έχει αρχίσει να παραμερίζεται ως τρόπος απονομής της δικαιοσύνης Σε αυτό το διευρυμένο και νεωτερικό έπος τα στεγανά της αριστοκρατικής ηθικής αρχίζουν να διαρρηγνύονται και να εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις νέων αρχών Η προσωπική τιμή του Οδυσσέα αποκαταστάθηκε αλλά η Ιθάκη κινδυνεύει από εμφύλια σύρραξη και κοινωνική αναταραχή πράγματα που αποτελούν ιστορική πραγματικότητα για την εποχή Μόνο η εξομάλυνση της κοινωνικής εξέγερσης θα φέρει το πραγματικό τέλος της Οδύσσειας ενώ στην Ιλιάδα καμιά αυθαιρεσία των αριστοκρατών δεν θα επέφερε γενική κατακραυγή Απέχουμε βέβαια από τη λύση της καταστροφής του αριστοκρατικού οίκου εις όφελος του δήμου όπως θα γίνει αργότερα στην κλασική τραγωδία (βλ Βάκχες Οιδίπους Τύραννος και Οιδίπους επί Κολωνώ Ορέστεια κά) Η Οδύσσεια βρίσκεται σε ένα στάδιο της μακράς πορείας που θα διανύσει η αρχαιοελληνική πόλη μέχρι την αποκρυστάλλωση των βασικών δημοκρατικών δομών της κοινωνίας (Seaford 2004)

Οδηγός περαιτέρω μελέτης Ομήρου

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να προτείνει κανείς κάποια βιβλία για περαιτέρω μελέτη στον Όμηρο αφενός γιατί τα θέματα που τίθενται κατά τη μελέτη των επών είναι σύνθετα ώστε να χρειάζεται σχεδόν ειδική έρευνα για καθένα από αυτά και αφετέρου γιατί η παραγωγή μελετών στην ελληνική γλώσσα (συμπεριλαμβανομένων των μεταφράσεων ξενόγλωσσων μελετών) δεν είναι μεγάλη και καθόλου συστηματική Επιπλέον η έρευνα των θεωρητικών ζητημάτων των επών δεν ερμηνεύει το ίδιο το κείμενο το οποίο αναδεικνύεται με την ανάγνωση καθεαυτή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από έγκριτες και καλές μεταφράσεις Αναγνωρίζοντας την πρωταρχική ανάγκη να διαβάσει κανείς τα ίδια τα έπη προτείνουμε

1 Την Ιλιάδα σε μετάφραση της Ο Κομνηνού ndash Κακριδή

Σελίδα 37 από 38

(εκδόσεις Ζαχαρόπουλος 3 τόμοι σε πολλαπλές επανεκδόσεις) Η μετάφραση είναι σε πεζό λόγο χωρίς ποιητικές εξάρσεις πολύ πιστή στο πρωτότυπο Εναλλακτικά θα μπορούσε κανείς να καταφύγει στη γνωστή μετάφραση των Ν Καζαντάκη και Ι Θ Κακριδή η οποία παρά τις ιδιομορφίες του γλωσσικού ιδιώματος που επιλέχτηκε από τους μεταφραστές προσπαθεί να αποδώσει την laquoποίησηraquo του πρωτότυπου και αποτελεί μνημείο της συνεργασίας των δύο μεγάλων αυτών ανδρών των γραμμάτων Βεβαίως πρόσφορη είναι και η ποιητική μετάφραση του Ι Πολυλά η οποία χρησιμοποιεί ένα ομαλό γλωσσικό ιδίωμα 2 Τη μετάφραση της Οδύσσειας από τον Δ Ν Μαρωνίτη (2 τόμοι εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 1996 και 2001 αντίστοιχα) Η μετάφραση αυτή αποτελεί την κατάληξη της πολύχρονης ενασχόλησης του συγγραφέα με την Οδύσσεια Η γλώσσα που επιλέγει ο μεταφραστής είναι ένα ευτυχές κράμα αρχαιογενών λέξεων και λέξεων της δημοτικής ενώ ο λόγος είναι ρέων και μολονότι σχεδόν πεζός διαπνέεται από laquoεσωτερική ποίησηraquo Τολμήθηκε ίσως για πρώτη φορά να αποδοθεί το απλό ύφος της ομηρικής διαλέκτου σε αντίθεση με τις ως τώρα μεταφράσεις ξενόγλωσσες και νεοελληνικές που κατέφευγαν σε αταίριαστα υψηλόφρον ύφος στην προσπάθειά τους να αποδώσουν την ιδιαιτερότητα της ομηρικής γλώσσας 3 Για την κατανόηση των κοινωνικών πολιτικών και ιστορικών ζητημάτων που ανακύπτουν από τις ομηρικές σπουδές πολύ κατατοπιστική είναι η ευσύνοπτη μελέτη του γνωστού ιστορικού της ελληνικής αρχαιότητας P Vidal ndash Naquet Ο Κόσμος του Ομήρου (εκδ Εξάντας ndash Νήματα Αθήνα 2002 πρωτότυπο 2000) Το βιβλίο προορίζεται για το ευρύ κοινό έτσι η πραγμάτευση των θεμάτων είναι απλή και κατανοητή4 Τέλος για όποιον θέλει να προχωρήσει στην κατανόηση των πολύπλοκων ζητημάτων που θέτει η ομηρική έρευνα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα προτείνεται η θαυμάσια μελέτη του J Latacz Όμηρος Ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (εκδ Παπαδήμας Αθήνα 2000 πρωτότυπο 1997) Ο Όμηρος τοποθετείται στην αρχή (και την κορυφή) της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και ο συγγραφέας θέτει σημαντικά ζητήματα προς διερεύνηση όπως η σχέση του Ομήρου με την ευρωπαϊκή κειμενικότητα και η ποιητική αξία των ομηρικών επών Κατόπιν συζητούνται τα laquoιστορικάraquo προβλήματα που ανακύπτουν από την εποχή του Ομήρου και την έλλειψη σχετικών πληροφοριών Τέλος εξετάζονται χωριστά η Ιλιάδα και η Οδύσσεια το θέμα και το πλαίσιο του κάθε έπους η εκτέλεση του θέματος και τα προβλήματα που ανακύπτουν ενώ διάχυτη σε όλη τη μελέτη είναι η βαθιά εκτίμηση που τρέφει ο συγγραφέας για την αξία των επών και την ευφυή σύλληψη του Ομήρου

Σελίδα 38 από 38

(εκδόσεις Ζαχαρόπουλος 3 τόμοι σε πολλαπλές επανεκδόσεις) Η μετάφραση είναι σε πεζό λόγο χωρίς ποιητικές εξάρσεις πολύ πιστή στο πρωτότυπο Εναλλακτικά θα μπορούσε κανείς να καταφύγει στη γνωστή μετάφραση των Ν Καζαντάκη και Ι Θ Κακριδή η οποία παρά τις ιδιομορφίες του γλωσσικού ιδιώματος που επιλέχτηκε από τους μεταφραστές προσπαθεί να αποδώσει την laquoποίησηraquo του πρωτότυπου και αποτελεί μνημείο της συνεργασίας των δύο μεγάλων αυτών ανδρών των γραμμάτων Βεβαίως πρόσφορη είναι και η ποιητική μετάφραση του Ι Πολυλά η οποία χρησιμοποιεί ένα ομαλό γλωσσικό ιδίωμα 2 Τη μετάφραση της Οδύσσειας από τον Δ Ν Μαρωνίτη (2 τόμοι εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 1996 και 2001 αντίστοιχα) Η μετάφραση αυτή αποτελεί την κατάληξη της πολύχρονης ενασχόλησης του συγγραφέα με την Οδύσσεια Η γλώσσα που επιλέγει ο μεταφραστής είναι ένα ευτυχές κράμα αρχαιογενών λέξεων και λέξεων της δημοτικής ενώ ο λόγος είναι ρέων και μολονότι σχεδόν πεζός διαπνέεται από laquoεσωτερική ποίησηraquo Τολμήθηκε ίσως για πρώτη φορά να αποδοθεί το απλό ύφος της ομηρικής διαλέκτου σε αντίθεση με τις ως τώρα μεταφράσεις ξενόγλωσσες και νεοελληνικές που κατέφευγαν σε αταίριαστα υψηλόφρον ύφος στην προσπάθειά τους να αποδώσουν την ιδιαιτερότητα της ομηρικής γλώσσας 3 Για την κατανόηση των κοινωνικών πολιτικών και ιστορικών ζητημάτων που ανακύπτουν από τις ομηρικές σπουδές πολύ κατατοπιστική είναι η ευσύνοπτη μελέτη του γνωστού ιστορικού της ελληνικής αρχαιότητας P Vidal ndash Naquet Ο Κόσμος του Ομήρου (εκδ Εξάντας ndash Νήματα Αθήνα 2002 πρωτότυπο 2000) Το βιβλίο προορίζεται για το ευρύ κοινό έτσι η πραγμάτευση των θεμάτων είναι απλή και κατανοητή4 Τέλος για όποιον θέλει να προχωρήσει στην κατανόηση των πολύπλοκων ζητημάτων που θέτει η ομηρική έρευνα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα προτείνεται η θαυμάσια μελέτη του J Latacz Όμηρος Ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (εκδ Παπαδήμας Αθήνα 2000 πρωτότυπο 1997) Ο Όμηρος τοποθετείται στην αρχή (και την κορυφή) της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και ο συγγραφέας θέτει σημαντικά ζητήματα προς διερεύνηση όπως η σχέση του Ομήρου με την ευρωπαϊκή κειμενικότητα και η ποιητική αξία των ομηρικών επών Κατόπιν συζητούνται τα laquoιστορικάraquo προβλήματα που ανακύπτουν από την εποχή του Ομήρου και την έλλειψη σχετικών πληροφοριών Τέλος εξετάζονται χωριστά η Ιλιάδα και η Οδύσσεια το θέμα και το πλαίσιο του κάθε έπους η εκτέλεση του θέματος και τα προβλήματα που ανακύπτουν ενώ διάχυτη σε όλη τη μελέτη είναι η βαθιά εκτίμηση που τρέφει ο συγγραφέας για την αξία των επών και την ευφυή σύλληψη του Ομήρου

Σελίδα 38 από 38