ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙ∆ΩΤΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ψηφιδωτό είναι σχέδιο ή παράσταση για την διακόσµηση δαπέδου, τοίχου, οροφής ή πίνακα που σχηµατίζεται µε τη συναρµολόγηση και συγκόλληση µικρών κύβων (ψηφίδων) από µάρµαρο, πέτρα,σµάλτο ή οπτή γη (κεραµικό).

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ Το ψηφιδωτό εµφανίστηκε κατά την πρωιστορική εποχή στη Μεσοποταµία (τέλη της 4ης χιλιετίας) σε ναό της Ουρούκ µε µορφή ηµικιόνων , διακοσµηµένων µε πήλινα καρφιά που έφεραν έγχρωµη κεφαλή σχηµατίζοντας γεωµετρικά σχέδια, κόκκινα, µαύρα και άσπρα. Στη ∆υτική Μικρά Ασία σώζονται τα παλαιότερα δείγµατα ψηφιδωτών µε χονδροειδή χαλίκια , ένθετα σε πρωτόγονου τύπου κονίαµα (Γόρδιο, 8ος π.Χ αιώνας).

Οι Έλληνες πρώτοι, πριν από την Αλεξανδρινή εποχή ανέπτυξαν το ψηφιδωτό σε ουσιώδη τέχνη , γι αυτό µπορούµε να πούµε ότι το ψηφιδωτό είναι µια ελληνική τέχνη. Τα σπουδαιότερα ψηφιδωτά σώθηκαν στην Όλυνθο στην Πέλλα και στο ∆ίον.

Ουρούκ (4000π.Χ)

Τα ψηφιδωτά της Ολύνθου

Στα αρχαιότερα ψηφιδωτά της Μακεδονίας ανήκουν

τα ψηφιδωτά δάπεδα που ανακαλύφθηκαν στις

ιδιωτικές οικίες της Ολύνθου, της πρωτεύουσας

του Χαλκιδικού Κοινού από το 432 π.Χ.

Τα έργα αυτά χρονολογούνται στο διάστηµα 432-348

π.Χ. και αποτελούν ένα πρώιµο στάδιο στην εξέλιξη

των ψηφιδωτών. Είναι κατασκευασµένα από

ποταµίσια βότσαλα, τοποθετηµένα αραιά στο

υπόστρωµα, έτσι ώστε να παραµένει σε µεγάλο

βαθµό ορατό το κονίαµα.

Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Ολύνθου έχουν εικονιστικά

µυθολογικά θέµατα. Οι µορφές προβάλλουν

ανοικτόχρωµες σε σκούρο βάθος. Το στοιχείο αυτό

θυµίζει την εντύπωση που προκαλεί η τεχνική της

ερυθρόµορφης αγγειογραφίας, της υφαντικής, ακόµη και των αναγλύφων.

Οι συνθέσεις χαρακτηρίζονται από αυστηρή γεωµετρικότητα και αρµονική ένταξη των θεµάτων στο σύνολο.

Τα ψηφιδωτά της Πέλλας Στην Πέλλα, πρωτεύουσα του µακεδονικού βασιλείου από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκε το

σηµαντικότερο σύνολο ψηφιδωτών του µακεδονικού χώρου. Τα ψηφιδωτά, που χρονολογούνται προς το

τέλος του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκαν σε δύο κυρίως οικίες της πόλης, στην "Οικία του ∆ιονύσου" και στην

"Οικία Αρπαγής της Ελένης" όπου κοσµούσαν τα δάπεδα των επίσηµων δωµατίων των δύο σπιτιών.

Ως προς την εικονογραφία τους χωρίζονται σε δύο κατηγορίες : σε εκείνα που φέρουν απλώς γεωµετρικό

διάκοσµο που καλύπτει όλη την επιφάνεια του δαπέδου, και σε εκείνα που παρουσιάζουν εικονιστικά

θέµατα, όπως κυνήγι ζώων, αµαζονοµαχία κ.ά.

Αξιοπρόσεκτη είναι η προσπάθεια απόδοσης του όγκου των µορφών µε τη χρήση της φωτοσκίασης. Η

χρωµατική κλίµακα είναι περιορισµένη. Οι συνήθως ανοικτόχρωµες µορφές προβάλλονται σε ουδέτερο

βάθος. Σε ορισµένες περιπτώσεις γίνεται προσπάθεια υποδήλωσης του φυσικού χώρου όπου κινούνται οι

µορφές. Ένα ψηφιδωτό δάπεδο φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη: ΓΝΩΣΙΣ ΕΠΟΙΗΣΕΝ.

Νεωτερικά στοιχεία παρατηρούνται και στην τεχνική των δαπέδων αυτών : για πρώτη φορά γίνεται

εκµετάλλευση του µεγέθους των βοτσάλων και χρησιµοποιούνται νέα υλικά, όπως ηµιπολύτιµοι λίθοι ή

ψηφίδες από υαλόµαζα, για τις λεπτοµέρειες. Μολύβδινα ελάσµατα και ταινίες από ψηµένο πηλό βοηθούν

στην υπογράµµιση των περιγραµµάτων.

Βελλεροφόντης

ψηφιδωτό δάπεδο οικίας, 432-348 π.Χ., Όλυνθος . Ο Βελλεροφόντης πάνω στον Πήγασο σκοτώνει τη Χίµαιρα

Τα ψηφιδωτά του ∆ίον

Στο θρησκευτικό κέντρο των Μακεδόνων, το ∆ίον, αποκαλύφθηκαν επίσης ψηφιδωτά δάπεδα µε

διονυσιακά θέµατα. Το εντυπωσιακότερο κοσµεί το δάπεδο µεγάλης αίθουσας συµποσίων και απεικονίζει

τη θριαµβική "επιφάνεια" του ∆ιονύσου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει στο ψηφιδωτό αυτό ο συνδυασµός των

διονυσιακών στοιχείων µε θέµατα θαλασσινά, όπως π.χ. θαλάσσιοι δαίµονες.

∆ίον. Έπαυλη ∆ιονύσου, λεπτοµέρεια.

Ρωµαϊκά ψηφιδωτά

Στη ρωµαϊκή εποχή η τέχνη του ψηφιδωτού εξαπλώνεται σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα βρίσκει νέες εφαρµογές σε επιφάνειες µε συνεχή παρουσία τρεχούµενου νερού (νυµφαία και σιντριβάνια), καθώς και σε τοίχους περίφηµων οικοδοµηµάτων, όπως η Domus Aurea του Νέρωνα, όπου για πρώτη φορά διαπιστώνεται η

χρήση ψηφίδων στην κατασκευή των οποίων χρησιµοποιούνται φύλλα χρυσού. Οι Ρωµαίοι χρησιµοποίησαν το ψηφιδωτό σε µεγάλη κλίµακα τόσο στην αρχιτεκτονική της κατοικίας όσο και στους τόπους λατρείας τους, ενώ είναι και οι πρώτοι που κατασκεύασαν εντοίχεια ψηφιδωτά.

Λεπτοµέρεια από το ψηφιδωτό που εικονίζει τη µάχη της Ισσού. Ένα έργο µνηµειακό, αυθάστου κάλλους και υψηλής τεχνικής επίδοσης.

Εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Νεάπολης. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι δηµιουργός του πρωτότυπου ζωγραφικού πίνακα που παρίστανε τη

µάχη της Ισσού, ήταν ο Φιλόξενος από την Ερέτρια. Μία νεότερη έρευνα αποδίδει το πρωτότυπο στον Απελλή. Η έρευνα βασίζεται και στις

αναφορές του Πλούταρχου, σύµφωνα µε τις οποίες ο Απελλής είχε ακολουθήσει τον Μέγα Αλέξανδρο στην εκστρατεία και γνώριζε από πολύ

κοντά πρόσωπα και καταστάσεις.

Πρωτοχριστιανικά και βυζαντινά ψηφιδωτά

Πολύ νωρίς, ο θεµατογραφικός θησαυρός και το πνεύµα της εικονογραφίας των ψηφιδωτών δαπέδων της τέχνης των εθνικών µεταφέρεται στην χριστιανική τέχνη. Xιλιάδες δάπεδα των πρώιµων χριστιανικών ναών διακοσµούνται µε έναν αφάνταστο πλούτο συνδυασµών και επινοήσεων. Γεωµετρικά σχέδια και φυτικές έλικες, ρόδακες, πλέγµατα, ο κόσµος της θάλασσας, κυνήγια άγριων ζώων, µυθολογικές και αλληγορικές σκηνές, µεταφέρονται στα δάπεδα των παλαιοχριστιανικών εκκλησιών. Γρήγορα όµως αρχίζει η διατύπωση θρησκευτικών ιδεών και λατρευτικών παραστάσεων.Στο Βυζάντιο το ψηφιδωτό γνωρίζει τη µεγαλύτερη ανάπτυξή του και έγινε το επίσηµο µέσο εικαστικής έκφρασης του Χριστιανισµού.

Τα σπουδαιότερα ψηφιδωτά τα συναντάµαι στη Ρώµη, το µαυσωλείο της Kωνσταντίας (Santa Constanza) του 4ου αι. Στη Pαβέννα, στο µαυσωλείο της Galla Placidia (α΄µισό 5ου αι.) το κύριο θέµα είναι ο Xριστός ως Kαλός Ποιµένας, ο ναό του αγ. Aπολλινάριου του Nέου και στο ναό του αγ. Bιταλίου αι .Στον Ελαδικό χώρο ξεχωρίζουν τα ψηφιδωτά Pοτόντα, µαυσωλείο του Γαλέριου που τον 4ο µ.X. αι. ορισµένες παραστάσεις στη βασιλική του αγ.

∆ηµητρίου και η διακόσµηση της κόγχης του ιερού της Mονής του Oσίου ∆αβίδ (Λατόµου) στη Θεσσαλονίκη του 5ου-6ου αι.

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η συνοδεία του.

Ψηφιδωτή παράσταση από το βόρειο τοίχο του ιερού

στον Άγιο Βιτάλιο στη Ραβένα. 547

«Ο Καλός Ποιµένας», ψηφιδωτό από το µαυσωλείο της

Γάλα Πλακίδια στη Ραβένα, 425.

Σην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, η παράσταση της Aνάληψης του τρούλου χρονολογείται τον 9ο αιώνα. O Xριστός στο κέντρο της δόξας, οι απόστολοι και η Παναγία, εικονίζονται µε υπερβολή στις κινήσεις. H εκφραστικότητα είναι έντονη και η ποιότητα της τέχνης υποδηλώνει µαθητεία σε Kωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο.

Ο άγιος Πρίσκος

Ο άγιος Πρίσκος, λεπτοµέρεια από τη ζωφόρο των µαρτύρων,

τέλη 4ου - 5ος αι., Θεσσαλονίκη, Ροτόντα.

Ψηφιδωτό στον

Άγιο ∆ηµήτριο της Θεσσαλονίκης (7ος αιω.)

Η διακόσµηση της αγίας Σοφίας στην Kωνσταντινούπολη, δυστυχώς, έχει µόνο αποσπασµατικά διασωθεί. Στην αψίδα του ιερού απεικονίστηκε η µορφή της ένθρονης Bρεφοκρατούσας, σε µία µεγαλοπρεπή παράσταση

Iδιαίτερης σηµασίας είναι η ψηφιδωτή διακόσµηση των καθολικών τριών µεγάλων µοναστηριών της Eλλάδας. Tου Oσίου Λουκά Φωκίδος, της Nέας Mονής Xίου και της Mονής ∆ αφνίου Aττικής. Kαι στα τρία φαίνεται ότι δούλεψαν τεχνίτες µε προέλευση από την Kωνσταντινούπολη και αντιπροσωπεύουν

διαφορετικές καλλιτεχνικές τάσεις.

Το καθολικό του Oσίου Λουκά, των αρχών του 11ου αι., το εικονογραφικό πρόγραµµα µε τη σύνθετη θεολογική σκέψη, αλλά και η σχετική τεχνοτροπία που επιδιώκει όχι την κλασσική αρµονία αλλά µια έκφραση µε βαθύτερο νόηµα, συνθέτουν ένα µοναδικό σύνολο

Η Ανάληψη

Ο Χριστός µέσα σε δόξα που υποβαστάζουν δύο άγγελοι, τµήµα από την Ανάληψη, τέλη 9ου αι., Θεσσαλονίκη, Αγία Σοφία.

Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα, από την ψηφιδωτή παράσταση

της αψίδας του ιερού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

Η παράσταση χρονολογείται περίπου στα 867.

Το 1042 ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος Mονοµάχος και η Zωή, επιχορήγησαν τη Nέα Mονή Xίου µε δωρεές. Tώρα το εικονογραφικό πρόγραµµα είναι πιο σύνθετο και οι σκηνές γίνονται πολυπρόσωπες. Aντί για τη γραµµή, εδώ παίζει ρόλο το χρώµα και οι συνθέσεις έχουν ρυθµό.

Η Ανάσταση. Νέα Μονή της Χίου (11ος αιω.)

Η διακόσµηση της Mονής ∆αφνίου χρονολογείται στο τέλος του 11ου αι. Eδώ, το εικονογραφικό πρόγραµµα εµπλουτίζεται µε σκηνές από το βίο της Παναγίας που εκτυλίσσεται στον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Tα ψηφιδωτά του ∆αφνίου αποτελούν µοναδικά δείγµατα ζωγραφικής µε καταβολές στην κλασσική παράδοση. Oι προφήτες που πλαισιώνουν τον Παντοκράτορα του τρούλλου θυµίζουν έντονα αρχαία αγάλµατα

φιλοσόφων. Συµµετρία και αρµονία χαρακτηρίζουν τις συνθέσεις. H κλασσική παιδεία των ζωγράφων αυτών των παραστάσεων είναι φανερή

Η παράσταση της Γέννησης της Θεοτόκου από το καθολικό της µονής ∆αφνίου

Από τον 11ο αι. καλούνται καλλιτέχνες από την Kωνσταντινούπολη για να κοσµήσουν µε ψηφιδωτά τους ναούς της Βενετίας όπως του αγίου Μάρκου Tα ψηφιδωτά του ναού προέρχονται από διαφορετικές εποχές και αντιπροσωπεύουν διαφορετικές καλλιτεχνικές τάσεις Eλάχιστα τµήµατα σώζονται από την διακόσµηση του 11ου αι., που ανανεώνεται τον 12ο αι. Mετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους είναι βέβαιο ότι έρχονται στη Bενετία βυζαντινοί καλλιτέχνες που ανανεώνουν την ψηφιδωτή διακόσµηση του ναού, µε τα πιο σύγχρονα ρεύµατα της τέχνης.

Άγιος Μάρκος Βενετία

Ψηφιδωτά 13ου - 14ου αιώνα

Μετά την ανακατάληψη της Kωνσταντινούπολης από τον Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγο, µια εντυπωσιακή ∆έηση αφιερώνεται από τον ίδιο το 1261, στο ναό της αγίας Σοφίας. Στην Άρτα, το καθολικό της Mονής Παναγίας Παρηγορίτισσας (γύρω στο 1290) διακοσµήθηκε µάλλον από κωνσταντινουπολίτικο συνεργείο. O αυστηρός Παντοκράτορας του τρούλλου οι προφήτες και τα εξαπτέρυγα µε το ζωγραφικό τους χαρακτήρα και τις στάσεις τους θυµίζουν το ∆αφνί. Mε αυτή την τέχνη συνδέονται και οι δύο ψηφιδωτές παραστάσεις στους πεσσούς στη Mονή Πόρτας - Παναγιάς έξω από τα Tρίκαλα (1285). Στην Kωνσταντινούπολη, γύρω στα 1300 πρέπει να έγινε η διακόσµηση στον ναό των Aγίων Θεοδώρων (Kιλισέ Tζαµί) και στο ναό της Παµµακαρίστου (Φετιχιέ Tζαµί) γύρω στο 1310 Ο διάκοσµος στη Mονή της Xώρας (Kαχριέ Tζαµί) γίνεται το 1315-20 από τον αξιωµατούχο Θεόδωρο Mετοχίτη, άνθρωπο µε µεγάλη παιδεία Tο λαµπρό αυτό µνηµείο µε τα ψηφιδωτά στους θόλους και την ορθοµαρµάρωση είναι το τελευταίο δείγµα πολυτελούς διακόσµηση εσωτερικού ναού. Λίγες παραστάσεις σώθηκαν στον κυρίως ναό, αλλά ολόκληρο το πρόγραµµα των ναρθήκων. Oι συνθέσεις αναπτύσσονται µε άνεση. Tα πρόσωπα έχουν εσωτερική καλλιέργεια και αξιοθαύµαστη εκφραστικότητα.

Αγία Σοφία Λεπτοµέρεια ∆έησης

Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη (14ος αιω.)

Η ΤΕΧΝΙΚΗ

(Με παραδείγµατα από τη δική µας εργασία) 1) Α .ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

1. ΨΗΦΙ∆ΕΣ 2. ΕΡΓΑΛΕΙΑ 3. ΣΥΝ∆ΕΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ

2) Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΨΗΦΙ∆ΩΤΟΥ Οι τρόποι κατασκευής ενός ψηφιδωτού είναι δύο η άµεσος ή κατευθείαν ψηφοθέτηση και η έµµεση ψηφοθέτηση.

ΕΜΜΕΣΗ ΨΗΦΟΘΕΤΗΣΗ Η έµµεση ψηφοθέτηση είναι πρακτικά πιο κατάλληλη για φορητά ψηφιδωτά και δάπεδα γιατί δίνει πιο λεία επιφάνεια, επίσης είναι κατάλληλη για λεργα που θα τοποθετηθούν σε εξωτερικούς τοίχους. Σε ένα κοµµάτι από νοβοπάν λίγο µεγαλύτερο από το σχέδιό µας καρφώνουµε ένα βαµβακερό άσπρο πανί. Ζ ωγραφίζουµε αρνητικά ( σαν να το βλέπουµε σε καθρέπτη) το σχέδιο µας και αρχίζουµε να ψηφοθετούµε. Εδώ θα χρησιµοποιήσουµε ως παράδειγµα µια αγιογραφία που δηµιουργήθηκε για µια Εκκλησία. Προσοχή!! Τοποθετούµε την καλή πλευρά της ψηφίδας µε µια προσωρινή, υδατοδιαλυτή κόλλα (π.χ. κόλλα ταπετσαρίας) πάνω στο πανί. ∆εν µας ενδιαφέρει η πλευρά της ψηφίδας που βλέπουµε εµείς τώρα, γιατί στην τελική του µορφή το έργο θα είναι αυτό που είναι κολληµένο πάνω στο πανί.Για να καταλάβετε τι εννοούµε προσέξτε τα γράµµατα της συγκεκριµένης εικόνας πως ζωγραφίστηκαν στην αρχή και ποια ήταν η τελική τους µορφή όταν το έργο µας ολοκληρώθηκε.

.

Όταν τελειώσουµε την ψηφοθέτηση, τοποθετούµε ένα τελάρο-κορνίζα γύρω από το έργο µας ,αν είναι µεγάλο το σφίγγουµε µε σφιγκτήρες, και αρχίζουµε να ρίχνουµε το κονίαµα σε 4-5 στρώµατα αρχίζοντας από το ρευστότερο για να περάσει ανάµεσα στους αρµούς.

Όταν στεγνώσει , το γυρίζουµε και αποκολλούµε το πανί µε το ξύλο. Έτσι οι ψηφίδες έχουν µείνει µέσα στο κονίαµα και ταυτόχρονα έχει αποκαλυφθεί η καλή πλευρά του έργου µας . Αφού το καθαρίσουµε και το στοκάρουµε, αν χρειάζεται,το έργο µας είναι έτοιµο να τοποθετηθεί στην οριστική του θέση.

ΑΜΕΣΗ ΨΗΦΟΘΕΤΗΣΗ

Στην άµεση ψηφοθέτηση τοποθετούµε κατ΄ ευθείαν τις ψηφίδες στην επιφάνεια του έργου, γιατί αυτή θα είναι και η όψη του. Στην περίπτωσή µας η επιφάνεια των έργων µας ήταν ξύλο MDF , αφού το περάσαµε πρώτα ενα χέρι στεγανοποιητικό.Προσοχή!! Σ αυτή την περίπτωση πρέπει να χρησιµοποιήσουµε ψηφίδες ίδιους πάχους, για να µην υπάρχουν ανωµαλίες στο έργο οι οποίες θα δηµιουργήσουν τελικά ένα άσχηµο αισθητικό αποτέλεσµα. Αφού σχεδιάσουµε το έργο, αρχίζουµε να κολλάµε τις ψηφίδες µας µε ατλακόλ προσέχοντας να µην ξεχειλίζει η κόλλα και οι ψηφίδες µας να έχουν το ίδιο ύψος.

Αφού ολοκληρωθεί η τοποθέτηση των ψηφίδων(όπως το παράδειγµα παραπάνω) αποµένει η αρµολόγηση του έργου µε στόκο χρώµατος κατάλληλου µε το χρώµα των ψηφίδων, πέρασµα µε λούστρο και το έργο µας είναι έτοιµο.

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΑΘΗΤΩΝ

Βιβλιογραφία Ιστορία και κατασκευή του ψηφιδωτού Ιωάννα Μάτα Θεσσαλονίκη 2002 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρους Λαρούς Ψηφιδωτό...ψηφίδες Κατερίνα Νικόλτσου 1998 Ψηφιδωτό Παραδοσιακό και σύγχρονο 1988 http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/frames/psifi.htm http://www.imma.edu.gr http://www.inad.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=110&Itemid=102 http://www.eikonografos.com/album/index.php?cat=6