Πολιτιστικό πρόγραμμα Γυμνασίου Αρέθουσας με τίτλο:

Εργαστήρι ψηφιδωτού

Υπεύθυνοι προγράμματος: Σιμούδης Δημήτριος Παναγιωτίδου Παρασκευή

Σύντομη ιστορία της τέχνης του ψηφιδωτού και μια μικρή παρουσίαση της δουλειάς μας

Αρέθουσα, Μάιος 2012

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ψηφιδωτό είναι σχέδιο ή παράσταση για την διακόσμηση δαπέδου, τοίχου, οροφής ή πίνακα που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση μικρών κύβων (ψηφίδων) από μάρμαρο, πέτρα,σμάλτο ή οπτή γη (κεραμικό).

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Το ψηφιδωτό εμφανίστηκε κατά την πρωιστορική εποχή στη Μεσοποταμία (τέλη της 4ης

χιλιετίας) σε ναό της Ουρούκ με μορφή ημικιόνων , διακοσμημένων με πήλινα καρφιά που έφεραν έγχρωμη κεφαλή σχηματίζοντας γεωμετρικά σχέδια, κόκκινα, μαύρα και άσπρα. Στη Δυτική Μικρά Ασία σώζονται τα παλαιότερα δείγματα ψηφιδωτών με χονδροειδή χαλίκια , ένθετα σε πρωτόγονου τύπου κονίαμα (Γόρδιο, 8ος π.Χ αιώνας).

Οι Έλληνες πρώτοι, πριν από την Αλεξανδρινή εποχή ανέπτυξαν το ψηφιδωτό σε ουσιώδη τέχνη , γι αυτό μπορούμε να πούμε ότι το ψηφιδωτό είναι μια ελληνική τέχνη.Τα σπουδαιότερα ψηφιδωτά σώθηκαν στην Όλυνθο στην Πέλλα και στο Δίον.

Τα ψηφιδωτά της Ολύνθου

22

Ουρούκ (4000π.Χ)

Στα αρχαιότερα ψηφιδωτά της Μακεδονίας ανήκουν τα ψηφιδωτά δάπεδα που ανακαλύφθηκαν στις ιδιωτικές οικίες της Ολύνθου, της πρωτεύουσας του Χαλκιδικού Κοινού από το 432 π.Χ.

Τα έργα αυτά χρονολογούνται στο διάστημα 432-348 π.Χ. και αποτελούν ένα πρώιμο στάδιο στην εξέλιξη των ψηφιδωτών. Είναι κατασκευασμένα από ποταμίσια βότσαλα, τοποθετημένα αραιά στο υπόστρωμα, έτσι ώστε να παραμένει σε μεγάλο βαθμό ορατό το κονίαμα.

Τα ψηφιδωτά δάπεδα της Ολύνθου έχουν εικονιστικά μυθολογικά θέματα. Οι μορφές προβάλλουν ανοικτόχρωμες σε σκούρο βάθος. Το στοιχείο αυτό θυμίζει την εντύπωση που προκαλεί η τεχνική της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας, της υφαντικής, ακόμη και των αναγλύφων.

Οι συνθέσεις χαρακτηρίζονται από αυστηρή γεωμετρικότητα και αρμονική ένταξη των θεμάτων στο σύνολο.

Τα ψηφιδωτά της Πέλλας Στην Πέλλα, πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκε το σημαντικότερο σύνολο ψηφιδωτών του μακεδονικού χώρου. Τα ψηφιδωτά, που χρονολογούνται προς το τέλος του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκαν σε δύο κυρίως οικίες της πόλης, στην "Οικία του Διονύσου" και στην "Οικία Αρπαγής της Ελένης" όπου κοσμούσαν τα δάπεδα των επίσημων δωματίων των δύο σπιτιών.

Ως προς την εικονογραφία τους χωρίζονται σε δύο κατηγορίες : σε εκείνα που φέρουν απλώς γεωμετρικό διάκοσμο που καλύπτει όλη την επιφάνεια του δαπέδου, και σε εκείνα που παρουσιάζουν εικονιστικά θέματα, όπως κυνήγι ζώων, αμαζονομαχία κ.ά.

Αξιοπρόσεκτη είναι η προσπάθεια απόδοσης του όγκου των μορφών με τη χρήση της φωτοσκίασης. Η χρωματική κλίμακα είναι περιορισμένη. Οι συνήθως ανοικτόχρωμες μορφές προβάλλονται σε ουδέτερο βάθος. Σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται προσπάθεια υποδήλωσης του φυσικού χώρου όπου κινούνται οι μορφές. Ένα ψηφιδωτό δάπεδο φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη: ΓΝΩΣΙΣ ΕΠΟΙΗΣΕΝ.

Νεωτερικά στοιχεία παρατηρούνται και στην τεχνική των δαπέδων αυτών : για πρώτη φορά γίνεται εκμετάλλευση του μεγέθους των βοτσάλων και χρησιμοποιούνται νέα υλικά, όπως ημιπολύτιμοι λίθοι ή ψηφίδες από υαλόμαζα, για τις λεπτομέρειες. Μολύβδινα ελάσματα και ταινίες από ψημένο πηλό βοηθούν στην υπογράμμιση των περιγραμμάτων.

33

Βελλεροφόντηςψηφιδωτό δάπεδο οικίας, 432-348 π.Χ., Όλυνθος .

Ο Βελλεροφόντης πάνω στον Πήγασο σκοτώνει τη Χίμαιρα

Τα ψηφιδωτά του Δίον

Στο θρησκευτικό κέντρο των Μακεδόνων, το Δίον, αποκαλύφθηκαν επίσης ψηφιδωτά δάπεδα με διονυσιακά θέματα. Το εντυπωσιακότερο κοσμεί το δάπεδο μεγάλης αίθουσας συμποσίων και απεικονίζει τη θριαμβική "επιφάνεια" του Διονύσου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει στο ψηφιδωτό αυτό ο συνδυασμός των διονυσιακών στοιχείων με θέματα θαλασσινά, όπως π.χ. θαλάσσιοι δαίμονες.

Δίον. Έπαυλη Διονύσου, λεπτομέρεια.

Ρωμαϊκά ψηφιδωτά

Στη ρωμαϊκή εποχή η τέχνη του ψηφιδωτού εξαπλώνεται σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, ενώ παράλληλα βρίσκει νέες εφαρμογές σε επιφάνειες με συνεχή παρουσία τρεχούμενου νερού (νυμφαία και σιντριβάνια), καθώς και σε τοίχους περίφημων οικοδομημάτων, όπως η Domus Aurea του Νέρωνα, όπου για πρώτη φορά διαπιστώνεται η χρήση ψηφίδων στην κατασκευή των οποίων χρησιμοποιούνται φύλλα χρυσού. Οι Ρωμαίοι

44

χρησιμοποίησαν το ψηφιδωτό σε μεγάλη κλίμακα τόσο στην αρχιτεκτονική της κατοικίας όσο και στους τόπους λατρείας τους, ενώ είναι και οι πρώτοι που κατασκεύασαν εντοίχεια ψηφιδωτά.

Λεπτομέρεια από το ψηφιδωτό που εικονίζει τη μάχη της Ισσού. Ένα έργο μνημειακό, αυθάστου κάλλους και υψηλής τεχνικής επίδοσης.

Εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Νεάπολης. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι δημιουργός του πρωτότυπου ζωγραφικού πίνακα που παρίστανε τη

μάχη της Ισσού, ήταν ο Φιλόξενος από την Ερέτρια. Μία νεότερη έρευνα αποδίδει το πρωτότυπο στον Απελλή. Η έρευνα βασίζεται και στις

αναφορές του Πλούταρχου, σύμφωνα με τις οποίες ο Απελλής είχε ακολουθήσει τον Μέγα Αλέξανδρο στην εκστρατεία και γνώριζε από πολύ

κοντά πρόσωπα και καταστάσεις.

Πρωτοχριστιανικά και βυζαντινά ψηφιδωτά

Πολύ νωρίς, ο θεματογραφικός θησαυρός και το πνεύμα της εικονογραφίας των ψηφιδωτών δαπέδων της τέχνης των εθνικών μεταφέρεται στην χριστιανική τέχνη. Xιλιάδες δάπεδα των πρώιμων χριστιανικών ναών διακοσμούνται με έναν αφάνταστο πλούτο συνδυασμών και επινοήσεων. Γεωμετρικά σχέδια και φυτικές έλικες, ρόδακες, πλέγματα, ο κόσμος της θάλασσας, κυνήγια άγριων ζώων, μυθολογικές και αλληγορικές σκηνές, μεταφέρονται στα δάπεδα των παλαιοχριστιανικών εκκλησιών. Γρήγορα όμως αρχίζει η διατύπωση θρησκευτικών ιδεών και λατρευτικών παραστάσεων.Στο Βυζάντιο το ψηφιδωτό γνωρίζει τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του και έγινε το επίσημο μέσο εικαστικής έκφρασης του Χριστιανισμού.

Τα σπουδαιότερα ψηφιδωτά τα συναντάμαι στη Ρώμη, το μαυσωλείο της Kωνσταντίας (Santa Constanza) του 4ου αι. Στη Pαβέννα, στο μαυσωλείο της Galla Placidia (α΄μισό 5ου αι.) το κύριο θέμα είναι ο Xριστός ως Kαλός Ποιμένας, ο ναό του αγ. Aπολλινάριου του Nέου και στο ναό του αγ. Bιταλίου αι .Στον Ελαδικό χώρο ξεχωρίζουν τα ψηφιδωτά Pοτόντα, μαυσωλείο του Γαλέριου που τον 4ο μ.X. αι. ορισμένες παραστάσεις στη βασιλική του αγ. Δημητρίου και η διακόσμηση της κόγχης του ιερού της Mονής του Oσίου Δαβίδ (Λατόμου) στη Θεσσαλονίκη του 5ου-6ου αι.

55

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η συνοδεία του. Ψηφιδωτή

παράσταση από το βόρειο τοίχο του ιερού στον

Άγιο Βιτάλιο στη Ραβένα. 547

«Ο Καλός Ποιμένας», ψηφιδωτό από το μαυσωλείο

της Γάλα Πλακίδια στη Ραβένα, 425.

Σην Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, η παράσταση της Aνάληψης του τρούλου χρονολογείται τον 9ο αιώνα. O Xριστός στο κέντρο της δόξας, οι απόστολοι και η Παναγία, εικονίζονται με υπερβολή στις κινήσεις. H εκφραστικότητα είναι έντονη και η ποιότητα της τέχνης υποδηλώνει μαθητεία σε Kωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο.

Ο άγιος Πρίσκος

Ο άγιος Πρίσκος, λεπτομέρεια από τη ζωφόρο των μαρτύρων, τέλη 4ου -

5ος αι., Θεσσαλονίκη, Ροτόντα.

66

Ψηφιδωτό στον

Άγιο Δημήτριο της Θεσσαλονίκης (7ος αιω.)

Η διακόσμηση της αγίας Σοφίας στην Kωνσταντινούπολη, δυστυχώς, έχει μόνο αποσπασματικά διασωθεί. Στην αψίδα του ιερού απεικονίστηκε η μορφή της ένθρονης Bρεφοκρατούσας, σε μία μεγαλοπρεπή παράσταση

Iδιαίτερης σημασίας είναι η ψηφιδωτή διακόσμηση των καθολικών τριών μεγάλων μοναστηριών της Eλλάδας. Tου Oσίου Λουκά Φωκίδος, της Nέας Mονής Xίου και της Mονής Δ αφνίου Aττικής. Kαι στα τρία φαίνεται ότι δούλεψαν τεχνίτες με προέλευση από την Kωνσταντινούπολη και αντιπροσωπεύουν διαφορετικές καλλιτεχνικές τάσεις.

Το καθολικό του Oσίου Λουκά, των αρχών του 11ου αι., το εικονογραφικό πρόγραμμα με τη σύνθετη θεολογική σκέψη, αλλά και η σχετική τεχνοτροπία που επιδιώκει όχι την κλασσική αρμονία αλλά μια έκφραση με βαθύτερο νόημα, συνθέτουν ένα μοναδικό σύνολο

Η Ανάληψη

Ο Χριστός μέσα σε δόξα που υποβαστάζουν δύο άγγελοι, τμήμα από την Ανάληψη, τέλη 9ου αι., Θεσσαλονίκη, Αγία Σοφία.

77

Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα, από την ψηφιδωτή παράσταση της αψίδας του ιερού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

Η παράσταση χρονολογείται περίπου στα 867.

Το 1042 ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος Mονομάχος και η Zωή, επιχορήγησαν τη Nέα Mονή Xίου με δωρεές. Tώρα το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι πιο σύνθετο και οι σκηνές γίνονται πολυπρόσωπες. Aντί για τη γραμμή, εδώ παίζει ρόλο το χρώμα και οι συνθέσεις έχουν ρυθμό.

Η Ανάσταση. Νέα Μονή της Χίου (11ος αιω.)

Η διακόσμηση της Mονής Δαφνίου χρονολογείται στο τέλος του 11ου αι. Eδώ, το εικονογραφικό πρόγραμμα εμπλουτίζεται με σκηνές από το βίο της Παναγίας που εκτυλίσσεται στον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Tα ψηφιδωτά του Δαφνίου αποτελούν μοναδικά δείγματα ζωγραφικής με καταβολές στην κλασσική παράδοση. Oι προφήτες που πλαισιώνουν τον Παντοκράτορα του τρούλλου θυμίζουν έντονα αρχαία αγάλματα φιλοσόφων.

88

Συμμετρία και αρμονία χαρακτηρίζουν τις συνθέσεις. H κλασσική παιδεία των ζωγράφων αυτών των παραστάσεων είναι φανερή

Η παράσταση της Γέννησης της Θεοτόκου από το καθολικό της μονής Δαφνίου

Από τον 11ο αι. καλούνται καλλιτέχνες από την Kωνσταντινούπολη για να κοσμήσουν με ψηφιδωτά τους ναούς της Βενετίας όπως του αγίου ΜάρκουTα ψηφιδωτά του ναού προέρχονται από διαφορετικές εποχές και αντιπροσωπεύουν διαφορετικές καλλιτεχνικές τάσεις Eλάχιστα τμήματα σώζονται από την διακόσμηση του 11ου αι., που ανανεώνεται τον 12ο αι. Mετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους είναι βέβαιο ότι έρχονται στη Bενετία βυζαντινοί καλλιτέχνες που ανανεώνουν την ψηφιδωτή διακόσμηση του ναού, με τα πιο σύγχρονα ρεύματα της τέχνης.

Άγιος Μάρκος Βενετία

99

Ψηφιδωτά 13ου - 14ου αιώνα

Μετά την ανακατάληψη της Kωνσταντινούπολης από τον Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγο, μια εντυπωσιακή Δέηση αφιερώνεται από τον ίδιο το 1261, στο ναό της αγίας Σοφίας. Στην Άρτα, το καθολικό της Mονής Παναγίας Παρηγορίτισσας (γύρω στο 1290) διακοσμήθηκε μάλλον από κωνσταντινουπολίτικο συνεργείο. O αυστηρός Παντοκράτορας του τρούλλου οι προφήτες και τα εξαπτέρυγα με το ζωγραφικό τους χαρακτήρα και τις στάσεις τους θυμίζουν το Δαφνί. Mε αυτή την τέχνη συνδέονται και οι δύο ψηφιδωτές παραστάσεις στους πεσσούς στη Mονή Πόρτας - Παναγιάς έξω από τα Tρίκαλα (1285). Στην Kωνσταντινούπολη, γύρω στα 1300 πρέπει να έγινε η διακόσμηση στον ναό των Aγίων Θεοδώρων (Kιλισέ Tζαμί) και στο ναό της Παμμακαρίστου (Φετιχιέ Tζαμί) γύρω στο 1310 Ο διάκοσμος στη Mονή της Xώρας (Kαχριέ Tζαμί) γίνεται το 1315-20 από τον αξιωματούχο Θεόδωρο Mετοχίτη, άνθρωπο με μεγάλη παιδεία Tο λαμπρό αυτό μνημείο με τα ψηφιδωτά στους θόλους και την ορθομαρμάρωση είναι το τελευταίο δείγμα πολυτελούς διακόσμηση εσωτερικού ναού. Λίγες παραστάσεις σώθηκαν στον κυρίως ναό, αλλά ολόκληρο το πρόγραμμα των ναρθήκων. Oι συνθέσεις αναπτύσσονται με άνεση. Tα πρόσωπα έχουν εσωτερική καλλιέργεια και αξιοθαύμαστη εκφραστικότητα.

Αγία Σοφία Λεπτομέρεια Δέησης

101

Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη (14ος αιω.) Οι φωτογραφίες είναι από την επίσκεψή μας στη μονή της χώρας στα πλαίσια του προγράμματος

ΒιβλιογραφίαΙστορία και κατασκευή του ψηφιδωτού Ιωάννα Μάτα Θεσσαλονίκη 2002 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρους ΛαρούςΨηφιδωτό...ψηφίδες Κατερίνα Νικόλτσου 1998Ψηφιδωτό Παραδοσιακό και σύγχρονο 1988http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/frames/psifi.htmhttp :// www . imma . edu . gr http :// www . inad . gr / index . php ? option = com _ content & view = article & id =110& Itemid =102 http :// www . eikonografos . com / album / index . php ? cat =6

111

Η εργασία μας

Αφού πειραματιστήκαμε με διάφορα είδη ψηφίδας, αποφασίστηκε να γίνει χρήση μικρών κεραμικών ψηφίδων ώστε να μην υπάρχει μεγάλη δυσκολία μιας και ήταν η πρώτη φορά που οι μαθητές ερχόταν σε επαφή με αυτή την τέχνη. Χρησιμοποιήθηκε η μια εκδοχή συνδυασμού της άμεσης και της έμμεσης ψηφοθέτησης. Οι ψηφίδες τοποθετούνταν με την καλή τους πλευρά, προσωρινά όμως πάνω στο σχέδιο, και αφού αυτό ολοκληρώθηκε, μετακινήθηκαν ώστε αυτή τη φορά να κολληθούν οριστικά στη θέση τους Οι μαθητές, με μεράκι εργάστηκαν για την κατασκευή του έργου τους στα κενά τους αλλά και τα Σαββατοκύριακα, δημιουργώντας το πρώτο τους ψηφιδωτό έργο. Έτσι οι μαθητές μυήθηκαν στα μυστικά αυτής της πανάρχαιας και ελληνικής τέχνης και εκτίμησαν τη δυσκολία και την υπομονή που απαιτεί η κατασκευή μιας ψηφιδωτής εικόνας ή παράστασης.

Στα πλαίσια του προγράμματος αυτού οι μαθητές επισκέφτηκαν την Κωνσταντινούπολη και θαύμασαν τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας.

121

Ενδεικτικά έργα των μαθητών του προγράμματος

131

141

151

161