9 θεματικές διαλέξεις

ακαδημαϊκού έτους 2013-14

Copyright: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΛΟΓΟΥ “ΑΛΗΘΩΣ”,

Μάιος 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ αληθώς 2013-14

Γ1 αληθώς | 30.8.2013 | ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ΄:

Ανιχνεύοντας το θείο αποτύπωμα στη Φύση

Γ2 αληθώς | 29.9.2013 | ΜΑΡΙΑ ΡΟΥΚΑΝΑ-ΑΜΠΕΛΑ: Ο συνθέτης Δημήτρης

Λάγιος (1952-1991) και η συμβολή του στην Ποίηση και την Παράδοση της

Ζακύνθου

Γ3 αληθώς | 31.10.2013 | Πρωτοπρεσβύτερος ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΣΑΛΑΠΑΤΑΣ:

Η παρουσία του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας στη Μεγάλη Βρετανία.

Ιστορία και προοπτικές

Γ4 αληθώς | 10.11.2013 | ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΤΣΑΡΟΥ- Τ. ΜΠΑΝΚΩΦ: Από την

Ουροσκοπία των πρώιμων βυζαντινών αιώνων στη σύγχρονη Ιατρική. Η

περίπτωση της υπέρτασης

Γ5 αληθώς | 15.12.2013 | ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΕΜΕΤΗ: Τα Χριστούγεννα στη

Ζακυνθινή Τέχνη

Γ6 αληθώς | 16.2.2014 | Αρχιμανδρίτης ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΥΚΟΓΙΑΝΝΗΣ: Ο

Ναός του Αγίου Διονυσίου στην πόλη της Ζακύνθου: Αρχειακά τεκμήρια

Γ7 αληθώς | 16.2.2014 | ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΝΙΓΗΡΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ:

Σαρκώνοντας το Ευαγγέλιο στη Νιγηρία. Πορεία και προκλήσεις για μια

ορθόδοξη μαρτυρία σ’ ένα πολυπολιτισμικό και πολυθρησκειακό περιβάλλον

Γ8 αληθώς | 30.3.2014 | ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΑΜΙΡΗ: Θρησκευτικότητα και

ηθογραφία. Ενδεικτικές αναφορές σε Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη

Γ9 αληθώς | 1.6.2014 | ANNAMARIA TROIA KALOFONOS: Giorgio De

Chirico, «Η τέχνη είναι ιερή», “L'arte è sacra”

Γ1 αληθώς | 30.8.2013

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ΄

Ανιχνεύοντας το θείο αποτύπωμα στη Φύση

Συγχαίρουμε για μιαν ακόμα φορά τον πνευματικώς ανύστακτο, άοκνο και πάντα

δραστήριο Πρωτοπρεσβύτερο του Οικουμενικού Θρόνου και Γενικό Επίτροπο της

Μητροπόλεώς μας, π. Παναγιώτη Καποδίστρια, ο οποίος και αυτή την χρονιά

διοργανώνει με αρτιότητα και επιτυχία την ωφέλιμη σειρά ομιλιών του «ΑΛΗΘΩΣ»,

προς πνευματικόν καταρτισμόν του ποιμνίου μας, επάνω σε επίκαιρα θέματα του

σύγχρονου ανθρώπου, με εκκλησιολογική προσέγγιση και θεολογικό προβληματισμό

σε αυτά. Το θέμα της ημέρας αφορά, όπως έχετε ενημερωθεί, στην σχέση της

Εκκλησίας με την οικολογία και το φυσικό περιβάλλον γενικότερα.

Κατά τις έξι πρώτες μέρες της Δημιουργίας, όπως παραστατικότατα

περιγράφεται στο βιβλίο της Γενέσεως, πρώτα ο Θεός εποίησε τον σύμπαντα κόσμο,

τον ουρανό και τη γη, τον ήλιο, τη σελήνη και τους λοιπούς αστέρες, το φως και το

σκότος, την γη με την στεριά και την θάλασσα, το χλωρό χορτάρι και τα κάρπιμα

δένδρα, τα έμψυχα ζώα, τα κτήνη, τα ερπετά της γης και τα πετεινά του ουρανού, τους

ιχθύες και τα άλλα θαλάσσια πλάσματα και ύστερα από όλα αυτά έπλασε τον

άνθρωπο, άνδρα και γυναίκα, κατ’ εικόνα Αυτού και καθ’ ομοίωσιν και ευλόγησεν

αυτούς να ζήσουν επάνω στη γη. Και αφού είδε ότι όλα ήσαν «καλά λίαν», τότε

κατέπαυσεν ο Θεός την ημέραν την εβδόμην από πάντων των έργων αυτού και

ευλόγησεν αυτήν.

Μέσα από την ωραιότατη αυτή περιγραφή του ως άνω βιβλίου της Παλαιάς

Διαθήκης για την δημιουργία του κόσμου φανερώνεται έκδηλη η μεγάλη αγάπη του

Δημιουργού Θεού προς τον άνθρωπο, για χάρη του οποίου προνόησε και οικονόμησε

με την τελειότητα του Θείου Νοός Του να προδημιουργήσει και προετοιμάσει με

υπέρτατη αρμονία, χάρη και ωραιότητα το περιβάλλον του σύμπαντος κόσμου, στο

οποίον προόρισε και ευλόγησε να κατοικήσει το τελειότερο κτιστό δημιούργημά Του.

Έκτοτε το ασύγκριτο κάλλος του κόσμου ψιθυρίζει μυστικά και ακατάπαυστα στα

τρίσβαθα της καρδιάς αρχέγονη εντολή του Θεού προς τον άνθρωπο: «έπλασα το

σώμα σου οίκον της ψυχής σου και τον σύμπαντα κόσμον οίκον της ζωής σου. Να

προσέχεις και να σέβεσαι ό,τι εγώ εδημιούργησα για σένα. Μέσα από αυτά να νιώθεις

την παρουσία μου και να με δοξολογείς». Είναι αλήθεια ότι όσο ο άνθρωπος ζούσε στην

προπτωτική κατάσταση πριν από την διάπραξη του προπατορικού αμαρτήματος και

την έλευση της φθοράς και του θανάτου, όλη η φύση ήταν ενωμένη και συμφιλιωμένη

μέσα στην αγάπη του Θεού και δεν υπήρχε φόβος μεταξύ των πλασμάτων.

Αλλά και μετά την αποστασία και την οδυνηρή απομάκρυνση των προπατόρων

μας από τον Παράδεισο, το φυσικό περιβάλλον είναι εκείνο, το οποίο συνέχιζε να

θυμίζει στον άνθρωπο την αέναη ύπαρξη και παρουσία του Θεού. Γι’ αυτό, ακόμα από

την εποχή της Π.Δ. οι εκλεκτοί άνθρωποι του Θεού απομονώνονταν στο κάλλος και

την ησυχία της φύσεως, για να βιώσουν εντονότερα την παρουσία Του και να

επικοινωνήσουν μαζί Του. Στην κορυφή του όρους Σινά ο προφήτης Μωυσής

παρέλαβε τις δέκα εντολές του Θεού. Από θεόσταλτο πτηνό του ουρανού ελάμβανε ο

προφήτης Ηλίας την τροφή του και από τα ύδατα του χειμάρρου ελάμβανε το πόσιμο

ύδωρ. Την ωραιότητα της έμψυχης και άψυχης φύσεως εξυμνεί ο προφητάναξ Δαυΐδ

στον κατανυκτικότατο ψαλμό, που αναγιγνώσκομε στην Ακολουθία του Εσπερινού,

για να αναφωνήσει, σκιρτώντας από χαρά και ευγνωμοσύνη: «Ως εμεγαλύνθη τα

έργα Σου, Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας».

Στα ευαγγελικά αναγνώσματα για την ζωή του Χριστού, πάλι, βλέπουμε ότι

από τα ωραιότερα ανθρώπινα οικοδομήματα το φτωχικό σπήλαιο επέλεξε ο ίδιος ο

Κύριος για να γεννηθεί και τα χνώτα των ταπεινών ζώων για να ζεσταθεί. Στα

Ιορδάνεια ρείθρα εβάπτισε ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος τον Κύριο και Θεό μας. Με

παραδείγματα από την φύση εδίδασκε στις παραβολές του ο Θεός Λόγος, δείχνοντας

την ασυγκρίτως μεγαλύτερη από την δόξα του Σολομώντος ωραιότητα των κρίνων

του αγρού. Στο όρος των Ελαιών αγαπούσε ο Χριστός να προσεύχεται. Επί πώλου

όνου εκάθισε για να εισέλθει στα Ιεροσόλυμα. Κατά την Σταύρωσή Του όλη η φύση

συνέπαθε, η γη εσχίσθη και ο ήλιος έκρυψε τις ακτίνες του. Στην βαθειά γαλήνη του

δροσερού όρθρου εμφανίστηκε στην Μαρία την Μαγδαληνή για να αναγγείλει το

χαρμόσυνο μήνυμα της Αναστάσεως.

Από τα χαρακτηριστικά αυτά παραδείγματα της Παλαιάς και της Καινής

Διαθήκης διαπιστώνουμε την άρρηκτη και αναπόσπαστη συμμετοχή της φύσεως στην

διαδραμάτιση των θείων γεγονότων, καθώς και την κατ’ εκδήλωσιν της Θείας

Οικονομίας φανέρωση του φυσικού περιβάλλοντος προς τον άνθρωπο ως μέσου

προσεγγίσεως προς τον Θεό. Γι’ αυτό και οι διωκόμενοι Χριστιανοί των πρώτων

χριστιανικών αιώνων υιοθετούν σύμβολα από την φύση για να εκδηλώνουν την πίστη

τους. Τοποθεσίες μοναδικού κάλλους επιλέγουν αργότερα οι μοναχοί για να υψώσουν

τα μοναστήρια τους και να λατρεύσουν τον Θεό. Στα πυκνά δάση, σε σπηλιές και σε

οπές της γης εγκαθιστούν τα ασκηταριά τους οι μεγάλοι αναχωρητές και ερημίτες,

για να ενδυθούν το φως της αγάπης του Θεού και να συμφιλιωθούν με όλη την φύση.

Λιοντάρια, αρκούδες και άλλα άγρια ζώα τους υπακούουν και τους υπηρετούν.

Παρουσιάσεις από την φύση στολίζουν την αγιογραφία της Εκκλησίας και ωραιότατα

παραδείγματα από το έμψυχο και άψυχο βασίλειο κοσμούν την υμνολογία της

Εκκλησίας μας. «Ρόδον το αμάραντον» και «μήλον το εύοσμον» και «βλαστού

αμαράντου κλήμα», ονομάζει ο πιστός λαός την Υπεραγία Θεοτόκο και εκδηλώνει την

ολόψυχη αγάπη και αφοσίωσή του προς την Μητέρα του Θεού του παντός.

Αγαπητοί μου, στην σύγχρονη εποχή ο κόσμος ο πολύς έχει απομακρυνθεί από

τον Θεό και η καταστροφή της φύσεως από τον άνθρωπο καταδεικνύει αυτήν ακριβώς

την αποξένωση και αποτελεί έναν από τους ολέθριους καρπούς της. Όπως

χαρακτηριστικώς το αειφόρο οικοσύστημα ενός δάσους αντικατοπτρίζει

συγκεντρωμένη την χάρη της ευλογίας του Θεού, που οικονόμησε στην δημιουργία,

την ανάπτυξη και διατήρησή του με ηπιότητα, σταθερότητα και υπομονή μέσα από το

βαθύ πέρασμα του χρόνου, κατά τον αντίθετο ακριβώς τρόπο ή σε ελάχιστο χρόνο

βίαιη καταστροφή του από πυρκαγιά, υποκινούμενη από κερδοσκοπικά κυρίως

κίνητρα, δεν δύναται να χαρακτηρισθεί αλλιώς, παρά μόνον δαιμονική.

Στην Καθολική Επιστολή του ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, λέει ότι «η πίστις,

εάν μη έργα έχη, νεκρά εστίν καθ’ εαυτήν». Κατά τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος, που λέει

ότι είναι Ορθόδοξος Χριστιανός, αλλά δεν σέβεται το φυσικό περιβάλλον, κινδυνεύει

να χαρακτηρισθεί νεκρά φύσις. Ο πραγματικός Ορθόδοξος Χριστιανός πηγαίως και

αβιάστως σέβεται και τιμά το φυσικό του περιβάλλον, διότι γνωρίζει ότι τέτοια

ομορφιά μόνον από το χέρι του Θεού μπορεί να προέλθει. Ο πατήρ Εφραίμ ο

Κατουνακιώτης έλεγε από το Άγιον Όρος: «Όλη η φύση υμνολογεί και δοξολογεί τον

Θεό και κατά την καθαρότητά μας ακούμε και εμείς αυτή τη μυστική δοξολογία, την

άφωνον υμνολογία, που κάνουνε και οι πέτρες ακόμη. Όλα υμνολογούν και δοξολογούν

τον Θεό, τα βουνά, τα δένδρα, η θάλασσα, τα ψάρια, ακόμη και η μύγα και το κουνούπι

και τα βατράχια» και προέτρεπε τους ανθρώπους σε εσωτερική καθαρότητα,

προσευχή και ειρήνευση με το φυσικό περιβάλλον.

Aς προσέξουμε, λοιπόν, και εμείς να διατηρούμε καθαρό τον έσω άνθρωπο, για

να μπορούμε να βλέπουμε με τα μάτια της ψυχής μας την μυστική δοξολογία όλης

της φύσεως προς τον Θεό και να αποκτήσουμε μεγαλύτερο σεβασμό και αγάπη προς

το φυσικό περιβάλλον.

Γ2 αληθώς | 29.9.2013

ΜΑΡΙΑ ΡΟΥΚΑΝΑ-ΑΜΠΕΛΑ

Ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος (1952-1991) και η συμβολή του

στην Ποίηση και την Παράδοση της Ζακύνθου

Η αποψινή βραδιά είναι αφιερωμένη σε μιαν από τις πιο ελπιδοφόρες

προσωπικότητες της μουσικής, που δεν υπάρχει πια, τον Δημήτρη Λάγιο, τον

εξαιρετικό συνθέτη και τραγουδοποιό, τον μουσικό που συνέβαλε άμεσα στην Ποίηση

και την Παράδοση της Ζακύνθου. Ο Δημήτρης Λάγιος μέχρι τα 39 του χρόνια άφησε

ανεξίτηλο το σημάδι στον καμβά της Ελληνικής μουσικής. Επικεντρωμένος στην

Ελεγεία της Ελληνικής Παράδοσης, παρέδωσε το δικό του μουσικό αποτύπωμα στο

έντεχνο τραγούδι, με ελληνοπρέπεια και κλασικά χαρακτηριστικά.

Συμπληρώνονται ήδη 22 χρόνια από την απουσία του πιστού Ζακυνθινολάτρη,

που ο αναπότρεπτος θάνατός του έκοψε την ερωτική ορμή του για δημιουργία, που

ανάκαμψε την καλλιτεχνική πορεία του, τον δημιουργικό οργασμό του. Παρούσα

όμως η νηκτική ερωτοπαθής μουσική του. Έφυγε ένας εξαιρετικός συνθέτης και

τραγουδοποιός. Πάντα όμως θα επιστρέφει στο γενέθλιο νησί του, που αγάπησε τόσο

πολύ και το ανέδειξε μουσικά. Γιατί ο Δημήτρης Λάγιος υπήρξε φως.!!! Η εφηβική

ανυπόταχτη ψυχή του, το μελωδικό ένστικτο, η πίστη στο υψηλό, τον χαρακτήρισαν σ’

όλη τη διάρκεια της αστραπιαίας σταδιοδρομίας του.

1952. Νοσταλγικές θύμισες μας γυρίζουν πίσω στο μικρό ισόγειο της οδού

Κολυβά, όπου το 1952, Απρίλη μήνα, γεννήθηκε ο Δήμος. Γεννήθηκε σε μια εποχή που

πάντα και πάντοτε στη Ζάκυνθο ακουγότανε ο γλυκός ήχος της κιθάρας, του

μαντολίνου. Μια εποχή που η καντάδα, η σερενάδα, η αρέκια ήταν σύντροφοι,

αχώριστοι των Ζακυνθινών, γι’ αυτό και η Ζάκυνθος κατά τον Λεωνίδα Ζώη «μεταξύ

των άλλων κολακευτικών επιθέτων, τα οποία της χάρισαν οι επισκέπτες της είναι και

η ονομασία “πηγή της καντάδας”». Αλησμόνητες θα μείνουν οι νυχτερινές σερενάδες

κάτω από το παράθυρο της ωραίας κοιμωμένης. Αλησμόνητες θα μείνουν οι

συγχορδίες, οι συναυλίες στις λέσχες, στις εορτές. Οι μονωδίες και οι διωδίες, στους

δρόμους και στα καντούνια, οι αρέκιες, τα λαϊκά τραγούδια, τα δίστιχα, συνήθως

αυτοσχέδια. Πηγή σ’ όλα αυτά, το μεράκι και η ευαισθησία των Ζακυνθινών, που

παρά τη σεισμοπυρκαγιά του 1953 συνέχισαν να δημιουργούν μετασεισμικές νότες

μελαγχολίας, αλλά και αισιοδοξίας, που αποτέλεσαν το έναυσμα για τη μελλοντική

εξέλιξη του αξέχαστου συνθέτη μας και μουσικού Δημήτρη Λάγιου. Ο Δημήτρης

γεννήθηκε και γαλουχήθηκε μέσα σ’ όλα αυτά τα μουσικά ακούσματα. Μητέρα του η

Μαρίκα, πατέρας του ο Σπύρος, που λεγόταν και Τσουλούφης, άντρας δουλευταράς,

φούρναρης στο επάγγελμα, αλλά και θαυμάσιος τραγουδιστής, γνωστός κανταδόρος

στις ταβέρνες και στα στέκια του νησιού, μειλίχιος τενόρος με υπέροχη πρίμα

διαπεραστική φωνή υπήρξε και ο πρώτος μουσικός δάσκαλος του Δήμου και του

μεταλαμπάδευσε την αγάπη για το τραγούδι και τον μύησε στα μονοπάτια της

αρμονίας και της μουσικής πανδαισίας. Από μικρός ο Λάγιος ακολουθούσε την παρέα

των τραγουδιστάδων, τους θαύμαζε και τραγουδούσε μαζί τους, ζυμώθηκε μέσα στη

ζακυνθινή μουσική παράδοση. Ο Ντίνος Θεοδόσης θυμάται: « Ο Δήμος τα πρώτα

μαθήματα τα πήρε από το Γιάννη Βίτσο, που τον πήγαινε εκεί ο πατέρας του

τραβώντας τον από το χέρι, ενώ στο άλλο χεράκι κρατούσε και μασούλαγε στο δρόμο

μια φέτα ψωμί με λάδι και ζάχαρη. Στη συνέχεια διψώντας για μουσική και τραγούδι

έπαιρνε κι άλλα μαθήματα από το γείτονά μας Γιάννη Λιβαθινό-Κουτσουκέλη, αλλά

και από τον Κώστα Σαμψαρέλο». Πραγματικά άριστοι δάσκαλοι τον καθοδήγησαν

σταθερά στην εκμάθηση των μουσικών οργάνων αλλά και της θεωρίας. Ο Δημήτρης

πάντα θα θυμάται τους μέντορές του με ευγνωμοσύνη. Σε συναυλία που έδωσε το

1985 στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα θα αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τη

συναυλία θέλω να την αφιερώσω μέσα από την ψυχή μου, στους πρώτους δάσκαλους,

το Γιάννη Βίτσο που μ’ έμαθε να ακούω, να μετράω και να διαβάζω μουσική και το

Γιάννη Κουτσουμπέλη που μ’ έμαθε κιθάρα». Από τα πρώτα χρόνια του άρχισε με

ζήλο και φιλομάθεια την ανοδική του πορεία προς το μουσικό στερέωμα,

εξελισσόμενος σε σημαντικό καλλιτέχνη, τραγουδιστή, συνθέτη που η φήμη του θα

περάσει τα όρια της γενέτειρας του. Η καταγωγή του από τα Επτάνησα – σύμφωνα με

μαρτυρία του Στρατή Πασχάλη – «ήταν φυσικό να τον έχει προικίσει με μια ποιητική

αίσθηση του κόσμου και των πραγμάτων. Δεν ήταν τυχαία η προέλευση του από τη

Ζάκυνθο που έδωσε στο νεοελληνικό πολιτισμό ό,τι πιο υψηλό και ιδιοφυές, όπως ο

Σολωμός, και ό,τι πιο ιδιόρρυθμο και καινοτόμο, όπως ο Κάλβος. Αυτούς τους ποιητές

είχε κλεισμένους στην καρδιά του, συνταυτισμένους με τα μουσικά ακούσματα της

παιδικής του ηλικίας, το εκκλησιαστικό μέλος, τις ζακυνθινές σερενάδες, ακούσματα

που στάθηκαν θεμελιακά για την καλλιτεχνική του εξέλιξη…». Ο Δημήτρης, μετά τις

γυμνασιακές του σπουδές, συνεχίζει στο Εθνικό Ωδείο Αθηνών. Συγχρόνως όμως με

τις ακαδημαϊκές του σπουδές, είχε την ευκαιρία να συναναστραφεί με σεπτές

φυσιογνωμίες των εκφραστών του ύφους και του ήθους της ζακυνθινής μουσικής

παράδοσης που ζούσαν στην Αθήνα, τον Πέτρο Πανταζή, το Νιόνιο Παγή, τον

Ανδρέα Σόλο… Μαζί τους θα περνά τις ελεύθερες ώρες του και θα αναπολούν τη

Ζάκυνθο, το νησί της μουσικής του τραγουδιού και των τραγουδιστάδων.

Ο Δημήτρης Λάγιος συνεχίζει τις σπουδές στην Αμερική για τέσσερα χρόνια

και επιστρέφει το 1979 στην Ελλάδα. Γνώστης του μυστικού της Τέχνης, ασχολείται

συστηματικά με την καταγραφή και μελέτη της πλούσιας λαϊκής μουσικής μας

παράδοσης, με τη συνεργασία ντόπιων λαϊκών τραγουδιστάδων, γνωρίζοντας πολύ

καλά ότι η μετάδοση της παράδοσης είναι η ψυχή και το όπλο κάθε λαού στην τέχνη.

Επηρεασμένος από τα παραδοσιακά, χορωδιακά, πολυφωνικά σχήματα και τις

αρέκιες δημιουργεί το δικό του νέο μουσικό ύφος. Ασχολείται με διάφορες μορφές

σύνθεσης. Μελετά, επιμελείται, οργανώνει, διασκευάζει και γράφει…, γράφει

μουσική…, δουλεύει ακατάπαυστα με πάθος. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος

«έχουμε ένα πλούσιο υλικό σ’ όλη την Ελλάδα και ιδιαίτερα στα Επτάνησα. Θεώρησα

λοιπόν ότι είναι χρέος μου σ’ αυτή την εργασία να δώσω αρκετό από το χρόνο μου.

Όσο περνάει ο καιρός όλα αυτά χάνονται και θάβονται. Βρήκα στοιχεία που τα

συναντάμε σε λαϊκούς μουσικούς όλου του κόσμου. Εξ άλλου ο πόνος, ο αγώνας, ο

έρωτας, ο θάνατος, είναι κοινά…».

Ο Δημήτρης Λάγιος, μορφή θρησκευτική, επιβλητική χωρίς όμως να σε κρατάει

σε απόσταση, επικοινωνεί, σε αγγίζει. Γιατί όπως λέει ο Χάμαρντ «Η ποιότητα της

επικοινωνίας είναι τέχνη».

Γεννημένος στη Ζάκυνθο ξέρει να αγαπά τους ποιητές. Λέει πως είναι «μια

αλυσίδα ανθισμένη που προφυλάσσει τη χώρα μας». Η αγάπη του για τα ιδιαίτερα

γνωρίσματα της Ζακύνθου, οι ήχοι, τα χρώματα τον οδήγησαν στην έρευνα, τη

μελέτη, την καταγραφή και διδασκαλία έργων της Επτανησιακής Μουσικής Σχολής,

απ’ όπου προέκυψαν κάποιες δισκογραφικές εργασίες. Ένα πάθος ασίγαστο τον

διακατέχει σ’ ολόκληρη δυστυχώς τη σύντομη ζωή του.

Ο Δημήτρης Λάγιος, φορέας της Μεγάλης Μουσικής Κληρονομιάς μας

δημιούργησε «το Μουσικό Ασκηταριό της Ζάκυνθος». Το 1984 ίδρυσε και το «Κάλβειο

Μουσικό Σχολείο».

Ο Δημήτρης Αβούρης αφηγείται: «Ήταν το ίνδαλμα των νέων εδώ. Στα 25-28 του

συσπείρωσε την καλλιτεχνική Ζάκυνθο γύρω του. Ανέδειξε τραγούδια, μνημεία που δεν

τους έδιναν σημασία και ήταν σκόρπια. Αλλά η αγάπη του για τη μουσική μας παράδοση

έγκειται στη μοναδικότητα της δισκογραφικής του δουλειάς “Λαϊκά τραγούδια της

Ζακύνθου, εθνομουσικολογική έρευνα”».

Ο συνθέτης μας προσπάθησε τους μουσικούς κρυμμένους θησαυρούς της

γενέτειρας του να καταγράψει, να αναστήσει και πραγματικά άφησε μια ισχυρή

παρακαταθήκη για το μέλλον. Σύμφωνα με τον μουσικολόγο Μάρκο Δραγούμη: « Η

μοναδικότητα αυτού του δίσκου έγκειται στο ότι δεν έχει ξανά κυκλοφορήσει δίσκος

με τραγούδια της Ζακύνθου». Ο ίδιος ο Δημήτρης εξηγεί: «Ο δίσκος αυτός είναι

καρπός μιας αγάπης με πόνους και λαβωματιές γεναμένος που από λίγα χορτάρια,

έλαβε τώρα πνοή. Για την εργασία αυτή είχα τη βοήθεια τριών γενεών, τους γέροντες

και τις γερόντισσες, τους φίλους του πατέρα μου και τις ταβέρνες, και τους νέους

ανθρώπους». Τα «Λαϊκά τραγούδια της Ζάκυνθος» έχουν λαογραφική, μουσική αλλά

και συνθετική αξία. Παλιά λαϊκά τραγούδια, πολυφωνικά που ερμηνεύονται α

καπέλα χωρίς συνοδεία οργάνων παρά μόνο με τις φωνές. Τα περισσότερα ερωτικά,

κρύβουν μέσα τους μια ποιητική αλλά και σατιρική διάθεση των ντόπιων. Αγροτικά

όπως η Άμοιρη, η Απαρνημένη αλλά και αρέκιες (Γλυκοφέγγει, Δυο ήλιοι, δυο

φεγγάρια...).

Με τα τραγούδια και τη μουσική του ξαναθύμισε παλιές Ζακυνθινές μνήμες

και αναβίωσε όμορφες νοσταλγικές στιγμές. Στάθηκε ευλαβικά απέναντι στη

μουσική παράδοση του γενέθλιου και διατήρησε τον έμφυτο Επτανησιακό λυρισμό

του.

Αξιόλογος και ο δίσκος του «Του Σολωμού και της Ζάκυνθος» με ξεχωριστό

ποίημα τη Γαλήνη. Ο δίσκος περιέχει παραδοσιακά τραγούδια της Ζακύνθου τα

περισσότερα σε στίχους Διονυσίου Σολωμού και ενορχηστρωμένα και παιγμένα με

τον παραδοσιακό τρόπο της επτανησιακής μουσικής με μαντολίνα. Αλλά και οι

«Ζακυνθινές Σερενάτες» του Τζώρτζη Κωστή και η «Ζακυνθινή εκκλησιαστική

Μουσική» παρουσιάζουν ζωντανά τα βιώματα του μουσικού μας από την τοπική

κουλτούρα, που είχε το χάρισμα να τα μετουσιώνει σε καλλιτεχνική σύνθεση corpus.

Ο μουσικός όμως δεν σταματά, συνεχίζει να δημιουργεί με πάθος, να συνθέτει σαν να

ήξερε, να οσμιζόταν ότι δεν προλαβαίνει «έχω πρόβλημα με τον χρόνο», έλεγε

χαρακτηριστικά, «ο χρόνος είναι εχθρός μου. Ό,τι και να κάνεις στην τέχνη δεν φτάνει

ο χρόνος..»

Ποιητικοί οδηγοί στην έμπνευσή του οι μεγάλοι ποιητές μας Σολωμός, Κάλβος,

Ελύτης, Καρυωτάκης. Θαύμαζε ιδιαίτερα τον Ανδρέα Κάλβο. «Ο Κάλβος ήταν

πραγματικά σαν αστραπή στην ποίησή μας, δεν είχε ούτε προγόνους, ούτε

επιγόνους», αναφέρει χαρακτηριστικά. Γέννημα της αγάπης προς τον ποιητή των

Ωδών, Ανδρέα Κάλβου, ήταν «Η Κάλβειος Ραψωδία» ένα συμφωνικό έργο πάνω στις

Ωδές, το οποίο ήλθε στο φως το Φεβρουάριο του 2011. Ο Διονύσης Βισβάρδης

αναφέρει: «Η Κάλβειος Ραψωδία είναι ένα έργο του οποίου η πρωτοτυπία και η

θαυμάσια μελωδική και ρυθμική του υπόσταση είναι τόσο συνταιριασμένη με τον

Κάλβο, τα μέτρα και το ύφος». Η «Κάλβειος Ραψωδία» [πασίγνωστη σήμερα η

σύνθεση του ποιήματος “Ο Φιλόπατρις”] αναδεικνύει τους ώριμους δρόμους

αναζήτησης του αείμνηστου συνθέτη, που αντιστάθηκε στο ρεύμα του γρήγορου

καταναλωτισμού, πάντα σεμνός, αυτοχαρακτηριζόμενος «δόκιμος» ως άνθρωπος και

ως μουσικός, απλός εργάτης της τέχνης. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι

ακολούθησαν και άλλες δισκογραφικές του εργασίες με γνωστούς καλλιτέχνες

(Νταλάρας, Καλογιάννης, Μπέλου), που πραγματικά τον έφθασαν στην κορυφή του

μουσικού στερεώματος.

7 Απριλίου 1985: Ο Δημήτρης Λάγιος, ημέρα των γενεθλίων του βρίσκεται στην

Κύπρο για μια συναυλία και εκεί γεννήθηκε «Ο μυστικός του έρωτας» όπως τον

αποκαλούσε. Την αγάπησε, την έκρυψε στην καρδιά του, της χάρισε την μουσική του.

Τρεις δίσκοι οι «Σκιές», «Των Αθανάτων» και το «Ίνα τι». Πάλεψε, έτρεξε και

συμπαραστάθηκε στον αγώνα των Κυπρίων μ’ όλη τη δύναμη της ευαίσθητης καρδιάς

του. Τα τραγούδια του έγιναν φωνές, ύμνοι, μαντινάδες, βίωμα αγωνιστικό.

Σπουδαίο έργο του και οι «Ρωγμές», ένας ονειρικός δίσκος και οι «Επωδές σ’

ελληνικά θέματα» (το δεύτερο έργο που περιλαμβάνεται στο δίσκο), που

κυκλοφόρησαν μετά το θάνατό του, το 1992. Εδώ ανακαλύπτουμε τη γοητευτική

λεπτότητα των νυκτών εγχόρδων στο ωραιότερο ίσως έργο που άφησε ο Δημήτρης

Λάγιος μαζί με την «Ερωτική πρόβα στο θάνατο». Μουσικοί ήχοι και χρώματα από τη

Ζάκυνθο, που βγαίνουν από τα μαντολίνα, τις μάντολες, τις κιθάρες και τα κόντρα

μπάσα που παίζει πολυμελής ορχήστρα. Χωρίς να παραπέμπουν άμεσα στο ύφος της

Ζακυνθινής καντάδας και σερενάδας, έχουν κρατήσει την αίσθηση και τη φόρτιση της

νυχτωδίας, μια εξαιρετικά ποιοτική δουλειά του συνθέτη μας. Ο Λάγιος αφοσιώθηκε

σ’ ό,τι είχε πνοή στην τέχνη, στην παράδοση του τόπου του. «Ένας συνθέτης

μαγεμένος από την παράδοση, την ποίηση τη μουσική και την Ελλάδα του», όπως

χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μίκης Θεοδωράκης για εκείνον. Ένας μουσικός

ρομαντικός, μελαγχολικός, αθόρυβος, περιθωριακός θα μπορούσε να τον

χαρακτηρίσει κανείς.

Διένυσε μουσικές διαδρομές που άφησαν ίχνη ανεξίτηλα στον οδοιπόρο,

διαδρομές βαμμένες σε χρώματα μενεξεδί και μοβ (το αγαπημένο του χρώμα) μέχρι

την πιο σταχτιά, την πιο μοβ, την τελευταία διαδρομή του. Ο Δημήτρης Λάγιος, ο

μυστηριακός εκφραστικός συνθέτης, ο Άγιος της Ελληνικής Μουσικής, όπως ο

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, υπήρξε ο Άγιος των Γραμμάτων μας, δε φοβόταν το

θάνατο, τον κοίταζε, τον άγγιζε, τον προκαλούσε σαν να τον μέτραγε, σαν να τον

υποψιαζόταν. Η συνεχής αγωνία που τον διακατείχε ήταν να κάνει, όσο το δυνατόν

περισσότερα. Το 1987 ο Δημήτρης Λάγιος έγραψε το κύκνειο άσμα του «την Ερωτική

πρόβα στο θάνατο», ένα απαράμιλλο Requiem, που θυμίζει συνειρμικά τον μεγάλο

Μουσουργό Μότσαρτ και τοRequiem, που συνέθεσε λίγο πριν το θάνατό του. Με την

«Ερωτική πρόβα» (όπως τελικά μπήκε ο τίτλος στον δίσκο, αφαιρώντας δηλαδή την

πρώτη γραφή, που κατέληγε «… στο θάνατο») γράφτηκε το «τέλος» στη ζωή ενός

καλλιτέχνη που με τους στίχους του μελοποίησε το πάθος για τη ζωή και το δέος για

το θάνατο. Πόσοι από εμάς δεν έχουμε σιγοτραγουδήσει …. «να ονειρεύομαι απ’ το

παράθυρο»….

Τον Δημήτρη Λάγιο το όνειρο τον μάγεψε και οδήγησε τη σύντομη ζωή του. Μ’

αυτό το όνειρο και το ξεχωριστό ταλέντο του αφουγκράστηκε ήχους προαιώνιους,

σμίλεψε εικόνες μαγικές, μελωδίες, μοιράστηκε ομορφιά και συγκινήσεις. Η «Ερωτική

πρόβα» αντικατοπτρίζει την κορυφαία στιγμή της δημιουργίας και ωριμότητας του

συνθέτη. Το τελευταίο του αυτό τόλμημα θα περνά στα χρόνια που έρχονται με τη

φωνή σπουδαίων καλλιτεχνών και θα μας θυμίζει τον τρόπο που γράφτηκε η λέξη

«τέλος» στη ζωή ενός ανθρώπου, με τα παράξενα έντονα σκούρα μάτια, που δεν

έκρυβαν τίποτα, κι όλο έλεγες ότι τώρα θ’ αρχίσει να κλαίει και άμα σε κοιτούσε,

ντρεπόσουν, όπως τονίζει ο Άγγελος Πυριόχος, αναφερόμενος στον Δημήτρη Λάγιο.

Στις 11 του Απρίλη ήρθε το τραγικό τέλος. Ο Δημήτρης άφησε την τελευταία

πνοή του, σε ηλικία 39 ετών, χτυπημένος από την επάρατη νόσο. Η πορεία προς το

τέλος ήταν αργή, αλλά αναπόφευκτη, παρά τη μάχη που έδωσε και την αισιοδοξία

που τον διακατείχε ότι θα νικήσει τον τρομερό εισβολέα. Βίωσε την ιδιότητα νέος και

μελλοθάνατος. Έφυγε με τη ζωή που του τσιγκουνεύτηκε, με τα έργα που δεν

πρόλαβε να γράψει, αφήνοντας διαχρονικό απόθεμα, τα μαγικά μουσικά του

σκήπτρα και την νεανική του εικόνα. Ο μουσικός με την πανελλήνια και διεθνή

ακτινοβολία, ο άνθρωπος με τα ψυχικά θεμέλια, που δεν πρόλαβε να απογειωθεί,

πίστευε ότι «η τέχνη είναι τόσο μεγάλη που ό,τι και να κάνεις είναι μικρό».

Όμως, η έρευνα, η αναζήτηση του στο χτες, το σήμερα, το αύριο δε σταματούσε

μόνο στη μουσική. Ο Δημήτρης Λάγιος είχε υπαρξιακές ανησυχίες για τη ζωή, την

ύπαρξή μας, αναζητήσεις στο χώρο της θρησκείας. Η φιλοσοφική άποψή του πάνω

στην ύλη και το άπειρο, τον οδήγησαν στην ύστατη επιθυμία του η σορός του να

αποτεφρωθεί και να αφεθεί στη Ζάκυνθο και την Κύπρο σα δείγμα της απέραντης

αγάπης του για τα δυο νησιά.

Κλείνοντας το μικρό αυτό αφιέρωμα θέλω να τονίσω ότι «η μνήμη είναι

δύναμη». Πάντα θα θυμόμαστε τον Δημήτρη Λάγιο, δε θα φύγει ποτέ από τις καρδιές

όσων ταξίδεψαν με τη μουσική του. Τα τραγούδια, οι συνθέσεις του δε θα πάψουν να

ηχούν στις σημερινές, αλλά και τις αυριανές γενιές, σαλπίζοντας μηνύματα αγάπης,

έρωτα, ευγένειας ανθρωπιάς.

Δημήτρη, κοιμήσου γαλήνιος στις αγαπημένες σου ακρογιαλιές στις δυο

πατρίδες σου, τη δασωμένη Ζάκυνθο και την αερία Κύπρο.

Γ3 αληθώς | 31.10.2013

Πρωτοπρεσβύτερος

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΣΑΛΑΠΑΤΑΣ

Η παρουσία του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας στη

Μεγάλη Βρετανία. Ιστορία και προοπτικές

Σεβασμιώτατε,

Κύριε Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου και λοιποί Άρχοντες της Ζακύνθου,

Αγαπητοί Πατέρες και Συμπρεσβύτεροι, Κυρίες και Κύριοι,

Θα ήθελα κατ' αρχάς να εκφράσω θερμότατες ευχαριστίες στον οργανωτή της

εκδήλωσης αυτής, Αιδεσιμολογιώτατο Πρωτοπρεσβύτερο Παναγιώτη Καποδίστρια,

τον άνθρωπο με το ιστορικό επώνυμο και την πλουσιότατη λογοτεχνική καρποφορία,

με τον οποίο μας συνδέει μια μακρόχρονη διαδικτυακή φιλία, καθώς και η κοινή μας

διακονία στην Οδό της Εκκλησίας και στους διαδρόμους της ποίησης και του

παγκόσμιου ιστού.

Επιτρέψτε μου δε, να ευχαριστήσω όλους και τον καθένα από εσάς ξεχωριστά,

που ήλθατε απόψε εδώ, για να συνοδοιπορήσουμε μαζί σ’ ένα χώρο όπου ένα γνήσιο

τμήμα του Οικουμενικού Ελληνισμού εργάζεται και αγωνίζεται, όχι μόνο για τον

«επιούσιο» και την βιοποριστική του τακτοποίηση, αλλά και για την ποιοτική του

άνοδο, την επαγγελματική και επιστημονική του εξέλιξη και την κοινωνική του

πρόοδο και καταξίωση.

Εισαγωγικά

Η εποχή στην οποία ζούμε χαρακτηρίζεται και διακρίνεται από έντονο ευρωπαϊσμό,

από μια κοινωνική φιλοσοφία που είναι βαθιά ποτισμένη από τις ιδέες και τις αρχές

μιας ενωμένης ή ενοποιημένης Ευρώπης, μιας νέας, όχι τόσο «δύναμης» όσο,

συγκεκριμένης και απτής «πραγματικότητας». Αυτή η δυναμική, για άλλους

αναιμική, αλλά πάντως, οντολογική πραγματικότητα, μπορεί να είναι καλή ή κακή,

μπορεί να φέρνει δώρα και ευχές, ή να δημιουργεί προβληματισμό και σκεπτικισμό,

όμως -όπως και να 'χει- είναι εδώ, είναι δηλαδή παρούσα, και είναι ουσιαστικό

κομμάτι της καθημερινής μας ζωής, είτε το αποδεχόμαστε, είτε όχι.

Πιστεύω πως όλοι μας, άλλος λίγο, άλλος πολύ, είμαστε μέτοχοι και

συμμέτοχοι, για να μην πω υπεύθυνοι και συνυπεύθυνοι, στις διαδικασίες, ή στον

μηχανισμό εκείνο, που δίνει οντότητα στην «παρουσία» της πραγματικότητας που

προαναφέρθηκε.

Όπως πολύ καλά γνωρίζουμε όλοι, οι πολίτες των χωρών μελών της

Ευρωπαϊκής Ένωσης ασχολούνται και προβληματίζονται τα τελευταία χρόνια, με

ουσιαστικό ενδιαφέρον, αλλά και με αληθινή αγωνία, για το πως θα καθορίσουν τα

πλαίσια της συνεργασίας μεταξύ τους, κι ακόμη για το πως θα ανταλλάξουν τα

διάφορα αγαθά που παράγουν, στον τομέα της υλικής παραγωγής, αλλά, επίσης, κι

ίσως πρωταρχικά και βασικά, στον άλλο τομέα -τον πιο σημαντικό κι ευαίσθητο-

εκείνον του πολιτισμού.

Για να καταστεί δυνατόν να επιτευχθεί τελικά ο στόχος αυτός, είναι αναγκαία

κατ’ αρχάς η γνωριμία, ύστερα δε, η άμεση επαφή, η δημιουργία μηχανισμού μόνιμης

επικοινωνίας, η ανταλλαγή ιδεών, η αλληλοκατανόηση, η γεφύρωση χασμάτων και

τέλος η συστηματική καλλιέργεια κοινού κοινωνικού βιώματος.

Όλα αυτά δεν είναι ούτε λόγοι κενοί, ούτε φιλοσοφικές σκιές, αλλά ουσία και

παρουσία της σημερινής μας ζωής. Τα ζούμε όλοι μας, τ’ ακούμε κάθε ημέρα στις

ειδήσεις, στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο, τα διαβάζουμε στις εφημερίδες, τα

συζητούμε στις όποιες συναντήσεις και συγκεντρώσεις μας, και πάνω απ’ όλα

ασχολούμαστε και προβληματιζόμαστε γύρω απ’ αυτά, ο καθένας ίσως μόνος του,

στις ώρες της αυτοσυγκέντρωσης και της προσωπικής μας περισυλλογής.

Ο Ελληνισμός, βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που αντιμετωπίζει την επαφή

με τους «άλλους», εν προκειμένω με τους Ευρωπαίους. Είναι σαφές πως έχει

μακροχρόνια εμπειρία παρουσίας και κίνησης μέσα στο χώρο που ονομάζουμε

Ευρώπη, κι έχει οπωσδήποτε προσφέρει πολλά σ’ αυτόν, αλλά δεν πρέπει να

διστάζουμε να ομολογούμε πως έχει κι αποκομίσει, για τον ίδιο τον εαυτό του, οφέλη

πολλά.

Μια από τις πλέον οργανωμένες παρουσίες του Ελληνισμού και της

Ορθοδοξίας στην Ευρώπη, κι επίσης από τις παλαιότερες, βρίσκεται και

δραστηριοποιείται στη Μεγ. Βρετανία. Τα δύο αυτά πνευματικά μεγέθη, τα οποία

συναντώνται, συνεργάζονται αρμονικά και τελικά αλληλοπεριχωρούνται,

παράγοντας τον Ελληνορθόδοξο Πολιτισμό, θα πρέπει να θεωρούνται πια

αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής και κοινωνίας του Ηνωμένου Βασιλείου.

Α) Ιστορικά Ανάλεκτα

Η αλήθεια είναι ότι ο Ελληνισμός συνταυτίζεται με το ταξίδι, την έξοδο, την αλλαγή

στον τόπο κατοικίας, την επιθυμία για γνωριμία με άλλους τόπους και λαούς. Κι αυτό

δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Ο Νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης

αναφέρει χαρακτηριστικά, μέσα από το «Ημερολόγιο Καταστρώματος», πως «Το

πρώτο πράγμα που έκανε ο Θεός είναι το μακρινό ταξίδι».

Οι Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων είχαν «μέσα στο αίμα» τους, όπως

συνηθίζεται να λέγεται, τα ταξίδια και τις μετοικίσεις. Έτσι τους βρίσκουμε να

ταξιδεύουν (συνήθως με πλοία) και να εμπορεύονται, αλλά επίσης και να κατοικούν

για μεγάλα χρονικά διαστήματα, κάποτε και μόνιμα, σε διάφορες γωνιές της γης.

Το 1915 εκδίδεται στο Λονδίνο ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, με τίτλο «Hellenism

in England» («Ελληνισμός στην Αγγλία»). To βιβλίο αυτό, το οποίο περιέχει πολλές

-και πολύ μεγάλης σημασίας- πληροφορίες, για τον Ελληνισμό της Αγγλίας και της

Ουαλίας, είναι γραμμένο από δύο εκκλησιαστικούς άνδρες, της Αγγλικανικής

Ομολογίας, τον Θεόδωρο Ντάουλινγκ και τον Έντγουϊν Φλέτσερ. Την εκτενή

Εισαγωγή έχει γράψει ο Ιωάννης Γεννάδιος, τότε Πρέσβης της Ελλάδας στην Αγγλία.

Στον Πρόλογο του βιβλίου οι συγγραφείς δηλώνουν πως παρ’ ό,τι

πραγματοποίησαν «επιμελή έρευνα», όπως οι ίδιοι την χαρακτηρίζουν, δεν

κατόρθωσαν να βρουν κανένα στοιχείο που ν’ αποδεικνύει την παρουσία Ελλήνων

στην Αγγλία από το 27 π.Χ. μέχρι το 1453 μ.Χ.

Σήμερα θα λέγαμε πως η άποψη αυτή είναι ορθή μόνο όσον αφορά

οργανωμένες ομάδες Ελλήνων, κι όχι μεμονωμένες προσωπικότητες, που

επισκέπτονταν κατά καιρούς την Αγγλία, και κάποτε έμεναν για πάντα εκεί.

Χαρακτηριστικά αναφέρω δύο περιπτώσεις εκκλησιαστικών ανδρών, του Αγ.

Αριστοβούλου, που η παρουσία του στην Αγγλία αναφέρεται από την Παράδοση της

Εκκλησίας, και του Αρχιεπισκόπου Θεοδώρου, που είναι μια ιστορική προσωπικότητα.

Συγκεκριμένα, στο Συναξάρι της 15ης Μαρτίου διαβάζουμε: «Τη αυτή ημέρα,

μνήμη του Αγίου Αποστόλου Αριστοβούλου, Επισκόπου Βρεττανίας, αδελφού Βαρνάβα

τού Αποστόλου». Και συνεχίζει το Συναξάρι ως εξής: «Ούτος ην εις των Εβδομήκοντα

Μαθητών· ηκολούθησε δε τω Αγίω Αποστόλω Παύλω, κηρύττων το Ευαγγέλιον εις

πάσαν την οικουμένην, διακονών αυτώ, υφ’ ου και χειροτονείται Επίσκοπος εις την των

Βρεττανών, χώραν, αγρίων ανθρώπων και ωμοτάτων. Παρ’ ων ποτέ μεν τυπτόμενος,

ποτέ δε και κατά της αγοράς συρόμενος, πολλούς έπεισε τω Χριστώ προσελθείν· όθεν

και Εκκλησίας συστησάμενος, και Πρεσβυτέρους, και Διακόνους εν αυτή καταστήσας,

ετελειώθη»!

Όσον αφορά τον Θεόδωρο, που καταγόταν από την Ταρσό της Κιλικίας, γνωρίζουμε

ότι στις 26 Μαρτίου του 668 μ.Χ. αναδείχθηκε σε Αρχιεπίσκοπο του Κάντερμπουρυ,

του πρώτου δηλαδή επισκοπικού θρόνου της Αγγλίας. Εκοιμήθη, όντας εν ενεργεία

Αρχιεπίσκοπος, στις 19 Σεπτεμβρίου του 690, σε ηλικία 88 ετών. Άφησε πίσω του ένα

τεράστιο ποιμαντορικό έργο, ανυπολόγιστης -πραγματικά- αξίας για την Εκκλησία

της Αγγλίας, την οποία ουσιαστικά αναμόρφωσε. Αναγνωρίζεται ως Άγιος της

αδιαίρετης Εκκλησίας.

Ο Πρέσβης Ιωάννης Γεννάδιος, στην Εισαγωγή του βιβλίου που αναφέραμε

ενωρίτερα, μας δίνει κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία για τους πρώτους Έλληνες που

έφτασαν ομαδικά στην Αγγλία στα 1615 μ.Χ., κι οι οποίοι ήταν απόγονοι του

τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

Aξίζει να ενθυμηθούμε εδώ πως μετά την πτώση της Βασιλεύουσας τα αδέλφια

του Κωνσταντίνου κατέφυγαν στην Ιταλία. Ενας απόγονος αυτών, ονόματι Θεόδωρος

Παλαιολόγος, μαζί με την κόρη του και τον γαμπρό του, έφτασαν το 1615 στην

Αγγλία, έμειναν μόνιμα εκεί, και μάλιστα ο Θεόδωρος ξαναπαντρεύτηκε μια

Αγγλίδα.

Οι απόγονοι του Θεόδωρου είχαν πάντα συμμετοχή στα κοινά στην Αγγλία,

ασχολήθηκαν δε περισσότερο με τις Αγγλικές Ένοπλες Δυνάμεις, τις οποίες

υπηρέτησαν πιστά. Κάποιοι από αυτούς αναφέρονται και σαν ήρωες σε διάφορες

μάχες. Το 1863 ένα μέλος αυτής της ίδιας οικογένειας, στρατιωτικός γιατρός κατά το

επάγγελμα, ήταν ένας από εκείνους που απαίτησαν το βασιλικό θρόνο της Ελλάδας,

μετά την έξωση του Όθωνα.

Στα 1676 οι Τούρκοι εκδιώκουν τον Μητροπολίτη της Σάμου Ιωσήφ Γεωργηρίνη

από την Μητρόπολή του, κι εκείνος καταφεύγει στο Λονδίνο. Φαίνεται όμως πως δεν

ήταν ο μόνος Έλληνας που είχε καταφύγει εκεί. Έτσι, με γνήσια ελληνικό και

φιλόπονα οργανωτικό πνεύμα, ο Ιωσήφ καταφέρνει να συστήσει την πρώτη ομάδα

Ελλήνων στην Αγγλία, και με προσωπική του φροντίδα κτίζεται και η πρώτη

Ελληνική Εκκλησία στο Soho του Λονδίνου, αφιερωμένη στην Παναγία.

Τα Εγκαίνια του Ναού αυτού έγιναν το 1677. Δυστυχώς όμως, λόγω μεγάλων

οικονομικών δυσχερειών, ο Ναός πωλήθηκε επτά χρόνια αργότερα σε Γάλλους

Ουγενότους. Ένα από τα κύρια προβλήματα ήταν ότι οι Έλληνες έμεναν πολύ μακριά

από την περιοχή αυτή του Λονδίνου, κι έτσι δεν μπορούσαν να προσφέρουν την

άμεση συμπαράστασή τους στον Μητροπολίτη Ιωσήφ. Εκείνος τότε αποφάσισε να

ξεκινήσει μια προσπάθεια οργανώσεως μιας άλλης ενοριακής κινήσεως, σε χώρο

προσιτό στους περισσότερους Έλληνες, αλλά όπως φαίνεται δεν κατάφερε να

ολοκληρώσει τα σχέδιά του.

Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε, και το 1838 οι Έλληνες του Λονδίνου, που

τώρα αρχίζουν να αυξάνουν, ξεκινούν πάλι τις προσπάθειες για σύσταση

Ελληνορθόδοξης Κοινότητας. Η Κοινότητα αυτή αρχίζει να υφίσταται και ψάχνει για

ένα κατάλληλο, αλλά και μόνιμο, χώρο λατρείας. Αφού πέρασε από διάφορα κτήρια,

τελικά κατέληξε εκεί που βρίσκεται μέχρι σήμερα, στον Καθεδρικό Ναό της του Θεού

Σοφίας.

Ο Ναός αυτός θεμελιώθηκε το 1877 και άρχισε να λειτουργεί την Κυριακή της

Πεντηκοστής του έτους 1879. Η Κυριακή αυτή έτυχε να πέσει τη χρονιά εκείνη στις 29

Μαΐου. Αξίζει να σημειωθεί εδώ η χρονική συγκυρία της έναρξης λειτουργίας της

Αγίας Σοφίας του Λονδίνου με την αντίστοιχη της παύσης της Αγίας Σοφίας της

Βασιλεύουσας. Υπ’ όψιν ότι η Αγία Σοφία του Λονδίνου έχει κτιστεί σαν μια

μικρογραφία εκείνης της Κωνσταντινούπολης.

Εν τω μεταξύ, το 1861 είχε κτισθεί έξω από το Λονδίνο, στο Μάντσεστερ, ο Ι. Ν.

του Ευαγγελισμού, σε ρυθμό βασιλικής και με πρόσοψη πανομοιότυπη με τον

Παρθενώνα. Στην Κοινότητα αυτή υπηρέτησε από το 1904 και μέχρι της κοιμήσεώς

του, την 27η Οκτωβρίου του 1940, ο Μέγας Οικονόμος Κωνσταντίνος Καλλίνικος,

επιφανής λόγιος, σπουδαίος συγγραφέας και ποιητής, αλλά και ευλαβέστατος

κληρικός.

Λέγει ο Κωνσταντίνος Κούρκουλας για την κοίμηση του Καλλίνικου πως «...την

νύκτα εκείνην, που η Ελλάς έλεγε το “Όχι” και εισήρχετο εις το στάδιον των

δοκιμασιών της, ο Καλλίνικος έλεγε το “Ναι” εις την φωνήν του Κυρίου του, που τον

εκάλει εις ανάπαυσιν» (Θ.Η.Ε., τ. 7, στ. 261).

Το 1865 ξεκινά να κτίζεται ο Ι. Ν. Αγ. Νικολάου στο Λίβερπουλ. Ο Ναός αυτός

ολοκληρώνεται πέντε χρόνια αργότερα και στις 4 Ιανουαρίου του 1970 γίνονται τα

Εγκαίνια, από τον Αλέξανδρο Λυκούργο, Αρχιεπίσκοπο Σύρου και Τήνου, στην

παρουσία πολυπληθούς εκκλησιάσματος, καθώς και εκπροσώπων της Αγγλικανικής

Ομολογίας.

Το 1873 οργανώνεται η τέταρτη κατά σειρά Ελληνορθόδοξη Κοινότητα στην

Βρετανία, η οποία όμως δεν βρίσκεται στην Αγγλία, αλλά στο Κάρδιφ της Ουαλίας. Ο

Ιερός Ναός του Αγ. Νικολάου οικοδομήθηκε εκεί το 1906, τη χορηγία Ελλήνων

ναυτικών, που ταξίδευαν συχνά στην περιοχή της Νότιας Ουαλίας για εμπορικούς

σκοπούς. Την Κοινότητα αυτή είχε την ιδιαίτερη ευλογία να διακονήσει ο ομιλών για

μια περίοδο 6 ετών.

Οι τέσσερις αυτές Κοινότητες υπήγονταν τα χρόνια εκείνα κατευθείαν στο

σεπτό Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού δεν υπήρχε καμιά Ελληνορθόδοξη Επισκοπή

στην Ευρώπη. Το Πατριαρχείο διαπιστώνοντας κάποια στιγμή την αυξανόμενη

κίνηση των Ελληνορθοδόξων στην Ευρώπη, και με πρωτοβουλία του σπουδαίου

Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μελετίου Μεταξάκη, συστήνει το 1922 την

Μητρόπολη Θυατείρων, με έδρα το Λονδίνο.

Πρώτος Μητροπολίτης διορίζεται ο Σχολάρχης της περιωνύμου Θεολογικής

Σχολής της Χάλκης και Τιτουλάριος τότε Μητροπολίτης Σελευκείας Γερμανός

Στρηνόπουλος. Την ίδια χρονιά συστήθηκε και η Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου

Αμερικής.

Η Εκκλησία των Θυατείρων πέρασε από διάφορες ιστορικές φάσεις. Κατά τα

πρώτα χρόνια της ζωής της περιείχε στην δικαιοδοσία της όλη την Δυτική και

Κεντρώα Ευρώπη. Σιγά - σιγά όμως οι Δυτικοευρωπαϊκές χώρες άρχισαν να γεμίζουν

με Έλληνες. Έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη να αποκοπούν συγκεκριμένα τμήματά

της και να δημιουργηθούν κι άλλες θυγατρικές Εκκλησίες του Οικουμενικού

Πατριαρχείου.

Το 1954, η Μητρόπολη Θυατείρων, ανακηρύχθηκε σε Αρχιεπισκοπή, επί

Αρχιεπισκόπου Αθηναγόρα Καββάδα. Μετά τον θάνατο αυτού το 1962 έγινε πάλι

Μητρόπολη, και το 1968 επί Αρχιεπισκόπου Αθηναγόρα Κοκκινάκη ανακηρύχθηκε

και πάλι σε Αρχιεπισκοπή. Ο Αρχιεπίσκοπος σήμερα φέρει τον τίτλο του «Θυατείρων

και Μεγάλης Βρετανίας», κι επίσης, «Υπερτίμου και Εξάρχου Δυτικής Ευρώπης και

Ιρλανδίας». Ακόμη δε, ο εκάστοτε Αρχιεπίσκοπος Θυατείρων είναι και «Αποκρισάριος

του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Αρχιεπισκοπή Καντουαρίας». Στην

Αρχιεπισκοπική του Περιφέρεια περιλαμβάνονται σήμερα η Μεγ. Βρετανία και η

Ιρλανδία.

Οι δύο τελευταίοι Αρχιεπίσκοποι Θυατείρων, που δεν μνημονεύθηκαν

παραπάνω, είναι ο από Αξώμης Μεθόδιος Φούγιας (1979-1988), και τέλος ο σημερινός

Αρχιεπίσκοπος, ο από Τροπαίου Γρηγόριος, ο πρώτος κυπριακής καταγωγής

Αρχιερέας που ανέλαβε επαξίως τον βιβλικό θρόνο των Θυατείρων και συμπλήρωσε

φέτος 25 συναπτά έτη ευδόκιμης και καρποφόρας Αρχιεπισκοπικής Ποιμαντορίας σ’

αυτόν.

Β) Κοινότητες και Ναοί κατά τον 20ό και 21ο αιώνα

O σπουδαίος Έλληνας τραγουδοποιός Διονύσης Σαββόπουλος έχει γράψει, συνθέσει

και τραγουδήσει ένα ωραίο τραγούδι, το οποίο μεταξύ άλλων περιέχει και τους

παρακάτω στίχους:

«Είτε με τις αρχαιότητες

είτε με Ορθοδοξία

των Eλλήνων οι Κοινότητες

φτιάχνουν άλλο γαλαξία».

Οι Έλληνες όπου κι αν βρέθηκαν, όπου κι αν μετανάστευσαν, στα παλιότερα

-αλλά περισσότερο στα νεώτερα- χρόνια, δημιούργησαν Κοινότητες, ίδρυσαν

οργανισμούς, εκκλησιαστικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτιστικούς και άλλους, οι οποίοι

φέρουν πάντα το ένδοξο όνομα της φυλής μας. Έτσι ο Ναός μας στη Βενετία

ονομάζεται «Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων», ενώ σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του

κόσμου η όποια οργάνωση Ελλήνων έχει ονομασία στην οποία απαραίτητο συστατικό

είναι το επίθετο «ελληνικός» ή «ελληνική». Και βέβαια οι οργανωμένες αυτές ομάδες

που αποκαλούνται Κοινότητες βασίζονται, όπως σωστά λέει και ο Διονύσης

Σαββόπουλος, στις δύο μεγάλες αξίες, την Ορθοδοξία και το ελληνικό πνεύμα.

Οι κατά περιοχές Ελληνικές ή Ελληνορθόδοξες Κοινότητες στη Διασπορά, είναι

σώματα που σαφώς εμπερικλείουν και την έννοια της Ενορίας, αλλά και αυτήν του

ελληνικού πολιτιστικού οργανισμού, ο οποίος έχει στη φροντίδα του την ελληνική

εκπαίδευση, την ελληνική φιλοξενία - φιλανθρωπία και πολλά πολιτιστικά στοιχεία,

όπως π.χ. χορευτικούς και πατριωτικούς συλλόγους.

Κατά τη διάρκεια του 20ού και του 21ου αι., σε διάφορες περιόδους και για

ποικίλους λόγους, μεταναστευτικά ρεύματα κινήθηκαν από τους μητροπολιτικούς

χώρους προς τη Μεγ. Βρετανία, και όταν έφτασαν στη χώρα υποδοχής

διακλαδώθηκαν σε πολλές περιοχές. Σήμερα υπολογίζεται πως ζουν και

δραστηριοποιούνται στη χώρα αυτή γύρω στους 300.000 Ομογενείς, στην συντριπτική

τους πλειοψηφία Ελληνοκυπριακής καταγωγής. Το μεγαλύτερο ποσοστό της

Ομογένειας κατοικεί στη μεγαλούπολη του κοσμοπολίτικου Λονδίνου.

Απλωμένες σε όλη την βρετανική επικράτεια υπάρχουν και λειτουργούν

σήμερα περίπου 110 Κοινότητες, οι οποίες έχουν πάντα σαν κέντρο, όχι μόνο κτηριακό

αλλά και πνευματικού ανεφοδιασμού, τον τοπικό Ελληνορθόδοξο Ιερό Ναό. Σ’ αυτές

τις Κοινότητες, υπηρετούν 114 Ιερείς και Διάκονοι, και στα Μοναστήρια της

Αρχιεπισκοπής μονάζουν 33 μοναχοί και μοναχές. Εκτός του Αρχιεπισκόπου

υπάρχουν επίσης κι άλλοι τρεις Αρχιερείς, ως βοηθοί Επίσκοποι και Αρχιερατικώς

Προϊστάμενοι σε μεγάλες και ιστορικές Κοινότητες.

Οι Κοινότητες έχουν ως κύρια φροντίδα τους την διατήρηση των θρησκευτικών

και των εθνικών εθίμων και παραδόσεων. Έτσι, ιδρύουν Εκκλησίες, Ελληνικά και

Κατηχητικά Σχολεία, Συλλόγους Νεολαιών και Φιλανθρωπικά Σωματεία. Οι

ανεξάρτητες κινήσεις, επίσης, κάποιων εμπνευσμένων Ομογενών, εννοώ τα διάφορα

Σωματεία, Συλλόγους, Οργανώσεις, κ.λ.π., αποφέρουν πάντοτε αγαθά αποτελέσματα

και καλούς καρπούς.

Πολλοί από τους Ναούς μας αποτελούν ιδιόκτητη περιουσία των Κοινοτήτων,

αλλά υπάρχουν και αρκετοί που ενοικιάζονται για την Ορθόδοξη λειτουργική χρήση

από τις άλλες Χριστιανικές Ομολογίες, οι οποίες είναι πάντα, ή σχεδόν πάντα, πολύ

ευγενικές και γενναιόδωρες απέναντί μας. Υπάρχουν ακόμη και Ναοί που συν-

χρησιμοποιούνται από Ελληνορθοδόξους και Δυτικούς Χριστιανούς. Σε κάποιες

περιπτώσεις χρησιμοποιείται ακόμα και η ίδια Αγία Τράπεζα για την τέλεση του

μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, από τους κληρικούς των δύο δογμάτων, σε

διαφορετικές φυσικά -όπως είναι αυτονόητο- ώρες, και βέβαια σε ξεχωριστές

ακολουθίες.

Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο, και άξιο εμφατικής αναφοράς εδώ, είναι πως οι

Ομογενείς μας κρατούν τις εκκλησίες τους ανοικτές με το να επωμίζονται από το

προσωπικό ή οικογενειακό τους βαλάντιο όλα τα απαραίτητα έξοδά τους. Με τον όρο

«έξοδα» εννοώ μισθούς Ιερέων, Ιεροψαλτών, Νεωκόρων και καθαριστών, αλλά και

την συντήρηση των κτηρίων, εκκλησιών, Κοινοτικών Αιθουσών, Πρεσβυτερείων και

άλλων βοηθητικών χώρων.

Αυτό το στοιχείο, της οικονομικής δηλαδή αυτοδυναμίας και της

αυτοχρηματοδότησης, ήταν καθοριστικό και στην υπόθεση της εκ θεμελίων

ανέγερσης του πέμπτου Ιερού Ναού στην ιστορία της Αρχιεπισκοπής Θυατείρων, που

είναι ο Ναός τον οποίο διακονεί ο ομιλών, κι είναι αφιερωμένος στους Ιαματικούς

Αγίους, Παντελεήμονα και Παρασκευή. Ο εν λόγω Ναός, που βρίσκεται στο ΒΔ

Λονδίνο, οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 2009-2011 και εγκαινιάσθηκε στις 4

Νοεμβρίου 2012. Χρειάσθηκε πολλά χρόνια προετοιμασίας, αλλά και μεγάλη

προσπάθεια από μέρους των αφοσιωμένων Αρχόντων της Κοινότητας για να

ολοκληρωθεί το έργο, το οποίο υπ’ όψιν πραγματοποιήθηκε μεσούσης της τρέχουσας

οικονομικής κρίσης.

Θεωρώ πως στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε -κάπως γενικότερα- πως η

εκκλησιαστική ζωή, κέντρο της οποίας είναι πάντοτε ο Ελληνορθόδοξος Ναός, είναι

δεδομένη πρακτική των Ελλήνων στη διασπορά. Αυτό είναι ένα βασικό στοιχείο της

ζωής τους και του εβδομαδιαίου προγράμματός τους. Ο Ναός αποτελεί για τον

μετανάστη την παρηγοριά του, το πνευματικό του αποκούμπι, το σταθερό σημείο

αναφοράς του, τον χώρο όπου νιώθει να ορίζεται και να προσδιορίζεται ως Έλληνας

και χριστιανός, τον συνδετικό κρίκο που τον ενώνει με όλους τους ομογενείς και

ομοπίστους του.

Στο Ναό ενώνονται όλες οι μεγάλες δυνάμεις της Ομογένειας. Οι μικροί και οι

μεγάλοι, οι άνδρες και οι γυναίκες, τα μέλη και οι φίλοι, οι επισκέπτες από την

Πατρίδα, οι κοντινοί και οι μακρινοί, οι αγέννητοι, οι αβάπτιστοι, οι δι’ ευλόγους

αιτίας απολειφθέντες, αλλά και οι προαπελθόντες, έχουν όλοι τη δική τους θέση μέσα

στο εκκλησιαστικό γίγνεσθαι του πνευματικού και λατρευτικού κέντρου της τοπικής

Κοινότητας. Δυνάμεις έντονες, μεγάλες, ουσιαστικές, «αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο

μέγας» (Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί, Εκδ. Ίκαρος, 12η έκδοση, 1979, σ. 15), που

επικεντρώνουν και προσανατολίζουν την ύπαρξη και την παρουσία τους στο

μυστήριο της κοινωνίας των προσώπων.

Μέσα στα πλαίσια των Κοινοτήτων, και υπό την επίβλεψη των Ιερατικώς

Προϊσταμένων, υφίστανται και λειτουργούν οι ονομαζόμενες Βοηθητικές

Αδελφότητες Κυριών και Δεσποινίδων. Αυτές είναι οργανωμένες ομάδες

αφοσιωμένων γυναικών, που έχουν ως βασικούς σκοπούς τους:

- Να διοργανώνουν το έργο της φιλανθρωπίας στην Κοινότητα, όπου ανήκουν.

- Να φροντίζουν για την βοήθεια και συμπαράσταση στους ασθενείς, και γι’ εκείνους

που κατοικούν μόνιμα στην Βρετανία, αλλά και για όσους μεταβαίνουν στην Αγγλία

για θεραπεία, από την Ελλάδα και την Κύπρο.

- Να φροντίζουν για την εξεύρεση των αβάπτιστων βρεφών, άπορων ή αδιάφορων

οικογενειών και να επιμελούνται τα της βαπτίσεως αυτών.

- Να βοηθούν τους άπορους μαθητές και φοιτητές και να συμπαρίστανται σ’ αυτούς

που μεταβαίνουν για σπουδές στην Βρετανία από την Ελλάδα και την Κύπρο.

- Να προσφέρουν βοήθεια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στα ορφανά της

Κωνσταντινουπόλεως, κ.λ.π.

Πέρα από αυτές τις τυπικές και καταστατικές προτάσεις, θα ήθελα να τονίσω

ιδιαίτερα πως το έργο των Βοηθητικών Αδελφοτήτων είναι κυριολεκτικά έργο

σπουδαίας εκκλησιαστικής και εθνικής σημασίας. Μερικές Κοινότητες πραγματικά

κρατούνται ζωντανές από το μεγάλο και ουσιαστικό ενδιαφέρον των Αδελφοτήτων

αυτών. Όλες όμως οι Κοινότητες, μικρές ή μεγάλες, εύπορες ή μη, πραγματικά

χρεωστούν ευγνωμοσύνη στις ομάδες αυτές των Δεσποινίδων και Κυριών για την

παρουσία και το εξαιρετικής σημασίας έργο τους.

Γ) Τα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια της Ομογένειας

Παράλληλα με την Αγία Τράπεζα στις Κοινότητες της διασποράς διακονούμε κι

άλλη μια «αγιασμένη τράπεζα», κι αυτή είναι η σχολική έδρα, η έδρα του

εκπαιδευτικού. Ιερείς και δάσκαλοι στη διασπορά είμαστε εκ των πραγμάτων

Απόστολοι του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας.

Η Ομογένεια όπου γης, και ιδιαίτερα αυτή της Μεγ. Βρετανίας, έχει επενδύσει

στο ονομαζόμενο Ελληνικό Παροικιακό ή Κοινοτικό Σχολείο όνειρα και ελπίδες, για

ένα καλύτερο, πιο δημιουργικό και καρποφόρο μέλλον. Τα ελληνόπουλα δεύτερης,

τρίτης, αλλά και άλλων γενεών, περικλείονται στην αγαπητική αγκαλιά του

Ελληνικού Σχολείου, αναγεννιούνται και πορεύονται στη ζωή ως γνήσια τέκνα του

ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.

Στην Ομογένεια του Ηνωμένου Βασιλείου λειτουργούν συνολικά 86 σχολεία, 43

εντός και 43 εκτός Λονδίνου, με 8.700 μαθητές, 6.500 μαθητές εντός και 2.200 μαθητές

εκτός Λονδίνου (Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από το Αρχείο της Κυπριακής

Εκπαιδευτικής Αποστολής Μεγ. Βρετανίας). Όμως είναι γνωστό ότι ένα σημαντικό

ποσοστό των παιδιών της Ομογένειας (που κάποιοι το τοποθετούν γύρω στο 75%) δεν

παρακολουθεί -δυστυχώς- μαθήματα στο Ελληνικό Σχολείο. Αυτό προβληματίζει

πολύ τις εκκλησιαστικές, εκπαιδευτικές και κοινωνικές αρχές της Παροικίας. Όμως

υπάρχουν αρκετοί και σημαντικοί λόγοι για την αποχή αυτή. Μερικοί από αυτούς

είναι: οι μικτοί γάμοι, η μακρινή απόσταση από το σχολείο, οι ακατάλληλες κάποτε

ώρες λειτουργίας του σχολείου, η ακαταλληλότητα των αιθουσών κ.ά.

Το σχολικό κτήριο παραμένει πάντα ένα βασικό πρόβλημα των σχολείων μας

στη Μεγάλη Βρετανία. Δεν είναι λίγες οι φορές που μία ή και περισσότερες τάξεις του

σχολείου στεγάζονται μέσα στον ίδιο το Ναό, θυμίζοντάς μας έτσι, και μάλιστα με

αυθεντικό και ζωηρό τρόπο, την παράδοση του «κρυφού σχολειού» των σκοτεινών

χρόνων της τουρκοκρατίας. Οι σχολικές εκδηλώσεις (εθνικές και θρησκευτικές εορτές,

τελετή λήξης μαθημάτων κ.ά.) συνήθως λαμβάνουν χώρα μέσα στον Κοινοτικό Ιερό

Ναό. Έτσι, καλλιεργείται και κατοχυρώνεται στα απόδημα παιδιά μας η

ελληνορθόδοξη ταυτότητα και ψυχή.

Άλλοτε οι Κοινότητες στην Αγγλία ενοικιάζουν, για λίγες ώρες την εβδομάδα,

αίθουσες από τα καθημερινά δημόσια σχολεία για να γίνουν εκεί τα μαθήματα, οι

οποίες σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι κατάλληλες για τις δικές μας ανάγκες.

Οι εκκλησιαστικές Κοινότητες έχουν ευτυχώς ιδιόκτητους χώρους, οι οποίοι

χρησιμοποιούνται εκτός των άλλων και για τη σχολική - εκπαιδευτική δραστηριότητα.

Αυτή είναι σαφώς η καλύτερη δυνατή λύση, αφού οι αίθουσες αυτές είναι μόνιμες

αίθουσες του Ελληνικού Σχολείου. Στους τοίχους αυτών των αιθουσών μπορούν να

τοποθετηθούν βιβλιοθήκες με ελληνικά βιβλία, διάφορα στολίδια και

εθνικοθρησκευτικές παραστάσεις, ενώ οι μαθητές μπορούν να αναρτήσουν χάρτες,

ζωγραφιές, άλλες εργασίες τους, καθώς επίσης και αφίσες με τοπία από την Πατρίδα,

τα οποία λειτουργούν ως μια διαρκή πρόσκληση επικοινωνίας και γνωριμίας με τον

τόπο καταγωγής.

Αξίζει βέβαια να αναφερθεί πως τα σπουδαία αυτά ιδρύματα υπάρχουν και

λειτουργούν χάρη στην εμπνευσμένη πρωτοβουλία, την αφοσίωση και την αγάπη που

δείχνουν πάντα οι Ομογενείς μας. Αυτοί προσφέρουν, με πλουσιοπάροχη

γενναιοδωρία, χρήματα, από το περίσσευμα ή το υστέρημά τους, αλλά επίσης και

προσωπικό έργο, ανεκτίμητης -πραγματικά- σημασίας και αξίας, έργο που έχει σαφή

αναφορά σε σύνολο τον Οικουμενικό Ελληνισμό και την πολιτισμική του πορεία, κι

όχι μόνο σε ένα μικρό τμήμα του.

Η κτηριακή και λοιπή υποδομή είναι οπωσδήποτε σημαντική, αλλά μεγάλη

αξία έχει πρώτα και πάνω απ’ όλα ο άνθρωπος. Εν προκειμένω ο μαθητής και ο

δάσκαλος. Η διαλεκτική που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο αυτών προσώπων είναι

από αρχαιοτάτων χρόνων η βάση της προόδου στη ζωή και την κοινωνία. Ας

ενθυμηθούμε και την αρχαία ελληνική ρήση: «το ζην οφείλω στους γονείς μου, ενώ το

ευ ζην στους δασκάλους μου».

Ως δάσκαλοι στα σχολεία μας στη Μεγ. Βρετανία είναι εκπαιδευτικοί που

αποστέλλονται από την Ελλάδα και την Κύπρο, άλλοι ωρομίσθιοι δάσκαλοι που

διορίζονται από τις κατά τόπους σχολικές επιτροπές και βέβαια και οι προσοντούχοι

ιερείς μας, οι οποίοι έχουν πάντα καταλυτική και ευεργετική -πνευματικά- παρουσία

και συμμετοχή στη σχολική ζωή, ιδιαίτερα των Ελληνικών Σχολείων που ιδρύονται

από τις εκκλησιαστικές Κοινότητες.

Η «αγιασμένη» διδασκαλική έδρα υπηρετείται πάντα από έμπειρους και

αφοσιωμένους κληρικούς και λαϊκούς εκπαιδευτικούς, ενώ διακονεί με τη σειρά της

την ελπιδοφόρα νεολαία της ελληνικής διασποράς, με πολύπλευρο και πολυδιάστατο

στόχο, που κυρίως αναφέρεται, εκτός από την διατήρηση των κυριοτέρων στοιχείων

της ελληνορθόδοξης ιδιοπροσωπίας και ταυτότητας, και στην παραγωγή

ελληνορθόδοξου πολιτισμού όπου γης.

Δ) Το Μοναστήρι του Έσσεξ

Πριν από λίγα χρόνια επισκέφθηκα το Μοναστήρι αυτό, στην περιοχή Έσσεξ

της Ανατολικής Αγγλίας, με τον αγαπητό μου αδελφό και συλλειτουργό, παλιό μου

συμφοιτητή και κοινό φίλο του π. Παναγιώτη Καποδίστρια κι εμού, τον

Πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Αντζουλάτο, Κεφαλληνιακής καταγωγής, που διακονεί

σήμερα σε Ενορία της Ι. Μ. Γλυφάδας.

Μας υποδέχθηκε και μας ξενάγησε ο Πνευματικός της Μονής και σεβαστός

προσωπικός μου φίλος π. Ζαχαρίας. Εμείς, οι επισκέπτες, γεμάτοι από την απορία και

την περιέργεια του κόσμου, αρχίσαμε να απευθύνουμε στον π. Ζαχαρία πολλές

ερωτήσεις σχετικά με τη Μονή, την ίδρυση, τον κτήτορα, την ιστορία, τα κτήρια, τις

εκδόσεις της και βέβαια αναφορικά με την ιδιαιτερότητα της Μονής, την οποία θα

αναφέρω παρακάτω.

Ο π. Ζαχαρίας, με το γλυκύ και μειλίχιο ύφος του, μας απάντησε με έναν

πρωτότυπο τρόπο που κυριολεκτικά μας αποστόμωσε: «Ο Γέροντάς μας», μας είπε,

«μας είχε συμβουλέψει να μην μιλήσουμε για το Μοναστήρι, ούτε να το διαφημίσουμε,

πριν να περάσουν 50 χρόνια από την ίδρυσή του»!

Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ,

ιδρύθηκε το 1959 από τον Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο Σαχάρωφ. Από τότε πέρασαν 54

χρόνια. Έτσι, λοιπόν, είμαστε νομίζω ελεύθεροι απόψε να μιλήσουμε και να πούμε

λίγα λόγια για τη Μονή αυτή.

Το «Μοναστήρι του Έσσεξ», όπως είναι ευρύτερα γνωστό σε όλη την

Ορθοδοξία, αποτελεί πόλο έλξης για όλους τους ανά την οικουμένη Ορθόδοξους

πιστούς και όχι μόνο. Το Μοναστήρι αυτό έχει καταφέρει να προσελκύει Ορθοδόξους

μοναχούς και μοναχές αλλά και δόκιμους και λαϊκούς από όλες τις εθνικές

Ορθόδοξες Εκκλησίες, αποδεικνύοντας έτσι στην πράξη ότι η Ορθοδοξία είναι η

πραγματικά «Καθολική» Εκκλησία. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις Ιερές Ακολουθίες

χρησιμοποιούνται πολλές και διάφορες γλώσσες.

Μια χαρακτηριστική και ίσως μοναδική ιδιαιτερότητα του Μοναστηριού αυτού

είναι το γεγονός ότι εκεί μονάζουν μοναχοί και μοναχές. Εκείνοι που δεν γνωρίζουν

καλά την Παράδοση της Εκκλησίας μας χαρακτηρίζουν το Μοναστήρι αυτό ως

«μικτό». Όμως ο σωστός ορισμός είναι ότι το Μοναστήρι είναι «διπλό». Αυτό είναι

οπωσδήποτε αρχαία Παράδοση, από τα χρόνια του Μεγ. Βασιλείου, η οποία όμως

σήμερα δεν είναι σε ευρεία χρήση.

Ιδρυτής και κτήτωρ της Μονής είναι -όπως προείπαμε- ο Αρχιμ. Σωφρόνιος, ο

οποίος γεννήθηκε το 1896 στη Μόσχα. Σπούδασε στην Κρατική Σχολή Καλών Τεχνών

της Μόσχας και κατ’ αρχάς ασχολήθηκε με την ζωγραφική. Κατόπιν σπούδασε στο

Θεολογικό Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι και το 1925 αναχώρησε για το

Άγιο Όρος, όπου εγκαταβίωσε στην Ι.Μ. Αγ. Παντελεήμονος. Εκεί γνωρίσθηκε και

συνδέθηκε στενά με τον Άγιο Σιλουανό. Αυτή η γνωριμία αποτέλεσε σταθμό στη ζωή

του και στην πνευματική του πορεία. Μετά την κοίμηση του Αγ. Σιλουανού

αποσύρθηκε στην έρημο του Αγίου Όρους. Ύστερα (στα 1948) μετέβη στη Γαλλία και

τελικά έφθασε στην Αγγλία όπου ίδρυσε το Μοναστήρι αυτό στο Έσσεξ. Εκοιμήθη εν

Κυρίω στις 11 Ιουλίου 1993.

Σημερινός Καθηγούμενος της Μονής είναι ο Ελληνο-Αυστραλός Αρχιμ.

Κύριλλος. Στο Μοναστήρι εγκαταβιούν 2 Αρχιμανδρίτες, 4 Ιερομόναχοι, 2 Διάκονοι, 4

μοναχοί και 20 μοναχές. Εορτάζει δε στις 24 Ιουνίου, στις 29 Αυγούστου και στις 24

Σεπτεμβρίου.

Στην εν λόγω Μονή μπορεί κανείς να βρει ό,τι ποθεί η ψυχή του. Κατ΄ αρχάς

είναι ένα μοναστικό κέντρο που φημίζεται για την πνευματική παράδοση και

θεολογική προσφορά του, για τις πολύγλωσσες Ιερές Ακολουθίες του, για την άσκηση

της Προσευχής του Ιησού και για την μεταφύτευση της Αγιορείτικης Παράδοσης στην

Αγγλία.

Η εγκάρδια υλική και πνευματική φιλοξενία μοναχών και μοναζουσών είναι

γνωστή τοις πάσι και όσοι την έχουν επισκεφθεί το γνωρίζουν καλά. Η καλλιέργεια

της τέχνης, κυρίως της ψαλτικής και της αγιογραφικής είναι επίσης γνωστή και

εκτιμητέα από όλους. Το βιβλιοπωλείο, με τα Ορθόδοξα βιβλία σε πολλές γλώσσες, με

τα υπέροχα θρησκευτικά αντικείμενα, και πολλά άλλα, είναι πνευματική όαση για

τους Ορθόδοξους πιστούς στην Αγγλία.

Ένα άλλο στοιχείο, από εκείνα που είναι απόλυτα απαραίτητα για τους

μοναχούς, τις μοναχές και τους προσκυνητές είναι τα περιβόλια της Μονής. Σ΄ αυτά

μπορεί κανείς να βρει και να θαυμάσει την άκρως επαγγελματική περιποίηση των

δέντρων, των λαχανικών, των θερμοκηπίων, των λουλουδιών, και γενικά όλων των

φυσικών στοιχείων που είναι αναγκαία για την υλική καρποφορία και την κάλυψη

αντίστοιχων αναγκών του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί η Εκκλησία και ο Μοναχισμός

φροντίζουν πάντα για τον όλο άνθρωπο.

Ο σημερινός Καθηγούμενος, Αρχιμ. Κύριλλος, θεωρείται άξιος συνεχιστής του

π. Σωφρονίου. Είναι -όπως προείπαμε- Ελληνο-Αυστραλιανής καταγωγής, έλκοντας

την οικογενειακή καταγωγή του από την Ακράτα της Αχαΐας. Ο π. Κύριλλος είναι

ένας ευγενέστατος, ευπροσήγορος και πολύ καταδεκτικός άνθρωπος, ο οποίος σε

μαγεύει κυριολεκτικά με το προσηνές, το ήρεμο και μειλίχιο ύφος και ήθος του. Ο νέος

αυτός «κανόνας πίστεως και εικόνα πραότητος» κληρικός, υποδέχεται χαμογελαστός

παιδιά, νέους, ενήλικες και ηλικιωμένους και κάνει όλους να θεωρούν πως βρίσκονται

στο σπίτι τους. Όταν πριν από λίγα χρόνια είχαμε επισκεφθεί τη Μονή με την Ενορία

μας, τον είχα παρακαλέσει να μας προσφέρει, μετά την Ιερή Ακολουθία που

τελέσαμε, μια σύντομη πνευματική ομιλία, γιατί εμείς στους κοσμικούς μας χώρους

ακούμε πάντα βασικά πρακτικού ενδιαφέροντος ομιλίες κι όχι τόσο πνευματικές. Κι ο

π. Κύριλλος μας έκανε τότε μια από πιο πνευματικές ομιλίες που ακούσαμε ποτέ, με

θέμα την «ακηδία»!

Σε μια πρόσφατη προσκυνηματική επίσκεψή μας στη Μονή, εκτός από την

ωραία δυνατότητα για πνευματική ανανέωση, για περισυλλογή και για νοερά

προσευχή, είχα προσωπικά την ευκαιρία και για μια... ιδιαίτερη ανακάλυψη.

Επιτρέψτε μου να πω κατ’ αρχάς πως έχω επισκεφθεί αρκετές φορές την εν

λόγω Μονή. Κάθε φορά που βρίσκομαι εκεί ανακαλύπτω κι άλλα πρόσωπα και

πράγματα. Υποθέτω ότι κάπως έτσι είναι η εμπειρική γνώση, την οποία αποκτά

κανείς στην πνευματική ζωή, στην οποία όλοι οι άνθρωποι πορευόμαστε με βήματα

αργά και προσεκτικά.

Στην προκειμένη αυτή περίπτωση ανακάλυψα τις... ομπρέλες! Όπου κι αν

πήγαινα μέσα στο Μοναστήρι έβλεπα μπροστά μου ομπρέλες. Στην είσοδο του Ναού

του Αγίου Σιλουανού, στο πλάι του Ναού υπό την σκέπη του Αγίου Σιλουανού, στην

είσοδο του Ηγουμενείου, στις εισόδους των εργαστηρίων...

Όταν συνειδητοποίησα το γεγονός αυτό άρχισα να κινούμαι εντός του

Μοναστηριού για να βρω και να καταγράψω με τη φωτογραφική μηχανή τις ομπρέλες

αυτές. Κάποια στιγμή συνάντησα μια νεαρή μοναχή και την ρώτησα τον λόγο για την

ύπαρξη των ομπρελών. Εκείνη τότε μου εξήγησε πως επειδή στην περιοχή της Μονής

βρέχει συχνά, τις έχουν εκεί σε διάφορα σημεία, για εξυπηρέτηση των μοναχών αλλά

και των προσκυνητών!

Ιδού, λοιπόν, ένα συγκλονιστικό αποδεικτικό στοιχείο, που μας βεβαιώνει πως

η ποιμαντική της Εκκλησίας μας και ιδιαίτερα του μοναχισμού αγκαλιάζει τον όλο

άνθρωπο, μαζί με όλες πραγματικά τις ανάγκες του, υλικές και πνευματικές!

Προοπτικές

Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας αυτή, και με το βλέμμα προς το μέλλον,

αξίζει να δούμε -έστω και επιγραμματικά- κάποιες από τις προοπτικές της

Ελληνορθόδοξης Ομογένειας στη Μεγ. Βρετανία. Μέσα στο πολυποίκιλο και

πολυδιάστατο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και βέβαια με όλο αυτό το ευνοϊκό

κλίμα, που διαμορφώνεται με αργά -ίσως- αλλά σίγουρα και σταθερά βήματα σε

ευρωπαϊκό επίπεδο, με την πολύτροπη και πολυσύνθετη επικοινωνία λαών, χωρών,

πολιτισμών και θρησκειών, το μέλλον του Ελληνισμού στην Βρετανία διαφαίνεται

πως θα είναι οπωσδήποτε λαμπρό και καρποφόρο.

Υπάρχουν βέβαια θετικά και αρνητικά στοιχεία, ή αν θέλετε -με άλλες λέξεις-

δυναμικά και αδύνατα σημεία του Ελληνισμού, που πρέπει να συνεξεταστούν, για να

μπορέσουμε να σχηματίσουμε την καλύτερη και ακριβέστερη δυνατή εικόνα (και

γιατί όχι και πρόβλεψη) για το μέλλον.

Φοβούμαι πως ο χώρος και ο χρόνος δεν μας επιτρέπουν ούτε την εις πλάτος,

ούτε την εις βάθος, μελέτη των δεδομένων. Για τούτο θα διακινδυνεύσω μια

συντομευμένη, υποκειμενική και βέβαια μη πολύπλοκη παρουσίαση των προσδοκιών

της Ελληνικής Ομογένειας στην Βρετανία.

Διατήρηση της ελληνικότητας σε όλα τα επίπεδα είναι ένα από τα

κεντρικότερα ζητούμενα του γενικότερου οράματος των Ομογενών, σε παραλληλία

βέβαια με την διατήρηση της Ορθόδοξης Χριστιανικής μας Παράδοσης και ζωής.

Η ελληνικότητα διατηρείται, αλλά και αναπτύσσεται, από τους Ομογενείς,

μέσα από την συμμετοχή τους στην Κοινοτική ζωή και εκδηλώσεις, κι επίσης από την

στήριξη και υποστήριξη που παρέχουν στην Ελληνική Παροικιακή Εκπαίδευση.

Η σπουδή της γλώσσας μας καλλιεργείται επίμονα από τα Σχολεία, τις

Κοινότητες, τις Εκκλησίες, τους Συλλόγους και κυρίως από την οικογένεια. Τα

Ελληνικά Σχολεία (έστω κι αν λειτουργούν λίγες μόνο ώρες την εβδομάδα) είναι

γεμάτα από ζωηρά ελληνόπουλα, τα οποία σπεύδουν να διδαχθούν την μητρική τους

γλώσσα, όπως επίσης και ελληνική μουσική και χορούς, αλλά και άλλα

πατριδογνωσικά στοιχεία, όπως ελληνική ιστορία, μυθολογία, γεωγραφία και

θρησκευτικά.

Ένα από τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα γενικά

ο απόδημος Ελληνισμός και ειδικότερα εκείνος της Βρετανίας είναι η αφομοίωση στην

κοινωνία όπου ζει. Η αφομοίωση είναι μια ταχύτατη διαδικασία ενσωμάτωσης, η

οποία επιταχύνεται ακόμα περισσότερο με τους μικτούς γάμους, οι οποίοι φαίνεται

πως είναι πολλοί και αυξάνονται συνεχώς. Έτσι αρχίζει σταδιακά να δημιουργείται

στη διασπορά μια άλλη κατηγορία Ελλήνων, η οποία δεν είναι κατά 100% Έλληνες,

αλλά μόνο κατά ένα ποσοστό, που στην καλύτερη περίπτωση είναι 50%, ενώ μπορεί

να είναι και λιγότερο. Για τον λόγο αυτό η ελληνική αυτοσυνειδησία, ιδιαίτερα στις

νέες γενεές, που γεννούνται και ανατρέφονται στην ξένη, περνά σίγουρα μια κρίση.

Ένα σημαντικό αντίδοτο όμως, σ’ αυτές τις ιδιαιτερότητες της κοινωνικής

αφομοίωσης και των μικτών γάμων, οι οποίες μπορεί να εμπεριέχουν και κάποιο

αρνητισμό, είναι το σύγχρονο μεταναστευτικό ρεύμα, το οποίο μας φέρνει προς την

Αγγλία, περισσότερο από την Ελλάδα και λιγότερο από την Κύπρο, πολλά νεαρά

άτομα και νέες οικογένειες, τα μέλη των οποίων είναι συνήθως επιστήμονες, αλλά

και άλλοι, με επαγγελματική κατάρτιση και ενδιαφέρουσες ειδικότητες, που τους

βοηθούν να αποκατασταθούν γρήγορα και μόνιμα στη νέα κοινωνία και να

αποκτήσουν μια καλή -βαθμολογικά και μισθολογικά- θέση. Αρκεί να σας αναφέρω

ότι πρόσφατα η Βρετανική Διεύθυνση Εργασίας και Συντάξεων ανακοίνωσε πως κατά

το τελευταίο οικονομικό έτος έφτασαν στην Αγγλία 8.680 νεο-μετανάστες από την

Ελλάδα. Αυτοί, είναι σίγουρο πως όταν τακτοποιηθούν μόνιμα και οριστικά στην

Αγγλία, θα στελεχώσουν προσεχώς τις Κοινότητες, τα Σχολεία και τους

Παροικιακούς Οργανισμούς και θα προσφέρουν ανανέωση στην Ομογένεια και

αναβάθμιση στις προσφερόμενες από αυτήν υπηρεσίες.

Ο Ελληνισμός είναι οικουμενικός. Το ίδιο και η Ορθοδοξία. Έτσι ήταν από

πάντα. Δεν κλείνονται σε όρια και δεν περιορίζονται σε καλούπια, αφού αποτελούν

κατ’ ουσίαν τρόπο ζωής. Και τα δύο μεγέθη είναι ζωντανότατοι οργανισμοί, που

αναπτύσσονται και επεκτείνονται συνεχώς, κι έτσι θα συνεχίσουν να κάνουν εις τους

αιώνας των αιώνων!

Γ4 αληθώς | 10.11.2013

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΤΣΑΡΟΥ- Τ. ΜΠΑΝΚΩΦ

Από την Ουροσκοπία των πρώιμων βυζαντινών αιώνων στη

σύγχρονη Ιατρική. Η περίπτωση της υπέρτασης

Στην αρχαία Ελλάδα η Ουροσκοπία εμφανίζεται το 1000 π.Χ. ως προϊόν της

Προσωκρατικής φιλοσοφίας. Μερικούς αιώνες αργότερα, στα «Προγνωστικά» του

Ιπποκράτη, υπάρχει ειδικό κεφάλαιο, στο οποίο σχολιάζονται οι μεταβολές της

σύστασης, του χρώματος και της οσμής των ούρων κατά τη διάρκεια του πυρετού, σε

ενήλικες και παιδιά, ενώ στο έργο του «Αφορισμοί» επισημαίνεται: «Όταν φυσαλίδες

παραμένουν στην επιφάνεια των ούρων, αυτές υποδηλώνουν νόσο των νεφρών και η

νόσος είναι παρατεταμένη» - περιγραφή λευκωματουρίας.

Ο Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.) σε Βυζαντινή Αγιογραφία.

Η βυζαντινή ιατρική αποτελεί σημαντική γέφυρα για το πέρασμα από την

αρχαία ελληνική στη λαϊκή ιατρική και εξελίζεται σταδιακά από τέχνη σε επιστήμη.

Για πρώτη φορά στην ιστορία, το κράτος, η θρησκεία και η ιατρική συνεργάζονται. Η

ιατρική δεν βρισκόταν πλέον στα χέρια των ιατροφιλοσόφων και οι εμπειρικές

γνώσεις των βυζαντινών ιατρών δεν χρειαζόταν να περιμένουν την εμφάνιση μιας

επιδημίας, για να εφαρμοστούν.

Η «Ουροσκοπία» αποτελεί, όχι μόνο την παλαιότερη εργαστηριακή εξέταση,

αλλά και το παλαιότερο προγνωστικό εργαλείο στα χέρια της ιατρικής επιστήμης.

Όπως υπονοεί και το όνομά της, είναι η οπτική εξέταση των ούρων δια γυμνού

οφθαλμού.

Ο Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος (603-641 μ.Χ) έθεσε τα θεμέλια της Βυζαντινής

Ουροσκοπίας. Συνέλαβε την ιδέα ότι τα ούρα προέρχονται από τη διήθηση του

αίματος, ενώ επίσης περιέγραψε την πρωτεϊνουρία (με τη θέρμανση των ούρων). Στο

βιβλίο του «Περί Ούρων», τα χαρακτηριστικά των ούρων συνδέονταν με

συγκεκριμένες παθήσεις. Για πρώτη φορά, μετά από πολλούς αιώνες, ένας Έλληνας

ιατρός προσθέτει νέες γνώσεις στο αρχαίο ιατρικό οικοδόμημα του Ιπποκράτη.

Βυζαντινό χειρόγραφο του 15ου αιώνα απεικονίζει τον Θεόφιλο Πρωτοσπαθάριο με τον

βοηθό του Πόσο (από τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Μπολόνιας).

Ο Θεόφιλος έγινε γνωστός με τον τίτλο του Πρωτοσπαθάριου - τιμητικό

αξίωμα που απέκτησε υπηρετώντας ως αρχίατρος στην αυλή του αυτοκράτορα

Ηράκλειου, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια της σύντομης ζωής του ασπάστηκε το

μοναχικό σχήμα.

Ένας από τους κώδικες στο βιβλίο του, περιέχει μικρογραφίες με ουροσκοπίες.

Στα 21 δοχεία της απεικόνισης αναφέρονται τα διάφορα γνωρίσματα των ούρων,

ανάλογα με τις παθήσεις: ποσότητα ιζήματος, χρώμα ιζήματος, χρώμα υπερκείμενου

υγρού, γεύση κ.α. Κάνει αναφορά και στην υπογλυκαιμία, τον διαβήτη των παιδιών

και αποδίδει σε σηπτικό παράγοντα τους κακοήθεις όγκους.

Τα ούρα συλλέγονται σε ένα ειδικό δοχείο, την αμίδα. Η αμίδα ήταν

κατασκευασμένη από γυαλί, το οποίο έμοιαζε σκοπίμως με την ουροδόχο κύστη. Οι

αμίδες χρησίμευαν ακόμα και για τη διαδοχική συλλογή δειγμάτων ούρων για την

πρόγνωση διαφόρων ασθενειών. Η διαδικασία αυτή προσομοίαζε τη σημερινή

διαδικασία λήψης ούρων εικοσιτετραώρου. Τα ούρα θερμαίνονταν με την τοποθέτηση

της αμίδας μέσα σε ζεστό νερό, προκειμένου το δείγμα των ούρων να πάρει τη

θερμοκρασία του σώματος.

Ο φωτισμός ήταν σημαντική παράμετρος στην Ουροσκοπία. Ο ιατρός εξέταζε

τα ούρα σηκώνοντας και κρατώντας την αμίδα μπροστά από το φως. Ο φωτισμός δεν

έπρεπε να είναι και πολύ έντονος, διότι τα ούρα θα φαίνονταν αραιότερα από το

κανονικό, αλλά ούτε και πολύ φτωχός, γιατί θα δυσκόλευε την παρατήρηση της υφής,

της χροιάς και των έμμορφων συστατικών. Συνήθως η εξέταση γίνονταν πρώτα σε

φωτεινό μέρος και έπειτα σε σκοτεινό.

Η συστηματική μελέτη των υγρών και των απεκκρίσεων του ανθρώπινου

σώματος για διαγνωστικούς σκοπούς, που συνήθως θεωρείται ότι αναπτύχθηκε μόνο

μετά τον 16ο αιώνα, έχει τις ρίζες της στη Βυζαντινή περίοδο. Η μελέτη των ούρων σε

κείμενα της Ιπποκρατικής Συλλογής περιοριζόταν σε προγνωστικές χρήσεις. O

Θεόφιλος ανέπτυξε τη χρήση της ουροσκοπίας για διαγνωστικούς σκοπούς.

Η εξέταση των ούρων από τους γιατρούς για αιώνες ήταν η Ουροσκοπία. Ο

ιστορικός Κασσιόδωρος (6ος αιώνα π.Χ) γράφει: «Για ένα πεπειραμένο γιατρό, ο

σφυγμός των φλεβών αποκαλύπτει (στα δάκτυλά του) την αρρώστια του ασθενούς

ακριβώς όπως η εμφάνιση των ούρων το καταδεικνύει στα μάτια του».

Χειρόγραφο από τη Μονή Χιλανδαρίου (στη βόρεια πλευρά του Αγίου Όρους) σχετικά

με την ανάλυση των ούρων.

Το Μοναστήρι Μοντεκασίνο θεωρείται το αρχαιότερο μοναστήρι της Δύσης.

Στο Αββαείο του έχουν συγκεντρωθεί όλα τα αρχαία και μεσαιωνικά ελληνικά

χειρόγραφα Ουροσκοπίας.

Τα βήματα του Θεόφιλου φαίνεται να ακολούθησε ο Εβραίος ιατρός Isaac Judaeus (845-

940 μ.Χ.) Δύο αιώνες αργότερα επινόησε τον ουροσκοπικό τροχό, με τον οποίο τα

χαρακτηριστικά των ούρων συγκρίνονταν με συγκεκριμένη πάθηση.

Ο μεγάλος ιατροσοφιστής, ο Μοναχός Μελέτιος (9ος αι.) σημάδεψε την εποχή.

Το έργο του «Περί της του ανθρώπου κατασκευής ή πόνημα εν συνόψει περί φύσεως

ανθρώπου»- αποτελεί την πρώτη ιατρική ανατομική πραγματεία. Ο Μελέτιος

χρησιμοποίησε ως πηγή το έργο του Νεμεσίου, Επισκόπου Εμμέσης (4ος-5ος αι.).

Ο Μελέτιος αξιοποίησε τις φιλοσοφικές ιδεες του Νεμεσίου, τις ιατρικές

θεωρίες του Ιπποκράτη και Γαληνού, καθώς και τις θεολογικές θέσεις των Πατέρων

της Εκκλησίας. Το κείμενο του Μελετίου αποτελεί την πρώτη ουσιαστική προσπάθεια

για μια σφαιρική μελέτη της ανθρώπινης φύσης. Περιγράφει την ανατομία του

σώματος, τις δυνάμεις και τα πάθη του πνεύματος και της ψυχής, τις αισθήσεις, τις

επιθυμίες, τις κλίσεις και ανάγκες του ανθρώπου, τις ηλικιακές φάσεις και τις

εκδηλώσεις τους από τη γέννηση ώς το θάνατο. Προβάλλει ως μέγιστη πνευματική

κατάκτηση την αυτογνωσία, η οποία οδηγεί στην ένωση με τον Θεό και την

ευδαιμονία.

Ενδιαφέρον έχει να σημειώσουμε ότι γίνεται, ίσως για πρώτη φορά, αναφορά

στα «τριχοειδή» αγγεία: «εισί τριχοειδή φλεβία λεπτά κατά τα μόρια κείμενα...

ευκόλως διοδεύεται το αίμα, προς τε τα λεπτά των αγγείων και προς άπαν το σώμα δια

των τριχοειδών φλεβίων».

Πατέρας της σύγχρονης Νεφρολογίας, θεωρείται ο Άγγλος γιατρός R. Bright, ο

οποίος το 1827 περιέγραψε την ομώνυμη νόσο, η οποία περιλάμβανε οίδημα,

υπέρταση, μείωση των ούρων, εμέτους, δύσπνοια. Περιέγραψε δηλαδή πρώτος αυτό

που σήμερα ονομάζουμε Χρόνια Νεφρική Νόσο.

Τη δεκαετία του 1840 καθιερώνεται η μικροσκόπηση του ιζήματος των ούρων.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΡΤΗΡΙΑΚΗ ΠΙΕΣΗ ΚΑΙ Η ΥΠΕΡΤΑΣΗ;

Ο νεφρός καθορίζει την πίεση. Η πίεση ταξιδεύει με τους νεφρούς, αλλά και η

πίεση καταστρέφει τους νεφρούς. Ο νεφρός παίζει κεντρικό παθοφυσιολογικό ρόλο

στην ανάπτυξη και τη συντήρηση της υπέρτασης, ανεξαρτήτως αιτιολογίας. Είναι ο

καθρέφτης του καρδιαγγειακού συστήματος.

Αρτηριακή πίεση είναι η πίεση που ασκεί το αίμα στο εσωτερικό τοίχωμα των

μεγάλων αρτηριών του σώματος που μεταφέρουν το αίμα από την καρδιά σε όλα τα

όργανα. Υπέρταση σημαίνει ότι η αρτηριακή πίεση είναι σταθερά αυξημένη πάνω

από τα φυσιολογικά όρια.

Κάποιος χαρακτηρίζεται ως υπερτασικός όταν:

η Συστολική (μεγάλη) είναι μεγαλύτερη από 140mmHg ή/και

η Διαστολική (μικρή) είναι μεγαλύτερη από 90 mmHg.

Η διάγνωση της υπέρτασης βασίζεται αποκλειστικά στη μέτρηση της πίεσης.

Δεν υπάρχει καμιά άλλη μέθοδος ή εξέταση για την αποκάλυψη των

υπερτασικών ατόμων.

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΙΕΣΗΣ

Τα πιεσόμετρα καρπού δεν συνιστώνται.

30΄ πριν την εξέταση – όχι καφές και κάπνισμα. Οι μετρήσεις να γίνονται σε

καθιστή θέση. Η πλάτη του ασθενή πρέπει να ακουμπά στη ράχη της καρέκλας και το

μπράτσο να είναι ακουμπισμένο σε σταθερή επιφάνεια. Η περιχειρίδα να εφαρμόζει

καλά. Αν το μανίκι σας είναι σφικτό, θα πρέπει να το βγάλετε. Φουσκώνετε το

πιεσόμετρο μέχρι τα 200-220 mmHg. Ξεφουσκώνετε αργά. Συστολική πίεση είναι το

σημείο που ακούγεται ο ρυθμικός χτύπος. Διαστολική - όταν ο ρυθμικός ήχος παύει

να ακούγεται.

ΠΟΙΑ ΠΙΕΣΟΜΕΤΡΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΑΛΛΗΛΑ ΓΙΑ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΙΕΣΗΣ ΣΤΟ

ΣΠΙΤΙ;

Η χρησιμοποίηση ενός απλού μεταλλικού ή ενός ηλεκτρονικού πιεσομέτρου

αρκεί. H λειτουργική κατάσταση του πιεσομέτρου πρέπει να ελέγχεται μια φορά κάθε

χρόνο. Οι διαστάσεις της περιχειρίδας πρέπει να είναι οι κατάλληλες για το χέρι σας.

Για πολλούς ανθρώπους με παχύ μπράτσο οι συνηθισμένες περιχειρίδες είναι μικρές,

με αποτέλεσμα το πιεσόμετρο να δείχνει πίεση μεγαλύτερη από την πραγματική.

Κατά συντριπτική πλειοψηφία (95%) οι υπερτασικοί εμφανίζουν τη λεγόμενη

«ιδιοπαθή» υπέρταση. Πρόκειται για υπέρταση ουσιαστικά άγνωστης αιτίας, που έχει

σχέση κυρίως με την κληρονομικότητα (γονίδια) καθώς και με άλλους παράγοντες,

όπως η παχυσαρκία, η μακροχρόνια πρόσληψη αυξημένης ποσότητας αλατιού, η

καθιστική ζωή, κλπ.

Η υπέρταση είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες που αυξάνουν τον

κίνδυνο τόσο για εγκεφαλικό επεισόδιο, όσο και για έμφραγμα και για μια νεφρική

νόσο. Υπολογίζεται ότι στη χώρα μας τα υπερτασικά άτομα πλησιάζουν τα 2.000.000.

Η άποψη ότι η διαστολική πίεση (γνωστή ως «πίεση της καρδιάς») είναι πιο

σημαντική από τη συστολική είναι λανθασμένη. Ειδικά σε άτομα πάνω από 50 ετών, η

συστολική πίεση είναι πολύ πιο επικίνδυνη απ’ ο,τι η διαστολική. Τόσο η συστολική

όσο και η διαστολική αρτηριακή πίεση αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο για

καρδιαγγειακό νόσημα.

Μερικές οικογένειες φαίνεται να πάσχουν σε μεγαλύτερη συχνότητα από

υψηλή αρτηριακή πίεση. Πριν από την ηλικία των 50 ετών η υπέρταση παρουσιάζεται

πιο συχνά στους άνδρες. Η συχνότητα εμφάνισής της στις γυναίκες αλλάζει, μετά την

ηλικία των 50 πιο πολλές γυναίκες πάσχουν από υπέρταση, σε σχέση με τους άνδρες.

Η υψηλή πίεση παρατηρείται συχνότερα σε παχύσαρκα άτομα – 1/3 του

πληθυσμού. Ακόμη και κατά την ανάπαυση ένα υπέρβαρο σώμα επιβαρύνει κατά

πολύ την καρδιακή λειτουργία, γιατί χρειάζεται περισσότερο οξυγόνο. Η απώλεια

σωματικού βάρους συνοδεύεται από πτώση της αρτηριακής πίεσης. Υπολογίζεται ότι

στην ηλικία των 40 – 50 ετών οι παχύσαρκοι παρουσιάζουν πέντε φορές συχνότερα

υπέρταση. Από πληθυσμιακές μελέτες, φάνηκε ότι η αύξηση του σωματικού βάρους

αυξάνει κατά 65% - 75% τον κίνδυνο εμφάνισης υπέρτασης και κατά 80% - 90% τον

κίνδυνο εμφάνισης σακχαρώδη διαβήτη.

ΠΟΣΟ ΣΥΧΝΗ ΕΙΝΑΙ Η ΥΠΕΡΤΑΣΗ;

Ένα δισεκατομμύριο άτομα έχουν σήμερα υψηλή αρτηριακή πίεση.

1 στους 3 ενήλικες πάσχουν από υπέρταση

1 στους 2 σε ηλικία άνω των 60

2 στους 3 σε ηλικία άνω των 70

Συνήθως η υπέρταση εμφανίζεται μετά την ηλικία των 30 ετών, αλλά μπορεί

να εμφανιστεί ακόμα και σε παιδιά.

Πολλοί δεν γνωρίζουν ότι έχουν υπέρταση, ενώ λιγότερο από το 50% των

ατόμων εν γνώσει, επιτυγχάνει μια καλή ρύθμιση. Το ποσοστό των υπερτασικών

ατόμων, που έχουν ρυθμίσει την πίεσή τους, δεν ξεπερνά το 20%.

ΜΟΡΦΕΣ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ

Ιδιοπαθής ή Πρωτοπαθής (δεν είναι ξεκάθαρη η αιτία).

Δευτεροπαθής (αποτέλεσμα άλλης ασθένειας). Συχνότερα αίτια είναι η χρόνια

νεφροπάθεια, η άπνοια κατά τον ύπνο και η στένωση των νεφρικών αρτηριών.

Σπάνια αίτια είναι ο πρωτοπαθής αλδοστερονισμός, το φαιοχρωμοκύττωμα, το

σύνδρομο Cushing, η στένωση του ισθμού της αορτής, κ.α.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ

Η υπέρταση θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες θνησιμότητας

παγκοσμίως. Επιβαρύνει τη λειτουργία της καρδιάς και των αρτηριών (καρδιακή

ανεπάρκεια, αρτηριοσκλήρυνση, ανεύρυσμα αορτής, στεφανιαία νόσος), αυξάνει τους

κινδύνους εμφάνισης εγκεφαλικού επεισοδίου και νεφρικής ανεπάρκειας. Στην ΗΠΑ

η υπέρταση ονομάζεται «ο βουβός δολοφόνος».

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Δυστυχώς, μερικά υπερτασικά άτομα, διακόπτουν τη θεραπεία. Αυτό συμβαίνει

είτε επειδή νομίζουν ότι «θεραπεύτηκαν» ή, απλώς, επειδή αμέλησαν να

προμηθευτούν τα φάρμακά τους. Μπορεί να μην καταλαβαίνετε ότι η θεραπευτική

αγωγή διατηρεί την πίεσή σας υπό έλεγχο, αλλά ο εγκέφαλος, η καρδιά, οι οφθαλμοί,

οι αρτηρίες και οι νεφροί σας αισθάνονται τη διαφορά.

Ο σακχαρώδης διαβήτης συνοδεύεται από διπλάσια ως τριπλάσια συχνότερη

υπέρταση απ' ότι αυτή απαντάται στο γενικό πληθυσμό. Υπολογίζεται ότι έως και

75% των καρδιαγγειακών επιπλοκών που συνοδεύουν το διαβήτη οφείλονται στην

υπέρταση. Στους υπερτασικούς με σακχαρώδη διαβήτη και σε αυτούς που πάσχουν

από νεφρική ανεπάρκεια ο θεραπευτικός στόχος είναι χαμηλότερος (πίεση κάτω από

130/80 mmHg).

Για να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή μείωση του κινδύνου επιπλοκών είναι

απαραίτητη η άριστη ρύθμιση της πίεσης. Ο κίνδυνος που διατρέχει ένα υπερτασικό

άτομο για αγγειακό επεισόδιο δεν εξαρτάται από το πόσο αυξημένη ήταν η πίεσή του

πριν από τη θεραπεία, αλλά κυρίως από το πόσο καλά θα ρυθμιστεί με τη θεραπεία.

Συνήθως η υπέρταση δεν έχει συμπτώματα. Οι ενοχλήσεις, όταν υπάρχουν,

οφείλονται στις επιπλοκές της, που συνήθως εμφανίζονται μετά από χρόνια. Ο

πονοκέφαλος, τα βουητά στα αυτιά, οι εξάψεις, οι ρινορραγίες δεν οφείλονται πάντα

στην υπέρταση. H μεγάλη αύξηση της πίεσης σε τέτοιες περιπτώσεις είναι

αποτέλεσμα της αναστάτωσης λόγω της αιμορραγίας και μειώνεται χωρίς φάρμακα

μόλις ηρεμήσει ο ασθενής. Η πλειονότητα των ασθενών ανακαλύπτουν ότι έχουν

υπέρταση κατά τη διάρκεια μίας εξέτασης ρουτίνας.

Υπάρχει σχέση μεταξύ της υπέρτασης και της κατανάλωσης αλατιού. Ο μέτριος

περιορισμός του αλατιού στη διατροφή μας αποδεδειγμένα μειώνει την αρτηριακή

πίεση. Οι άνθρωποι που έχουν την τάση να παρουσιάζουν υψηλή πίεση είναι πολύ

πιθανόν να τη χειροτερεύουν τρώγοντας αλατισμένα φαγητά.

ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ή Ο ΚΑΦΕΣ;

Τα πορτοκάλια δεν αυξάνουν την πίεση. Περιέχουν κάλιο που είναι χρήσιμο

ιδίως σε αυτούς που παίρνουν διουρητικά φάρμακα.

Ο καφές μπορεί να προκαλέσει μικρή παροδική αύξηση της πίεσης για 1-3 ώρες.

Όμως άτομα που πίνουν καφέ κάθε μέρα, παρουσιάζουν «ανοχή» σε αυτή τη δράση

και τελικά η πίεσή τους δεν επηρεάζεται.

ΤΟ ΣΚΟΡΔΟ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ;

Το σκόρδο περιέχει μια ουσία (αλικίνη) με αγγειοδιασταλτικές ιδιότητες που

μπορεί να επηρεάσει την αρτηριακή πίεση. Όμως, τα πιθανά οφέλη, όπως και οι

κίνδυνοι από τη μακροχρόνια χρήση της ουσίας αυτής, είναι άγνωστα.

ΤΑ ΗΡΕΜΙΣΤΙΚΑ δεν έχουν καμιά θέση στη θεραπεία. Είναι χρήσιμα σε άτομα με

άγχος και κρίσεις πανικού, ανεξαρτήτως υπέρτασης. Ο όρος «νευροπίεση» είναι

λανθασμένος και παραπλανητικός , επειδή όλοι οι άνθρωποι, με υπέρταση ή χωρίς,

μπορεί να έχουν αυξημένη πίεση σε συνθήκες άγχους. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να

πει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν «νευροπίεση». Υπέρταση έχουν μόνο τα άτομα που

παρουσιάζουν σταθερή αύξηση της πίεσης σε συνθήκες ηρεμίας.

ΤΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΧΕΙ Η ΧΟΛΗΣΤΕΡΙΝΗ

Η αυξημένη χοληστερίνη επιταχύνει την αρτηριοσκλήρυνση και μαζί με την

υπέρταση αυξάνει ακόμα περισσότερο τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών

επεισοδίων. Η χοληστερίνη δεν είναι απλά θέμα σωστής διατροφής. Η αύξησή της

οφείλεται τόσο σε διαταραχή του μεταβολισμού του οργανισμού, όσο και σε αυξημένη

πρόσληψη ζωικών λιπών με το φαγητό. Όπως και η αυξημένη αρτηριακή πίεση η

αύξηση της χοληστερίνης και των τριγλυκεριδίων δεν προκαλεί κανένα σύμπτωμα.

ΤΑ ΟΡΙΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ ΣΤΟΥΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ

Είναι τα ίδια στους ηλικιωμένους, όπως και στους νεότερους υπερτασικούς.

Έτσι, ένα άτομο π.χ. 75 ετών, με πίεση πάνω από 140/90 mmHg σε επανειλημμένες

μετρήσεις, θεωρείται υπερτασικό. Ο γιατρός θα αποφασίσει αν και πότε θα χορηγήσει

αντιυπερτασικά φάρμακα.

Η θεραπεία της μεμονωμένης συστολικής υπέρτασης στους ηλικιωμένους

μειώνει την εμφάνιση άνοιας μέχρι και 25% και έως 80% την εμφάνιση καρδιακής

ανεπάρκειας.

ΥΠΕΡΤΑΣΗ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ

Είναι συχνότερη απ' ό,τι γενικά θεωρείται (1-2%). Λόγω της αυξανόμενης

παχυσαρκίας, η συχνότητά της αυξάνεται. Μέχρι 12 ετών οφείλεται σε νόσημα. Στα

μεγαλύτερα παιδιά συχνότερη είναι η «ιδιοπαθής». Υπέρταση και παχυσαρκία των

γονιών αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης υπέρτασης στα παιδιά.Τα όρια της

πίεσης διαφέρουν ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και το ανάστημα.

Διαφημιστικό σποτ της Ελληνικής Εταιρίας για τη Μελέτη της Υπέρτασης

ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΦΟΒΟΜΑΣΤΕ ΤΗΝ ΥΠΕΡΤΑΣΗ! ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ.

Ας βοηθάμε τον εαυτό μας, για να ζήσουμε περισσότερα χρόνια υγιείς.

Βιβλιογραφία:

1. Λιάππα Σ., Kαρκαλούσος Π., «H ουροσκοπία και η εξέλιξή της», Εφαρμ. Κλιν.

Μικροβ. Εργ. Διαγν., Oκτ. 2008; 13(4): 255-264.

2. Diamantopoulos A, Uroscopy in Byzantium, Am J Nephrol, 1977; 17: 222 – 227.

3. 13. Marketos S, Diamandopoulos A, Voyiatzakis E, Limits in the Studies of the Art

of Uroscopy: The Byzantine Example, Am J Nephrol 1994;14:239-245.

4. Kouba E, Wallen EM, Pruthi RS. Uroscopy by Hippocrates and Theophilus:

prognosis versus diagnosis. J Urol. 2007 Jan;177(1):50-2.

5. Angeletti LR, Cavarra B. Critical and historical approach to Theophilus' De Urinis.

Urine as blood's percolation made by the kidney and uroscopy in the middle ages.

Am J Nephrol. 1994;14(4-6):282-9.

6. Pardalidis N, Kosmaoglou E, Diamantis A, Sofikitis N. Uroscopy in Byzantium

(330-1453 AD). J Urol. 2008 Apr;179(4):1271-6.

7. J A Armstrong. Urinalysis in Western culture: A brief history Kidney International

(2007) 71, 384–387.

8. Connor H. Medieval uroscopy and its representation on misericords – part 1:

uroscopy. Clin Med 2001; 1: 507–509.

9. Jasin J. The transmission of learned medical literature in the middle English Liber

uricrisiarum. Med Hist 1993;37: 313–329.

10. Angeletti L. R.· Cavarra B. Critical and Historical Approach to Theophilus’ De

Urinis. Am J Nephrol 1994;14:282–289.

11. Angeletti L.R.· Gazzaniga V. Theophilus’ Auctoritas: The Role of De urinis in the

Medical Curriculum of the 12th–13th Centuries Am J Nephrol 1999;19:165–171.

12. Fine L.G. Circle of Urine Glasses: Art of Uroscopy. Am J Nephrol 1986;6:307–311.

13. A. Diamantis, E. Magiorkinis, G. Androutsos. Proteinuria: From Ancient

Observation to 19th Century Scientific Study The Journal of Urology, Volume 180,

Issue 6, December 2008, Page 2332.

14. Βογιατζάκης Δ, Από την Ουροσκοπία στη σύγχρονη ανάλυση των ούρων,

Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, Κλινικά Φροντιστήρια, Τόμος 11, Τεύχος 4, σελ. 11 –

16.

15. http://www.hypertension.gr/Content/guidelines-2007.aspx

Γ5 αληθώς | 15.12.2013

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΕΜΕΤΗ

Τα Χριστούγεννα στη Ζακυνθινή Τέχνη

Σεβασμιότατοι, Πρωτοπρεσβύτερε π. Παναγιώτη, Άγιοι Πατέρες,

Αγαπητοί Φίλοι,

Θα ήμουν ιδιαίτερα χαρούμενη, εάν η τρίτη συνεχόμενη ομιλία μου

στο Κέντρο Λόγου και Τέχνης Μπανάτου ΑΛΗΘΩΣ, ακολουθούσε μία

πορεία αναστατική, που την χάραξε η πρώτη, με θέμα το «Θείο Πάθος

στη διαχρονία της Ζακυνθινής Τέχνης», τη συνέχισε η δεύτερη, με θέμα τη

«Συμβολή των Ζακυνθινών Εικαστικών στο Έπος του Σαράντα» και

ολοκληρωνόταν απόψε με την παρουσίαση έργων τέχνης που

παρουσιάζουν τη Γέννηση του Θεανθρώπου, από τη δική μας

καλλιτεχνική παραγωγή.

Τι πιο ταιριαστό, άλλωστε, με το πνεύμα των ημερών!

Δυστυχώς όμως, η αποψινή, τρίτη ομιλία, παρόλο που σαν ιδέα

ξεκίνησε με αυτή τη διάθεση, η πορεία της, μού αποκάλυψε πόσο επίκαιρη

στάθηκε η δεύτερη, όταν σας μιλούσα για τη «νέα κατοχή» και πόσο

καίρια ήταν η παρατήρηση στην πρώτη, για τα μουσεία μας, που η

νεώτερη γενιά λησμόνησε πώς φτιάχτηκαν κι επιτρέπει τους επισκέπτες

τους, σήμερα, λόγω λειτουργικών προβλημάτων, να βρίσκουν την πόρτα

τους, ΚΛΕΙΣΤΗ. Αντίθετα δεν ενοχλείται καθόλου από την κατάληψη

δημόσιων χώρων με παγοδρόμια και κάθε λογής παιχνίδια-σύμβολα μιας

κακώς εννοούμενης αναπτυγμένης κοινωνίας, που έχει αφήσει την

πνευματικότητα και προσπαθεί να ρίξει μαύρο σε κάθε έκφανση της

πολιτιστικής μας έκφρασης.

Γι’ αυτό επιτρέψτε μου απόψε, να κάνω μαζί σας ένα εικαστικό

ταξίδι σε αυτόν τον ξεχασμένο κόσμο, που γαλούχησε ιδέες κι έθρεψε

Ποιητές, Ζωγράφους, Λογοτέχνες, και να σας επιστήσω την προσοχή στο

μικρό μέγεθος, που μπορεί από μόνο του, χωρίς ιδιαίτερους

βερμπαλισμούς, να δώσει τις σωστές αναλογίες, ώστε η βίωση το

πνεύματος των Χριστουγέννων να ξεκινήσει από τον μικρό ναό της

Παναγούλας Μπανάτου.

Η περιήγησή μας θα περάσει από διαφορετικές μορφές της

θρησκευτικής τέχνης: την αργυροτεχνία - αργυρογλυπτική, την

ξυλογλυπτική, την τοιχογραφία και τη ζωγραφική, που όλες εξυπηρετούν

τον ίδιο σκοπό, να ιστορήσουν δηλαδή μέσα από την εικαστική τους

γλώσσα το μεγάλο γεγονός της Γέννησης του Θεανθρώπου.

Πρώτος μας σταθμός θα είναι η τέχνη της εκκλησιαστικής

αργυροχοΐας και τα έργα δύο μεγάλων μαστόρων του ασημιού: του

Αθανασίου Τζημούρη και του Διαμάντη Μπάφα.

Στη διαφάνεια βλέπετε την πίσω όψη τριών σταχώσεων Ευαγγελίων του

μεγάλου Καλαρρυτινού αργυρογλύπτη Αθανασίου Τζημούρη, διάσημου

αρχιτεχνίτη του Αλή Πασά, που βρέθηκε πρόσφυγας στη Ζάκυνθο, και

δούλεψε από το 1821 έως το θάνατό του το 1823.

Το πρώτο Ευαγγέλιο είναι από τον Άγιο Διονύσιο. Έχει διαστ. 38Χ24

εκ., εκδόθηκε στη Βενετία στο τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκύ, και το

κάλυμμα φιλοτεχνήθηκε από τον Αθανάσιο Ν. Τζημούρη στα Ιωάννινα,

το 1818. Το τρίτο Ευαγγέλιο στη διαφάνεια, προέρχεται από την εκκλησία

της Αγίας Μαύρας Μαχαιράδου. Το μεσαίο, προέρχεται από την Μονή του

Αγ. Βησαρίωνος και έχει διαστ. 38Χ27 εκ.. Και τα τρία ανήκουν στον τύπο

Δ των έντεκα σταχώσεων του Τζημούρη, ο οποίος περιλαμβάνει τα

Ευαγγέλια: Μονής Πλατυτέρας, Παναγίας των Ξένων, Αγίου Διονυσίου,

Αγίας Μαύρας, Ιωαννίνων, Άρτας, Άνω Σουδενών και Αγίου Βησαρίωνος.

Στην πίσω όψη των σταχώσεων αυτών εικονίζεται σαν κεντρικό θέμα η

Σταύρωση. Αριστερά, από πάνω προς τα κάτω ο Δαυίδ, ο Μυστικός

Δείπνος, η Γέννηση και ο Δανιήλ και δεξιά ο Σολομών, η Βαϊοφόρος, η

Βάπτιση και ο Ιερεμίας. Στη μέση επάνω, ο Ων και κάτω η Ταφή. Οι

εικονογραφικές συνθέσεις είναι κλεισμένες μέσα σε περίτεχνα

δαντελωτά πλαίσια, στολισμένα με ανθέμια, αχιβάδες και κιονίσκους, με

κληματίδες πλεγμένες στους κορμούς, στοιχεία που μαρτυρούν έντονη

την επίδραση της Δύσης.

Για τη Γέννηση, που μας ενδιαφέρει, η Παναγία και ο Ιωσήφ εικονίζονται

γονατιστοί κατά τα δυτικά πρότυπα. Ο τύπος του Ευαγγελίου που

δημιούργησε ο Τζημούρης, στάθηκε το πρότυπο για πολλούς άλλους

καλλιτέχνες. Ένα παράδειγμα είναι και το ευαγγελιοκάλυμμα που

βρίσκεται στην Παναγία την Κεριώτισσα, το οποίο αντιγράφει πιστά το

πρωτότυπο, αλλά δε φτάνει με τίποτα την τεχνική του έργου του

Τζημούρη.

Ο άλλος μεγάλος αργυρογλύπτης είναι ο επίσης Καλαρρυτινός

Διαμάντης Μπάφας. Το Ευαγγέλιο που βλέπετε στη διαφάνεια είναι και

αυτό στο Εκκλησιαστικό Μουσείο και προέρχεται από τον Άγιο Διονύσιο.

Τυπώθηκε το 1764 στη Βενετία από τον Νικόλαο Σάρο και οι δύο όψεις

του, από σφυρήλατο, φουσκωτό, σκαλιστό και επιχρυσωμένο ασήμι,

καλύπτονται ολόκληρες από δεκαπέντε ορθογώνιες παραστάσεις σε

μικρή κλίμακα, τις οποίες έχει φιλοτεχνήσει ο Μπάφας.

Στην κύρια όψη, στο μέσον, παριστάνεται η Ανάσταση, στα

γωνιακά διάχωρα εικονίζονται τέσσερις Προφήτες και κάτω, στο μέσον,

ένθρονος ο Άγιος Διονύσιος. Στο υποπόδιο του θρόνου είναι χαραγμένη η

υπογραφή του καλλιτέχνη: χειρ Διαμάντη Μπάφα και δεξιά στο διπλανό

διάχωρο κάτω αριστερά, η χρονολογία: 1812.

Όπως γράφει η αείμνηστη Πόπη Ζώρα στην περίφημη μελέτη της:

Δύο μεγάλοι μαστόροι του ασημιού, Αθανάσιος Τζημούρης – Γεώργιος

Διαμάντης Μπάφας, έκδ. Εθνικός Οργανισμός Ελληνικής Χειροτεχνίας,

1972, «Το Ευαγγέλιο του Αγ. Διονυσίου ακολουθεί μια ιδιότυπη διάταξη των

εικονογραφικών συνθέσεων, που θυμίζει τις πόρτες των εκκλησιών της

ιταλικής Αναγεννήσεως. Κάθε φύλλο είναι χωρισμένο σε δέκα πέντε

ορθογώνια, που κλείνουν από ένα θέμα». Στο πίσω φύλλο, που μας

ενδιαφέρει, παριστάνεται η Σταύρωση, ενώ στις γωνίες απεικονίζονται οι

τέσσερις Ευαγγελιστές με τα σύμβολά τους. Τα υπόλοιπα διάχωρα

καλύπτονται με σκηνές από τη ζωή και τα θαύματα του Χριστού: ο

Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Προσκύνηση, η Φυγή στην Αίγυπτο, Η

Μεταμόρφωση, ο Χριστός στο Όρος των ελαιών, ο Χριστός στον Πιλάτο, ο

Γολγοθάς, η Μαστίγωση, η Ταφή.

Οι παραστάσεις φέρουν έντονα την επίδραση της δυτικής τέχνης και είναι

φανερό ότι τα πρότυπά τους πρέπει να αντλήθηκαν από ιταλικές και

φλαμανδικές χαλκογραφίες που κυκλοφορούσαν ευρύτατα εκείνη την

εποχή στο νησί, τις οποίες είχε μελετήσει ο αργυρογλύπτης όπως και ο

γιος του Γεώργιος, εξίσου μεγάλος καλλιτέχνης, ο οποίος συνήθιζε να

υπογράφει με το όνομα του πατέρα του, γεγονός που δημιούργησε

μπέρδεμα στη βιβλιογραφία για το σε ποιον αποδίδεται ποιο έργο.

Όπως γράφει χαρακτηριστικά η Ζώρα: «Το τοπιογραφικό και το

αρχιτεκτονικό βάθος που εμφανίζεται με εγκράτεια στο έργο του

Τζημούρη, εδώ παίρνει τέτοια ανάπτυξη, ώστε στέκει ισοδύναμο πλάι στο

ανθρώπινο στοιχείο. Στη Φυγή, στο Όρος των Ελαιών, στη Βάπτιση, στο Μη

μου άπτου και στη Βαϊοφόρο, η περιγραφή της φύσης αγγίζει την

ακριβολογία της πιο νατουραλιστικής τοπιογραφίας τόσο, ώστε να

αναγνωρίζει κανείς ακόμα και τα είδη των δέντρων, όπως τις φοινικιές στη

Βαϊοφόρο και τα κυπαρίσσια ή τις ελιές στο Όρος των Ελαιών. Η ανθρώπινη

παρουσία πολλαπλασιάζεται και μερικές φορές γίνεται ανθρώπινη μάζα,

όπως στις σκηνές της Ταφής ή της Πεντηκοστής. Μαλακά, παχιά σύννεφα

υποδηλώνουν την ατμόσφαιρα στη Μεταμόρφωση, στον Ευαγγελισμό, στην

Ανάσταση και στην Ανάληψη, ενώ τα βουνά δίνονται με γλυκές απαλές

γραμμές, όπως στη Γέννηση και στους Εμμαούς. Μέσα σ’ αυτόν τον

πολυπρόσωπο και ταραγμένο διάκοσμο, όπου η φύση, τα υφάσματα και τα

σώματα συμπλέκονται στις πιο αφηγηματικές και ρεαλιστικές συνθέσεις, η

λιτότητα και η αυστηρότητα της παραδόσεως έχουν εξαφανιστεί».

Οι πολυπρόσωπες συνθέσεις, οι ορμητικές κινήσεις, τα πολύπτυχα

φορέματα και η νατουραλιστική απόδοση της φύσης, είναι μερικές από

τις παρατηρήσεις που ανταποκρίνονται πλήρως και στο άλλο είδος τέχνης

που θα δούμε απόψε, τη Ζωγραφική, και στο έργο του Bίκτωρα, που

βρίσκεται στην Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου και Στροφάδων.

Πρόκειται για την Προσκύνηση των ποιμένων, έργο του 17ου αι. διαστ.

47,5Χ 59 εκ., με αυγοτέμπερα, από άγνωστη προέλευση για την οποία ο

Ξυγγόπουλος γράφει ότι «ο εξιταλισμός της τέχνης του Βίκτωρος γίνεται

πλήρης». «Αν εξαιρέσει κανείς την τεχνική εκτέλεση και την ελληνική

υπογραφή ΧΕΙΡ ΒΙCΤΟΡΟC που γράφεται στο κάτω μέρος και η οποία

αποτελεί ασφαλές κριτήριο για την ένταξη του έργου στη μεταβυζαντινή

ζωγραφική, κανένα άλλο στοιχείο δεν παραπέμπει σε παραδοσιακά

μεταβυζαντινά έργα», σημειώνει ο Γιάννης Ρηγόπουλος, στο «Εικόνες της

Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, τόμος Β΄, έκδ. Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου

και Στροφάδων, Αθήνα 2006».

Η προσκύνηση των Ποιμένων παρουσιάζεται μπροστά από ένα

τριμερές αρχιτεκτόνημα με κεντρική αψίδα και ψηλούς δίδυμους κίονες

που πατούν σε πεσσούς και παραπέμπει απευθείας σε πίνακες του Jacopo

Bassano, σύμφωνα με το μελετητή. Η μορφολογία του αρχιτεκτονήματος

που πλαισιώνει την παράσταση είναι καθαρά αναγεννησιακή. Το ιταλικό

πρότυπο της εικόνας, όπως σημειώνει ο Ρηγόπουλος, βρίσκεται σε

χαλκογραφία του Pietro Del Po, ο οποίος γεννήθηκε το 1610 στο Παλέρμο

και πέθανε στη Νεάπολη το 1692 ή -3.

Στο έργο, του οποίου η κατάσταση διατήρησης της ζωγραφικής

επιφάνειας, μας δυσκολεύει αρκετά, βλέπουμε την Παναγία

μισοξαπλωμένη να έχει τα δάκτυλα του δεξιού της χεριού σε διάταξη

θηλασμού. Το βρέφος όμως, με μια μανιεριστική συστροφή, δεν

ανταποκρίνεται στο κάλεσμα αυτό. Γυρίζει το κεφάλι σε αντίθετη

κατεύθυνση και σηκώνει το αριστερό του χέρι. Εμπρός δεξιά εικονίζεται ο

Ιωσήφ ανακεκλιμένος με πλούσιο ιμάτιο, που διπλώνεται στους μηρούς.

Στο αριστερό μέρος της παράστασης και σε λοξή διάταξη παριστάνονται

γονυπετείς οι ποιμένες που προσκυνούν το Χριστό. Πίσω τους ανδρική

μορφή όρθια. Ανάμεσα στην Παναγία και στους ποιμένες σχεδιάζονται

ακόμη δύο άνδρες. Ο ένας από αυτούς φορεί μαύρο ένδυμα και λευκό

πουκάμισο. Είναι γονυπετής και έχει το αριστερό του χέρι στο στήθος. Ο

άλλος είναι όρθιος. Έχει μαύρη κόμη και γένι. Πίσω και δεξιά από την

Παναγία ζωγραφίζονται τρεις άγγελοι. Ο ένας που βλέπει προς το Χριστό

παίζει μουσικό όργανο. Ο δεύτερος σχεδιάζεται από τη ράχη και ο τρίτος

βλέπει προς τον παρατηρητή, καλυπτόμενος εν μέρει από το δεύτερο.

Στην αριστερή πλευρά, από τον εξώστη, βλέπει προς το Χριστό γεροντική

μορφή, που φορεί σκούφο και μπέρτα. Άγγελοι σε τολμηρή στάση και

κίνηση πετούν επάνω δεξιά.

Με διαφορετική τεχνική είναι δουλεμένη και η Bιβλική σκηνή (;),

18ος αι., από το ναό του Αγίου Αντωνίου του Ανδρίτση, που βρίσκεται στο

Μουσείο Ζακύνθου (αρ. καταγρ. ΜΖ 198).

Το έργο είναι λάδι σε μουσαμά, και έχει διαστ. 93Χ131,5 εκ. (χωρίς

πλαίσιο) και 100,5Χ138,8 εκ. (με πλαίσιο). Όπως σημειώνει η Ζωή Μυλωνά

στον Οδηγό του Μουσείου Ζακύνθου, έκδ. Υπουργείο Πολιτισμού-Ταμείο

Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1998, στους πρώτους

καταλόγους του Μουσείου το έργο είχε καταγραφεί ως Γέννηση και

αργότερα ως Προσκύνηση των Ποιμένων.

Στην παράσταση δεσπόζει η νεαρή γυναικεία μορφή στα δεξιά του

πίνακα, με αρχοντικό της εποχής ένδυμα, που αφήνει τον αριστερό της

ώμο γυμνό. Κάθεται γυρισμένη προς τα αριστερά και παρακολουθεί τους

απεικονιζόμενους στο κέντρο της σύνθεσης δύο γενειοφόρους άνδρες, που

βγάζουν από ανοιχτό κιβώτιο χρυσά και αργυρά αγγεία, πολύτιμα

υφάσματα και νομίσματα. Προς τη γυναίκα στρέφεται μια νεαρή τροφός

με το δεξί στήθος ακάλυπτο, έτοιμη να θηλάσει το ημίγυμνο και

κοιμισμένο βρέφος που έχει στην αγκαλιά, ενώ πίσω της δύο άλλες

νεαρές γυναίκες συνομιλούν. Αριστερά απεικονίζονται νεαροί άνδρες που

ξεφορτώνουν σακιά και κιβώτια από καμήλες. Στο κέντρο, στο τρίτο

επίπεδο, βουκολική σκηνή με ποιμένες που βόσκουν τα πρόβατά τους,

ψηλά δέντρα, αριστερά μια σκηνή και στο βάθος βουνά.

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το επόμενο έργο από το Μουσείο

Ζακύνθου, 18ου αι., που βλέπετε στη διαφάνεια.

Έχει ως θέμα την Προσκύνηση των Μάγων, έχει αρ. καταγρ. ΜΖ 197,

διαστ. 100Χ138,5 (χωρίς πλαίσιο) και 107,5Χ145,5 εκ. (με πλαίσιο), και είναι

επίσης, λάδι σε μουσαμά.

Όπως σημειώνει η Ζωή Μυλωνά στον Οδηγό του Μουσείου

Ζακύνθου, η Παναγία εικονίζεται καθισμένη στο στυλοβάτη επιβλητικού

κτηρίου με το σώμα της συστρεμμένο και το μικρό Χριστό στην αγκαλιά

της. Στο κέντρο και δεξιά εικονίζονται οι τρεις μάγοι. Πρώτος, γονατίζει

μπροστά στο νεογέννητο Βρέφος, ένας ηλικιωμένος μάγος, με τα χέρια

του ανοιχτά και τις παλάμες προς τα έξω. Γονατιστός προσκυνάει και ο

δεύτερος, που φοράει φωτεινό κόκκινο μανδύα και έχει τα χέρια σε δέηση.

Πίσω του, στέκεται όρθιος, ο τρίτος μάγος. Στο κεφάλι φοράει σαρίκι,

κρατάει αγγείο στα χέρια και περιμένει να αποδώσει τιμές στο Θείο

Βρέφος, συνοδευόμενος από νεαρό μαύρο υπηρέτη, που απεικονίζεται

στην άκρη δεξιά. Σε δεύτερο επίπεδο, έφιπποι και πεζοί αξιωματούχοι,

άλογα και καμήλες., ίσως επιβίωμα από τα περιοδεύοντα τσίρκο, που

διέσχιζαν την Ευρώπη της εποχής! Στην άκρη αριστερά, πίσω από τη

Θεοτόκο, ο Ιωσήφ. Ακουμπάει στη βάση του κίονα κρατώντας το ραβδί

του και παρακολουθεί σκεπτικός την Προσκύνηση. Μπροστά του,

ανάμεσα σε ζώα, προβάλλει ένας νέος άνδρας που σκύβει ευλαβικά το

κεφάλι. Στο κέντρο περίπου της σύνθεσης, μεταξύ των δύο γονατιστών

μάγων, απεικονίζεται ένα μικρό παιδί, με τα νώτα στο θεατή και το

πρόσωπο σε προφίλ. Τη σύνθεση κλείνει στο βάθος ογκώδες οικοδόμημα

και τοξωτή πύλη.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τις δυτικές και μάλιστα

βενετσιάνικες επιρροές του έργου, που εντοπίζονται τόσο στη χρωματική

του διαπραγμάτευση, όσο και στην επιμήκυνση των μορφών και στον

μεγάλο ρόλο που παίζουν τα αρχιτεκτονήματα του φόντου στην όλη

σύνθεση.

Όπως έχει αποδείξει η Νανώ Χατζηδάκη το έργο αντιγράφει πιστά, με

αντιστροφή όμως της σύνθεσης, την Προσκύνηση των Μάγων του Paolo

Veronese (1573, Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο), ενώ αντιγράφει άμεσα την

εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, στο

Μουσείο Μπενάκη.

Για να μην απομακρυνθούμε από τα έργα με τις δυτικές επιδράσεις,

ας δούμε την επόμενη διαφάνεια, που προέρχεται πάλι από ένα έργο του

Μουσείου Ζακύνθου. Πρόκειται για την Προσκύνηση των Ποιμένων,

από το ναό του Αγίου Γεωργίου των Καλογραιών (αρ. καταγρ. ΜΖ 168).

Και για να αντιληφθείτε τη θέση στην οποία έμπαινε η εικόνα, στη

διαφάνεια βλέπετε ένα σχέδιο του τέμπλου του Αγίου Γεωργίου των

Καλογραιών της αρχιτέκτονος Άννας Ζαγκότση.

Το έργο έχει διαστ. 114Χ75,5 εκ. χ 1,8 εκ. λάδι σε ξύλο, τέλη 18ου αι. Όπως

γράφει στον Οδηγό του Μουσείου η Ζωή Μυλωνά, ο νεογέννητος Χριστός

είναι ξαπλωμένος πάνω σε αχυρένιο στρώμα με λευκό σεντόνι. Την άκρη

του σεντονιού κρατάει η Θεοτόκος που γονατιστή σκύβει με τρυφερότητα

πάνω από το Βρέφος. Το περιβάλλουν τέσσερις ποιμένες που κοιτάζουν

με δέος και σεβασμό. Ένας άλλος νεαρός βοσκός, πιο μακριά, στηρίζεται

σε ραβδί με το βλέμμα προς το μικρό Χριστό. Στο βάθος ερειπωμένο

οικοδόμημα και επάνω, μέσα σε νεφέλη, τρεις φτερωτές κεφαλές μικρών

αγγέλων. Έχει επισημανθεί ότι τα ερειπωμένα κτίσματα της παράστασης

έχουν κάποια σχέση τόσο με τον Botticelli, όσο και με Βορειοευρωπαίους

ζωγράφους, όπως ο Durer και ο Ηans von Kulmbach. Επίσης έχει

υποστηριχθεί ότι υπάρχουν ομοιότητες με την προσκύνηση των Ποιμένων

του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στο τρίπτυχο της Μοδένα και προσπάθεια

απομίμησης του θερμού κιτρινωπού φωτός.

Το επόμενο έργο ανήκει στα τέλη του 18ου αι., προέρχεται από το ναό του

Αγίου Σπυρίδωνα του Φλαμπουριάρη και είναι έργο του Νικολάου

Κουτούζη με αρ. καταγρ. 192. Είναι λάδι σε μουσαμά, με διαστ.

187,5Χ139,5 (χωρίς πλαίσιο) και 191Χ143 εκ. (με πλαίσιο).

Εδώ, όπως γράφει η Μυλωνά στον Οδηγό του Μουσείου, η Παναγία

σκύβει τρυφερά επάνω από το νεογέννητο Χριστό, που είναι ξαπλωμένος

σε αχυρένιο στρώμα με λευκό σεντόνι. Ένα γαϊδουράκι και ένα βόδι

στέκονται πίσω της. Αριστερά, δύο βοσκοί γονατισμένοι προσκυνούν το

Θείο Βρέφος και ένας τρίτος, όρθιος, στηρίζεται σε ραβδί με το βλέμμα

προς το μικρό Χριστό. Επάνω στον ουρανό δύο φτερωτές κεφαλές

αγγέλων.

Έχει υποστηριχθεί ότι στην παράσταση διαπιστώνεται ανάλογη

σύνθεση και στάση της Παναγίας με το Βρέφος, καθώς και του

γονατισμένου βοσκού και εκείνου που στηρίζεται στο ραβδί του, με την

Προσκύνηση των Ποιμένων στο τρίπτυχο της Μόδενα, γύρω στο 1567, του

Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.

Μια άλλη αξιολογότατη εικόνα προέρχεται από το Μουσείο Σολωμού και

Επιφανών Ζακυνθίων, από τη Συλλογή Νικολάου και Θάλειας Κολυβά,

και έχει ως θέμα την Προσκύνηση των Μάγων. Έχει διαστάσεις 0,51Χ0,34

εκ. χωρίς πλαίσιο-0,71Χ0,55εκ. με το πλαίσιο, και αρ. καταγρ.

Μ.Σ.1975.7.165. Δωρίθηκε από τη Θάλεια Κολυβά στο Μουσείο, το 1975.

Αριστερά εικονίζεται ο όμιλος των Μάγων και οι ποιμένες. Δεξιά η

Θεοτόκος κρατά το μικρό Χριστό στην αγκαλιά της καθισμένη σε

μαρμάρινη κλίμακα. Πίσω της ο Ιωσήφ. Στο πάνω μέρος μέσα σε νεφέλη

άγγελοι και φτερωτές κεφαλές. Στο βάθος λευκά αρχιτεκτονήματα

υποδηλώνουν την απλότητα του χώρου και τις δυτικές επιρροές. Στην

έκθεση του Κώστα Μπάρμπα του 1977, διαβάζουμε ότι, το ξυλόγλυπτο

πλαίσιο της εικόνας είναι νεώτερο επίχρυσο.

Μια άλλη εκπληκτική εικόνα με θέμα πάλι την Προσκύνηση των Μάγων,

βρίσκεται στο Μουσείο-Σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Αγίου Διονυσίου

και Στροφάδων και προέρχεται από τη Μονή Στροφάδων. Η εικόνα είναι

τοποθετημένη στο ιερό βήμα του ναού του Αγίου Διονυσίου.

Σύμφωνα με το μελετητή Γιάννη Ρηγόπουλο, στο βιβλίο του

«Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, έκδ. Ιερά Μητρόπολις

Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 2006», το ενδιαφέρον της εικόνας

έγκειται στο γεγονός ότι, ο άγνωστος ζωγράφος αντέγραψε τη γνωστή

εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού, Προσκύνησις των Μάγων του 16ου αι.

Αξίζει πραγματικά να δούμε αυτή την απαράμιλλης ομορφιάς εικόνα του

Δαμασκηνού, του 16ου αι., 110Χ87 εκ. από το βιβλίο: «Εικόνες της

Κρητικής Τέχνης», εισαγωγή Μανόλης Χατζηδάκης, εκδ. Βικελαία

Βιβλιοθήκη – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειον 1993, λήμμα

αρ. 97, που υπογράφει η Μ. Κωνσταντουδάκη- Κιτρομηλίδου, σελ. 451-453:

«Αριστερά στην παράσταση η Παναγία, καθιστή, με σταυρωμένα χαμηλά τα

πόδια, κρατεί τον Χριστό, ζωηρό ημίγυμνο βρέφος που ευλογεί, ενώ ο Ιωσήφ

δίπλα παρακολουθεί. Οι μάγοι είναι με πολυτέλεια ντυμένοι

(χρυσοΰφαντος μανδύας, χρυσές αλυσίδες και κουμπιά) και προσφέρουν τα

δώρα τους σε χρυσά σκεύη. Πίσω από τη Θεοτόκο υψώνεται πέτρινο

κατάλυμα με χοντρές κολώνες. Δύο άγγελοι απλώνουν πετώντας μεγάλο

κόκκινο ύφασμα πάνω από τη σκηνή της Προσκύνησης, ενώ άγγελος –

αστέρας δείχνει προς το βρέφος. Το δεξί μέρος της παράστασης γεμίζει

ασφυκτικά ζωηρό πλήθος στρατιωτικών, υπηρετών, με λάβαρα και δόρατα,

με περικεφαλαίες ή παράξενα καπέλα φλαμανδικού τύπου, και αλόγων,

ένα από τα οποία εικονίζεται από τα νώτα. Στην άκρη δεξιά παριστάνεται

αξιωματικός με σπαθί και δόρυ, σε στάση contrapposto. Σε πιο μακρινό

επίπεδο, στο κέντρο της εικόνας, υψώνεται απότομος και αιχμηρός βράχος,

ενώ άγγελοι κατεβαίνουν από τα ουράνια σε στάση σεβασμού…»

«…Ο μάγος με το στέμμα, που ατενίζει το θεατή, είναι η πιο

εντυπωσιακή παρουσία στην εικόνα. Με το ύφος και τη ενδυμασία του

θυμίζει προσωπογραφίες πλούσιων αστών και ευγενών σε βενετσιάνικα

έργα, όπως του Tiziano, του Veronese, του Tintoretto. Η ενάργεια της μορφής

του έδωσε λαβή για την υπόθεση ότι πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία του

ζωγράφου…».

Τις «εκλεκτικές συγγένειες» ανάμεσα στις εικόνες που ζωγραφίζονται στο

νησί και τις φλαμανδικές χαλκογραφίες, έχει διεξοδικά μελετήσει ο

Γιάννης Ρηγόπουλος, στο βιβλίο του «Φλαμανδικές επιδράσεις στη

Μεταβυζαντινή Ζωγραφική, Προβλήματα Πολιτιστικού Συγκρητισμού, Α΄

τόμος, εκδ. Μπάστας – Πλέσσας, 1998». Εδώ θα δούμε μερικά

παραδείγματα από έργα που εντόπισε στη Ζάκυνθο και δημοσιεύει στο:

«Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους, τόμος Β΄ τόμος Γ΄, Ιερά

Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 2006».

Στη διαφάνεια βλέπετε μια Προσκύνηση των ποιμένων, 18ου αι.,

Αγνώστου (ίσως του Ν. Καλέργη;,) διαστ. 64,5 χ40 εκ. , αυγοτέμπερα, από

το Ναό του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, στο Μεγάλο Γαλάρο. Πρόκειται

για εικόνα Δωδεκαόρτου. Επίσης μια άλλη εικόνα αγνώστου από το ναό

της Αγίας Παρασκευής στις Βολίμες και το εικονογραφικό τους πρότυπο.

Οι ζωγράφοι αντιγράφουν με μεγάλη ακρίβεια χαλκογραφία του Jan

Sadeler 1, η οποία έγινε επί τη βάσει σχεδίου του Jacopo Bassano.

Εδώ η στενότητα του διαθέσιμου χώρου στο δωδεκάορτο, ανάγκασε

το ζωγράφο να αναπτύξει τη σκηνή καθ’ ύψος, ενώ στο χαρακτικό

αναπτύσσεται σε πλάτος.

Υπάρχουν βέβαια και διαφοροποιήσεις από το πρότυπο: δεν

αντιγράφει την κατσίκα και το σκύλο κάτω δεξιά, αλλά προσθέτει τη

σκηνή και την πορεία των Μάγων, πίσω δεξιά, σκηνή που λείπει στο

χαρακτικό και στον πίνακα του Bassano. Προσθέτει ακόμα τους αγγέλους

που ζωγραφίζονται πάνω από την καλύβα, εικονογραφικό στοιχείο

συνηθισμένο στην Προσκύνηση των ποιμένων στα μεταβυζαντινά έργα.

Κάνοντας ένα μικρό διάλειμμα από τη ζωγραφική αξίζει να σταθούμε

λίγο και στη Μεγάλη Ζωγραφική.

Στη διαφάνεια βλέπουμε μια τοιχογραφία από τον Άγιο Ανδρέα

στο Μεσοβούνι Βολιμών, 17ος αι. Το μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα στο

Μεσοβούνι Βολιμών χτίστηκε στα τέλη του 16ου αι. από τον ιερωμένο

Ιωάννη Θεοδόση και τους εγγονούς του, μοναχό Καλλίνικο και Αναστάσιο

Γιαννούλη. Το καθολικό της μονής είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες

άγνωστου ζωγράφου του 17ου αι. Η διάταξη των θεμάτων και η λαϊκή,

αλλά εκφραστική τεχνοτροπία τους, παραπέμπουν στα τυπικά

χαρακτηριστικά της τέχνης που επικρατούσε εκείνη την εποχή στην

ηπειρωτική τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Οι τοιχογραφίες αποτοιχίστηκαν

μετά τους σεισμούς του 1953, από το συντηρητή της Εθνικής Πινακοθήκης

Κώστα Κουτσουρή και μεταφέρθηκαν στο Μουσείο.

Στον νότιο και βόρειο τοίχο τοιχογραφείται ο βίος του Χριστού, με

σκηνές από την παιδική ηλικία, τα Πάθη, την Ανάσταση και τα μετά την

Ανάσταση. Η Γέννηση του Χριστού, που μας ενδιαφέρει, ιστορείται με το

συνήθη για τη σύνθεση και τη διάταξη των μορφών τρόπο.

Χαρακτηριστικά διαφορετική είναι η στάση της Παναγίας, που ακουμπάει

τρυφερά το μάγουλό της στο κεφάλι του Βρέφους και τον αγκαλιάζει με

τα δυο χέρια της. Δεξιά κυριαρχεί η μορφή του προφήτη Μιχαία,

ολόσωμου, που κρατάει ανοιχτό ειλητάριο. Το κάτω μέρος της

παράστασης έχει καταστραφεί.

Στην επόμενη διαφάνεια βλέπουμε τρεις αριστουργηματικές εικόνες από

τη συλλογή Νικολάου και Θάλειας Κολυβά στο Μουσείο Σολωμού και

Επιφανών Ζακυνθίων.

Η πρώτη, η Μ.Σ.1975.7.144, έχει διαστ. 0,50Χ0,41 εκ. χωρίς πλαίσιο-

0,85Χ0,72εκ. με το πλαίσιο. Στο μέσο της παράστασης εικονίζεται η σκηνή

της Γέννησης, η οποία διαδραματίζεται μέσα σε σπηλιά που βρίσκεται

στις παρυφές ενός όρους. Μπροστά από τη σπηλιά ο Ιωσήφ συνομιλεί με

ένα βοσκό. Πίσω από το βουνό και αριστερά άγγελος ευαγγελίζει ένα

βοσκό, ενώ στο βάθος ένα σπίτι και θάλασσα. Στην πάνω δεξιά γωνία της

εικόνας μέσα σε νεφέλη όμιλος αγγέλων. Στο πρώτο επίπεδο χλόη και

δέντρα. Το πλαίσιο της εικόνας είναι ξυλόγλυπτο, επίχρυσο. Στην έκθεση

εργασιών του Μπάρμπα του 1977, διαβάζουμε ότι στην εικόνα

παραλείπεται η σκηνή του λουτρού και οι τρεις Μάγοι και ότι το πλαίσιο

είναι νεώτερο.

Η μεσαία, η Μ.Σ.1975.7.146, έχει διαστάσεις 0,36Χ0,26 εκ. χωρίς

πλαίσιο-0,57Χ0,33εκ. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται η σκηνή της

γέννησης μέσα σε σπηλιά που βρίσκεται στις παρυφές ενός όρους.

Μπροστά και αριστερά οι τρεις Μάγοι έφιπποι και δεξιά άγγελος

ευαγγελίζει ποιμένα. Στην κορυφή του βουνού δύο άγγελοι και η

επιγραφή: Η ΓΕΝΝΗCIC =ΤΟΥ ΧΡΙCΤΟΥ. Στο πρώτο επίπεδο πρόβατα,

σκύλος και ένας λαγός. Το πλαίσιο είναι ξυλόγλυπτο, επίχρυσο με

συσσωματωμένο αέτωμα που έχει ζωγραφισμένη παράσταση του Αγίου

Μανδηλίου. Έχει την υπογραφή ΒΙΚΤΩΡ.(;). Στην έκθεση του Μπάρμπα

του 1977, αναφέρεται ότι, η συγκεκριμένη εικόνα είναι λαϊκής «τεχνικής»

και χαρακτηριστικό της λαϊκότητάς της είναι η ύπαρξη ενός λαγού κάτω

δεξιά και ο σκύλος στο κέντρο της παράστασης. Επίσης λείπει η σκηνή

του λουτρού.

Η τελευταία, η Μ.Σ.1975.7.149, έχει διαστάσεις 0,31Χ0,24 εκ. χωρίς

πλαίσιο-0,60Χ0,42εκ. με το πλαίσιο. Στο κέντρο της παράστασης μέσα σε

σπηλιά εικονίζεται η Θεοτόκος με το βρέφος. Κάτω αριστερά ο Ιωσήφ

συνομιλεί με ένα βοσκό. Πιο πίσω οι τρεις Μάγοι έφιπποι και πιο πάνω

όμιλος αγγέλων. Δεξιά ένας άγγελος ευαγγελίζεται έναν ποιμένα. Κάτω

δεξιά ένα μικρό παιδί με πρόβατα και φυτά. Το πλαίσιο είναι ξυλόγλυπτο

με μικρογραφία της Αγίας Τριάδας στο πάνω μέρος. Βίκτωρ(;). Και σε

αυτή λείπει η παράσταση του λουτρού.

Αναφερθήκαμε πιο πάνω στο τέμπλο του Αγίου Γεωργίου των

Καλογραιών. Οι δύο διαφάνειες που ακολουθούν παρουσιάζουν τα δύο

τέμπλα που εκτίθενται στο Μουσείο Ζακύνθου και γλύτωσαν από την

τρομερή καταστροφή του Αυγούστου του 1953. Μας ενδιαφέρει φυσικά

από αυτά το θέμα της Γέννησης.

Στο δωδεκάορτο του τέμπλου του Αγίου Δημητρίου του Κόλα, που

όπως μαρτυρεί η επιγραφή κάτω από τη ζωφόρο με τις γοργόνες,

χρονολογείται στο 1690, έχουμε δεκατρείς εικόνες που χρονολογούνται

στις αρχές του 18ου αι. Έτσι ανάμεσα στις παραστάσεις του Ευαγγελισμού,

και της Βάπτισης, έχουμε τη Γέννηση. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι

σύνηθες να αυξομειώνονται οι παραστάσεις στη ζώνη του δωδεκαόρτου

ανάλογα με το μήκος του τέμπλου. Έτσι δικαιολογείται η ύπαρξη 13ης

εικόνας.

Ο Άγγελος ή Άντζολος Μοσκέτης (+1684), δάσκαλος της ξυλογλυπτικής

και δημιουργός πολλών τέμπλων, ανέλαβε την κατασκευή του

χρυσωμένου διάτρητου και ανάγλυφου τέμπλου του Παντοκράτορα, το

οποίο διασώθηκε από το σεισμό του 1953 και μερικά χρόνια αργότερα

στερεώθηκε και συντηρήθηκε από τον Κώστα Κουτσουρή και σήμερα

εκτίθεται στο Μουσείο. Και αυτό, όπως όλα τα τέμπλα της Ζακύνθου

αποτελείται από τρεις ζώνες.

Ανάμεσα στις παραστάσεις του Ευαγγελισμού, και της Υπαπαντής,

έχουμε τη Γέννηση. Οι εικόνες, ζωγραφισμένες με την τεχνική της

αυγοτέμπερας σε ξύλο με προετοιμασία χρονολογούνται στο 17ο αι.

Έχουν αποδοθεί στο ζωγράφο Βίκτωρα, πλην της παράστασης της

Γέννησης και της Ψηλάφησης του Θωμά. Για την τελευταία ο Παν.

Βοκοτόπουλος σημειώνει ότι «προέρχονται προφανώς από άλλο

δωδεκάορτο», όπως σημειώνει η Μυλωνά στον Οδηγό του Μουσείου.

Η επόμενη διαφάνεια παρουσιάζει δύο έργα του Ν. Καλέργη. Το ένα από

το Ναό του Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι, αρχές 18ου αι. [1736], με διαστ.

77,5Χ49 εκ., εικόνα δωδεκαόρτου και το δεύτερο, από τη Μονή του Αγίου

Γεωργίου των Γκρεμνών, που προέρχεται από το δωδεκάορτο του τέμπλου

του Αγίου Ανδρέα των Βολιμών.

Η εικονογραφική διαπραγμάτευση είναι σχεδόν πανομοιότυπη. Η

Παναγία παριστάνεται στο άνοιγμα βραχώδους σπηλαίου, γονυπετής, με

σταυρωμένα τα χέρια μπροστά στο στήθος και με την κεφαλή ελαφριά

σκυμμένη, στάση και χειρονομία δηλωτικές της λατρείας του Χριστού, ο

οποίος εικονίζεται σε κτιστή φάτνη τοποθετημένη λοξά. Πλησίον της

φάτνης συνομιλεί με δύο ποιμένες, οι οποίοι κρατούν ράβδους.

Ο πρεσβύτερος φορεί σκιάδιο. Εκατέρωθεν του σπηλαίου

εικονίζεται η άφιξη των Μάγων εφίππων αριστερά και στην άλλη πλευρά

ο Ευαγγελισμός των ποιμένων. Άγγελος αναγγέλλει το χαρμόσυνο

γεγονός σε δύο ποιμένες. Πάνω από την κορυφή του βουνού τέσσερις

άγγελοι δοξολογούν. Το κύριο γεγονός της Γέννησης και τα δευτερεύοντα

περιφερειακά γεγονότα, περιβάλλονται από τοξωτό πλαίσιο,

διακοσμημένο με φυτικό κόσμημα και ζωγραφιστούς κίονες, επί των

οποίων στηρίζεται το τόξο.

Στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Ζακύνθου, βρίσκεται μια πολύ σημαντική

εικόνα, έργο του Αποστόλου Κρεζία, 1752, με διαστ. 44Χ54 εκ. , η οποία

ακολουθεί τη διάταξη της σκηνής κατά πλάτος.

Δημοσιεύεται στο βιβλίο της Μυρτάλης Αχειμάστου-Ποταμιάνου,

«Εικόνες της Ζακύνθου, εκδ. Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων,

Αθήνα 1997». Εδώ βλέπουμε το σπήλαιο της Γέννησης να ανοίγεται μαύρο

στο κέντρο του όρους. Το φυσικό, γραφικό τοπίο στο βάθος, αποδίδεται με

ατμοσφαιρικό φωτισμό και χρώμα, που τονίζει την αντίθεση με το

υπερφυσικό γεγονός, που γίνεται στο σπήλαιο.

Ολοκληρώνοντας τη σύντομη περιήγησή μας στον εικαστικό χώρο της

απεικόνισης της ενανθρώπισης του Θεανθρώπου θα ήταν παράλειψη εάν

δεν στεκόμασταν στην άλλη μεγάλη λαϊκή τέχνη, την ξυλογλυπτική.

Η περίφημη Madre della Consolatione, από το Παλαιό Μουσείο, του

18ου αι. εκτίθεται στο νέο Μουσείο της πόλης, μέσα σε ένα

αριστουργηματικό ξυλόγλυπτο πλαίσιο, που προέρχεται από το Ναό της

Παναγίας Φανερωμένης. Γράφει χαρακτηριστικά ο Νικόλαος Κατραμής

για το πλαίσιο αυτό: « …η δε κορωνίς εικόνος τινός ευρισκομένη επί του

αετώματος της προσόψεως και εχούσης εν αναγλύφω το Γενέσιον, τον

Ευαγγελισμόν και την αναχώρησιν της Θεοτόκου συνοδευομένης υπό του

Ιωσήφ, τοσούτον επέσυρε την προσοχήν βαθυπλούτων ετεροεθνών

περιηγητών, ώστε προσέφερον αδρά ποσά χρημάτων ίνα αυτήν

αγοράσωσιν…»

Οι παραστάσεις του πλαισίου:

Α) Στο επάνω οριζόντιο πλαίσιο, η ανάπαυση της Αγίας Οικογένειας κατά

τη φυγή της στην Αίγυπτο

Β) Στο κάτω οριζόντιο πλαίσιο, η Προσκύνηση των Μάγων

Γ) Ο Ευαγγελισμός μοιράζεται στα δύο κάθετα πλαίσια: στο αριστερό, ο

Αρχάγγελος Γαβριήλ και στο δεξιό, η Παναγία.

Δ) Η φυγή στην Αίγυπτο, στο δεξιό κάθετο πλαίσιο και

Ε) Το προπατορικό αμάρτημα, στο αριστερό κάθετο πλαίσιο.

Και για το θέμα αυτό ο ξυλογλύπτης προσέφυγε στο δανεισμό από

χαλκογραφία του Jan Sadeler 1, που εργάστηκε με βάση σχέδιο του M. De

Vos, σύμφωνα με το Ρηγόπουλο.

Το τελευταίο έργο που θα δούμε σήμερα προέρχεται από τη Συλλογή

Κολυβά του Μουσείου Σολωμού. Πρόκειται για μία ωραιότατη εικόνα που

παρουσιάζει τη Θεοτόκο Δεξιοκρατούσα, πλαισιωμένη από παραστάσεις

με τη ζωή του Χριστού. Οι διαστάσεις της εικόνας είναι 0,40Χ0,31 εκ. η

κεντρική παράσταση, 0,67Χ0,60 με τα πλαϊνά εικονίδια και 0,80Χ0,70εκ. με

το πλαίσιο. Στην έκθεση του Κ. Μπάρμπα αναφέρεται ότι η κεντρική

εικόνα είναι άλλης ποιότητας, τεχνικής και τέχνης από αυτήν του

Δωδεκαόρτου και ότι το ξύλο είναι επίσης διαφορετικό.

Η Θεοτόκος κρατά στο δεξί της χέρι το Χριστό, ο οποίος ευλογεί και

κρατά με το αριστερό τη σφαίρα. Γύρω από την κεντρική εικόνα

εικονίζεται το Δωδεκάορτο. Πάνω: ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η

Υπαπαντή και η Βάπτιση. Κάτω: η Ψηλάφηση του Θωμά, η Πεντηκοστή, η

Κοίμηση της Θεοτόκου και η Μεταμόρφωση. Εκατέρωθεν της Παναγίας

από αριστερά: η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση. Δεξιά: η

Βαϊοφόρος, η Ανάσταση του Χριστού.

Σεβαστοί Πατέρες, Αγαπητοί Φίλοι,

Δεν είναι τυχαίο ότι διάλεξα ως τελευταία διαφάνεια της ομιλίας

μου και μετά από τα έργα τέχνης που είδαμε, να προβάλω την φάτνη που

κακοσμεί το ιστορικό κέντρο της πόλης μας, σύμβολο της νέας

αισθητικής. Την φάτνη, που περιορισμένη μέσα στα κίτρινα κάγκελα των

κάθε είδους παρελάσεων, καρναβαλιών, ιππικών επιδείξεων, γάμων

κ.λπ., συμβολίζει την έκπτωση που έχουμε δεχτεί να γίνει σε κάθε

ποιοτικό, πνευματικό, θρησκευτικό, αληθινό, ελεύθερο.

Ας ευχηθούμε, η αντήχηση των φωνών και των μουσικών οργάνων

των παιδιών μας, που θα ακούσουμε στο δεύτερο μέρος της αποψινής

βραδιάς, που ακολουθεί, να είναι η αρχή, για να γεννηθεί στην ψυχή μας,

εδώ, μέσα από την εκκλησία της Παναγούλας του Μπανάτου, η ανάγκη

για αναζήτηση της αληθινής αγάπης για κάθε τι υψηλό, που εκφράζει η

Γέννηση του Θεανθρώπου.

Σας ευχαριστώ και σας εύχομαι καλά Χριστούγεννα.

Bιβλιογραφία

Λεωνίδα Χ. Ζώη, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τ.

Α΄, φωτοαναστατική έκδοση Μουσείο Σολωμού και Επιφανών

Ζακυνθίων – Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρία «ΤΡΙΜΟΡΦΟ»,

Ζάκυνθος 2011.

Πόπη Ζώρα, Δύο μεγάλοι μαστόροι του ασημιού, Αθανάσιος

Τζημούρης – Γεώργιος Διαμάντης Μπάφας, έκδ. Εθνικός

Οργανισμός Ελληνικής Χειροτεχνίας, 1972.

Πόπη Ζώρα, Λαϊκή Τέχνη, από τη σειρά «Ελληνική Τέχνη»,

Εκδοτική Αθηνών, 1994.

Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος Πεντακόσια χρόνια (1478-1978), τόμος 5ος,

Τέχνης Οδύσσεια, τεύχος Β΄, Θρησκευτική Τέχνη, Αρχιτεκτονική -

Ξυλογλυπτική - Αργυρογλυπτική, Αθήνα 1989.

Ζωή Α. Μυλωνά, Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης Ιεράς Μονής

Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου, έκδ. Αποστολική Διακονία της

Εκκλησίας της Ελλάδος, 2011.

Ζωή Α. Μυλωνά, Μουσείο Ζακύνθου, έκδ. Υπουργείο Πολιτισμού-

Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 1998.

Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες της Ζακύνθου, εκδ. Ιερά

Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήνα 1997.

Γιάννης Ρηγόπουλος, Εικόνες της Ζακύνθου και τα πρότυπά τους,

τόμος Β΄ τόμος Γ΄, Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων,

Αθήνα 2006.

Γιάννης Ρηγόπουλος, Φλαμανδικές επιδράσεις στη Μεταβυζαντινή

Ζωγραφική, Προβλήματα Πολιτιστικού Συγκρητισμού, Α΄ τόμος, εκδ.

Μπάστας – Πλέσσας, 1998.

Παύλου Φουρνογεράκη, Χριστουγεννιάτικη Ζακυνθινή Τέχνη στην

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Παραθέματα λόγου:

http://www.parathemata.com/2008/12/blog-post_24.html.

Κατάλογος Έκθεσης: Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (Από τον

Χάνδακα ως τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη), εισαγωγή

Μανόλης Χατζηδάκης, επιστημονική επιμέλεια Μανόλης

Μπορμπουδάκης, εκδ. Βικελαία Βιβλιοθήκη – Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειον 1993.

Γ6 αληθώς | 16.2.2014

Αρχιμανδρίτης

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΥΚΟΓΙΑΝΝΗΣ

Ο Ναός του Αγίου Διονυσίου στην πόλη της Ζακύνθου:

Αρχειακά τεκμήρια

[ Ο ομιλητής δεν παρέδωσε την ομιλία του για την -ως είθισται- δημοσιοποίησή

της στο παρόν e-book. Για την θεραπεία αυτής της έλλειψης, μπορείτε να

καταφύγουν οι αναγνώστες στο βίντεο της εν λόγω παρουσίασης, στην

ακόλουθη διεύθυνση του YouTube:

https://www.youtube.com/watch?v=uxqWZ6ZMkIo ]

Γ7 αληθώς | 16.2.2014

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΝΙΓΗΡΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

Σαρκώνοντας το Ευαγγέλιο στη Νιγηρία. Πορεία και

προκλήσεις για μια ορθόδοξη μαρτυρία σ’ ένα

πολυπολιτισμικό και πολυθρησκειακό περιβάλλον

Μέ ἰδιαίτερη χαρά βρίσκομαι σήμερα μαζί σας, μέ τήν εὐλογία τοῦ Σεβασμιωτάτου

Ποιμενάρχου σας κ. Διονυσίου Δ΄ καί μετά ἀπό πρόσκληση τοῦ ἐμπνευστοῦ τοῦ

Κέντρου Λόγου ΑΛΗΘΩΣ, ἀγαπητοῦ π. Παναγιώτη Καποδίστρια, τούς ὁποίους

ὁλόθερμα εὐχαριστῶ γιά τήν εὐκαιρία πού μοῦ δίδουν, μέ τήν πρόσκλησή τους, νά

βρεθῶ στό νησί σας, στήν πόλη σας, κοντά σας ἀπόψε σ’ αὐτόν τόν χῶρο.

«Οὐχ ὑμῶν ἔστι γνῶναι χρόνους ἤ καιρούς οὕς ὁ Πατήρ ἔθετο ἐν τῆ ἰδίᾳ ἐξουσίᾳ,

ἀλλά λήψεσθαι δύναμιν ἐπελθόντος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐφ’ ἡμᾶς καί ἔσεσθέ μοι

μάρτυρες ἐν τε Ἱερουσαλήμ καί ἐν πάσῃ Ἰουδαίᾳ καί Σαμαρείᾳ καί ἕως ἐσχάτου τῆς

γῆς».

Τά λόγια αὐτά τοῦ Χριστοῦ πρός τούς μαθητές Του, λίγο πρίν τήν Ἀνάληψή

Του, φανερώνουν τήν συνείδηση τῆς πρώτης Ἐκκλησίας γι’ αὐτό πού ἐμεῖς σήμερα

καλοῦμε Ἱεραποστολή. Γιά τήν πρώτη Ἐκκλησία, ἡ Ἱεραποστολή εἶναι ἔργο

οἰκουμενικό, πού συντελεῖται μέ τήν δύναμη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί συνδέεται μέ

τόν ἐρχομό τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

Ἡ Ἱεραποστολή δέν ἀποσκοπεῖ στήν ἵδρυση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ὀργανισμοῦ

τυπικά, ὅπως τήν Πεντηκοστή, τήν γενέθλιο ἡμέρα τῆς Ἐκκλησίας. Πολύ περισσότερο

ἡ Ἱεραποστολή ἀναγγέλλει τά Ἔσχατα, μᾶς ὁδηγεῖ στήν πρόγευση τῶν Ἐσχάτων,

στόν χῶρο γνωριμίας μας μέ τό Ἅγιο Πνεῦμα, στόν χῶρο συνάντησής μας μέ τόν

Χριστό, δηλαδή στήν Ἐκκλησία.

Ἱεραποστολή δηλαδή καί Ἐκκλησία ταυτίζονται. Ἡ Ἱεραποστολή εἶναι ἡ φύση,

ἡ οὐσία τῆς Ἐκκλησίας. Καί ἡ Ἐκκλησία δέν εἶναι Ἐκκλησία, ἐάν δέν εἶναι

ἱεραποστολική. Ἐάν δέν εἶναι διαρκῶς ἀποστέλλουσα ἀποστόλους της «πάσει τῆ

κτίσει». Ἡ πρός τόν κόσμο ἔξοδος τῆς Ἐκκλησίας δέν ἀποτελεῖ κάτι πέρα ἀπό τόν

ἑαυτό της, ἀλλά ὅρο συγκρότησης τοῦ ἑαυτοῦ της.

Ἡ Ἐκκλησία δέν μπορεῖ νά μείνει κλειστή στόν ἑαυτό της, δέν μπορεῖ νά

ἀρνηθεῖ τό ἄνοιγμα της στόν κόσμο, γιατί Ἐκκλησία εἶναι ὁ ἴδιος ὁ κόσμος. Ἐκκλησία

εἶναι ἡ κτίση τοῦ Θεοῦ πού ἀνταποκρίνεται στό κάλεσμά Του, παραδίνεται στό Ἅγιο

Πνεῦμα, σαρκώνει κάθε στιγμή τόν Ἰησοῦ Χριστό, καί ἔτσι γίνεται σημεῖο τῆς

μέλλουσας Βασιλείας.

Μέσα στήν ἱστορία ἡ Ἐκκλησία ἀδιάκοπα κομίζει πρός ὅλους «τούς ἐγγύς καί

τούς μακράν», τήν εἴδηση ὅτι ὁ θάνατος «θανάτῳ ἐπατήθη», δηλαδή κομίζει τήν εἴδηση

τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ, πού εἶναι καί Ἀνάσταση ὅλης τῆς κτίσεως. Ἀδιάκοπα ἡ

Ἐκκλησία προσκαλεῖ τόν κόσμο, προσλαμβάνει τόν κόσμο γιά νά τόν ὁδηγήσει στόν

τελικό σκοπό τῆς δημιουργίας πού εἶναι πρῶτα ἡ μεταμόρφωση τῶν πάντων σέ Σῶμα

Χριστοῦ (ἀνακεφαλαιώσασθε τά πάντα ἐν Χριστῶ - Ἐφ. 1,10), καί στήν συνέχεια ἡ

ἕνωσή τους μέ τόν Θεό (ἵνα ᾖ ὁ Θεός τά πάντα ἐν πᾶσιν - 1 Κορ.15,28).

Ἐάν αὐτός εἶναι ὁ σκοπός καί ἡ Ἀποστολή τῆς Ἐκκλησίας, τότε εὔκολα

μποροῦμε νά ἀντιληφθοῦμε ὅτι αὐτό πού καλοῦμε Ἱεραποστολή - Ἐξωτερική

ἱεραποστολή ἐν προκειμμένῳ, δέν εἶναι τίποτα ἄλλο παρά μιά ἐκδίπλωση τῆς

ἀποστολῆς τῆς ἐκκλησίας καί, ἐνδεχόμενη ἀπόρριψη της, σημαίνει ἀκρωτηριασμό τῆς

φύσεως καί τῆς ἀποστολῆς τῆς ἐκκλησίας.

Ἡ Ἱεραποστολή ὑλοποιεῖ τήν δογματική ἀλήθεια ὅτι ἡ Σάρκωση τοῦ Χριστοῦ

ἔγινε μέν στά δεδομένα ἑνός συγκεκριμμένου λαοῦ καί πολιτισμοῦ, ἀφορᾶ ὅμως

ὅλους τούς λαούς καί πολιτισμούς.

Στήν πιθανή ἐρώτησή σας τί κάνει σήμερα ἡ Ἐκκλησία στήν Ἱεραποστολή,

νομιμοποιοῦμαι -ὅπως ἀντιλαμβάνεσθε- νά σᾶς ἀπαντήσω μόνο γιά τόν χῶρο

διακονίας μου. Θά ἤθελα ὅμως νά ξεκινήσω ὄχι ἀπό τό τί πράττει, ἀλλά ἀπό τό τί

πρέπει ἡ Ἐκκλησία νά πράττει στήν ἱεραποστολή.

Ἡ Ἐκκλησία πρέπει νά προσλαμβάνει ὅλο τόν ἄνθρωπο μέ τά ἤθη καί τίς

παραδόσεις του. Δέν πρέπει νά ἐπιβάλει ἄλλα, ἁπλῶς νά μεταμορφώνει τά ἤδη

ὑπάρχοντα, νά τά χριστοποιεῖ, νά τά ἐκκλησιαστικοποιεῖ. Ἡ Ἐκκλησία δέν πρέπει νά

ἀπορρίπτει κανένα πολιτισμό, ἀλλά πρέπει νά προσλαμβάνει καί νά μεταμορφώνει

κάθε πολιτισμό. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά εἶναι ἀνοικτή καί διαλεκτική μέ

κάθε λαό καί ἔθνος, χωρίς νά προτιμᾶ κανέναν λιγότερο ἤ περισσότερο. Πρέπει νά

μήν λησμονεῖ ὅτι τό διαχρονικό στήν ἱστορία εἶναι ὁ Χριστός καί ὅτι δέν ὑπάρχουν

ἱερά ἔθνη καί ἱερές γλῶσσες. Πρέπει ποτέ νά μήν λησμονεῖ ὅτι προτεραιότητα ἔχει τό

πρόσωπο ἔναντι τοῦ ὁποιουδήποτε Σαββάτου. Πρέπει νά παλεύει ἀδιάκοπα νά

μεταμορφώνει τήν ἱστορία μέσα ἀπό τήν προσωπική σχέση, πού συνίσταται στήν

ἐλευθερία καί τήν ἀγάπη καί ὄχι μέσα ἀπό τήν βία, τόν φανατισμό, τήν

μισαλλοδοξία, τόν φονταμενταλισμό καί τόν ἐθνικισμό, πού τείνουν στήν χρήση τοῦ

προσώπου. Πρέπει πάντα νά ὁριοθετεῖ τό δέον. Νά θέτει δηλαδή τά ὅρια ἀνάμεσα στό

πρωτεῦον καί τό δευτερεῦον, στό ψεῦδος καί τήν ἀλήθεια, στή ζωή καί τό θάνατο.

Καί μετά ἀπό αὐτές τίς σκέψεις καί ἀναφορές στό θέμα Ἐκκλησία –

Ἱεραποστολή, θά ἤθελα νά περάσω στήν κατάθεση προσωπικῶν ἐμπειριῶν καί

προβληματισμῶν, μέσα ἀπό τήν 16χρονη διακονία μου ὡς Ἐπισκόπου τῆς

ἱεραποστολικῆς Ἐκκλησίας τῆς Νιγηρίας.

Γιά νά ἀντιληφθεῖτε, ὅσο εἶναι δυνατόν, κάτω ἀπό τί συνθῆκες κοινωνικές,

πολιτιστικές καί οἰκονομικές, καλούμεθα νά ἐργασθοῦμε, θά ἤθελα νά ἀναφέρω τά

ἑξῆς.

Ἡ Νιγηρία εἶναι ἡ πολυπληθέστερη χώρα τῆς ἀφρικανικῆς ἠπείρου, μέ

πληθυσμό 180 περίπου ἑκατομμύριων κατοίκων. Ὁ μέσος ὅρος ζωῆς εἶναι 52 χρόνια

καί τό κατά κεφαλήν εἰσόδημα ὄχι μεγαλύτερο ἀπό 240 εὐρώ τό χρόνο. Εἶναι ὅμως μία

ἀπό τίς μεγαλύτερες πετρελαιοπαραγωγούς χῶρες τοῦ κόσμου, μέ τεράστια

ἀποθέματα ὀρυκτοῦ πλούτου. Ὅλος αὐτός ὁ πλοῦτος βρίσκεται στά χέρια τῶν

μεγάλων πετρελαϊκῶν πολυεθνικῶν ἑταιρειῶν, καί μιᾶς μικρῆς κάστας Νιγηριανῶν.

Ἡ πετρελαϊκή ἔκρηξη τίναξε συθέμελα τίς δομές τῆς κοινωνίας, καταστρέφοντας τήν

γεωργία καί τήν κτηνοτροφία, πού ἦσαν πολύ ἀναπτυγμένες, τίς παραδόσεις καί τόν

πολιτισμό τῆς χώρας, τά ἤθη καί τό ἦθος τῶν κατοίκων. Ταυτόχρονα, στίς περιοχές

ἐξόρυξης πετρελαίου προκλήθηκε τεράστια οἰκολογική καταστροφή, μέ ποτάμια καί

λίμνες, ψάρια ἀκόμη καί τό γάλα τῶν ἀγελάδων νά μυρίζουν πετρέλαιο. Εἶναι οἱ

περιοχές αὐτές στίς ὁποῖες, οἱ νέοι κυρίως δημιούργησαν ἔνοπλες ἐπαναστατικές

ὁμάδες καί ἄνθισαν οἱ ἀπαγωγές ἐργαζομένων σέ πετρελαϊκές ἑταιρεῖες καί ὄχι

μόνο.

Τά κύρια θρησκεύματα πού ἀπαντοῦν στή χώρα εἶναι ὁ Χριστιανισμός καί ὁ

Μωαμεθανισμός, ἐνῶ θά πρέπει νά ἀναφέρουμε ὅτι ὑπάρχει καί σημαντικός ἀριθμός

πιστῶν πού ἀκολουθεῖ τά Ἀφρικανικά θρησκεύματα. Ὁ Κόλπος τῆς Γουϊνέας, (Νότια

Νιγηρία, Δημοκρατία Μπενίν καί Τόγκο) εἶναι ἡ πατρίδα τοῦ βουντού – τῆς μαύρης

μαγείας..

Μέ μεγάλη εἰλικρίνεια θά πρέπει νά ὁμολογήσουμε τήν ὕπαρξη θρησκευτικοῦ

συγκρητισμοῦ. Ἕνα μεγάλο ποσοστό τῶν Χριστιανῶν καί τῶν Μουσουλμάνων δέν

ἔχουν ἀποκοπεῖ -δέν ἔχουν ἀπορρίψει παντελῶς- τίς θρησκευτικές παραδοσιακές

καταβολές τους, ἀναμειγνύοντας -ἴσως ὄχι ἐπίσημα καί φανερά- Χριστιανισμό και

ἀφρικανικά θρησκεύματα.

Ἡ μαγεία ἀσκεῖται καί σ’ αὐτήν καταφεύγουν πάρα πολλοί γιά τήν ἐπίτευξη

στόχων, ὅπως ἡ καταστροφή καί ὁ θάνατος ἀντιπάλων, ὁ πλουτισμός κλπ. Ἡ

ἀνθρωποφαγία, εὐτυχῶς, ἔχει σχεδόν ἐξαλειφθεῖ, καί λίγοι - ἐλάχιστοι τήν ἀσκοῦν,

πάντοτε σέ συνδυασμό μέ τελετές μαγείας.

Ἡ πολυγαμία ἰσχύει μέχρι σήμερα και, δυστυχῶς, παρόλες τίς μεγάλες

προσπάθειες τῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν, δέν ἔχει καταστεῖ εὔκολο ἡ ἐξάλειψη της.

Εἶναι ἕνα δύσκολο πρόβλημα μέ μεγάλες κοινωνικές προεκτάσεις.

Οἱ αἱρέσεις καί κυρίως τά κινήματα τῶν πεντηκοστιανῶν καί οἱ διάφορες

χαρισματικές ἐκκλησίες, ἀναπτύσσονται μέ ταχύτατους ρυθμούς, ἀποκτώντας

ἑκατομμύρια πιστούς -ἤ καλύτερα ὀπαδούς- καί ἀποτελοῦν τόν μεγαλύτερο κίνδυνο

γιά τίς ἱστορικές ἐκκλησίες, ὅπως ἡ Ὀρθόδοξη καί ἡ Ρωμαιοκαθολική.

Ἡ ἐγκληματικότητα -σέ ὅλες της τίς μορφές- εἶναι τόσο μεγάλη, ὥστε ἡ

Νιγηρία νά κατατάσσεται στίς πρῶτες θέσεις τῶν χωρῶν μέ αὐξημένη

ἐπικινδυνότητα. Τά τελευταῖα χρόνια προσετέθη καί ἡ τρομοκρατία καί οἱ

θρησκευτικές συγκρούσεις, κυρίως στήν Βόρεια Νιγηρία, μέ ἑκατόμβες ἀθώων

θυμάτων.

Ἡ διαφθορά σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς δημόσιας ζωῆς εἶναι μεγάλη. Οἱ πολίτες

ἔχουν ἀπωλέσει κάθε ἐμπιστοσύνη στό κράτος, τήν πολιτική, τήν ἀστυνομία καί τήν

δικαιοσύνη.

Ἡ συντριπτική πλειοψηφία τοῦ πληθυσμοῦ ζεῖ κάτω ἀπό τά ὅρια τῆς φτώχειας,

σέ συνθῆκες ἐξαθλίωσης. Ἡ ἰατρική περίθαλψη εἶναι ἀγαθό ἀκριβό, καί ἀπλησίαστο

γιά τούς πολλούς. Ἡ παιδεία δέν παρέχεται δωρεάν καί τό ἐπίπεδο μόρφωσης εἶναι

πολύ χαμηλό. Εἶναι τραγικό τό γεγονός ὅτι σπουδαστές καί σπουδάστριες τοῦ

πανεπιστημίου, εἴτε συμμετέχουν σέ συμμορίες εἴτε ἐκδίδονται γιά τήν κάλυψη τῶν

διδάκτρων καί τῶν καθημερινῶν ἐξόδων, χωρίς νά θεωροῦν τήν πράξη τους ὡς

πορνεία. Ἡ παιδική ἐργασία καί ἐκμετάλλευση τῶν παιδιῶν εἶναι κάτι τό πολύ

διαδεδομένο, ὅπως καί ἡ διακίνηση-τό παράνομο ἐμπόριο παιδιῶν καί γυναικῶν γιά

ἐργασία, ἐντός καί ἐκτός τῆς χώρας. Καί φυσικά ὁ θάνατος νά παραμονεύει σέ κάθε

γωνιά, σέ κάθε σπίτι, ἐξ αἰτίας τῶν μεγάλων γνωστῶν παναφρικανικῶν

προβλημάτων: Ἔιτζ, ἑλονοσία, τύφος, φυματίωση, ἀσιτία καί ὑποσιτισμός.

Παρόλα αὐτά ὁ λαός εἶναι στή μεγάλη πλειοψηφία του εὐγενής, ἐργατικός,

φιλότιμος, μέ σεβασμό πρός τίς παραδόσεις του καί τίς κοινωνικές δομές του. Ἔχει

ἀντιστάσεις, ἔστω καί ἀσθενεῖς λόγω συνθηκῶν, καί ἔχει μιά ἔντονη καί βαθιά

θρησκευτικότητα.

Μέσα σέ αὐτό τό περιβάλλον, κάτω ἀπό αὐτές τίς συνθῆκες, ἡ Ὀρθόδοξη

Ἐκκλησία τῆς Νιγηρίας, μέ δικαιοδοσία τά κράτη τῆς Νιγηρίας, τοῦ Μπενίν, τοῦ

Τόγκο καί τοῦ Νίγηρα, πορεύεται καί διακονεῖ τούς περισσότερο ἀπό 50 χιλιάδες

πιστούς της.

Εἴμαστε λίγοι, ἔχουμε πολλά προβλήματα, ἔχουμε τεράστιες ἐλλείψεις. Μπορεῖ

νά θεωρούμεθα ἀσθενεῖς, ἀδύναμοι. Ὅμως σ’ αὐτήν τήν ἀσθένεια, σ’ αὐτήν τήν

ἀδυναμία, βρίσκεται ἡ δύναμή μας, γιά νά χρησιμοποιήσω τόν λόγο τοῦ Ἀποστόλου

Παύλου. Ὁ ὀρθόδοξος τῆς Νιγηρίας -καί κάθε ἄλλης ἱεραποστολικῆς ἐκκλησίας- δέν

εἶναι ὀρθόδοξος, κληρονομικῶ δικαίῳ. Ἡ ὀρθοδοξία εἶναι ἐπιλογή του καί θέλει καί

ἀγωνίζεται νά τήν βιώσει ὅσο πιό γνήσια γίνεται. Κάθε κατάδυση μέσα στό

βαπτισματικό νερό, εἶναι ἐπιλογή συνειδητή καί ἀπόρροια τόσο πνευματικῆς

διεργασίας προσωπικῆς, ὅσο καί δωρεά τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Καί κάθε ἀνάδυση ἀπό

τό βαπτισματικό νερό, εἶναι ὄντως ἀναστάσιμο προσωπικό γεγονός καί ὄχι ἁπλά

συμβολισμός.

Μέ μεγάλες δυσκολίες, μέ πολύ ἀγῶνα καί ἀγωνία, στά 16 χρόνια ζωῆς τῆς

Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τῆς Νιγηρίας,

16. Δημιουργήθηκαν νέες ἐνορίες καί κοινότητες , ὥστε σήμερα νά λειτουργοῦν

στήν Νιγηρία 35 ὀρθόδοξες ἐνορίες καί κοινότητες, 15 στήν Δημοκρατία τοῦ

Μπενίν (πρώην Δαχομέη) και 4 στό Τόγκο.

Ὁ ἀριθμός τῶν κληρικῶν ἀνέρχεται στούς 32.

17. Ἱδρύθηκαν δύο ἡσυχαστήρια, ἕνα γυναικεῖο τῆς Ἁγίας Σκέπης στό Μπενίν καί

ἕνα ἀνδρικό, στήν Νιγηρία, τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου.

18. Ἱδρύθηκε τό ἀγγλόφωνο Ἐκκλησιαστικό Σεμινάριο τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου, στήν

Νιγηρία καί τό γαλλόφωνο Σεμινάριο τοῦ Ἁγίου Μάρκου στήν Δημοκρατία τοῦ

Μπενίν.

Ἄρχισε καί συνεχίζεται ἡ ἀνέγερση 18 ναῶν.

Λειτουργεῖ Οἶκος Τυφλῶν, στήν Μονή τῆς Ἁγίας Σκέπης στό Μπενίν.

Ἱδρύθηκαν τέσσερα νηπιαγωγεῖα και δημοτικά σχολεῖα, με 600 μαθητές και 32

ἐκπαιδευτικούς, τά ὁποῖα παρέχουν δωρεάν ἐκπαίδευση. Τά λειτουργικά τους

ἔξοδα καλύπτονται ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό τήν Ἐκκλησία.

Μετεφράσθησαν στίς γλῶσσες διαφόρων φυλῶν ἀρκετές ἀκολουθίες, ἐνῶ

παράλληλα ἐκδίδονται στά ἀγγλικά καί γαλλικά διάφορα ἐποικοδομητικά

φυλλάδια.

Ὁργανώθηκαν καί ὀργανώνονται ἐπιμορφωτικά σεμινάρια γιά κληρικούς καί

κατηχητές. Καταβάλλουμε προσπάθεια, μέσα στά πλαίσια τῶν δυνατοτήτων μας,

ὥστε ἀρκετοί ἀπό τούς νέους κληρικούς μας νά σπουδάσουν, ἐκτός ἀπό θεολογία

καί ἄλλες ἐπιστῆμες στά ντόπια πανεπιστήμια. Αὐτή τή στιγμή ἡ πλειοψηφία τῶν

κληρικῶν μας ἔχουν πανεπιστημιακή μόρφωση, τρεῖς ἐξ αὐτῶν πραγματοποιοῦν

μεταπτυχιακές σπουδές, ἐνῶ ὁ Ἀρχιερατικός Ἐπίτροπος στό Μπενίν εἶναι

Κοσμήτορας τῆς Νομικῆς Σχολῆς καί Καθηγητής στήν ἕδρα τῶν ἀνθρωπίνων

δικαιωμάτων.

Τέλος, θά ἤθελα νά ἀναφέρω ὅτι τό φιλανθρωπικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας

ἀναπτύσσεται συνεχῶς μέ τήν στήριξη ἀπόρων, χηρῶν, ὀρφανῶν, κακοποιημένων

γυναικῶν, φορέων καί ἀσθενῶν με AIDS, παιδιῶν μέ σύνδρομο Down, ἀλλά καί τή

χορήγηση ὑποτροφιῶν σέ ἀπόρους φοιτητές καί μαθητές.

Σεβασμιώτατοι, ἀγαπητοί πατέρες, κυρίες καί κύριοι,

Ὅλα ὅσα προανέφερα ἀποτελοῦν διαρκεῖς καί μεγάλες προκλήσεις γιά τήν

Ἐκκλησία τῆς Νιγηρίας. Ὅμως δέν σταματοῦν ἐδῶ.

Οἱ θρησκεῖες, οἱ ἰδέες ταξιδεύουν ἔξω ἀπό τόν χῶρο προέλευσής τους,

συναντοῦν πολιτισμούς μεταμορφώνοντάς τους καί μεταμορφωνόμενες από αὐτούς.

Ἐμεῖς καλούμαστε νά βιώσουμε τήν ἐμπειρία τοῦ νά φιλοξενούμεθα ἀπό ἄλλους

πολιτισμούς, ὅπως καί ἐσεῖς τήν ἐμπειρία τοῦ νά ἀποτελεῖτε τόν πολιτισμικό

«οἰκοδεσπότη» ἄλλων θρησκευτικῶν παραδόσεων. Αὐτές οἱ νέες πραγματικότητες

ἐγείρουν διάφορα πνευματικά καί θεολογικά ἐρωτήματα:

Ποιά εἶναι ἡ σχέση μεταξύ θρησκείας καί πολιτισμοῦ καί η φύση τῆς ἀμοιβαίας

ἐπιρροῆς μεταξύ τους;

Ποιά πρέπει νά εἶναι ἡ θεολογική στάση ἀπέναντι στόν θρησκευτικό

πλουραλισμό;

Εἶναι ἡ αποκάλυψη τοῦ Θεοῦ παροῦσα σέ ἄλλες θρησκεῖες καί πολιτισμούς καί

τί σημαίνει ἆραγε σήμερα γιά ἐμᾶς, ἡ θεολογία τοῦ Σπερματικοῦ Λόγου;

Ἄν ἐπιθυμοῦμε πιστότητα στόν βιβλικό λόγο, ἀποδεχόμαστε τήν παρουσία καί

τήν δράση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος σέ ἄλλους λαούς, παραδόσεις θρησκευτικές

καί πολιτισμούς ἤ θά θέτουμε ὅρια στήν σωστική δύναμη τοῦ Θεοῦ;

Ἀντιλαμβανόμαστε τήν ἀναγκαιότητα τοῦ διαλόγου καί τῆς ἀποδοχῆς, ὄχι

ἁπλά τῆς ἀνοχῆς, τῆς ἑτερότητας, τῆς διαφορετικότητας πού ἀποτελεῖ καί πηγή

δικοῦ μας ἐμπλουτισμοῦ;

Τολμᾶμε νά προχωρήσουμε σέ ἐπανέκφραση τῆς θεολογίας μας μέ κατηγορίες

σκέψης ἀπό τόν πλοῦτο τῶν τοπικῶν παραδόσεων, ἐν προκειμένω τῶν

ἀφρικανικῶν;

Εἴμαστε ἕτοιμοι νά σπάσουμε τά δεσμά τοῦ ἱστορικοῦ συμβιβασμοῦ τῆς

Ἐκκλησίας μέ τήν πολιτική ἐξουσία καί τά προνόμια πού αὐτή παρέχει καί νά

ἀποκαθαρθοῦμε ἀπό τήν συνενοχή στήν βία, πού ἔχει κηλιδώσει τήν

ἀνθρώπινη ἱστορία;

Τί σημαίνει μαθητεία στόν Θεάνθρωπο; Τί σημαίνει πραγμάτωση τῆς Βασιλείας

τοῦ Θεοῦ στό σημερινό κοινωνικό, ἱστορικό, πνευματικό, οἰκονομικό καί

πολιτικό τοπίο;

Τό αἴτημα καί τό ὅραμα τῶν λαῶν τῆς Ἀφρικῆς μᾶς καλεῖ καί μᾶς ἐνθαρρύνει

νά ὑπερβοῦμε ἀγκυλώσεις, δισταγμούς καί ἐπιφυλα-κτικότητες πού παρουσιάζονται

στόν Ὀρθόδοξο χῶρο καί νά ἀναμειχθοῦμε ἐνεργά στά κοινωνικά, πολιτικά καί

οἰκονομικά δρώμενα τοῦ τόπου διακονίας μας.

Τοῦτο προαπαιτεῖ ἱκανή ἐλευθερία γιά νά ὑψώσει ἡ Ἐκκλησία τήν φωνή ἐκ

μέρους τοῦ Εὐαγγελίου ἀκόμα καί ἐνάντια σέ πολιτικές δυνάμεις ὅταν χρειάζεται,

λειτουργῶντας ὄχι ἁπλά καταγγελτικά καταστάσεων, πράξεων καί νοοτροπιῶν,

ἀλλά θά ἔλεγα θετικά, θεραπευτικά, προασπιζόμενη ὅ,τι εἶναι ἀναγκαῖο γιά τήν

διατήρηση τῆς ἀλληλεγγύης, τῆς ἀδελφοσύνης καί συνύπαρξης τῶν λαῶν, τοῦ

κοινοτικοῦ τρόπου ἔκφρασης καί ζωῆς.

Χρειάζεται ἱκανή ἐλευθερία ἐσωτερική ἀλλά καί ἐξωτερική, μιά ἀληθινή

ἐπανάσταση, ἕνα σπάσιμο δεσμῶν μέ θεσμούς, πρόσωπα, πολιτικές καί νοοτροπίες

πού διατηροῦν τήν βαβυλώνια αἰχμαλωσία τῶν λαῶν, τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ,

τελικά τῆς ἴδιας. Θέλει ἐλευθερία καί χῶρο, πού δέν τῆς χαρίζεται, ἀλλά πού

ἀποκτᾶται μέ ἀγῶνες, γιά νά προστατεύσει τή μνήμη της (πού τῆς παρέχει τήν

ταυτότητά της), νά λατρεύσει τόν Κύριο τῆς ἱστορίας καί ὄχι τούς «κυρίους» τῶν

διαφόρων ἱστορικῶν στιγμῶν, νά συνεχίσει νά προσεύχεται, νά ἐλπίζει καί νά

ἐργάζεται γιά τήν φανέρωση τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, σέ ἐποχές πού οἱ ζωές μας

ἐλέγχονται μέ ἐπιτυχία ἀπό διάφορα κέντρα λήψης ἀποφάσεων.

Μέσα σέ ἕνα περιβάλλον βαθιά τραυματισμένο στό διάβα τῆς ἱστορίας, ἡ

μεγάλη πρόκληση γιά τήν Ἐκκλησία τῆς Ἀφρικῆς εἶναι νά συνδράμει, μέ τήν Χάρη

«τοῦ καταλλάξαντος ἡμᾶς ἑαυτῷ διά Ἰησοῦ Χριστοῦ καί δεδοκότος ἡμῖν τήν διακονίαν

τῆς καταλλαγῆς» (Β. Κορ.5:18) στό χτίσιμο κοινοτήτων μέσα ἀπό τήν διαδικασία

θεραπείας ἐμπειριῶν καί μνήμης. Κοινοτήτων, στίς ὁποῖες ὁ καθένας, ὄχι μόνο

γίνεται ἀποδεκτός ὅπως εἶναι, ἀλλά βρίσκει καί τό στήριγμα πού χρειάζεται γιά νά

συμμετάσχει στήν πληρότητα τῆς Ζωῆς. Κοινοτήτων, μέσα στίς ὁποῖες ἀποκτοῦν

φωνή ἐκεῖνοι πού συνήθως σιγοῦν, σιωποῦν, εὑρίσκονται στό περιθώριο. Ἔτσι ἴσως

μπορέσει σταδιακά ἡ Ἐκκλησία νά γίνει χῶρος ἀπελευθέρωσης, γιά νά νιώσει τελικά

ὁ ἁπλός καθημερινός ἄνθρωπος τήν λυτρωτική παρουσία τοῦ Χριστοῦ μέσα στή δική

του προσωπική ἱστορία καί περιπέτεια.

«Νυνί δέ ἐν Χριστῶ Ἰησοῦ ὑμεῖς οἱ ποτέ ὄντες μακράν ἐγγύς ἐγεννήθητε ἐν τῶ

αἵματι τοῦ Χριστοῦ. Αὐτός γαρ ἐστίν ἡ εἰρήνη ὑμῶν, ὁ ποιήσας τά ἀμφότερα ἕν καί τό

μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας...» (Ἐφεσ. 2:13-14). Αὐτή θεωρῶ ὅτι εἶναι ἡ πρόκληση

γιά μᾶς σήμερα. Ὄχι ἁπλά νά κατεβάσουμε αὐτούς πού σκαρφαλώνουν στόν τοῖχο,

ἀλλά νά συμβάλουμε στό γκρέμισμα τοῦ «μεσότοιχου τῆς ἔχθρας» καί κάτω ἀπό τά

ἐρείπια του νά θάψουμε κάθε τί πού πονάει, πού χωρίζει, πού ματώνει.

Ἔφτασε ἡ ἡμέρα, κατά τήν ὁποία «χείρ Κυρίου ἐξήγαγε ἡμᾶς καί ἔθηκεν ἡμᾶς

ἐν μέσω πεδίου… μεστοῦ ὀστέων ἀνθρωπίνων... καί ἰδού ξηρά σφόδρα. Καί λέγει πρός

ἡμᾶς Υἱέ ἀνθρώπου, εἰ ζήσεται τά ὀστέα ταῦτα;». Καί ὅσο κι ἄν μᾶς τρομάζει ἡ ἀφωνία

μας, ἡ ὑπνώττουσα ἐκκλησιαστική μας συνείδηση, ὑπάρχει ἀκόμα περιθώριο, δέν

εἶναι ἀργά, τά ὀστᾶ δέν εἶναι ξηρά, ἡ ἐλπίδα μας δέν χάθηκε, διότι τάδε λέγει Κύριος:

«Ἰδού ἐγώ ἀνοίγω τά μνήματα ὑμῶν καί ἀνάξω ὑμᾶς ἐκ τῶν μνημάτων ὑμῶν… καί δώσω

πνεῦμα μου εἰς ὑμᾶς καί ζήσεσθε…»

Σᾶς εὐχαριστῶ.

Γ8 αληθώς | 30.3.2014

ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΑΜΙΡΗ

Θρησκευτικότητα και ηθογραφία. Ενδεικτικές αναφορές σε

Βιζυηνό και Παπαδιαμάντη

Η λογοτεχνία, ως έκφραση και μορφή τέχνης, αναπαριστά την πραγματικότητα.

Αντλεί το πρωτογενές υλικό της από τα συμβαίνοντα, υπαρκτά και νοητά, μιας

εποχής, ενός χρονικού ορίου μέσα στο οποίο σταθεροποιούνται και μορφοποιούνται

δυναμικές και καταστάσεις, ως αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας από το

παρελθόν προς το παρόν. Από το χθες στο σήμερα. Οι συγκρούσεις σε επίπεδο

κοινωνίας, οι διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες οδηγούν στη διαμόρφωση ενός

κώδικα αξιών και αρχών που χαρακτηρίζει την κάθε εποχή και αναδεικνύει το προφίλ

της. Αυτό από το οποίο εμπνέεται η λογοτεχνία και καταγράφει η ιστορία.

Έτσι κάθε λογοτεχνική γενιά πορεύεται με βάση τα ιδεολογικά, κοινωνικά,

πολιτικά ή ιστορικά στοιχεία του τόπου όπου δραστηριοποιείται. Και, βέβαια,

ονομάζουμε «γενιά» όλους αυτούς τους συνηλικιώτες λογοτέχνες, που μετουσιώνουν

με την έμπνευσή τους τα χαρακτηριστικά του έθνους και της κοινωνίας τους -χωρίς,

ωστόσο, να αδιαφορούν για τα συμβαίνοντα και σε υπερεθνικό επίπεδο- που

απαντούν σε κοινά ερωτήματα ή αναδεικνύουν άλλα. Μέτοχοι και κοινωνοί μιας

πραγματικότητας αφουγκράζονται τους εσωτερικούς και εσώψυχους καημούς της,

τους κλυδωνισμούς και τις ανησυχίες της και αφήνονται να τους παρασύρει η ροή του

ποταμού της δημιουργίας.

Ειδικότερα η γενιά του 1880 κλήθηκε να προσαρμόσει τους στόχους και την

έκφρασή της σύμφωνα με τα νέα δεδομένα της εποχής. Μιας εποχής που υπήρξε για

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος μία περίοδος αλλαγών σε όλα τα επίπεδα. Είχε βγει

λαβωμένο αλλά και όρθιο από την οδυνηρή εμπειρία της Επανάστασης και έπρεπε

τώρα να διαμορφώσει το παρόν και το μέλλον του ανταποκρινόμενο στις απαιτήσεις

των νέων προκλήσεων. «Εποχή του φιλελευθερισμού» ονομάζει ο B. Crose αυτή την

περίοδο. Πράγματι, το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Τρικούπη συνέβαλε στην

πολιτική, κοινωνική και οικονομική ανασυγκρότηση και στον εκδημοκρατισμό της

χώρας. Αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο εξασφαλίζεται η ισορροπία, η σταθερότητα

και επικρατεί άνεμος ανανέωσης. Εμφανίζεται κυρίαρχος ο θετικισμός, ο

επιστημονισμός, γενικότερα το ορθολογικό πνεύμα.

Μέχρι, όμως, εκείνη τη στιγμή τα ευρωπαϊκά ρεύματα επηρέαζαν το ελληνικό

λογοτεχνικό κλίμα. Αρχικά με το κίνημα του Διαφωτισμού η ευρωπαϊκή σκέψη, με

τον ορθολογισμό και την πνευματικότητά της, πότισε την ψυχή των υπόδουλων και

έδωσε νόημα και περιεχόμενο στον αγώνα τους. Ύστερα ο ρομαντισμός με τις

θεματικές κι εκφραστικές εξάρσεις και τις υπερβολές του. Με την κυριαρχία του

συναισθήματος, της φαντασίας και του ενθουσιασμού. Με κυριότερα μοτίβα την

πατρίδα, τη φύση, τον έρωτα και την ιστορία. Η τελευταία, ως θεματικό υπόβαθρο

έδωσε και το ιστορικό μυθιστόρημα με τις διογκωμένες ιπποτικές ανδραγαθίες μέσα

σε ένα ερωτικό περίβλημα. Όλα αυτά τα κινήματα πέρασαν στην εγχώρια

λογοτεχνική παραγωγή, αλλού βρήκαν γόνιμο έδαφος, αλλού πάλεψαν,

αντιστάθηκαν. Μέχρι που οι Έλληνες δημιουργοί βρήκαν τα δικά τους πατήματα

προσαρμοσμένα στην ελληνική πραγματικότητα, στους νέους καιρούς και στις νέες

ανάγκες.

Το νεοσύστατο κράτος, όπως είπαμε, ή καλύτερα το έθνος, έπρεπε να βρει το

βηματισμό του. Να ορίσει καθοριστικά την πορεία του προς εθνική ταυτοποίηση και

το μέλλον του. Να μην εξαρτάται από τους άλλους. Να στηριχτεί στις δικές του

δυνάμεις και ιδιαιτερότητες, να αναδείξει όλα εκείνα τα στοιχεία που κεντήθηκαν

πάνω στον καμβά της δικής του ιστορίας και που το χαρακτηρίζουν αμετάκλητα.

Κι η αρχή έγινε από τη γλώσσα. Γιατί η μεταρρυθμιστική πρωτοβουλία και ο

ανακαινιστικός ρυθμός έπρεπε να προσαρμοστούν με τη λαϊκή βάση. Ασαφής και

ρευστή η ελληνική αστική πραγματικότητα, συνεχίζει να ταλαντεύεται σε

ξενόφερτες, δυτικές επιρροές, βρίσκεται ακόμα στα πρώτα στάδια της διαμόρφωσής

της και δεν παρέχει τις απαιτούμενες εγγυήσεις, παρά το ότι το μέλλον της

διαγράφεται ευοίωνο, έτσι που αργότερα θα δώσει ερεθίσματα έμπνευσης για

λογοτεχνική παραγωγή. Με τη δυναμική, ριζοσπαστική και ρηξικέλευθη παρουσία

του Ψυχάρη με «Το ταξίδι μου», καθώς και του Ν. Πολίτη με τις σημαντικότατες

λαογραφικές εργασίες του εδραιώνεται η δημοτική. Βέβαια , όχι τόσο εύκολα. Δειλά

στην αρχή, αφού αντιπάλεψε επικρίσεις και αφορισμούς, αντιστάθηκε και

δικαιώθηκε. Και, βέβαια, αυτή η γλωσσική μεταρρύθμιση έρχεται στην κατάλληλη

στιγμή και «συνδυάζεται με τη μελέτη του πραγματικού και τη στροφή προς την

ύπαιθρο».

«Δημοτιστική παράδοση και δημοτική λαλιά, ηθογραφία, λαογραφία και

λαϊκισμός συνθετική αξιοποίηση του παρελθόντος, ξεπέρασμα της ρομαντικής

θρηνολογίας και αμετροέπειας, στροφή προς το πραγματικό, προς το επίκαιρο και το

καθημερινό, αντικατάσταση της φαντασίας με την εμπειρία και την παρατήρηση,

αναπροσαρμογή προς τα νέα ευρωπαϊκά ρεύματα: να μερικοί από τους πρώτους

στόχους της στροφής του 1880. Από μια άποψη, η καινούργια λογοτεχνία

ανατοποθετεί τις έννοιες του χρόνου και του χώρου. Πραγματικά, βρισκόμαστε πολύ

μακριά από τις μεγάλες διάρκειες των ιστορικών αφηγήσεων, πολύ μακριά επίσης

από τις φυγές σε μυθικούς ή άγνωστους τόπους. Αδιάκοπα μεταβαλλόμενο, το

ρομαντικό σκηνικό της φαντασίας δεν έχει πια παρά να ακινητοποιηθεί, σύμφωνα με

τις στατικές, φωτογραφικές απαιτήσεις του νατουραλισμού. Στη θέση του “αλλού”

και του “άλλοτε” εμφανίζεται το “εδώ” και το “τώρα”», επισημαίνει ο Π. Μουλλάς.

Είδαμε, λοιπόν, ότι το ξεπέρασμα του ρομαντισμού, η εμφάνιση του νατουραλισμού

από τη Δύση «που αξίωνε το άμεσο αντίκρισμα της πραγματικότητας», η καθοριστική

ενίσχυση της λαογραφίας και η στροφή προς τη λαϊκή γλώσσα και αλήθεια θα

διαμορφώσουν μια νέα ιδεολογία. Θα στρέψουν τα βλέμματα και το ενδιαφέρον προς

την ύπαιθρο, τους απλούς ανθρώπους που στη ζωή τους καθρεφτίζεται όλη η βιωμένη

παράδοση και η ελληνική βιοθεωρία. Σε μια περίοδο που έχει παγιωθεί στη χώρα η

ειρήνη και η ασφάλεια είναι ο κατάλληλος καιρός να εκφραστεί η εθνική ζωή. Και,

βεβαίως, οι απλοί άνθρωποι της υπαίθρου είναι οι γνήσιοι εκφραστές της. «Η αγάπη

της λαϊκής ζωής προηγήθηκε από την αγάπη της λαϊκής γλώσσας», λέει ο

Ξενόπουλος. Και η Γεωργία Σάνδη γράφει: «Ο λαός είναι η μεγάλη πηγή ευφυΐας και

εμπνεύσεως».

Έτσι, για τον πεζογράφο της γενιάς του 1880 διαμορφώνεται μια νέα

προοπτική, αλλά και πραγματικότητα που ορίζεται «τόσο από τον αγροτικό

χαρακτήρα της κοινωνίας μας, όσο και από τις ιδεολογικές προτεραιότητες της

εποχής». Σχετικά, ο Π. Μουλλάς, επίσης, τονίζει: «Απομνημονευματογράφος και όχι

ιστορικός, δε γράφει παρά ό,τι θυμάται, ακούει ή βλέπει. Οι γραπτές πηγές του είναι

εξίσου άχρηστες με τη φαντασία του. Για την προσέγγιση του παρόντος και του

παρελθόντος υπάρχουν νέα μέσα: η προσωπική παρατήρηση, η ατομική μνήμη και

μαρτυρία, η προφορική παράδοση. Ο χρόνος εξατομικεύεται ή μεταβάλλεται σε μια

συλλογική διάρκεια χωρίς όρια και ποιοτικές αλλοιώσεις, διάρκεια που ταυτίζεται με

την επανάληψη μέσα σε έναν αγροτικό χώρο όπου αναπαράγονται σταθερά τα ίδια

ήθη και έθιμα… Βρισκόμαστε στο στάδιο του ρεπορτάζ, της αυτοβιογραφικής

μαρτυρίας και της λαογραφικής καταγραφής».

Κάτω από αυτές τις συνθήκες γεννιέται το λεγόμενο ηθογραφικό μυθιστόρημα

ή καλύτερα το ηθογραφικό διήγημα. Και σύμφωνα με τον Απόστολο Σαχίνη,

«ηθογραφία είναι η απλή και πιστή αντιγραφή των ηθών, των εθίμων, των συνηθειών

και όλων εκείνων των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τρόπου της χωριάτικης και

γενικά της επαρχιακής ζωής». Εδώ η φαντασία υποχωρεί στη ζωντανή και άμεση

παρατήρηση, στην προσωπική μαρτυρία και τη βίωση της ατομικής εμπειρίας σ’ ένα

κοινό, όμοιο περιβάλλον. Χωρίς φτιασίδια η απλή ζωή σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα

αποτελεί, κάθε φορά, τη βάση του μύθου. Τα υποκείμενα, οι πρωταγωνιστές

ξεδιπλώνουν την εσωτερικότητά τους πάνω στα κοινά στοιχεία που τη διαμόρφωσαν.

Κι αυτά είναι η προσήλωση στην εθνική καταγωγή, στη γλώσσα, στην οικογένεια,

στον αγώνα της καθημερινότητας, στις αξίες και τα ιδανικά της φυλής και βεβαίως

και στη θρησκεία. Κι αποδίδονται με ενάργεια, ζωντάνια και παραστατικότητα μέσα

από την εξωτερική και εσωτερική δράση των προσώπων σε κάθε λογοτεχνικό έργο

αυτού του είδους. Σε όλη της την έκταση αποκρυπτογραφείται η ζωή των απλών

ανθρώπων με το ουσιαστικό της περίβλημα.

Σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχει, λοιπόν, και η καθολική αποτύπωση της

γενικότερης θρησκευτικής αντίληψης και ιδεολογίας των επαρχιωτών. Που αναδύεται

ως εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει στην ανώτερη θεϊκή δύναμη και να

εξαρτήσει την ευτυχία του και να κρατηθεί από αυτήν. Ετούτη η ανάγκη δεν

εξαντλείται σε επίπεδο επιφανειακών συμβολισμών. Είναι κάτι βαθύτερο και

ουσιαστικότερο. Έχει διαποτίσει με το πέρασμα των χρόνων τη λαϊκή ψυχή και έχει

γίνει ένα με τον εαυτό της. Δε νοείται και δεν επιτρέπεται καμία παρέκκλιση από

αυτό που είναι κοινά αποδεκτό, οριοθετημένο και παγιωμένο ως θρησκευτική

πεποίθηση. Σε κάθε είδους εκδήλωση της καθημερινότητας αυτό είναι ξεκάθαρο.

Στην προσευχή, στην καταφυγή στο Θεό και στους Αγίους και στη λατρεία τους. Στην

πίστη στη συνδρομητική δύναμή τους και στην υποχρέωση του ανθρώπου να την

αναγνωρίσει. Κι αυτή η υποχρέωση δε σημαίνει εξαναγκασμό. Απορρέει αβίαστα από

την ανάγκη να καλυφθούν οι ανθρώπινες αδυναμίες και να υποστηριχτούν στην

αντιμετώπιση των δυσκολιών και στην αδυναμία γνώσης των μελλοντικών

συμβάντων. Στο βαθμό, λοιπόν, που η τέχνη -κι εδώ η λογοτεχνία- αποτυπώνει την

πραγματικότητα στο βάθος της, η θρησκευτικότητα συμβαδίζει, ενυπάρχει,

εμπεριέχεται στην ηθογραφία. Αφού ηθογραφία σημαίνει απεικόνιση της λαϊκής

ζωής με όλα τα σημαινόμενα και τα χαρακτηριστικά της.

Οι πεζογράφοι αυτής της γενιάς που αφοσιώθηκαν στο ηθογραφικό διήγημα

στηρίχτηκαν, όπως είπαμε, στη ζωντανή και άμεση παρατήρηση, στην προσωπική

μαρτυρία και στη βίωση της ατομικής εμπειρίας. Τα όσα γράφουν κινούνται στο

επίπεδο της αυτοβιογραφίας, χρησιμοποιούν αρκετά την πρωτοπρόσωπη αφήγηση –

αν και κάποιοι προσπαθούν να καλυφθούν πίσω από ψευδεπίγραφες προσποιήσεις

ότι δήθεν ομιλούν εξ ονόματος άλλων. Ο μύθος περιγράφει την προσωπική τους

ιστορία σ’ ένα περίτεχνα δομημένο λογοτεχνικό πλαίσιο. Κι επειδή ανήκουν στις

κοινωνίες των οποίων τα συμβαίνοντα εξιστορούν και τα προσωπικά τους βιώματα

μέσα στους συγκεκριμένους κοινωνικούς σχηματισμούς αποτελούν την έμπνευσή

τους, είναι φυσικό να μεταφέρουν πιστά στα έργα τους, εκτός των άλλων, αυτούσιες

και τις περί θρησκείας αντιλήψεις των λαϊκών ανθρώπων με τους οποίους είναι

συνοδοιπόροι και ιδεολογικά.

Αυτή η εκφρασμένη θρησκευτικότητα αποτυπώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της.

Περιγράφεται ζωντανά ως σταθερό μοτίβο στις εξωτερικές δράσεις ή στις εσωτερικές

αναζητήσεις των υποκειμένων, όπου, βέβαια, οι απαιτήσεις του μύθου και της

εξέλιξής του το επιβάλλουν ή το απαιτούν.

Πρωτοπόρος και εκφραστής των μηνυμάτων του καιρού του με σαφή

θρησκευτική συνείδηση, κυρίως με το πεζογραφικό του έργο -γιατί ξεκίνησε τη

λογοτεχνική του πορεία ως ποιητής, και μάλιστα βραβευμένος-, είναι ο Γεώργιος

Βιζυηνός. Που από τη γενέτειρα γη, το μικρό χωριό της τουρκοκρατούμενης Θράκης,

τη Βιζύη, έγινε πολίτης της Κωνσταντινούπολης, της Κύπρου, του Παρισιού, του

Λονδίνου, εκεί όπου διεύρυνε τον πνευματικό του ορίζοντα με σπουδές στη

φιλοσοφία, τα παιδαγωγικά και την ψυχολογία, αλλά και της Αθήνας όπου έφτασε ως

τη θέση του υφηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής. Η πολυκύμαντη ζωή του, που

διέγραψε την πορεία της ανάμεσα στην οικονομική ανέχεια και την αναζήτηση του

πλουτισμού με τις ανώφελες, ανεπιτυχείς εμπορικές δραστηριότητες, τα μεγάλα

πάθη και τη θλιβερή ασθένεια του μυαλού, σημαδεύτηκε και από την επαφή του με

εκκλησιαστικούς κύκλους. Στην Κύπρο, όπου τελείωσε το Σχολαρχείο, ήταν

παράλληλα ασκούμενος καλόγερος και ψάλτης, ιδιαίτερα αφοσιωμένος στην

εκκλησία και προστατευόμενος του αρχιεπισκόπου Σωφρόνιου Α΄, είχε σκοπό να

γίνει κληρικός. Ύστερα, ως σπουδαστής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης βρήκε

στήριξη από σημαντικά πρόσωπα, εκτός των άλλων, και στις πνευματικές του

αναζητήσεις. Έτσι διαμόρφωσε μια ήδη υπάρχουσα εκ καταγωγής και οικογενειακής

παράδοσης θρησκευτική συνείδηση που διαπερνάει με περισσή σαφήνεια και

ενάργεια το έργο του.

Το πρώτο του εκτενές ηθογραφικό πεζογράφημα, διήγημα με σαφή στοιχεία

μυθιστορήματος, είναι «Το αμάρτημα της μητρός μου». Μια προσωπική, εκ βαθέων

εξομολόγηση του συγγραφέα με ψυχογραφικές διεισδύσεις σε προσφιλή πρόσωπα

και γεγονότα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος. Ο αινιγματικός, κατ’ αρχήν,

τίτλος του έργου αναφέρεται στη διακαή προσπάθεια της μητέρας, της Δεσποινιώς

της Μιχαλήεσσας, ν’ απαλλαγεί από το βαρύ φορτίο μιας ενοχής. Η ιστορία

ξετυλίγεται με την ασθένεια της Αννιώς, της πολυαγαπημένης κόρης. Επισταμένες

και άκαρπες οι προσπάθειες της μητέρας να την κρατήσει στη ζωή. Αδιαφορεί για τα

άλλα τα παιδιά της, τόσο που λαβώνει την ψυχή τους, επειδή νομίζουν ότι τους στερεί

την αγάπη και τη φροντίδα της και αφοσιώνεται στην «καχεκτική και φιλάσθενο»

κόρη. Όταν αυτή πεθαίνει, προβαίνει σε απανωτές υιοθεσίες άλλων κοριτσιών, παρά

τις αντιρρήσεις των γιων της. Άκαμπτη η αντίδραση των μεγαλύτερων αδελφών.

Μόνο ο Γιωργής, ο διττός χαρακτήρας συγγραφέα – πρωταγωνιστή, όταν κάποια μέρα

η μητέρα του τον έσωσε από βέβαιο πνιγμό στο ποτάμι, έδωσε δεσμευτική υπόσχεση

στήριξής της. Έτσι, μετά από χρόνια σ’ αυτόν εξομολογείται η μητέρα το αμάρτημά

της που βαραίνει την ψυχή της, που καθορίζει τις πράξεις και τη συμπεριφορά της

στην ανελέητη προσπάθειά της να βρει την ηθική κάθαρση. Άθελά της είχε πλακώσει

στον ύπνο της το πρώτο της κορίτσι, όταν χρόνια πριν, τότε που ήταν νέα, είχε

αποκοιμηθεί κατάκοπη μετά από ένα γαμήλιο γλέντι.

Συνολικά ιδωμένη αυτή η βασανιστική πεποίθηση ενοχής έχει φωλιάσει στο

εσωτερικό «είναι» της μητέρας ως απόηχος μιας βαθειάς αντίληψης για την αμαρτία.

«Αλλά, τι τα θέλεις! Η αμαρτία είναι αμαρτία», λέει η ίδια. Κι αυτή η στάση της

παραπέμπει στη βαθύτερη βίωση της θρησκευτικότητας. Που καθορίζει τους όρους

και τα όρια συμπεριφορών, που δεν επιτρέπει παρεκκλίσεις στο πλαίσιο του ηθικού

κώδικα. Ο Θεός τιμωρεί τους αμαρτωλούς, πιστεύει η Δεσποινιώ. Γι ‘ αυτό κι εκείνη

πρέπει να βρει τρόπο να απαλλαγεί από την αμαρτία της , έστω και ακούσια, πρέπει

να εξιλεωθεί. Γι’ αυτό προβαίνει σε υιοθεσίες . Για να δώσει ζωή σε αντιστάθμισμα γι’

αυτή που αφαίρεσε. Μιλάει με το Θεό:

«Ενθυμήθηκες την αμαρτία μου και εβάλθηκες να μου πάρης το παιδί για να

με τιμωρήσεις. Ευχαριστώ σε, Κύριε». Κι ακόμα, φέρνει στην εκκλησία «το μαραμένον

κοράσιον» και το εναποθέτει «προ της εικόνος της Παναγίας». Κι αυτό «Έπρεπε

λοιπόν να μείνη σαράντα ημερονύκτια εντός της εκκλησίας, προ του αγίου βήματος,

ενώπιον της Μητρός του Σωτήρος, εμπεπιστευμένη εις μόνον το έλεος και τους

οικτιρμούς αυτών, ίνα σωθή από το σατανικόν πάθος, το οποίον εμφωλεύσαν ήλεθε

τόσον αμειλίκτως το τρυφερόν της ζωής αυτής δένδρον». Η ελπίδα για θαυματουργό

θεραπεία, για αποτελεσματικότητα αυτής της καταφυγής στην εκκλησία την

ανακουφίζει προσωρινά. Είναι η ελπίδα που γεννιέται στην ψυχή του πιστού και που

έχει διαμορφωθεί από το είδος και την ποιότητα της σχέσης του με το Θεό ως

οντότητα.

Η Δεσποινιώ νιώθει ένα είδος ενοχής κι όταν καταφεύγει σε μαγγανείες για

την ίαση της κόρης της. Αναγκάζεται. «Η μητρική στοργή ενίκησε το φόβο της

αμαρτίας. Η θρησκεία έπρεπε να συμβιβασθή με την δεισιδαιμονίαν . Πλησίον εις τον

σταυρόν, επί του στήθους της Αννιώς, εκρέμασεν εν χαμαγλί, με μυστηριώδεις

αραβικάς λέξεις». Αντίδραση μιας απλής γυναίκας του λαού που σε καμιά περίπτωση

δεν ακυρώνει τη θρησκευτική της πίστη, όσο κι αν δημιουργεί πρόσκαιρα ηθικά

διλήμματα.

Στο τέλος του διηγήματος, μετά από προτροπή του Γιωργή, καταφεύγει στον

Πατριάρχη για να εξομολογηθεί και, ίσως, να απαλλαγεί από το βάρος της αμαρτίας.

Αλλά ούτε κι έτσι βρήκε την ανακούφιση από το αφόρητο βάρος της ένοχης

συνείδησής της. Η αδυναμία να λυτρωθεί είναι οριστική. Καμία έξωθεν δύναμη δεν

μπορεί να διαμορφώσει, να διαφοροποιήσει την παγιωμένη πεποίθηση της ενοχής

μιας μητέρας, μιας απλής, ενάρετης και θεοσεβούμενης γυναίκας. Μιας γυναίκας

εναρμονισμένης με τις χριστιανικές αρχές που εμφορείται από την ηθική σημειολογία

της ορθόδοξης πίστης.

Γενικότερα, όμως, σε όλο το έργο υπάρχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο με

αναφορές σε στοιχεία από την Π. Διαθήκη και τη θρησκευτική λαϊκή παράδοση, αλλά

και με δεδομένα που διατηρούνται , μάλιστα, αναλλοίωτα ως τις μέρες μας: πλήθος

θρησκευτικών εικόνων λατρείας και τελετουργίας. Όπως η τραγική στιγμή όπου

ξεψυχάει η «ασθενής κόρη» περιγράφεται με ένα άκρως δραματικό τελετουργικό με

έμφαση στην πίστη για τις ιαματικές και λυτρωτικές ιδιότητες του αγιάσματος.

Ενδεικτικά αναφέρουμε, ακόμα, τη μαγική – συμβολική δύναμη του αριθμού

σαράντα, την πίστη για την ύπαρξη δαιμόνιων δυνάμεων, δυνάμεων του Κακού, μέσα

στον ίδιο τον άνθρωπο που συντρίβονται από τη θεία χάρη με συγκεκριμένο

τελετουργικό, όπως του εξορκισμού. Επίσης, η μεταφορά των ασθενών στην εκκλησία

και η πίστη στη θαυματουργό θεραπεία από το Θεό, που μάλιστα στο κείμενο

παρουσιάζεται με έντονη δραματικότητα για την περίπτωση της Αννιώς. Ακόμα, η

πίστη των ανθρώπων στο Θεό δηλώνεται με το μοτίβο της προσευχής τόσο για τους

ξενιτεμένους, όσο και για το ξεπέρασμα των δυσκολιών της καθημερινότητας, αφού

θεωρούνται ως δοκιμασίες της ηθικής αντοχής τους. Οι άνθρωποι καταφεύγουν στους

Αγίους Τόπους, όπως έκανε η γιαγιά του Γιωργή. Πιστεύουν στο μυστήριο της

εξομολόγησης και εμπιστεύονται τους ιερείς ως εκπροσώπους του Θεού στη γη.

Επίσης, οι ιερείς είναι παρόντες σε κάθε δικαιοπραξία, όπως αυτή της υιοθεσίας.

Συνολικά, ο Βιζυηνός ενδυναμώνει τις αναλλοίωτες ηθικές αξίες, τις

ελληνοχριστιανικές αξίες με τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του έργου του. Η

κοινωνία που περιγράφει, καθαρή κι απαλλαγμένη από κάθε είδους ξενισμό ή

νεωτερισμό, γνήσια και ειλικρινής πορεύεται με οδηγό τα ιδεώδη που διαμόρφωσε η

ελληνοχριστιανική παράδοση. Αυτή που αναγνωρίζει την αξία του ανθρώπου, του

αγώνα του και των ενδόμυχων ή εξωγενών κλυδωνισμών του. Χαρακτηριστικά, ο

Πέτρος Χάρης τονίζει: «Ο Βιζυηνός προσέχει τα εξωτερικά στοιχεία του

αφηγηματικού λόγου, για να περάσει με ασφάλεια στη βαθύτερη υπόσταση του

ανθρώπου κ’ εκεί να επιμείνει, να επιμείνει πολύ, και να πολιορκήσει τη συνείδησή

του και να τη δει στην όποια αναταραχή της, στην όποια κρίση που τη βασανίζει και

τη δυναμώνει».

Ενδεικτική, αλλά, διαφορετική είναι η περίπτωση του Παπαδιαμάντη. «Μικρός

εζωγράφιζα Αγίους», λέει ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα. Αυτό

επιβεβαιώνει ότι στην πραγματικότητα τη χριστιανική συνείδηση και ιδεολογία του

διαμόρφωσε ήδη από τα παιδικά του χρόνια μέσα σε ένα οικογενειακό περιβάλλον

αυστηρά προσηλωμένο στα χριστιανικά ιδεώδη. Πιστός ακόλουθος του ιερέα πατέρα

του και συμμέτοχος σε κάθε άσκηση του λειτουργήματός του έψελνε μαζί του.

Ζωντανά τα βιώματα εκείνης της εποχής τον ακολουθούσαν σε όλη τη ζωή του σε

συνδυασμό με τη νοσταλγική ανάμνηση της γενέθλιας γης. Του μικρού νησιού, της

Σκιάθου με τους βαθιά θρησκευόμενους κατοίκους και την απόλυτη προσήλωσή τους

στη θρησκευτική παράδοση.

Σε νεαρή ηλικία, μόλις 21 ετών αποφασίζει να γίνει μοναχός. Για το σκοπό αυτό

μεταβαίνει στο Άγιο Όρος. Εκεί μυήθηκε στη μοναστική ζωή και μελέτησε πλήθος

εκκλησιαστικών και αρχαίων κειμένων, αλλά και βυζαντινή μουσική. Κι αυτό ποτέ

δεν το σταμάτησε. «Τι κείμενα αρχαία και τι κείμενα ξένα, τι κείμενα βυζαντινά,

εκκλησιαστικά συναξάρια, τροπάρια, ψαλμούς δεν ξέρει αυτός ο άνθρωπος ! Τι χωρία

της Γραφής, της Παλαιάς και της Νέας», γράφει ο Τ. Άγρας. Όμως, αν και

εγκατέλειψε σύντομα, μέσα σε λίγους μήνες, το Άγιο Όρος και το σχέδιό του να

ακολουθήσει τη μοναστική ζωή, παρέμεινε για πάντα ένας «κοσμοκαλόγερος». Στο

χαρακτηρισμό αυτό του απέδωσε ο Μ. Περάνθης φανερώνεται ανάγλυφα το είδος της

ζωής που επέλεξε. Να παραμείνει ένας μοναχός ανάμεσα στους λαϊκούς, να μην

εγκαταλείψει ούτε για μια στιγμή την αναζήτηση της ηθικής τελειότητας στο

καθημερινό γίγνεσθαι, στο πλαίσιο της ορθόδοξης πίστης. Να την κάνει βίου οδηγό

και έτσι αυτά τα σταλάγματα να χρωματίσουν και το έργο του. Σ’ αυτό το έργο που

είναι παρούσα η θρησκεία, όπως ακριβώς είναι συνεχώς παρούσα και στην

προσωπική του ζωή. Και μάλλον αδικείται από την άποψη του Κ. Θ. Δημαρά ότι «από

την αγιοσύνη του κρατούσε μόνο την αναχώρηση κι όχι το πάθος για τον άνθρωπο».

Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το πρώτο ποίημά του έχει τον τίτλο «Δέησις»

κι αποτελεί «Εράνισμα από τους Ψαλμούς», μια προσευχή στον Πλάστη και

Δημιουργό Θεό. Γενικά, σύμφωνα με τον Π. Μαστροδημήτρη: «Ο Παπαδιαμάντης

εκφράζει -τόσο με τα πρώιμα μυθιστορήματά του όσο και με τα καλλιτεχνικώς

αρτιότερα διηγήματά του- μια κορύφωση της ορθόδοξης ιστορικής εμπειρίας, όπως τη

διαμόρφωσε η λαϊκή ευσέβεια και η εκκλησιαστική λατρεία. Ο κόσμος του

Παπαδιαμάντη είναι ένας κόσμος λατρευτικός. Η λατρεία του “βλέμματός” του

αγκαλιάζει χωρίς πάθος και μίσος την ανθρώπινη συνείδηση σε κάθε εκδήλωση της

καθημερινότητάς της. Με τον Παπαδιαμάντη η ελληνορθόδοξη παράδοση λαμβάνει

στο λογοτεχνικό της επίπεδο την αρτιότερη μορφοποίησή της, ικανή να αντιμετωπίσει

τις εξωτερικές προκλήσεις προσφέροντας τη δική της απάντηση».

Ένα από τα πιο αξιόλογα διηγήματα του συγγραφέα θεωρείται το «Όνειρο στο

κύμα». Μέσα σε μια ατμόσφαιρα έντονου λυρισμού, με υπόβαθρο το ερωτικό στοιχείο

αλλά και με σαφή φανερώματα στοχαστικότητας από όπου αναδύεται η

θρησκευτικότητα και η φυσιολατρία του, ο Παπαδιαμάντης «αυτοβιογραφούμενος»

-αν και το αποκρύπτει με εσκεμμένη συστολή- ανακαλεί μια εμπειρία από την

προσωπική του ζωή, ένα νεανικό βίωμά του. Ο πρωταγωνιστής, σήμερα νομικός,

υπάλληλος ενός μεγαλοδικηγόρου στην πρωτεύουσα, ασφυκτιά εγκλωβισμένος στη

μιζέρια και τη μονοτονία του παρόντος της ώριμης ηλικίας του. Ανατρέχει στο

ανέφελο παρελθόν της ανέμελης νιότης του, τότε που στο ειδυλλιακό και

παραδεισένιο φυσικό περιβάλλον του νησιού του, ως βοσκός κι έχοντας την ευθύνη

του κοπαδιού της Μονής του Ευαγγελισμού, γευόταν την απόλυτη ευτυχία. Στις

εξορμήσεις του στη φύση γνωρίζεται με τη Μοσχούλα, την όμορφη ανιψιά του

ιδιόρρυθμου άρχοντα της περιοχής για την οποία ο έφηβος ήρωας νιώθει τα πρώτα

του ερωτικά σκιρτήματα. Κάποιο αυγουστιάτικο απόγευμα το κορίτσι κολυμπά

ανέμελο και ο νεαρός βοσκός κρυμμένος την παρακολουθεί. «Ήτον απόλαυσις,

όνειρον, θαύμα… Ήτον πνοή, ίνδαλμα, αφάνταστον όνειρον επιπλέον εις το κύμα.

Ήτο νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ως πλέει ναυς μαγική, η ναυς των ονείρων».

Κάποια στιγμή, όμως τον αντιλαμβάνεται, τρομάζει . Τον τρόμο της επέτεινε και μια

βάρκα που «εφάνη να προβάλλη αντικρύ». Τότε «εν ακαρεί» την είδε «να γίνεται

άφαντη στο κύμα». Να βυθίζεται, να πνίγεται. Ο νεαρός βοσκός ξεπερνώντας τα

ηθικά του διλήμματα και τους δισταγμούς πέφτει στη θάλασσα και τη σώζει. Η πράξη

του, όμως, αυτή σηματοδοτεί την πτώση στην αμαρτία και στον πειρασμό, στιγματίζει

την υπόλοιπη ζωή του. Γιατί μπορεί σήμερα στην ψυχή και το μυαλό του «ώριμου

προλύτου» να υπάρχει ως μια ονειρική ανάμνηση, συνάμα, όμως, δημιουργεί

έντονους κλυδωνισμούς και συγκρούσεις από την υπέρβαση του δέοντος, του ηθικού

κι επιτρεπτού.

Το «Όνειρο στο κύμα» είναι ένα διήγημα που επιδέχεται πολλές ερμηνευτικές

αναγνώσεις. Σύμφωνα με το Δ. Τζιόβα: «Μια πρώτη ερμηνεία του διηγήματος, που θα

ταίριαζε και στο πνεύμα ίσως της εποχής του αλλά και στην καθιερωμένη θεώρηση

του Παπαδιαμάντη, είναι μια ερμηνεία από ηθικοθρησκευτική σκοπιά. Η ιστορία

μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία της έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική

ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (που περιγράφεται με αναφορές στο Άσμα Ασμάτων)

σε μια δυστυχισμένη ανώφελη ζωή». Κι αυτή , βεβαίως, ήταν η πρόθεση του

συγγραφέα. Να προβάλει την ευτυχία από την απλή, ελεύθερη και γεμάτη ζωή κοντά

στη φύση που προσφέρει τη λύτρωση και τη σωτηρία. Γιατί η ταύτιση με τη φύση, το

απόλυτο θεϊκό δημιούργημα, έτσι όπως τη βιώνει το νεαρό βοσκόπουλο, οδηγεί στον

καθαρμό. Η φύση συνδέεται με την αθωότητα του ανθρώπου και διευκολύνει την

επικοινωνία του με το Θεό. Ενώ, αντίθετα, στην αστική ζωή δεν υπάρχει κανενός

είδους ηθικός λυτρωμός. Εξάλλου, το δίλημμα ανάμεσα στην αγνότητα και στην

αμαρτία, το βάρος από την υποταγή στον πειρασμό επιτείνουν την αποπνιξία της

κοσμικής ζωής. Η εναγώνια αναφώνηση, ως τελική, επιλογική φράση του διηγήματος

«Ω! ας ήμην βοσκός εις τα όρη !...», συμπυκνώνει αυτό το περιεχόμενο.

Η εγκιβωτισμένη αφήγηση του πατέρα Σισώη που ήταν δάσκαλος του

αφηγητή, μοναχός και διάκονος -κατάσταση αγνότητας- που εγκατέλειψε τη

μοναχική ζωή για μια γυναίκα -βίωση αμαρτίας- και, τέλος, που επανήλθε στη

μοναχική ζωή -κατάσταση μετάνοιας, ηθικής και πνευματικής λύτρωσης- αποτελεί

έναν παραλληλισμό, μια αναλογία με τη ζωή του πρωταγωνιστή. Μόνο που ο

τελευταίος με την εμμονή στην ανάμνηση του πειρασμού απομακρύνθηκε από τη

λύτρωση και την ψυχική σωτηρία, εγκλωβισμένος μετά και στη δυστυχία της

κοσμικής ζωής. Αντιλήψεις, στάσεις σαφώς εναρμονισμένες με τη χριστιανική

βιοθεωρία του Παπαδιαμάντη, του «αγίου των γραμμάτων».

Η θρησκευτικότητα και η χριστιανική ευλάβεια του Παπαδιαμάντη είναι

διάχυτες και σε πολλά άλλα σημεία του διηγήματος, επίσης. Εντοπίζονται στις συχνές

αναφορές του αφηγητή στη σχέση του με τους μοναχούς, τις αντιλήψεις, τις συνήθειες

και στον τρόπο ζωής τους. Η χρήση ευαγγελικών περικοπών και ρήσεων από το

Δευτερονόμιο, το πέμπτο, δηλαδή, βιβλίο της Πεντάτευχου που θεωρείται ότι

γράφτηκε από το Μωυσή, η εκτενής χρήση εκκλησιαστικών όρων (εγκαταβίωσεν,

κωλυόμενος να ιερατεύση, φραγγέλιον), καθώς και τα διακείμενα από χωρία της

Αγίας Γραφής ή της Παλαιάς Διαθήκης και οι αναφορές σε άλλα εκκλησιαστικά

κείμενα, όπως το Άσμα Ασμάτων δηλώνουν την αταλάντευτη προσήλωση και γνώση

των θεμάτων της εκκλησίας. Τέλος, η γλώσσα του είναι σαφώς επηρεασμένη από τη

βυζαντινή υμνογραφία, ενώ όλο το έργο αποπνέει τη βαθιά και αγνή ζωή των απλών

ανθρώπων.

Ακριβώς αυτή τη ζωή των απλών ανθρώπων υφαίνει, καθώς είδαμε η

ηθογραφία. Και η θρησκευτικότητα συμβαδίζει, ενυπάρχει , εμπεριέχεται στην

ηθογραφία.

Τέλος, αντί επιλόγου και προς επίρρωση των λεγομένων, παραθέτουμε

σπαράγματα κι από τον ποιητικό λόγο των συγγραφέων:

Γ. Βιζυηνού: ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ

Θεός τον ήλιον οδηγεί Και το μικρό μικρό πουλί

Που πρέπει ν’ ανατείλη, που ψάλλει στο κλωνάρι,

Πώς να περάσ’ από τη γη Θεός του είπε να λαλή

Το φως του να μας στείλη τους ήχους του με χάρη.

Θεός ορίζει στα αψηλά, Ο Θεός χαρίζει στα παιδιά

ο ήλιος όταν σβύνη, το λογικό, τη γλώσσα,

να φέγγουν τ’αστρα τα πολλά να λεν ό, τα’ έχουν στην καρδιά

κι η αργυρά σελήνη και να μαθαίνουν τόσα.

Και τα λουλούδια που χυτά Για τούτο βράδυ και πουρνό

Στη γη μοσχοβολούνε, κι εκείνα χρεωστούνε,

Ο Θεός τα δίδαξε κι αυτά να στρέφωνται στον ουρανό

Πότε και πού ν’ ανθούνε να τον ευχαριστούνε

Α. Παπαδιαμάντη: ΔΕΗΣΙΣ ( Εράνισμα εκ των Ψαλμών )

Προς Σε τας χείρας μου, προς Σε τους οφθαλμούς μου αίρω,

Τα φλέγοντά μου δάκρυα θυσίαν σοι προσφέρω.

Ετάκη η καρδία μου, ωσεί κηρός εντός μου.

Ελέησόν με, ο Θεός, σπλαχνίσου ο Θεός μου

………………………………………………………………………..

Οι ουρανοί την δόξαν σου σιγώντες διηγούνται.

Προς αίνον σου τα χείλη μου τα τρέμοντα κινούνται.

Πώς ραγισμένη βάρβιτος θα βάλη αρμονίαν;

Και πώς ψυχή βαρυαλγής θα είπη μελωδίαν;

Το πνεύμα σου ιλιγγιά, ώ Κτίστα των αιώνων

Δεν έχω άλλ’ ή δάκρυα να σοι προσφέρω μόνον.

Ως του ηλίου η ακτίς την δρόσον καταπίνει,

Το έλεός σου εκπεμφθέν τα δάκρυά μου σβήνει

Προς Σε τον Πλάστη έκραξα εν συνοχή καρδίας,

Σκώληξ της γης οικτρός εγώ και τέκνον ασθενείας.

Μη αποβάλης προσευχήν εκ βάθους πεμπομένην

Και μη απώσης, ο Θεός, ψυχήν συντετριμμένην.

Γ9 αληθώς | 1.6.2014

ANNAMARIA TROIA KALOFONOS

Giorgio De Chirico, «Η τέχνη είναι ιερή» | “L'arte è sacra”

Αγαπητοί πατέρες, σεβαστοί άρχοντες, Αγαπητοί φίλοι και φιλές,

Με μεγάλη μου τιμή απόψε θα σας παρουσιάσω έναν μεγάλο καλλιτέχνη που

ενώνει την Ιταλία και ιδιαίτερα την Σικελία, κοινή μας πατρίδα, και την Ελλάδα: τον

Giorgio De Chirico, έναν ζωγράφο που είναι ορόσημο στην ιστορία τέχνης του

εικοστού αιώνα διπλά και επάξια στους μεγάλους του διαμετρήματος του Picasso,

Magritte, Carra'.

Συνοπτική βιογραφία

O Giorgio De Chirico γεννήθηκε στην Ελλάδα, στο Βόλο, από Ιταλούς γονείς. Ο

πατέρας του προερχόταν από οικογένεια ευγενών του Palermo: μηχανικός,

κατασκεύασε την πρώτη Θεσσαλική σιδηρογραμμή.

Ο Giorgio, μετά από τις πρώτες ελληνικές σπουδές με τους καθηγητές Ροϊλό,

Ιακωβίδη, Βολανάκη στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, το 1906 σπούδασε στην Γερμανία,

στο Μόναχο, όπου ήρθε σε επαφή με την πιο ζωντανή γερμανική κουλτούρα της

εποχής. Έδειξε ενδιαφέρον για την φιλοσοφία του Nietsche, του Shopenhauer και του

Weininger και τον εντυπωσίασε η συμβολιστική και η παρακμιακή ζωγραφική του

Arnold Bocklin και του Klinger.

Μετά από τέσσερα χρόνια μετακόμισε στο Παρίσι, όπου έγινε φίλος με τους

συγγραφείς και ποιητές Valery και Apollinaire. Επίτηδες δεν ασχολήθηκε με τον

Κυβισμό, που σε εκείνα τα χρόνια -με τον Picasso- ήταν η μεγαλύτερη καλλιτεχνική

τάση στο Παρίσι. Ενίοτε με πολεμική στάση, έμεινε έξω από τις Avant-garde. Είναι

εκείνης της εποχής οι πιο γνωστοί και διάσημοι πίνακες Οι Πλατείες της Ιταλίας:

εικόνες στατικών αρχιτεκτονικών σκηνών, που ορίζουν άδειους και σιωπηλούς

χώρους, ενώ κάποτε είναι παρόν κάποιο άγαλμα και μακριά αντικρίζουμε τρένα να

πέρανε. Η μαγική ατμόσφαιρα αυτών των εικόνων τα κάνει να μοιάζουν με ονειρικά

οράματα.

Το 1916 γνωρίζει στο στρατιωτικό νοσοκομείο της Ferrara της Ιταλίας το Carlo

Carra', με τον οποίον επεξεργάζεται την θεωρία της Μεταφυσικής Ζωγραφικής.

Ακριβώς σε αυτήν την περίοδο, πέραν από τους αρχιτεκτονικούς χώρους, μπαίνουν τα

θέματα του De Chirico και τα ανδρείκελα, τα οποία, αν και είναι αυτά ανθρώπινης

μορφής, δεν είναι ανθρώπινα και αυτή η απουσία ζωής τα κάνει να είναι ιδανικές

φιγούρες για τον χαρακτηρισμό της Μεταφυσικής Ζωγραφικής, διότι την ενισχύει

στην αντίφαση αυτού που φαίνεται και μοιάζει ανθρώπινο, αλλά δεν είναι.

Από το 1918 στο 1922 συμμετέχει στη ζωή του περιοδικού Πλαστικές Αξίες. Το

1924 επιστρέφει στο Παρίσι και κάνει παρέα με μια ομάδα σουρεαλιστών. Λόγω των

ονειρικών οραμάτων, που προτείνει η ζωγραφική του De Chirico, αυτοί οι ζωγράφοι

αναγνωρίζουν τον “pictor optimus”, όπως ονομάστηκε ο ίδιος ο De Chirico, σαν

πρόδρομος τους, αλλά ο De Chirico δεν δέχτηκε να ενσωματωθεί στην ποιητική

ζωγραφική και στο στυλ τους.

Έπειτα η ζωγραφική του απευθύνθηκε πάντα περισσότερο προς ένα

κλασσικισμό αρχαιολογικού τύπου, όπου η μυθολογία ερμηνεύεται πάντα υπό

μεταφυσικούς κανόνες. Η μεταφυσική παραμένει η πιο μεγάλη του αγάπη και στην

μεταφυσική ζωγραφική επέστρεφε πάντα μέχρι τον θάνατό του που τον βρήκε στη

Ρώμη στην ηλικία των 90 ετών.

De Chirico Mεταφυσικός

Ο De Chirico είναι συνώνυμος της μεταφυσικής και η μεταφυσική είναι κάτι που

υπερβαίνει τον De Chirico. H μεταφυσική έχει να κάνει με την φυσική, αρχίζοντας

από τον Newton, που έως σήμερα παραμένει ο μεγαλύτερος φυσικός, διότι είναι αυτός

ο οποίος εισήγαγε στην φυσική στοιχεία που δεν φαίνονται: την δύναμη της

βαρύτητας. Δεν έχουμε δει ποτέ την δύναμη της βαρύτητας, αλλά βλέπουμε τα

αποτελέσματα . Μας μίλησε για «μη ορατά» στοιχεία, για να εξηγήσει τα ορατά.

Και αυτό μας θυμίζει ο Paul Klee: «η τέχνη κάνει τον κόσμο ορατό». Η ορατότητα

είναι και η «μη ορατότητα» δια μέσου διανοητικών διαδικασιών, που επιτρέπουν στο

μάτι του νου μας να βλέπουμε τα πράγματα και να φτάσουμε να καταλάβουμε το

νόημα, που δεν είναι μόνο μέσα μας ή μόνο στα πράγματα: είναι στην συνάντηση

μεταξύ εμών και των πραγμάτων. Είμαστε εμείς με την σκέψη μας, που δίνουμε ένα

νόημα στα πράγματα .

Ο De Chirico έχει συλλάβει την μεταφυσική, για να φέρει στον ορατό κόσμο τις

ανησυχίες που υπάρχουν στην αντίληψη και στην σκέψη μας. Ο στόχος του είναι να

«ζωγραφίσει ό,τι δεν μπορεί να είναι ορατό».

Η μεταφυσική γεννιέται, για να εξηγήσει και να εμφανίσει μια διαφορετική

πραγματικότητα, που πάει πέρα από αυτό που βλέπουμε, όταν οι χώροι και τα

πράγματα που γνωρίζουμε από την εμπειρία μας, μας αποκαλύπτουν μια καινούργια

πλευρά, πλούσια σε αινίγματα, μυστήρια και ανεξήγητα μυστικά.

Στον ζωγράφο μας η μεταφυσική έχει ένα υπόστρωμα στην παιδική και

εφηβική ηλικία του, την οποία πέρασε στην Ελλάδα και στην πρώτη βασική μόρφωσή

του είναι η κλασσική αρμονία και η ρομαντική νοσταλγία, που ενώνονται σ’ ένα

μείγμα πάντα διαφορετικό και αποτελεί τον πυρήνα όλης του της ζωγραφικής

δημιουργίας.

Η καλλιτεχνική καριέρα του είναι σημαδεμένη από συχνές και ξαφνικές

μεταστροφές: πέρασε από τον ρομαντικό συμβολισμό στην μεταφυσική ζωγραφική

μεταξύ του 1909 και του 1910, η εγκατάλειψη της μεταφυσικής και η επιστροφή σε μια

κλασσική αναπαράσταση το 1919 και πάλι η έκδοση σε καινούργιες μορφές του

μεταφυσικού στυλ μεταξύ του 1925 και του 1926, η στροφή προς τον νατουραλισμό το

1930, που διακόπτεται από διαλείμματα της ζωγραφικής της εφεύρεσης, η μπαρόκ

αλλαγή με ιερά θέματα από το 1938 και τέλος η ώριμη επιστροφή στην νεα

μεταφυσική ώς το τέλος των ημερών του.

Τον εντυπωσιάζει η θεωρία του Υπεράνθρωπου του Nietsche, η αξία και η

δύναμη της έκπληξης του έργου τέχνης η αγωνία του λαβύρινθου και το αίνιγμα. Από

τον Shopenhauer εντοπίζει την αξία της πρωτοτυπίας, την έννοια της αποκάλυψης

των εμφανίσεων, τον υπαρξιακό διαλογισμό.

Ο Βόλος, τόπος γέννησης του De Chirico και τόπος του Ιάσονα των Αργοναυτών

και των ελληνικών μύθων, επεκτείνει την παιδική φαντασία του και τα εφηβικά

όνειρά του. Αυτά μας προσφέρει στα μεταφυσικά έργα του, στις σιωπηλές πλατείες,

στα ανδρείκελα χωρίς πρόσωπο ή στα ορμητικά άλογα, στα μυθικά πρόσωπα

βυθισμένα σε πυκνές ατμόσφαιρες κλασσικών στοιχείων και μπαρόκ χλιδής.

Έλειπε έως το 2012 μια πλήρης ολοκληρωμένη μελέτη των έργων του Pictor

Optimus με θρησκευτικό θέμα. Το χάσμα το γέμισε η δημοσίευση μιας σειράς μελετών

πάνω στην τέχνη και στο ιερό του περασμένου αιώνα, για να απαντήσει στο ερώτημα

εάν η πνευματικότητα, θρησκεία και ιερό δεν είναι πλέον μέρος των θεμάτων των

καλλιτεχνών. Με τον Χριστιανισμό η σχέση μεταξύ του καλλιτέχνη και του ιερού

μέσα από την τέχνη έγινε ισχυρότατη: η πίστη, κατά την διάρκεια της ιστορίας,

ενέπνευσε τις πρώτες ζωγραφιές στις Κατακόμβες, έπειτα συνέχισε στις

αναπαραστάσεις των αγίων και ακόμα των μεγάλων καθεδρικών ναών του μεσαίωνα

και των μεγαλείων του μπαρόκ.

Αυτός ο δεσμός ο τόσο δυνατός φαίνεται να 'χε αποκοπεί. Είναι αλήθεια,

λοιπόν, πως η τέχνη με ιερό υποκείμενο εξαφανίζεται στον εικοστό αιώνα; Ίσως

αυτός ο διωνυσμός μεταξύ τέχνης και ιερού είναι ένας διάλογος πάντα ζωντανός και

παρών, όμως έχει μόνο μετασχηματιστεί; Αυτό θέλουμε να αποδείξουμε με τον De

Chirico, αποστασιοποιημένο από τα δόγματα και τις θρησκευτικές πίστεις: να

ξαναναλύσουμε τον άνθρωπο και το έργο του, για να γνωρίσουμε κάτω από ένα νέο

φως τον καλλιτέχνη, ο οποίος ήταν στενά δεμένος με την ιερή τέχνη.

Μια μυστικιστική έμπνευση, μια αυθεντική και έντονη στιγμή έζησε ο

καλλιτέχνης με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου η φρίκη του πολέμου, ο Ναζισμός, η

αίσθηση του θανάτου χαράζουν βαθιά την ευαισθησία του. O De Chirico είχε για

πολλά χρόνια μια αρνητική στάση έναντι της θρησκείας. Επηρεασμένος από την

φιλοσοφία του Nietsche επέκρινε έντονα την έννοια της θρησκείας και την μετά

θάνατον ζωή. Έγραφε: «Ο άνθρωπος πιο βλακωδώς απαισιόδοξος θα δημιουργήσει τον

παράδεισο, την αιωνία ευτυχία και ευδαιμονία... Η αιωνιότητα είναι απίθανη. Υπάρχουν

περισσότερα αινίγματα στην σκιά ενός ανθρώπου που περπατάει στον ήλιο, παρά σε

όλες τις περασμένες παρούσες και μελλοντικές θρησκείες. Είναι η αντίληψη του

αινίγματος και της χαράς, του φόβου και του θαυμασμού ενός μείγματος επιφανειακά

αντιθετικού, που δίνει σε ολόκληρο το έργο του καλλιτέχνη έναν τόνο φιλοσοφικό-

σοφιστικό και θρησκευτικό».

Τα αινίγματα δεν είναι μόνο «οι μεγάλες ερωτήσεις που πάντα θέσαμε στο

εαυτό μας- γιατί ο κόσμος δημιουργήθηκε, γιατί γεννιόμαστε, ζούμε πεθαίνουμε», αλλά

κρύβονται σε όλα τα πράγματα περισσότερο σε εκείνα που «συνήθως θεωρούμε

ασήμαντα». Η Μεταφυσική Ζωγραφική αποκαλύπτει ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι

ένα αίνιγμα, δεν έχει ούτε εξήγηση ούτε σαφή σκοπό.

Στα έργα αυτής της περιόδου αντιλαμβάνεται μια υγιή αποστασιοποίηση, μια

ηρεμία του σοφού ανθρώπου που φαίνεται να παρακολουθεί την σκηνή αυτού του

κόσμου που παίρνει και όμως φαίνεται να μην περνά. Αυτή η έρευνα, να κατανοήσει

την αινιγματική πλευρά του ανθρώπου, σήμαινε την θέληση να πάει πέρα από την

απλή ανθρώπινη υπόστασή του. Έτσι, με την Μεταφυσική Ζωγραφική ξεπερνά τα

φυσικά όριά του και διαπνέεται από μιαν αίσθηση μυστηριώδους ιερότητας. Ο

πίνακας του 1909 Η πομπή στο Όρος δεν σκόπευε να αντιπροσωπεύει την λαϊκή

αφοσίωση, αλλά ήταν μια εξάσκηση ύφους, εμπνευσμένη από τον Gauguin. Δεν είχε

ζωγραφίσει θρησκευτικά θέματα πριν από αυτό το τραγικό γεγονός για την

ανθρωπότητα (τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), εκτός από τα d'apres, όπως ο Άγιος

Γεώργιος και ο δράκος του Mantegnα και η Αγία Οικογένεια του Michelangelo, αλλά σε

αυτά τον ενδιέφερε η ζωγραφική, όχι τα θέματα πίστης.

Η αλλαγή έγινε το 1938-1939 με τα αντίγραφα αριστουργημάτων του Rubens

(Αύξηση στον σταυρό) και του Delacroix (Ιακώβ, Ο άγγελος και Ο καλός Σαμαρείτης).

Στα θεωρητικά κείμενά του αρχίζει να συλλογιέται, να προβληματίζεται και στην

ζωγραφική του εμφανίζονται τα ιερά θέματα: Σταυρώσεις, Γέννηση του Χριστού, Οι

εναποθέσεις, Ο καλός Σαμαρείτης, Ο Ευαγγελισμός, Ο Χριστός καρφωμένος στον

σταυρό, Η ανάβαση στο Γολγοθά, που τονίζουν ότι ο De Chirico είχε κατανοήσει την

πραγματικότητα του Αγίου Φραγκίσκου από την πόλη Assisi.

Την 1η Σεπτεμβρίου 1939 η Γερμανία του Hitler εισέβαλε στην Πολωνία,

εξαπολύοντας τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Άρχισε τότε μια από τις πιο ζοφερές και

τρομερές σελίδες στην ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης. Είναι μέσα σε αυτό το κλίμα,

που δόθηκε στον Giorgio De Chirico να εικονογραφήσει έργο για την Αποκάλυψη του

Ιωάννη.

Στην Ιταλία, μεταξύ του '40 και του '41, ο Mussolini εκσφενδόνισε θριαμβευτικές

διακηρύξεις: «το καθήκον; να νικήσουμε και θα νικήσουμε!», που όμως αυτά τα λόγια

απορρίφτηκαν από μια δραματική πραγματικότητα.

Μεταξύ της όγδοης (8/9/1943) και της εικοστής πέμπτης (25/4/1945), διάφοροι

καλλιτέχνες, όπως ο Guttuso και Manzu', κάνουν θρησκευτικούς πίνακες, για να

καταγγείλουν τις συμφορές του πολέμου: πριν από τους άλλους, προφητικά, αλλά

διαφορετικός απ' τους άλλους, στάθηκε ο De Chirico στην ερμηνεία και στην χρήση

θεμάτων και σύμβολων. Η Αποκάλυψη δεν είναι ένα μέσο να μας διηγηθεί την

επικαιρότητα: σε όλο το έργο του δεν το 'κανε ποτέ, αναμένει προφητεύοντας. Η

σκέψη του De Chirico πάνω στην τέχνη άλλαξε: «Οι άνθρωποι», έγραφε,

«αισθάνθηκαν την ανάγκη πολύ ανθρώπινη να αγγίζουν, να αγκαλιάζουν ή τουλάχιστον

να θαυμάζουν την εικόνα των θεών τους ή του θεού τους».

Στον De Chirico συνυπάρχει ο πρωτόγονος Έλληνας, ο οποίος πιστεύει πως ο

θεός προκαλεί τους στροβίλους των ανέμων, το θρόισμα των φύλλων, τον βρυχηθμό

της βροντής και την λάμψη του φωτός της αστραπής. Έτσι γεννιέται το πρωτόγονο, το

αρχικό συναίσθημα του Έλληνα καλλιτέχνη να πλάττει με τα χεριά του τον θεό του

οποίου αισθάνεται την παρουσία: θέλει να κάνει ορατό αυτόν τον θεό, για να τον έχει

μπροστά του να μιλήσει μαζί του και να βρει την εξήγηση στα αινίγματα της ύπαρξης

και του πεπρωμένου του. «Από αυτή την ανάγκη να αναπαραστήσουμε τον θεό με τον

πιο τέλειο και ιδανικό τρόπο, γεννήθηκε η τέχνη και η πραγματική τέχνη είναι λοιπόν

ένα μικροσκοπικό μέρος του θειου πνεύματος που ζει ανάμεσα μας». Σε αυτή την

περίοδο άρχισε να ζωγραφίζει πίνακες με θρησκευτικά θέματα. Η ιερή ζωγραφική του

De Chirico είναι συμπυκνωμένη στις δεκαετίες '40-'50 του περασμένου αιώνα. Ο

καλλιτέχνης συγκλονίστηκε από τη Αποκάλυψη, που απεικόνισε μεταξύ του

Αύγουστου και του Δεκεμβρίου του '40 με καινοτόμο τρόπο. «Σε εκείνο το μεγάλο και

παράξενο σπίτι που είναι η αποκάλυψη- έγραψε- εγώ ονειρεύομαι περίεργος και

ευτυχής σαν το παΐδι μέσα στα παιχνίδια του την νύχτα των Χριστουγέννων».

Έτσι η οραματική αποκαλυπτική ιστορία χάνει την ιερότητά της, για να γίνει

παραμυθένιο διήγημα που εκτυλίσσεται σε είκοσι πίνακες και αρχίζει με την

Παρουσία, η επιστροφή του θεού πάνω στην γη μεταξύ δυο σειρών αγγέλων, που

ανοίγουν τα σύννεφα προς το πλάι, σαν ν’ άνοιγαν την αυλαία ενός θεάτρου, ενώ

κάτω το πλήθος κάθε τόπου τον επευφημεί. Όποιος περιμένει τρομερές και

αποκαλυπτικές αναπαραστάσεις με την ηχώ του πολέμου (του Β΄ Παγκόσμιου) και

τον θόρυβο του βομβαρδισμού θα μείνει απογοητευμένος: δεν υπάρχει ούτε αίσθηση

θανάτου, μήτε ανησυχία για τον μέλλον. Κανείς, από μισή χιλιετία τουλάχιστον, δεν

είχε ζωγραφίσει μιαν αποκάλυψη τόσο λίγο αποκαλυπτική, όπως έκανε ο De Chirico

και κανείς ίσως δεν είχε απεικονίσει τα γεγονότα με τόσο ήρεμη γαλήνη,

χρωματισμένη σε αρκετά μέρη από μια αθωότητα που θα λέγαμε παιδική.

Το ιερό βιβλίο, το πιο μυστηριώδες και τρομερό, που προφητεύει το τέλος του

κόσμου, οι οραματικές σελίδες του Ιωάννη, σκιασμένες από το σκοτάδι του

Αντίχριστου, γίνονται στον De Chirico ένα μυθιστορηματικό διήγημα αυθόρμητο και

μορφωμένο μαζί, διαχεόμενο από ένα ευαγγελικό πνεύμα παιδικής ηλικίας και

επίσημους κλασσικούς τόνους. Κανείς δεν γονατίζει, κανείς δε φοβάται, κανείς δεν

τρέμει. Για να εξηγήσουμε τον παραμυθιακό χαρακτήρα αυτής της ζωγραφικής

πρέπει να ανατρέξουμε στην παιδική ηλικία: η εφηβική απόχρωση του χαρακτήρα του

καλλιτέχνη, που συνυπάρχει με μια βαθιά και εκλεπτυσμένη μόρφωση, την οποία ο

Emanuelli (αναφερόμενος στην Αποκάλυψη) ονομάζει «η φυσικότητα του De Chirico».

Ο De Chirico δημιουργεί μιαν απόσταση μεταξύ αυτού και της εποχής στην

οποία ζει κι όμως η ερμηνεία του είναι σωστή. Ειδικά η Αποκάλυψη, πίσω από τις

απειλητικές προφητείες και τα μυστηριώδη σύμβολα, είναι βασικά ένα κείμενο

Ελπίδας… Η ελπίδα της νίκης του Καλού πάνω στο Κακό - και ακόμα περισσότερο

είναι κείμενο Παρηγοριάς.

Γράφει ο Bruno Maggioni, αναφερόμενος στο κείμενο και στην εποχή του

Ιωάννη του 1ου αιώνα μ.X: «Είναι μια αντανάκλαση για μια εποχή κρίσης. Είναι

δύσκολοι καιροί εκείνοι της καταδίωξης και η Αποκάλυψη θέλει να είναι ένα μήνυμα

παρηγοριάς: στο τέλος των χρόνων (και αυτοί είναι επόμενοι) χάρη στη παρέμβαση του

Θεού η κρίση θα γίνει και η κατάσταση τα αντιστραφεί». Οι λέξεις του Maggioni είναι

πολύ κατάλληλες για την επικαιρότητα της εποχής στην οποία ο De Chirico

ζωγράφισε τη δική του version της Αποκάλυψης.

Το ενδιαφέρον για την χριστιανική θρησκεία κινείται προς δύο κατευθύνσεις: η

γέννηση και ο θάνατος, η αρχή και το τέλος, ο πόνος και η ελπίδα. Ο πόνος

εμφανίζεται σε όλη του την ένταση στην πολύχρωμη κεραμική γλυπτική του Ελέους

του ΄40, όπως και στον καμβά της Εναπόθεσης, που ο σκιασμένος ήλιος κάνει την

σκηνή πιο δραματική. Το δράμα του σταυρωμένου Χριστού αποκορυφώνεται στο έργο

του Ο Χριστός στον Σταυρό, του 1945, τοποθετημένο μέσα σε μια ζωντανή σκηνή

καθολικού πόνου. Αυτός ο πόνος εκφράζεται σε θεατρικούς τόνους στην Ανάβαση

στον Γολγοθά, γεμάτη χρώματα και χειρονομίες με ζωντάνια, που είναι επίσης

παρούσα στην εικόνα του Ο Χριστός και η θύελλα και στην συγκλονιστική

Μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου.

Παντού γύρω ο πόνος της Μαρίας Μαγδαληνής (1946), που έχει το πρόσωπο

πρησμένο από το κλάμα, αλλά τα μάτια φωτισμένα από την ελπίδα. Και η ελπίδα

γίνεται εμπιστοσύνη στην εξαιρετική Γέννηση του 1950, όπου οι βοσκοί, με γνήσια

απλότητα, δείχνουν την στοργική συγκίνησή τους στην συνάντηση με τον μικρό

Σωτήρα.

Η ιερή τέχνη του γεννιέται από το ίδιο σκεπτικό που χαρακτηρίζει την

μεταφυσική εποχή: η αναζήτηση της ουσίας και έχει την ίδια ισχύ ως μια

επανάσταση, η κεντρική θέση της ανθρώπινης φιγούρας που έχει ως αποτέλεσμα την

εξαφάνιση της αρχιτεκτονικής ως θέμα.

Το άνοιγμά του προς τα ιερά θέματα συνοδεύεται με την κριτική στην

σύγχρονη τέχνη, όταν αυτή, πίσω από την πείνα και την δίψα του νέου και του

πρωτότυπου, κρύβει, στην φτώχεια του έργου, την ανικανότητα να κάνει και να δώσει

σχήμα και χρώμα σε μια ιδέα, μια συγκίνηση, κρίνει την αδυναμία να προτείνει το

όμορφο που θα είναι ικανό να μιλήσει στις μέρες μας στις ερχόμενες και θα γίνει άξιο

να θαυμαστεί και να διαρκέσει.

Επίσης και η παραγωγή του “Pictor Optimus”, που δεν απεικονίζει θρησκευτικό

υποκείμενο, έχει γεύση ιερή μιας λαϊκής και ανθρώπινης ιερότητας: το ταξίδι, η

αναχώρηση, η νοσταλγία της επιστροφής, η σχέση μεταξύ ύπαρξης και άψυχης ύλης

στο πέρασμα του χρόνου και την αιωνιότητα, είναι όλες μεταφορές της ζωής.

Ξεκινώντας από το πάθος του και με το βλέμμα στραμμένο προς τους

μεγάλους ζωγράφους του παρελθόντος ο Pictor Optimus ξέρει να κάνει κάθε έργο

του, έργο τέχνης. Οι Παναγίες του Raffaello, του Correggio και του Murillo

αποκάλυψαν στο De Chirico το πραγματικό μέγεθος της ζωγραφικής. Ήδη έφηβος

κατάλαβε το μυστήριο της τέχνης, που με την τελειότητά του μας φέρνει κοντά στον

θεό: στην τέχνη αποκαλύπτεται η θεϊκή παρουσία.

H ανάγκη της δημιουργίας γεννιέται από την επιθυμία της αιωνιότητας που

καθορίζει την ανάγκη για τον ζωγράφο να αφήσει ένα στίγμα κλεισμένο σε ένα

δείγμα που προκαλεί τη ακαταμαχικότητα του χρόνου. Λοιπόν, η τέχνη προκαλεί τον

θάνατο και ο χρόνος, αδυσώπητος αφέντης των ανθρώπων, ακινητοποιείται,

κρυσταλλώνεται, χάνει την εξουσία του πάνω στον άνθρωπο που συλλογίζεται ένα

έργο τέχνης και που ζει, εκείνη την στιγμή την αιώνια ζωή, που υποσχέθηκε στους

ανθρώπους χωρίς αμαρτία: ο άνθρωπος κάτω από την κυριαρχία της τέχνης είναι

καθαρός. Η θεϊκή παρουσία εκδηλώνεται πάντα στην πραγματική τέχνη, επειδή αυτή

η παρουσία είναι η ψυχή κάθε καλλιτεχνικού έργου.

Λέει ο De Chirico ότι η πραγματική τέχνη και η κοσμική είναι πάντα ιερή τέχνη

διότι ο καλλιτέχνης ψάχνει τα ίχνη της θειας βούλησης και εκεί τοποθετεί την ανάγκη

για το απόλυτο: είναι η στιγμή, κατά την οποία το τραγούδι, από απλή έκφραση

χαράς για τον κόσμο και την ζωή, γίνεται τραγούδι δοξολογίας και ευχαριστίας μες

από κατάλληλες νότες, για να εκφράσει πλήρως αυτό το συναίσθημα. Είναι επίσης η

στιγμή, κατά την οποία η κραυγή, από απλή έκφραση του πόνου, γίνεται θρήνος και

δέηση, αναζήτηση βοήθειας και παρηγοριάς.

Για τον σεβασμό και την ευλάβεια που έχουμε προς αυτόν, στον οποίο ζητάμε

βοήθεια αναζητούνται τρόποι, ώστε αυτή η κραυγή θρήνου και βοήθειας να 'ναι πιο

σαφής. Είναι αυτή η έρευνα, που κάνει την απλή έκφραση του συναισθήματος μια

καλλιτεχνική και θρησκευτική έκφραση. Ο De Chirico ξέρει πως η πραγματική τέχνη

για να ‘ναι ιερή, απαιτεί μια πορεία δουλειάς και εξειδίκευσης, για να φτάσει στην

εκφραστική ικανότητα που μεταδίδει μια αυθεντική έκφραση του συναισθήματος.

Ξέρει πως, για να φτάσει στην ιερότητα ο καλλιτέχνης εξωτερικεύει σε μια εικόνα το

σύμπαν του μη-ορατού κόσμου του και με αυτόν τον τρόπο δηλώνει την συμμετοχή

και την παρουσία του στην καθολική και ανθρώπινη ιστορία. Όταν έπειτα το θέμα

της ζωγραφικής του είναι ιερό, αυτός τότε συμμετέχει σε μια άλλη ιστορία: την

ιστορία της σωτηρίας σαν άνθρωπος της πίστης.

Η τέχνη, λοιπόν, δεν είναι ιερή, επειδή έχει ένα ιερό υποκείμενο, αλλά επειδή η

σκέψη του καλλιτέχνη ξεκινά την δημιουργία του από μια ιερή αρχή: είναι η ιερότητα

του ανθρώπου σαν «ων» και στον De Chirico που είναι ζωγράφος δόθηκε το χάρισμα

και η ικανότητα να αναπαριστάνει τις αγωνίες, τις χαρές, τα βάσανα και τις επιθυμίες

της οντότητας αυτής.

Bibliografia

* Giorgio De Chirico, Catalogo ragionato dell'opera sacra, Silvana Editoriale.

* Achille Bonito Oliva-La passione secondo De Chirico, Introduzione al catalogo della mostra

allestita presso la Chiesa romana di S.Francesco d'Assisi a Ripa Grande in Trastevere, Roma, dove

e' sepolto il grande pittore. Catalogo De Luca Editore d'Arte.

* Giorgio De Chirico, Discorso sull'arte sacra, 1945.

* Paolo Picozza, L'arte e' sempre sacra, Presidente-Fondazione Giorgio e Isa De Chirico (in

Catalogo ragionato).

* Elena Pontiggia, La Bibbia secondo De Chirico (in Catalogo ragionato).

*Pierangelo Sequeri, L'Estetica del tragico e l'attesa della Grazia (in Catalogo ragionato).

* Arte e Sacro: Novecento da scoprire, Giovanni Gazzaneo Presidente Crocevia-Fondazione

Afredo e Teresita Paglione.

* Maddalena Monti, Il pensiero classico nelle Avanguardie, 2010.

* Joel De Sanna, Breve storia dell'Arte Italiana dal 1895 al 1980, Milano Casa degli Artisti

1980.

* Luisa Spagnoli, Lunga vita di Giorgio De Chirico, Milano Longanesi 1971.

* Guido Salvetti, La nascita del Novecento, Torino, E.D.T,1997.

* Jean Cocteau, Il mistero laico, Giorgio De Chirico, Cosenza, Lerici 1979.

* Mario De Micheli, Le Avanguardie artistiche del Novecento, Milano Feltrinelli 1994.

* Marisa Volpi Orlandini, Artisti Contemporanei, Roma, Il Progetto, 1985.

* Maurizio Fagiolo dell'Arco (a cura di), L'opera completa di Giorgio De Chirico, Milano,

Rizzoli 1984.

* Maurizio Fagiolo dell'Arco, Classicismo Pittorico, Genova, Costa e Nolan, 1991.

* Pia Vivarelli (a cura di), Catalogo delle opere di Giorgio De Chirico, Galleria Nazionale d'Arte

Moderna e Contemporanea, Roma, De Luca, 1981.

* Francesco Morante, Giorgio De Chirico.

* De Chirico de L'arte Sacra, Riccardo Dottori.

* Annamaria Santoro, Giorgio De Chirico La Presenza divina nell'arte (in Catalogoa

ragionato).

* www.fondazionedechirico.org

* Pierpaolo Mendogni, De Chirico e l'opera sacra.

* Giorgio De Chirico, Memorie della mia vita, Roma, Astrolabio, 1945.

* Antologia degli scritti di De Chirico sull'arte sacra:

-Perche' ho illustrato l'Apocalisse, Milano, n.1 Gennaio 1941.

-Preghiera mattutina del perfetto pittore, Miscellanea di alcune verita', luglio 1942

-Discorso sull'arte sacra, 1945.

-L'arte moderna e la Chiesa.

-Il Concilio e l'arte sacra.