ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ

ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Θ., ΕΥΡΙΠΙΩΤΗ Β., ΝΙΚΑ Μ., ΞΗΡΟΜΑΜΟΥ Ι., ΤΣΑΡΤΑΚΛΕΑ – ΚΑΣΣΕΛΑΚΗ Ν.

ΤΜΗΜΑ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το θέμα της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας, είναι οι περιβαλλοντικές αιτίες, που συντελούν στη φθορά των εφημερίδων. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, ανατρέξαμε σε διάφορα επιστημονικά άρθρα, τα οποία είχαν αναρτηθεί κυρίως στο διαδίκτυο. Μέσα από την έρευνα που κάναμε, μελετήσαμε και συγκεντώσαμε τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να φθαρεί το χαρτί της εφημερίδας, το πώς η σύστασή του μπορεί να επιδράσει σε αυτό το αποτέλεσμα, αλλά και ποιοι τρόποι υπάρχουν για να προληφθεί μία τέτοια καταστροφή. Αφού συγκεντρώσαμε το υλικό, που χρησιμοποιήσαμε και φτιάχνοντας τον σκελετό της εργασίας μας, δομήσαμε τις πληροφορίες μας σε τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα αφορά τα υλικά, από τα οποία κατασκευάζεται η εφημερίδα, η δεύτερη αναφέρεται στις αιτίες, που οφείλεται η φθορά της εφημερίδας και η τρίτη παρουσιάζει τους τρόπους με τους οποίους γίνεται η προληπτική συντήρηση. Στην σημερινή εποχή, με την πρόοδο της τεχνολογίας, ο άνθρωπος είναι ικανός να προλάβει σοβαρές καταστροφές στις διάφορες συλλογές, που διαθέτει, είτε αυτές είναι ιδιωτικές, είτε είναι δημόσιες. Το φως, ο αέρας, οι φυσικές καταστροφές ακόμα και οι βιολογικοί οργανισμοί, που υπάρχουν γύρω μας, κρύβουν σημαντικούς κινδύνους για τις συλλογές μας. Στην παρούσα έρευνα παραθέτουμε τους κινδύνους από τους οποίους πρέπει να διαφυλλάτουμε τις συλλογές των εφημερίδων, καθώς και τα επιθυμητά όρια των περιβαλλοντικών παραμέτρων, που πρέπει να ακολουθούμε για να αποφύγουμε την καταστροφή τους. Τέλος, αναφερόμαστε στις ενέργειες που πρέπει να γίνουν προληπτικά, οι οποίες θα οδηγήσουν στην ακεραιότητα των συλλογών μας.

1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το έντυπο έγινε το πρώτο αγαθό μαζικής κατανάλωσης και κατέκλισε κάθε γωνιά της Ηπείρου. Η εξάπλωσή του συνέβαλε τόσο στη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, όσο και στην πεποίθηση ότι το άτομο κατέχει ιδιαίτερη αξία (Μπαντιμαρούδης 2006). Η πρώτη εφημερίδα κυκλοφόρησε στην Γερμανία το 1605. (Βικιπέδια. Εφημερίδα. 27/11/2013)

Έπειτα στην Γαλλία και την Ιταλία κυκλοφόρησαν τα πρώτα ειδησεογραφικά φυλλάδια της Ευρώπης (Μπαντιμαρούδης 2006). Η έκδοση των εφημερίδων και η πρόσβαση μεγάλου μέρους του πληθυσμού σε αυτές, επέφερε αλλαγές σε όλη την κοινωνία. Πλέον, οι άνθρωποι μπορούσαν πολύ εύκολα να ενημερωθούν για τις εξελίξεις και τα νέα. Σταδιακά, οι τοπικοί ηγέτες ασκούσαν λίγότερη επιρροή στα ακροατήρια, και οι νέες ιδέες ολοένα και αυξανόντουσαν. Η έκδοση των εφημερίδων σήμανε την αρχή μιας καινούργιας εποχής. Οι παλαιές εφημερίδες σήμερα αναφέρουν γεγονότα, καταγράφουν την ιστορία του κάθε τόπου και με την χρήση εικόνων, που βρίσκουμε δημοσιευμένες, μπορούμε να καταλάβουμε πώς άλλαξαν μορφολογικά οι περιοχές. Η προληπτική συντήρηση των εφημερίδων, μπορεί να θεωρηθεί πολύ σημαντική, καθώς διασώζουμε ένα κομμάτι της ιστορίας μας, όπως γράφτηκε τότε. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε το Μουσείο Τύπου Πάτρας, το οποίο συγκεντρώνει και διαφυλάττει εφημερίδες, περιοδικά, χειρόγραφα και άλλα έντυπα κυρίως από το παρελθόν, τα οποία αποτελούν «ζωντανή απόδειξη» της ιστορίας. (Ιστοσελίδα του Μουσείου Τύπου Πάτρας. 27/11/2013)

Υπάρχουν αρκετές αιτίες, που οδηγούν στην καταστροφή των εφημερίδων, όπως η θερμοκρασία , η υγρασία, το φως και αρκετά έντομα. Η σωστή συντήρηση, ώστε να προληφθούν οι καταστροφές από τέτοιους παράγοντες, είναι καθοριστική. Στόχος της εργασίας μας είναι, ερευνώντας τις αιτίες, που προκαλούν φθορές στις εφημερίδες, να εστιάσουμε στους τρόπους με τους οποίους χρειάζεται να συντηρούνται για να μην καταστέφονται.

"Ναι, το χαρτί φθίνει, αν και υπάρχει μεγάλος προβληματισμός κατά πόσον οι άνθρωποι, τουλάχιστον στο άμεσα ορατό μέλλον, θα μπορέσουν να απομακρυνθούν από την υλικότητα και την πεπερασμένη φύση της χάρτινης, της έντυπης εφημερίδας". (Βιβή Ντριγκόγια, 2013. Το μέλλον της ενημέρωσης. Ηλεκτρονικό περιοδικό art.magazine. 16/1/2014)

2

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ – ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ

Η εφημερίδα αποτελεί ουσιαστικά το πρώτο μέσο μαζικής ενημέρωσης και κατανάλωσης. Η ρίζα της δημιουργίας του έγκειται στην εφεύρεση της τυπογραφίας. Ωστόσο οι λόγοι εξέλιξης του αγάθου αυτού, είναι περισσότερο περίπλοκοι και κυρίως κοινωνικοπολιτικοί. Η τυπογραφία αρχίζει να έχει καταλυτική επίδραση στην κοινωνία ήδη από τον 15ο αιώνα. Συγκεκριμένα, μέσα απο την ιδέα του Μαρτίνου Λούθηρου, ο οποίος θεώρησε, ότι η τυπογραφία είναι ικανή να επιφέρει αλλαγή στη μέχρι τώρα ταξική δομή. Ουσιαστικά, δινόταν μια μορφή εξουσίας στις χαμηλές τάξεις και αυτό δεν ήταν άλλο, από την ενημέρωση και την γνώση. Παρόλα αυτά, με τα ενημερωτικά έντυπα, που κυκλοφορούσαν ανά διαστήματα, η πραγματική εξουσία είχε τεθεί σε κίνδυνο.

Την πρώτη εφημερίδα, που τυπωνόταν στα Αγγλικά, την βρίσκουμε στο Άμστερνταμ. Ωστόσο, ελάχιστα έντυπα βρέθηκαν στην Αγγλία, αφού η βρετανική κυβέρνηση ασκούσε αυστηρούς ελέγχους, επειδή θεωρούσε οτι η διάδοσή της, ενείχε κινδύνους. Τα χρόνια, που ακολούθησαν, προσπάθησε να μειώσει την εξάπλωσή της, βάζοντας φόρους στους μικροπωλητές, χωρίς όμως να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αντίστοιχα μέτρα εφάρμοσε και η Γαλλία μέχρι τα χρόνια της επανάστασης. Η συμβολή της όμως τα επαναστατικά χρόνια, υπήρξε μέγιστης σημασίας και γνώρισε σημαντική άνθηση, προσφέροντας ενημέρωση για τα πολιτικά δρώμενα των διάφορων κοινωνιών. Κατανοούμε λοιπόν, ότι η ανάγκη του κόσμου, κυρίως των χαμηλών και μεσαίων τάξεων για γνώση, ήταν ο λόγος που πυροδότησε την εξάπλωση του αγαθού αυτού. Σταδιακά, οι υψηλές τάξεις χάνουν την παλιά αίγλη τους και την δύναμή τους και αυτό γίνεται αντιλήπτο και μέσο της μελέτης των εφημερίδων. Ο λόγος γίνεται πιο ευθύς, άμμεσος και τα λατινικά καταργούνται. Όλοι έχουν το δικαίωμα στην ενημέρωση και την εκφορά λόγου. Πρόσφεραν δηλαδή στο κοινό, κάτι μοναδικό, την δυνατότητα της κριτικής σκέψης.

Την περίοδο αυτή, η Ελλάδα είναι αποκομμένη, λόγω της υποδούλωσής της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πολλοί είναι αυτοί όμως, που θέλουν να φέρουν τους Έλληνες πιο κοντά στα πολιτικά δρώμενα. Έλληνες της διασποράς και άνθρωποι που θαύμαζαν τον ελληνικό πολιτισμό βοηθούν στην έκδοση ελληνικών εφημερίδων. Η πρώτη συγκεκριμένα όπως φημολογείται, εκδείδεται στην Βιέννη το 1784 και λειτουργούσε σε εβδομαδιαία βάση. Με αυτόν τον τρόπο βρίσκει και η ελληνική κοινότητα ένα μέσο για να εκφράσει την δυσαρέσκειά της και να εναντιωθεί στους κατακτητές της. Οι εφημερίδες αυτές, λειτουργούσαν χωρίς την έγκριση της Αυτοκρατορίας και φιλοξενούσαν γραπτά, συνήθως αμφιλεγόμενα, από λόγιους της εποχής. Υψίστης σημασίας υπήρξε η εφημερίδα Ερμής ο Λόγιος με γράπτα του Κοραή. Άλλες, φυσικά χειρόγραφες, ήταν Η Αιτωλίκη και Ο Αχελώος, η πρώτη που τυπωνόταν ήταν Η Σάλπινξ Ελληνική στην Καλαμάτα με εξοπλισμό του Δημήτρη Υψηλάντη. Μετά την αρχή της επανάστασης και για τα επόμενα τρία χρόνια, παρατηρείται η διακοπή έκδοσης μέχρι και το 1824, όπου έχουμε την εμφάνιση της εφημερίδας Η Εφημερίς των Αθηνών. Η θεματολογία του τύπου ακολουθούσε τα πολιτικά δρώμενα και λόγω του ότι οι εκπρόσωποι ήταν άτομα εξουσίας, εδραιώνεται ο κομματικός τύπος. Όλα αυτά μέχρι το 1870 όπου αρχίζει η αυτόνομη περίοδος έκδοσης των εφημερίδων.

Στον αντίποδα, σε άλλες ευρωπαικές πόλεις και στην Αμερική, την ίδια περίοδο συναντάμε εξελίξεις που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αναβάθμιση της κοινωνίας. Η δημιουργία ενός δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος για παράδειγμα, αλλά και η πλήρης ανάπτυξη των

3

εφημερίδων έδωσαν το έναυσμα για την αλλαγή. Αρχίζουν να διαφοροποιούνται μεταξύ τους και παράλληλα να βρίσκουν τον πραγματικό ενεργό ρόλο τους. Η θεματολογία της καθεμιάς καλύπτει διάφορα κοινωνικά προβλήματα, όπως οικονομικά, φεμινιστικά αλλά και νομικά ζητήματα ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονταν. Ξεκινάει λοιπόν, μία παραγωγική περίοδος, η οποία μεταμορφώνει τον τύπο σε ολόκληρη βιομηχανία και καθιερώνει το επάγγελμα της δημοσιογραφίας. Εμφανίζεται ένας νέος τρόπος παρουσίασης γεγονότων (σχήμα πυραμίδας) και οι εκδότες αποκτούν δύναμη στα δημοσιονομικά και κοινωνικά δρώμενα. Η κοινωνία όπως κατανοούμε προοδεύει και το περιβάλλον είναι κατάλληλο για την ανάπυξη του φαινομένου του τύπου. Η εφημερίδα δόθηκε στο κοινό, σε μια περίοδο που το είχε πραγματικά ανάγκη. Ωρίμασε και αναπτύχθηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες για να φτάσει στην σημερινή του μορφή, μαζί φυσικά με την αξιοπιστία που την συνδέει. Ακόμα και σήμερα η εφημερίδα δεν παύει να αποτελεί ένα μέσο ενημέρωσης που δεν έχει παραγκωνιστεί και έχει ένα πιστό κοινό. Συνεχίζει να διαμορφώνεται ανάλογα με τις συνθήκες της εποχής και κατέχει ενεργό ρόλο στη συνείδηση των αναγνωστών. (Μπαντιμαρούδης 2006)

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

ΧΑΡΤΙ

Για την παραγωγή μιας εφημερίδας, το βασικότερο ίσως υλικό είναι το χαρτί. Το χαρτί αποτελείται κυρίως από ίνες κυτταρίνης ή από τμήματα φυτικών ινών διαπλεγμένα ή συμπιεσμένα σε συνεκτικό ενιαίο σύνολο, διαμορφωμένο σε λεπτά και ξηρά φύλλα. Το χαρτί παρασκευάζεται από ινώδες εναιώρημα, το οποίο με την κατάλληλη επεξεργασία εισάγεται στην χαρτοποιητική μηχανή και σε συνδιασμό με κάποια ακόμα συστατικά παρασκευάζουν τα διάφορα είδη χαρτιού. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής του χαρτιού, οι ίνες σχηματίζουν ένα πλέγμα σε αναλογία 60:40. Το 60 % των ινών κινείται προς μία κατεύθυνση, και το υπόλοιπο 40% σχηματίζει ορθή γωνία με τις άλλες ίνες. (Cartridge World. Στοιχεία για το μελάνι και το χαρτί. 14/1/2014).

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ

Η εφεύρεση του χαρτιού χρονολογείται στα 105 π.Χ στην Κίνα. Για τις πρώτες κατασκευές χαρτιού λέγεται ότι χρησιμοποιήθε ο φλοιός των δέντρων, ίνες από κάνναβη, παλιά κουρέλια και κομμάτια μετάξι, τα οποία αναμειγνύανε με νερό και αφήνανε το μείγμα στον ήλιο να στεγνώσει. Ο αρχαιολόγος Marc Aurel Stein επιβεβαιώνει τη χρονολογία που φημολογελιτε ότι εφευρέθηκε το χαρτί καθώς το 1907 βρήκε σε ένα πύργο του Σινικού Τείχους, ένα κιβώτιο που περιείχε εννέα επιστολές γραμμένες σε χαρτί, οι οποίες χρονολογούνται πρίν το 137 π.Χ (Βικιπέδια. Χαρτί. 14/1/2014). Το 751, κατά τη διάρκεια της κατάκτησης του Τουρκεστάν, στη μάχη μεταξύ Αράβων και Κινέζων, συνελήφθησαν δύο Κινέζοι στρατιώτες, χαρτοποιοί στο επάγγελμα. Ο κυβερνήτης της Βαγδάτης, με την βοήθειά τους ίδρυσε μια χαρτοποιία στον τόπο της σύλληψής τους, μέρος κατάλληλο επειδή είχε αρκετό νερό, και ήταν πλούσιο σε καλλιέργειες λιναριού και κάνναβης, που αποτελούσαν την πρώτη ύλη κατασκευής. Στη συνέχεια, η παρασκευή του χαρτιού διαδόθηκε στη Μικρά Ασία, και έπειτα σε πολλές άλλες χώρες. Κατά τον 14o αιώνα όλες σχεδόν οι ευρωπαϊκές χώρες διέθεταν εγκαταστάσεις παραγωγής χαρτιού (Βικιπέδια. Χαρτί. 14/1/2014).

Η επεξεργασία του χαρτιού, ήταν μια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία. Αρχικά, οι τεχνίτες πολτοποιούσαν την πρώτη ύλη, που μπορεί να ήταν λινό, βαμβάκι, άχυρο ή ξύλο και την έριχναν σε χειροκίνητο μύλο. Ο πολτός που έβγαινε από τον μύλο, έμπαινε σε καλούπια, τα οποία βαστούσαν οι εργάτες όπου ρύθμιζαν το μέγεθος και τις άκρες του χαρτιού. Έπειτα, βύθιζαν το καλούπι στον πολτό και η επιφάνειά του έβγαινε προς τα έξω.

4

Τότε, ο πολτός στράγγιζε από το πλέγμα και έστρωνε μέσα στο καλούπι. Από εκεί και έπειτα, το χαρτί έμπαινε σε ξύλινο πλαίσιο και μετά στρωνόταν σε μάλλινα υφάσματα μέχρι να ξεραθεί. Αργότερα, η στίβα του υγρού μαζί με τα υφάσματα περνούσε από ένα πιεστήριο και όταν το χαρτί στέγνωνε, βουτούσαν το χαρτί σε μια διάλυση ζελατίνας. (Βικιπέδια. Χαρτί. 14/1/2014).

Η πρώτη μηχανή παρασκευής χαρτιού επινοήθηκε το 1798 από το Γάλλο Νικολά Λουί Ρομπέρ (Nicholas Louis Robert). Το 1809, ο Άγγλος Ντίκινσον (Dickinson) εφηύρε μια χαρτοποιητική κυλινδρική μηχανή, τον πρόδρομο των σημερινών χαρτοποιητικών μηχανών (Βικιπέδια. Χαρτί. 14/1/2014)..

ΜΕΛΑΝΗ

Το δεύτερο κύριο υλικό με βάση το οποίο κατασκευάζεται μια εφημερίδα είναι το μελάνι. Το μελάνι είναι χρωματιστή υγρή ουσία που χρησιμεύει κυρίως στη γραφή, στην τυπογραφία, στη σχεδίαση, στη ζωγραφική και σε διάφορα άλλα μέσα (Βικιπέδια. Μελάνη. 11/1/2014). Πήρε αυτή την ονομασία, καθώς το πρώτο της χρώμα ήταν το μαύρο και αρκετά αργότερα άρχισαν να υπάρχουν και τα υπόλοιπα χρώματα, τα οποία είναι διαλύματα διάφορων χρωστικών ουσιών και αραβικού κόμμεος. Το μελάνι είναι διαδεδομένο σε αρκετά μέρη του κόσμου και διαφορετικούς πολιτισμούς από την αρχαιότητα ακόμα (Κινέζοι, Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι) και από αυτούς προέρχεται και η

«σινική» μελάνη. Για να δημιουργηθούν οι μελάνες, που υπήρχαν τότε, φτιάχνονταν από διάφορες ζωικές ή φυτικές ουσίες, στις οποίες έβαζαν ζωική κόλλα ή κόμμι, όπως και μερικές πικρές ουσίες, ώστε να μη πλησιάζονται από έντομα (Βικιπέδια. Μελάνη. 11/1/2014).

ΕΙΔΗ ΜΕΛΑΝΗΣ

Τα πιο διαδεδομένα είδη μελάνης σήμερα είναι: Η μαύρη μελάνη για κείμενα (αποτελείται από αιθάλη και νερό) και οι χρωματιστές μελάνες, που αποτελούνται από διάλυμα χρωστικών ουσιών και νερού (Βικιπέδια. Μελάνι. 11/1/2014).

Μερικά ακόμα είδη μελάνης που υπάρχουν είναι :

1)Η ειδική μελάνη, που βρίσκεται στα φωτογραφικά όργανα (για μετρήσεις θερμοκρασιών ή βαρομετρικής πίεσης κ.α.). Προκειμένου να μη ξηραθεί, γίνεται διάλυση της χρωστικής ύλης σε μείγμα γλυκερίνης και νερού.

3) Οι ανεξίτηλες μελάνες, που αποτελούνται από άργυρο και επιμηκύνουν τη διάρκεια ζωής τους ακόμα και μετά από πλυσίματα με αποχρωστικά μέσα.

4)Οι μελάνες κόπιας ή πολυγράφων (καρμπόν), μέσα στις οποίες υπάρχουν υγροσκοπικές ουσίες, όπως σάκχαρο, γλυκερίνη, χλωριούχο κάλιο κ.ά. Η μελάνη του πολύγραφου αποτελείται από έλαια, χρωστικές ύλες και στέρεες ουσίες.

6) Η σινική μελάνη, η οποία χρησιμεύει στο σχεδίασμα και αποτελείται από αιθάλη.

7)Η Συμπαθητική μελάνη, στην οποία τα γραφόμενα είναι εμφανή μετά από ειδική επεξεργασία. Κάτι τέτοιο είναι εφικτό με χρήσεις διαφόρων ουσιών (χυμός λεμονιού, γάλα κλπ.) και μετά από θέρμανση του γραμμένου με συμπαθητική μελάνη (Βικιπέδια. Μελάνη. 11/1/2014).

8) Η Μελάνη τυπογραφείου, που τη χρησιμοποιούσαν οι Κινέζοι και αποτελείται από μείγμα λινελαίου και αιθάλης (Βικιπέδια. Μελάνη. 11/1/2014).

5

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΜΕΛΑΝΗΣ

Προκειμένου να έχει ζωντανότερο χρώμα και μεγάλη γκάμα χρωμάτων το μελάνι, που χρωματίζει με βαφή, εμποτίζεται σε ίνες κυτταρίνης. Δυστυχώς, όμως, δεν υπάρχει η τέλεια καθαρότητα και απεικόνιση στο χαρτί. Από την άλλη, το μελάνι, που περιέχει χρωστικές λειτουργεί με άλλο τρόπο. Η χρωστική πηγαίνει και «κάθεται» στις ίνες του χαρτιού, καθώς γίνεται προβολή του μελανιού σε αυτό και το μελάνι αρχίζει να εξατμίζεται. Με αυτό τον τρόπο, έχουμε μια καθόλου θαμπή εικόνα, της οποίας όμως το χρώμα δεν απορροφάται τόσο εύκολα. Το μελάνι, χάρη στη διαλυτική ουσία που περιέχει, χαράζει το χαρτί και έτσι περνά εκεί η χρωστική, που το χρωματίζει. Αυτό όμως και το επιτυχές αποτέλεσμα αρκετές φορές εξαρτώνται και από την ποιότητα του χαρτιού, η οποία ειδικά στις εφημερίδες ποικίλει. Ως γνωστόν, αν το χαρτί βρεθεί σε χώρο με υψηλή υγρασία, θα αλλάξει η περιεκτικότητά του σε νερό. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί χρωματοροή στο μελάνι, η οποία μεταβάλλει ή και διαγράφει τελείως τα χρώματα. Αρκετοί νομίζουν ότι γι’ αυτό ευθύνεται το μελάνι, όμως κάνουν λάθος, καθώς κύριος παράγοντας αυτού του φαινομένου είναι η υγρασία του χαρτιού (Cartridge World. Στοιχεία για το μελάνι και το χαρτί. 11/1/2014).

ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΟΥ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

Εικόνα 1: Old Newspapers (Πηγή: http://www.scientiaweb.com/2011/12/06/british-library-puts-300-years-of-newspaper-articles-online/. 10/12/2013)

Είναι αδιαμφισβήτητο πως το χαρτί των εφημερίδων φθείρεται με την πάροδο του χρόνου και η διάρκεια ζωής του όλο και μειώνεται. Αυτό γίνεται λόγω των εσωτερικών και εξωτερικών αιτιών φθοράς, στις οποίες υπόκειται η εφημερίδα. (Σκεπαστιανού 2000) Για αυτό το λόγο, είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει η προληπτική συντήρηση, στην οποία εφαρμόζονται εξειδικευμένες πρακτικές για να μειωθεί η φθορά και να αυξηθεί η ωφέλιμη διάρκεια ενός αντικειμένου.

Δυστυχώς, όμως, σήμερα είναι ελάχιστα τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες, που έχουν στην κατοχή τους τον κατάλληλο εξοπλισμό για να διατηρηθούν σημαντικά έγγραφα και τεκμήρια από το παρελθόν. Παρόλα αυτά, θα πρέπει όλα να εφαρμόζουν μια πολιτική διατήρησης, ώστε να κάνουν εκτίμηση των αναγκών ως προς το τι πρέπει να διασωθεί και πού και να πάρουν κάποια προληπτικά μέτρα. Επιπλέον, θα πρέπει οι υπεύθυνοι να είναι σε θέση να κρίνουν ποιες εφημερίδες πρέπει να διατηρηθούν, εξετάζοντας τη φυσική κατάσταση, τη συχνότητα χρήσης, τη σπανιότητα και την οικονομική και ιστορική αξία.

6

ΑΙΤΙΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ

Εικόνα 2: Newspaper in its original condition as it was donated (Πηγή: http://www.virginiamemory.com/blogs/fit-to-print/2012/05/18/conserving-to-preserve-or-ironing-newspapers/. 10/12/2013)

Το χαρτί αποτελείται από ένα πλέγμα φυτικών ινών, την κυτταρίνη. Οι ίνες είναι μακριές και με πυκνή συνοχή (Holm 2000). Όταν χρησιμοποιούνται ίνες από βαμβακερά ή λινά κουρέλια, το χαρτί γίνεται πιο ανθεκτικό. Το 19ο αιώνα, όμως, άρχισαν να χρησιμοποιούν ξυλοπολτό για το χαρτί εφημερίδων και βιβλίων, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα αυτά τα σημαντικά έγγραφα να κιτρινίζουν και με την πάροδο του χρόνου να θρυμματίζονται.

Πειράματα, που έκαναν επιστήμονες, σαν τον Sutermeister το 1929 και τον Barrow το ’60, μπόρεσαν και διέκριναν τις αιτίες φθοράς του χαρτιού. Αυτά ήταν πολύ σημαντικά για τις έρευνες σε αυτό το τομέα και από τότε γίνονται συνεχείς προσπάθειες να βρεθούν οι λόγοι, που καταστρέφεται το χαρτί.

Τα υλικά, από τα οποία αποτελείται η εφημερίδα είναι ευαίσθητα σε δύο κύριες μορφές επιδείνωσης. Η μια είναι η βιολογική επιδείνωση, που προκαλείται από επίθεση εντόμων ή/και τη μυκητιακή αύξηση, και η άλλη μορφή επιδείνωσης προκαλείται από τις δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως τους ακραίους βαθμούς της υγρασίας ή των ευρειών διακυμάνσεων στη σχετική υγρασία, που συνδέεται με τις μεγάλες αλλαγές στη θερμοκρασία τη μέρα και τη νύχτα, καθώς και τους ατμοσφαιρικούς ρύπους. Αυτές οι δύο μορφές επιδείνωσης συνδέονται μεταξύ τους, επειδή οι συνθήκες υγρασίας ευνοούν την αύξηση των μυκήτων και οι συσσωρεύσεις της σκόνης και του ρύπου προσελκύουν τα έντομα.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Όπου υπάρχει συμπύκνωση υψηλής υγρασίας, υπάρχει πάντα η παρουσία βιολογικών οργανισμών, όπως μύκητες, έντομα και τρωκτικά που προκαλούν την καταστροφή του χαρτιού. Οι βιολογικοί οργανισμοί επιτίθενται στο χαρτί και σε άλλα οργανικά υλικά, όταν η θερμοκρασία και η υγρασία είναι δεν ελέγχονται. Τα σπόρια της μούχλας παραμένουν ανασταλμένα στον αέρα , έως ότου βρουν τις κατάλληλες συνθήκες για την αύξησή τους. Εάν η μούχλα βρεθεί στο υλικό, θα το καταστρέφει με συνεχείς ρυθμούς και θα αρχίσει να εξαπλώνεται όλο και περισσότερο. Εδώ είναι σωστό να αναφερθεί, πως η ίδια η κυτταρίνη είναι μέσο το οποίο προσελκύει την ανάπτυξη μούχλας. Αυτό οδηγεί στο λέκιασμα και την

7

επιδείνωση των υλικών, στο οποίο επιτίθενται, στη γρήγορη απώλεια δύναμης των οργανικών υλικών, μέχρι και στην αποσύνθεσή τους. Η αύξηση των μυκήτων φαίνεται από το σχηματισμό των λευκών σημείων στο χαρτί, και με τη πάροδο του χρόνου αυτοί οι λεκέδες γίνονται καφέ ή πράσινοι στο χρώμα.

Το οξειδωμένο χαρτί αποτελεί και ένδειξη ενός οξειδωμένου περιβάλλοντος. Κατά τη μεταβολή των μυκήτων, το χαρτί σκουριάζει, λεκιάζεται και αποχρωματίζεται εξαιτίας του οξέος, που παράγεται.

Εκτός από την υψηλή θερμοκρασία και την υγρασία, η ανθρώπινη αμέλεια ευνοεί επίσης την αύξηση και τον πολλαπλασιασμό των εντόμων. Ακολουθούν δείγματα που τονίζουν αυτή την αμέλεια:

Συσσωρεύσεις του ρύπου και της σκόνης από τη μη σωστή και προσεγμένη καθαριότητα

Είσοδος τροφίμων σε περιοχές αποθήκευσης εκθεμάτων Είσοδος αντικειμένων, που μπορεί να έχουν πάνω τους έντομα εκεί που βρίσκεται η

συλλογή Ανοικτά παράθυρα ή κακώς σφραγισμένα παράθυρα και πόρτες Ρωγμές στεγών σε ένα μουσείο Χαλασμένος εξαερισμός Κακομεταχείριση από τους χρήστες ή το προσωπικό

(Conservation Online. Causes of Deterioration of Paper. 30/11/2013)

ΕΝΤΟΜΑ

Τα τρωκτικά και τα έντομα είναι οι χειρότεροι εχθροί των χαρτιών. Η φύση και η έκταση της ζημίας εξαρτάται όχι μόνο από το έντομο και το υλικό, αλλά και από το πόσο γρήγορα η προσβολή ανακαλύπτεται και ελέγχεται. Η ζημία μπορεί να ποικίλει από μερικές τρύπες ως την πλήρη καταστροφή.

Οι πιο κοινοί τύποι εντόμων, που επιτίθενται στο χαρτί είναι:

Οι τερμίτες είναι μικρά, κιτρινωπά, υπόλευκα κοινωνικά έντομα ,που ζουν στο ξύλο και κάτω από το έδαφος. Ζουν υπό συνθήκες, στις οποίες η υγρασία μέσα διατηρείται σε ένα υψηλό επίπεδο. Στο χαρτί, παράγουν βαθιές τρύπες, ή βαθιές, ακανόνιστες διαμορφωμένες διαβρώσεις και μερικές φορές αυτό οδηγεί σχεδόν στη συνολική καταστροφή και επιφέρει την ανεπανόρθωτη απώλεια και ζημιά.

Τα ασημόψαρα είναι έντομα χωρίς πτερά και συνήθως με τρία μακριά προσαρτήματα σαν ουρά, που είναι ασημί και γκρι χρώματος. Βρίσκονται σε υγρές περιοχές, δηλαδή, κάτω από πέτρες και πίνακες, σε ρωγμές ή σε σκοτεινά σημεία, όπου η υγρασία είναι μεγαλύτερη από το 55%. Αυτός ο τύπος εντόμων προκαλεί την επιφανειακή ζημιά του χαρτιού.

Οι κατσαρίδες είναι νυκτερινά έντομα που έχουν καφέ και κόκκινο χρώμα και δυσώδη μυρωδιά. Οι κατσαρίδες κρύβονται σε θερμά, υγρά και σκοτεινά σημεία όπως το λουτρό, τα πατώματα της κουζίνας, κάτω από το νεροχύτη, κοντά στους υδροσωλήνες, τις ρωγμές, τα γραφεία και τα ντουλάπια. Προκαλούν την επιφανειακή διάβρωση και ένα μαύρο σημάδι σε χαρτί αποτελεί ένδειξη παρουσίας κατσαρίδας.

Οι βιβλιοσκώληκες ή βιβλιοφάγοι είναι μαλακά έντομα, που έχουν σχετικά μεγάλα κεφάλια, αρκετά μακριές κεραίες και ισχυρές τις κάτω γνάθους τους. Τα έντομα αυτά

8

προκαλούν επιφανειακές διαβρώσεις στο χαρτί, στο δέρμα, στη ζελατίνη των φωτογραφικών πλακών, στη περγαμηνή, στα βιβλία και στις εφημερίδες γενικότερα.

Τα ποντίκια μασούν το χαρτί και με αυτό τον τρόπο το καταστρέφουν τελείως. Οι αρουραίοι, από την άλλη, κάνουν ακριβώς το ίδιο, μόνο που ευτυχώς τους βρίσκουμε πιο σπάνια.

ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ

Σε μουσεία και βιβλιοθήκες είναι πολύ πιθανόν να συμβούν φωτιές, πλημμύρες ή σεισμοί. Σε περίπτωση φωτιάς, οι εφημερίδες καταστρέφονται ολοσχερώς. Όταν γίνει κάποια πλημμύρα, εξαρτάται η ηλικία και η κατάσταση του υλικού. Αν συμβεί σεισμός, η κατάσταση είναι αντιμετωπίσιμη, μιας και το μόνο, που θα γίνει, είναι να πέσουν κάτω.

ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΗ ΥΓΡΑΣΙΑ

Όταν η θερμοκρασία είναι πολύ υψηλή, επιταχύνονται οι χημικές αντιδράσεις. Μάλιστα, η κυτταρίνη φθείρεται αν ανέβει η θερμοκρασία κατά 5ο C. Από την άλλη, η σχετική υγρασία δημιουργεί και μικρά αλλά και σοβαρά προβλήματα. Η χαμηλή σχετική υγρασία στεγνώνει το χαρτί και το κάνει εύθραυστο και να γίνει ακόμα και κομμάτια.

Η θερμοκρασία και η σχετική υγρασία έχει αποδειχθεί πως είναι αλληλοεξαρτώμενες. Τα υγροσκοπικά υλικά, που περιέχουν κανονικά την υγρασία, είναι τα πιο ευαίσθητα στην πέρα από το φυσιολογικό ξήρανση. Αυτά τα υγροσκοπικά υλικά είναι οργανικής προέλευσης και ινώδους ή κυψελοειδούς δομής, όπως το χαρτί, η περγαμηνή, ο πάπυρος, το δέρμα. Το χαρτί και τα σχετικά υλικά επιδεινώνονται γρήγορα με τις αλλαγές θερμοκρασίας και σχετικής υγρασίας.

Ο μέγιστος κίνδυνος που μπορεί να προκύψει από υπερβολικά υψηλή σχετική υγρασία είναι η τάση της αύξησης της μούχλας σε οποιοδήποτε υλικό, που μπορεί να παρέχει την τροφή, όπως είναι το χαρτί. Η παρουσία αύξησης της μούχλας είναι μια προειδοποίηση ότι η ατμοσφαιρική σχετική υγρασία είναι επάνω από το ασφαλές όριο. Εάν είναι πάρα πολύ υψηλή, η υγρασία επιταχύνει την όξινη επιδείνωση.

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι οι κανονικές αλλαγές στη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία μπορούν να οδηγήσουν στην αποδυνάμωση του χαρτιού και των σχετικών υλικών, ως αποτέλεσμα της εσωτερικής πίεσης σε απάντηση αυτών των αλλαγών. Δεν υπάρχει κανένα σταθερό στοιχείο για να δείξει πόσο σοβαρή αυτή η επίδραση μπορεί να είναι, αλλά οι επιστήμονες δεν θεωρούν ότι οδηγεί σε μετρήσιμη ζημία σε αυτά τα υλικά, εάν τέτοιες αλλαγές στη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία μπορούν να κρατηθούν σε λιγότερο από 20ο C και στο 15%.

Όλες αυτές οι διακυμάνσεις έχουν αρκετά αρνητικά αποτελέσματα, αφού το χαρτί παραμορφώνεται και οι διαστάσεις του αλλάζουν.

ΦΩΣ

Εκτός από άλλες αιτίες που αναφέρθηκαν νωρίτερα, το φως μπορεί, σε μεγάλο βαθμό, να θεωρηθεί ως ανεξάρτητη και πρωταρχική αιτία της επιδείνωσης των αντικειμένων των μουσείων. Η έκθεση στο φως μπορεί να προκαλέσει φωτοχημική αλλοίωση του χαρτιού (Holm 2000). Ο τύπος υλικών που αποτελεί μέρος της συλλογής μουσείων, που υπόκεινται σε ζημιά από το φως, είναι χρωστικές ουσίες , που περιέχουν μελάνι, χαρτί, άλλα υλικά κυτταρίνης και διάφορα επιπλέον οργανικά υλικά.

9

Το ορατό φως, φυσικό ή τεχνητό, αποχρωματίζει τη μελάνη της εφημερίδας και τα χρώματά της. Όταν η έκθεση σε αυτό είναι μεγάλη, το χαρτί γίνεται εύθραυστο και μειώνεται η ανθεκτικότητά του. Λόγω της φωτοευαισθησίας του, το χαρτί οξειδώνεται και η φθορά μπορεί να γίνει πιο μεγάλη. (Σκεπιαστιανού 1998)

Η γρήγορη και σοβαρή επιδείνωση του χαρτιού προκαλείται από την οξείδωση της κυτταρίνης μέσω των υπεριωδών ακτινών του ηλίου και του φωτός φθορίου. Υπάρχουν δύο επιπτώσεις του φωτός στο χαρτί, που οδηγούν σε απόλυτη ευθραυστότητα και επιδείνωση. Πρώτον, υπάρχει μια λευκαντική δράση, που προκαλεί λεύκανση του χαρτιού και ξεθώριασμα των χρωματιστών χαρτιών και ορισμένων μελανιών . Δεύτερον, προκαλεί οποιαδήποτε λιγνίνη , η οποία μπορεί να βρίσκεται στο χαρτί και να αντιδράσει με άλλες ενώσεις και να γίνει τελικά το χαρτί κίτρινο ή καφέ . Είναι αυτή η αντίδραση, που οδηγεί στο να κιτρινίζουν οι εφημερίδες κατά την έκθεση στο φως. Ορισμένες αόρατες αλλαγές συμβαίνουν επίσης, όταν συγχρόνως αυτές οι ορατές επιδράσεις του φωτός πραγματοποιούνται. Οι ίνες του χαρτιού σπάνε σε μικρότερες μονάδες συνεχώς μέχρι να γίνουν τόσο μικρές, που να μη μπορούν πλέον να διατηρήσουν τους δεσμούς τους, που απαιτούνται για να κρατηθεί το χαρτί μαζί. Δυστυχώς, οι επιδράσεις, που ξεκίνησαν από το φως, συνεχίζονται, ακόμα και αφού έχει αφαιρεθεί η πηγή της ζημιάς.

ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟΙ ΡΥΠΟΙ

Τα υλικά οργανικής προέλευσης όπως το δέρμα, η περγαμηνή και τα χειροποίητα αντικείμενα, στα οποία οι ίνες κυτταρίνης, όπως τα προϊόντα χαρτιού, διαμορφώνουν τη στήριξη, είναι πιθανό να λερώθηκαν και να λεκιάστηκαν από τα στερεά μόρια του άνθρακα, της πίσσας και άλλων στερεών μολυσματικών παραγόντων. Οι χειρότεροι μολυσματικοί παράγοντες για αυτήν την ομάδα υλικών είναι τα θειώδη και θειικά οξέα ως αποτέλεσμα της καύσης καυσίμων και άλλων βιομηχανικών διαδικασιών. Οι επιπτώσεις είναι σοβαρές για τα υλικά κυτταρίνης , όπως το χαρτί. Η έκθεση του χαρτιού στην ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί αντιδράσεις οξείδωσης με αποτέλεσμα τη διάσπαση της κυτταρίνης. Υπάρχει ένας στενός συσχετισμός μεταξύ της απώλειας δύναμης του χαρτιού και της οξύτητάς του από τη μόλυνση θειικού οξέος. Τα μόρια σκόνης και ρύπου μπορούν, δυστυχώς, ακόμα και να καταστρέψουν σχεδόν ολοσχερώς το χαρτί ή να του αφήσουν μόνιμους λεκέδες. (Conservation Online. Causes of Deterioration of Paper. 30/11/2013)

ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΕΙΛΕΣ (ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ)

Εικόνα 3: Newspaper preservation (Πηγή: http://www.josepbosch.net/preservation.htm. 10/12/2013)

10

Όλο το υλικό μιας συλλογής εφημερίδων αρχίζει να αλλοιώνεται με τον καιρό, αλλά η ταχύτητα αυτής της φθοράς μπορεί να ρυθμιστεί με το να μπουν σε ισχύ κάποιες στρατηγικές συντήρησης. Αυτό είναι σχεδόν αναπόφευκτο, μιας και το χαρτί είναι από οργανικά υλικά. Στην εξέταση της συντήρησης των τυπωμένων και φωτογραφημένων σε μικροφίλμ εφημερίδων είναι σημαντικό να αξιολογηθεί η κατάστασή τους και η πρόσθετη φυσική φθορά, που μπορεί να προκληθεί από τη χρήση, οι περιβαλλοντικές συνθήκες, στα σημεία που τα αντικείμενα αποθηκεύονται και οι κίνδυνοι από καταστροφή. Προκειμένου να συντηρηθούν σημαντικές εφημερίδες, καλό είναι να γίνουν κάποιες μέθοδοι πρόληψης. Αυτές είναι επιγραμματικά:

Προστατευτικά μέτρα Εξασφάλιση ρυθμίσεων για μακροπρόθεσμη πρόσβαση Εκπαίδευση προσωπικού και χρηστών Απαγόρευση χρήσης μελάνης, στυλό ή πένας στα αναγνωστήρια Σχέδιο αντιμετώπισης καταστροφών Κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία, σχετική υγρασία, επίπεδα

φωτός) Αποφυγή χρήσης μαρκαδόρων, στυλό διαρκείας, σφραγίδων για την αρχειοθέτηση

των εγγράφων Επιπλέον, θα ήταν σωστό, όταν κάποιος αποφασίσει να διαβάσει μια παλιά

εφημερίδα να χρησιμοποιήσει φώτα πυρακτώσεως.

(National Library of Australia. Environmental conditions for storing print and microfilmed newspapers. 30/11/2013) (Σκεπαστιανου 2000)

ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ

Ράφια: Τα ράφια του μουσείου ή της βιβλιοθήκης θα πρέπει να είναι καλής ποιότητας, χωρίς αιχμηρές γωνίες και μεγαλύτερα σε σχέση με τις εφημερίδες, που θα τοποθετηθούν σε αυτά, ώστε να υπάρχει χώρος κυκλοφορίας του αέρα. Δε πρέπει να είναι κοντά στο πάτωμα, ώστε να μη συμβεί τίποτα σε περίπτωση πλημμύρας ή ακόμα και όταν σφουγγαρίζεται ο χώρος. Καλό, όμως, είναι τα κουτιά με τις εφημερίδες να φυλάσσονται σε ντουλάπια ή συρτάρια, όπου όμως θα μπαίνει λίγος αέρας. Επιπλέον, οι εφημερίδες θα πρέπει να τοποθετούνται οριζόντια και όχι πάνω από δύο με τρεις μαζί. Θα πρέπει να είναι χωρισμένες ανά μέγεθος και όχι μικρές μαζί με μεγάλες.

Αποθήκευση: Τα μέσα αποθήκευσης, όπως τα κουτιά, οι φάκελοι και το προστατευτικό κάλλυμα, προστατεύουν τα αντικείμενα, που βασίζονται στο χαρτί ενάντια σε μηχανική ζημιά, το φως και τη σκόνη. Μπορούν επίσης να παρέχουν μικρο- περιβάλλοντα που μειώνουν τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας. Μερικά πλαστικά είναι επίσης κατάλληλα για την αποθήκευση χαρτιού. Το πλαστικό θα πρέπει να είναι απαλλαγμένο από πλαστικοποιητές , επικαλύψεις επιφανειών και άλλες επιβλαβείς χημικές ουσίες . Η πιο κατάλληλη πλαστική μεμβράνη είναι μια μορφή πολυεστέρα γνωστή ως PET. Το πολυπροπυλένιο και το πολυαιθυλένιο μέρος αποθήκευσης τροφίμων είναι αποδεκτή εναλλακτική λύση χαμηλότερου κόστους. Η ενθυλάκωση είναι μια μέθοδος αποθήκευσης, που χρησιμοποιεί ένα κατάλληλο δύσκαμπτο περίβλημα πολυεστέρα, για να πάρει την πλειοψηφία του χειρισμού της πίεσης και της κατάχρησης. Επιτρέπει σε ένα αντικείμενο να το δει κάποιος χωρίς να έχει απευθείας επαφή. Η καυτή πλαστικοποίηση, όπου το πλαστικό περίβλημα προσκολλάται στα αρχικά έγγραφα δεν συνίστανται. Αυτή η επεξεργασία είναι μη αναστρέψιμη και θα οδηγήσει στην ταχεία επιδείνωση του χαρτιού στο εσωτερικό του.

11

ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ

Ο χώρος, που φυλάσσονται οι εφημερίδες, θα πρέπει να καθαρίζεται από ένα ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό σε μεθόδους πρόληψης και συντήρησης. Αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να περιλαμβάνει και έλεγχο για βιολογικές ή χημικές φθορές. Προκειμένου, όμως, να αποτραπεί η βιολογική μόλυνση του χαρτιού, πρέπει να καθαρίζεται και να επιβλέπεται τακτικά και προσεκτικά ο χώρος φύλαξης. Από την άλλη, πρέπει να είναι σε ετοιμότητα και το ίδιο το προσωπικό για την αντιμετώπιση τυχόν θεμάτων, που μπορεί να προκύψουν. Με αυτό τον τρόπο, μπορούν να μειωθούν οι πιθανές ενδογενείς εστίες ρύπανσης. Δε πρέπει ποτέ να βρίσκονται στο χώρο αποθήκευσης των εφημερίδων προϊόντα, όπως απορρυπαντικά, διαλύτες, μπογιές, διότι οι αναθυμιάσεις τους απορροφώνται από όλα τα είδη χαρτιού. (Holm 2000)

Είναι πιθανόν έντομα να εμφανιστούν, τα οποία, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μπορούν να προκαλέσουν τεράστια ζημιά στο χαρτί. Για να αποφευχθούν τέτοια φαινόμενα, καλό θα ήταν να ακολουθηθούν οι παρακάτω οδηγίες:

Δεν πρέπει να τρώει κανείς σε αποθηκευτικούς χώρους. Οι επιφάνειες (δάπεδα, ράφια) πρέπει να είναι καθαρές. Τακτικό άδειασμα κάδων και σκουπιδιών Τακτικός έλεγχος των χώρων αποθήκευσης για κρούσματα εντόμων ή τρωκτικών

(Australia Government, National archives of Australia. Preserving paper documents and artworks. 30/11/2013)

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Από τους σημαντικότερους ρόλους των χημικών αντιδράσεων, που προκαλούν τη φθορά στο χαρτί έχουν η σχετική υγρασία και η θερμοκρασία. Όταν αυξάνεται η σχετική υγρασία, οι ίνες του χαρτιού διαστέλλονται και δημιουργούνται διακυμάνσεις στο χαρτί. Από την άλλη, όταν μειώνεται, το χαρτί αρχίζει να συρρικνώνεται. Έτσι, προκαλούνται εσωτερικές πιέσεις και αν τη στιγμή, που μειώνεται η σχετική υγρασία, το χαρτί είναι τεντωμένο, υπάρχουν πολλές πιθανότητες να σχιστεί (Holm 2000).

Οι περιβαλλοντικές συνθήκες, σε σχέση με άλλες στρατηγικές συντήρησης, θα εξασφαλίσουν ότι η μακροπρόθεσμη πρόσβαση διατηρείται. Εάν η εξειδικευμένη αποθήκευση είναι διαθέσιμη, οι θερμοκρασίες μεταξύ 18 έως 20 °C και στη σχετική υγρασία μεταξύ 45 έως 50 τοις εκατό είναι οι επιθυμητές. Ο κλιματισμός γραφείων λειτουργεί γενικά μεταξύ 21 και 23 °C στα συνηθισμένα κλίματα. Εάν αυτές οι συνθήκες είναι σταθερές, έπειτα η φυσική επιδείνωση των αντικειμένων μπορεί να μετριαστεί. Οι ευρείες διακυμάνσεις στις συνθήκες μπορούν φυσικά να επιταχύνουν την επιδείνωσή τους. Σημειώνεται ότι τα συστήματα κλιματισμού συνήθως λειτουργούν μόνο κατά τη διάρκεια των ωρών γραφείων, που οδηγούν σε μια ευρύτερη διακύμανση της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας σε άλλους χρόνους. Στις συνεχείς σχετικές υγρασίες πέρα από περίπου το 65 τοις εκατό, η αύξηση μούχλας μπορεί να εμφανιστεί. Συνιστάται να υπάρχει ένας χώρος αποθήκευσης με σταθερές περιβαλλοντικές συνθήκες, όπου η θερμοκρασία είναι περίπου 20 °C και η σχετική υγρασία παραμένει κάτω από το 60 τοις εκατό. Αν και δεν υπάρχει κανένα διεθνώς αποδεκτό πρότυπο για την αποθήκευση του χαρτιού, υπάρχουν όμως γενικές θεωρούμενες απόψεις ότι απαιτούνται συνθήκες σχετικής υγρασίας 20±2°C και 50±5%, για να διατηρηθεί η μακροπρόθεσμη συλλογή εγγράφων. Επιπροσθέτως, πρέπει

12

να ελεγχθούν και οι αέριοι παράγοντες μόλυνσης. Αυτό γίνεται με το φιλτράρισμα του αέρα και τη τοποθέτηση ενός ολοκληρωμένου συστήματος κλιματισμού και εξαερισμού του χώρου. (Σκεπαστιανού 1998)

ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΦΩΤΙΣΜΟΥ

Ο έλεγχος αυτός είναι απαραίτητος για τη διασφάλιση συντήρησης των εφημερίδων. Στα αναγνωστήρια καθημερινής χρήσης το φως πρέπει να είναι στα 350 lux και σε αυτά, στα οποία υπάρχουν παλαιές εφημερίδες και ιδιαίτερης σημασίας, πρέπει να είναι αρκετά χαμηλά, χωρίς όμως να εμποδίζουν την ανάγνωση. Οποιαδήποτε πηγή φωτός με υπεριώδη ακτινοβολία άνω των 75 microwatts ανά lumen θα πρέπει να καλύπτεται με φίλτρο απορρόφησης. (Σκεπαστιανού 1998) Πρέπει οι υπεύθυνοι να ρυθμίσουν την πηγή του φωτισμού, την ποσότητα της υπεριώδους του ακτινοβολίας, την ένταση και το χρόνο, που η εφημερίδα είναι εκτιθέμενη στο φως. Όταν η εφημερίδα βρίσκεται σε έκθεση για το κοινό, πρέπει να τοποθετηθούν ειδικά πλέξιγκλας, με φίλτρο υπεριώδους ακτινοβολίας, σε προθήκες, παράθυρα και κορνίζες. Ο φωτισμός πρέπει να ανοιχτεί μόνο όταν απαιτείται. Ιδανικά, οι χώροι αποθήκευσης δεν πρέπει να έχουν κανένα παράθυρο. Όπου τα παράθυρα βρίσκονται στο χώρο, πρέπει να καλυφθούν με κουρτίνες, έτσι ώστε να μην περνάει καθόλου υπεριώδης ακτινοβολία. Επίσης, είναι σωστό να ελέγχεται και η διάρκεια της έκθεσης, διότι όταν ο φωτισμός είναι έντονος, αυξάνεται η πιθανότητα φθοράς. Ο μέσος όρος έκθεσης της εφημερίδας σε διάρκεια πέντε χρόνων είναι από τρεις ως έξι μήνες. Για αυτό το λόγο, είναι πάρα πολύ σημαντικό να υπάρχει ένα αρχείο καταγραφής του χρόνου έκθεσής της στο κοινό. (Holm 2000)

ΨΗΦΙΑΚΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ

Η χρήση των ψηφιακών μέσων και των νέων τεχνολογιών προσφέρει διαφορετικές δυνατότητες στους βιβλιοθηκονόμους και στα μουσεία. Η ψηφιακή μεταφορά, μέχρι πρότινος, δε θεωρούταν μέθοδος πρόληψης και διατήρησης του περιεχομένου των εφημερίδων και των βιβλίων και όσοι προσπάθησαν να την εφαρμόσουν δεν υπήρξαν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Όμως, το θετικό σημείο είναι πως ο χρήστης μπορεί με ευκολία να εντοπίσει τις πληροφορίες, που αναζητά, μέσα στο έγγραφο. (Σκεπαστιανού 2000)

ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΕ ΜΙΚΡΟΦΙΛΜ

Το μικροφίλμ είναι ένας τύπος φωτογραφικού φιλμ, το οποίο δίνει τη δυνατότητα της αναπαραγωγής ολόκληρων κειμένων σε μικρές διαστάσεις. Είναι ένα φτηνό μέσο διάδοσης και διατήρησης συλλογών. Συνήθως το χρησιμοποιούν για λόγους οικονομίας, καθώς και για τη διασφάλιση κειμένων αξίας, τα οποία συχνά από τη πάροδο του χρόνου και τη χρήση καταστρέφονται. Σε μικροφίλμ εντάχθηκαν φωτογραφίες και περιοδικά από τις αρχές του 20ου αι., ώστε να μειωθεί ο χώρος αποθήκευσης και η πρόσβαση σε αυτά να είναι ευκολότερη. Κοινό χαρακτηριστικό των μικροφίλμ είναι πως παρέχουν πληροφορίες, που δε μπορούν να διαβαστούν με γυμνό μάτι. Για το διάβασμα των μικροφίλμ έχουν δημιουργηθεί κάποιες ειδικές συσκευές προβολής, μέσω των οποίων μπορεί κάποιος να διαβάσει με άνεση και ευκολία τα κείμενα. (Βικιπέδια. Μικροφίλμ. 30/11/2013)

Τα περισσότερα μουσεία και βιβλιοθήκες κρατούν τις συλλογές τους σε μικροφίλμ, που αποτελείται από οξικό άλας και φιλμ πολυεστέρα. Το υλικό οξικού άλατος είναι πολύ λιγότερο σταθερό από τον πολυεστέρα και πρέπει να είναι αποθηκευμένο μέσα σε όσο το δυνατόν δροσερή θερμοκρασία προκειμένου να επεκταθεί η ζωή του. Όπου είναι εφικτό, το οξικό άλας σε μια προηγμένη κατάσταση υποβάθμισης, πρέπει να χωριστεί από το σταθερότερο οξικό άλας. Στη θερμοκρασία δωματίου το οξικό άλας θα είναι σταθερό μόνο

13

για 40 έτη σύμφωνα με το ίδρυμα μονιμότητας εικόνας. (National Library of Australia. Environmental conditions for storing print and microfilmed newspapers. 30/11/2013)

Οι ιδιότητες της ταινίας πολυεστέρα είναι ευρέως τεκμηριωμένες και τα πρότυπα υπάρχουν για τη μακροπρόθεσμη αποθήκευσή του. Τα πρότυπα αυτά δείχνουν ότι η ταινία πολυεστέρα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή του μικροφίλμ και για αρχειακές απαιτήσεις και πρέπει να αποθηκευτεί σε θερμοκρασίες κάτω από 21°C και σε σχετική υγρασία μεταξύ 20 – 40% RH. Η υγρασία πρέπει να είναι σταθερή. Το υλικό πολυεστέρα αναμένεται να διαρκέσει μέχρι 5 φορές περισσότερο από την ταινία οξικού άλατος, εάν αποθηκεύεται υπό αυτές τις συνθήκες.

Ενώ οι διακυμάνσεις στη θερμοκρασία και την υγρασία πρέπει να αποφευχθούν, για το μικροφίλμ ο αντίκτυπος αυτών των αλλαγών είναι λιγότερος απ' ό, τι για τις συλλογές χαρτιού. Ο πολυεστέρας είναι πιο γερός από το χαρτί και για αυτό συνηθίζεται να είναι και ο πιο ασφαλής τρόπος προληπτικής συντήρησης των εφημερίδων. (National Library of Australia. Environmental conditions for storing print and microfilmed newspapers. 30/11/2013)

Σαν μέθοδος πρόληψης για τις εφημερίδες έχει αποδειχθεί, πως η αντιγραφή τους σε μικροφίλμ είναι η καλύτερη και ασφαλέστερη λύση. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην αποθήκευση των μικροφίλμ στους κατάλληλους χώρους και με τις σωστές περιβαλλοντικές συνθήκες για τη διατήρηση του καινούριου, πλέον, μέσου αποθήκευσης πληροφοριών. (Σκεπαστιανού 2000)

Ακολουθεί πίνακας με τα επιθυμητά όρια των περιβαλλοντικών παραμέτρων για τους χώρους, που βρίσκονται οι εφημερίδες:

Πίνακας 1: Περιβαλλοντικές Παράμετροι (Πηγή: Conservation Online. Causes of Deterioration of Paper, 30/11/2013. Environmental Guidelines for the Storage of Paper Records. 30/11/2013)

Φως <50 luxΘερμοκρασία 20±2°CΣχετική υγρασία 45%-50% RHΔιοξείδιο του θείου 5-10  ppbvΔιοξείδιο του αζώτου 5-10  ppbvΌζον 5-10  ppbv

14

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Μετά το τέλος της έρευνάς μας και την διεξαγωγή των τελικών αποτελεσμάτων, διαπιστώσαμε κάποια σημαντικά σημεία, τα οποία μας έδειξαν τη σημασία, που έχει η σωστή πρόληψη. Με τη διαδικασία της προληπτικής συντήρησης, μπορούμε να προλάβουμε και να αποτρέψουμε οποιαδήποτε λανθασμένη ενέργεια που μπορεί να καταστρέψει τη συλλογή, που διαθέτουμε.Η εκπόνηση αυτής της εργασίας οδήγησε σε κάποια τελικά συμπεράσματα, τα οποία είναι τα ακόλουθα:Α) Η εφημερίδα αποτελεί πλέον ένα διαδεδομένο μέσο επικοινωνίας και έκφρασης λόγου σε όλο τον κόσμο με αποτέλεσμα τη συνεχή διάδοση και ενημέρωση των πολιτών. Δίνει τη δυνατότητα της εκτενέστερης επεξεργασίας της ενημέρωσης, αλλά και τη δυνατότητα αναμετάδοσης.

Β) Αποτελεί αντικείμενο προς συλλογή. Δεν είναι λίγοι αυτοί που επιλέγουν να συλλέξουν εφημερίδες θέλοντας να έχουν στα χέρια τους αντικείμενα που παρουσιάζουν τα γεγονότα του παρελθόντος και του σήμερα.

Γ) Τα υλικά με τα οποία κατασκευάζεται η εφημερίδα έχουν εξελιχθεί σε σχέση με το παρελθόν. Παράγονται με μεγαλύτερη ευκολία λόγω της τεχνολογίας, αλλά είναι πιο ευαίσθητα, με αποτέλεσμα να φθείρονται με την πάροδο του χρόνου. Θέλοντας να αυξήσουμε τη διάρκεια αυτών των υλικών και του περιεχομένου της εφημερίδας, γίνεται επιτακτική η ανάγκη για προληπτική συντήρηση.

Δ) Με το πέρασμα του χρόνου οι εφημερίδες αλλάζουν, χάνουν την αρχική όψη τους, κιτρινίζουν και φθείρονται. Η έρευνά μας, οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι κύριοι παράγοντες για την εμφάνιση αυτού του προβλήματος μπορεί να ξεκινούν από τους ρύπους που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα, φθάνοντας ακόμα και στα διάφορα έντομα, τα οποία μπορούν να προκαλέσουν ανεπανόρθωτες καταστροφές στο χαρτί.

Ε) Ο τρόπος που αγγίζουμε το χαρτί, πρέπει να είναι προσεκτικός. Η μετάδοση διάφορων μικροοργανισμών, που μπορεί να μεταφερθούν επάνω στο χαρτί, είναι πιθανόν να επιφέρουν μεγάλη καταστροφή, καθώς είναι δυνατόν να αναπτυχθούν διάφοροι μύκητες, οι οποίοι θα λεκιάσουν και θα καταστρέψουν τη συλλογή μας.

ΣΤ) Ανακαλύψαμε πως η εφημερίδα είναι ένα ευαίσθητο αντικείμενο, του οποίου τα συστατικά από μόνα τους δεν έχουν κάποια άμυνα στους κινδύνους, που υπάρχουν για την καταστροφή του. Τα συστατικά του αποτελούν πόλο έλξης διαφόρων εντόμων. Η σύνθεση του χαρτιού είναι απλή με αποτέλεσμα ένας κακός χειρισμός από κάποιο άτομο του προσωπικού να μπορεί να οδηγήσει στο να σχιστεί και να φθαρεί.

Ζ) Το φως και η θερμοκρασία είναι παράγοντες που επηρεάζουν και κρύβουν κινδύνους. Η έκθεση στο φως μπορεί να αλλοιώσει την εφημερίδα ενώ η αλλαγές της θερμοκρασίας μπορούν να στεγνώσουν και να κάνουν κομμάτια τα φύλλα του χαρτιού.

Η) Φθάνοντας στο τέλος της έρευνάς μας συμπεράναμε ότι η σωστή πρόληψη μπορεί να προστατέψει και να διατηρήσει τη συλλογή που διαθέτουμε. Οι σωστές κινήσεις, οι οποίες θα πρέπει να γίνουν, είναι να παρθούν κατάλληλα μέτρα τέτοια, ώστε η συλλογή της

15

εφημερίδας να μπορεί να διατηρηθεί για αρκετό καιρό. Η σωστή εξειδίκευση του προσωπικού και ο σωστός τρόπος χειρισμού μιας τέτοιας συλλογής αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πρόληψης.Θ) Η αποθήκευση είναι ένα σημαντικό κομμάτι για τη συλλογή. Η αναζήτηση ενός σωστού σημείου, στο οποίο θα αποθηκευτούν οι εφημερίδες και δεν θα επηρεάζονται σημαντικά από τις υπόλοιπους κινδύνους, που προαναφέραμε, είναι το πρωταρχικό σημείο στο οποίο πρέπει να σταθεί κάθε διαχειριστής ενός τέτοιου υλικού.

Ι) Τέλος, συμπεράναμε ότι η αντιγραφή των εφημερίδων σε μικροφίλμ μπορεί να αποτρέψει την καταστροφή των εφημερίδων, καθώς δεν επηρεάζονται έντονα από την υγρασία και το φως και έτσι μπορεί να φυλαχθεί ακέραια η συλλογή μας. Το μικροφίλμ είναι ένα κατάλληλο μέσο αποθήκευσης, το οποίο χρησιμοποιείται σε πολλές συλλογές.

16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Βιβή Ντριγκόγια, 2013. Το μέλλον της ενημέρωσης. Ηλεκτρονικό περιοδικό art.magazine. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://artmag.gr/articles/art-thinking/item/4509-the-future-of-newspapers. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 16/1/2014

Βικιπέδια. Εφημερίδα. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%86%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 27/11/2013

Βικιπέδια. Μελάνη. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CE%BD%CE%B9. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 11/1/2014

Βικιπέδια. Μικροφίλμ. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AF%CE%BB%CE%BC. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Βικιπέδια. Χαρτί. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%AF. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 14/1/2014

Ιστοσελίδα του Μουσείου Τύπου Πάτρας. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.mouseiotipou.gr/arxeion-xml/pages/esiepi/internet/intro. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 27/11/2013

Μπαντιμαρούδης Φ., 2006. Σύντομη ιστορία της επικοινωνίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο

Σκεπαστιανού Μ., 1998. Διατήρηση τεκμηρίων βιβλιοθηκών και αρχείων. Θεσσαλονίκη: Τυποφιλία.

Σκεπαστιανού Μ., 2000. Σχεδιασμός διατήρησης βιβλιοθηκών. Στο: Μαμαλίγκα Μ. (επιμ.) (2000), Πολιτική για τη διατήρηση και τη συντήρηση των συλλογών των βιβλιοθηκών. Πρακτικά από την εκδήλωση της Βιβλιοθήκης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών (Αθήνα 10 Μαΐου - 12 Μαΐου 2000). Αθήνα

Australia Government. National archives of Australia. Preserving paper documents and artworks. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.naa.gov.au/records-management/agency/preserve/physical-preservation/artworks.aspx. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Conservation Online. Causes of Deterioration of Paper. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http :// cool . conservation - us . org / byauth / maravilla / deterioration - causes . html . Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Garretson Swartzburg S,. Preserving Newspapers: National and International Cooperative Efforts. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: https://www.ideals.illinois.edu/bitstream/handle/2142/589/Swartzburg_Preserving.pdf?sequence=2. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

17

Cartridge World. Στοιχεία για το μελάνι και το χαρτί. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.cartridgeworld.gr/ink-care/ink-paper.html. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 14/1/2014

Holm Marie S., 2000. Η φροντίδα των χάρτινων έργων. Στο: Μαμαλίγκα Μ. (επιμ.) (2000), Πολιτική για τη διατήρηση και τη συντήρηση των συλλογών των βιβλιοθηκών. Πρακτικά από την εκδήλωση της Βιβλιοθήκης της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών (Αθήνα 10 Μαΐου - 12 Μαΐου 2000). Αθήνα

Ludwig K., Johnson B., Preserving newspapers: When and how to. Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http :// www . mnhs . org / about / publications / techtalk / TechTalkMarch 1997. pdf . Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Lyons J., 1989. Newspaper and document care and preservation. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.jimlyons.com/Preservation.html. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Minnesota Historical Society. Preserving history. Here’s how to keep that historic newspaper for years to come. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.mnhs.org/preserve/conservation/reports/nytimes_preserving.pdf. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

National Library of Australia. Environmental conditions for storing print and microfilmed newspapers. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http://www.nla.gov.au/content/environmental-conditions-for-storing-print-and-microfilmed-newspapers. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

Wilson W., 1995. Environmental Guidelines for the Storage of Paper Records. Διαθέσιμο διαδικτυακά στη διεύθυνση: http :// didattica . uniroma 2. it / assets / uploads / corsi /33468/ Norma - conservazione _( USA ). pdf . Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 30/11/2013

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικόνα 1: Old Newspapers. British Library Puts 300 Years Of Newspaper Articles Online (Πηγή: http://www.scientiaweb.com/2011/12/06/british-library-puts-300-years-of-newspaper-articles-online/. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 10/12/2013)

Εικόνα 2: Newspaper in its original condition as it was donated. Conserving to preserve or “ironing newspapers” (Πηγή: http://www.virginiamemory.com/blogs/fit-to-print/2012/05/18/conserving-to-preserve-or-ironing-newspapers/. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 10/12/2013)

Εικόνα 3: Newspaper preservation. Conservation, restoration and exhibition of old newspapers: A simple guide (Πηγή: http://www.josepbosch.net/preservation.htm. Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 10/12/2013)

18