«Ουτοπία και καθημερινή ζωή.»

Ζηνοβία Λιναρδοπούλου

Α.Μ: 256

Τμήμα ιστορίας και θεωρίας της τέχνης

Περιεχόμενα

I . Εισαγωγή

ΙΙ . Το παράδειγμα της Αμερικής της δεκαετίας του 1950.

ΙΙΙ. Συμπερασματικά

IV. Εικόνες

Ι. Εισαγωγή

Η υπόθεση που προσδοκεί να εξετάσει αυτή η εργασία είναι το κατά πόσο και με ποιους τρόπους μέσα στην υπάρχουσα κοινωνική τάξη πραγμάτων η ουτοπία εκφράζεται κυρίαρχα ως μία κατάσταση μέσα στο υπάρχον σύστημα. Δηλαδή, πώς σε αντίθεση με άλλες προσεγγίσεις της ουτοπίας που βλέπουν έως και αντιπαραθετικά το υπάρχον η συγκεκριμένη προσέγγιση απ΄ την άλλη καλλιεργεί την εντύπωση πώς η ουτοπία με όλο το θετικό φορτίο της λέξης βρίσκεται μέσα στην παρούσα κοινωνική πραγματικότητα. Αυτή η προσέγγιση σε κοινωνίες καπιταλιστικές είναι η κυρίαρχη και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την προσπάθεια της αστικής τάξης να παρουσιάσει τα ειδικά της συμφέροντα ως συμφέροντα ολόκληρης της κοινωνίας.1 Αν αυτό ίσχυε σε μία περίοδο που η εργατική τάξη δεν είχε συνειδητοποιηθεί ως τέτοια με αντιθετικά συμφέροντα προς εκείνα των αστών παρατηρούμε ότι και μετά το πέρας αυτής της διαδικασίας η αστική τάξη συνεχίζει την προσπάθεια. Με διαφοροποιημένα μέσα προσπαθεί όχι τόσο να πείσει ότι τα δικά της συμφέροντα είναι συμφέροντα όλων όσο ότι δεν υπάρχουν διαφορετικά συμφέροντα που απορρέουν από την θέση του καθενός στην κοινωνία και την παραγωγή. Προάγει θα λέγαμε μία σειρά από συμβολικές ταυτίσεις ανάμεσα σε εκείνους που βρίσκονται στο υψηλότερο και σε εκείνους που βρίσκονται στο χαμηλότερο σκαλί της κοινωνικής πυραμίδας. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η αστική τάξη αποκολλάται πλήρως από τα πολιτισμικά αριστοκρατικά κατάλοιπα και αρχίζει να φτιάχνει μία πολιτισμική αφήγηση με τα δικά της μέσα. Αυτή η καινούργια αφήγηση έχει μία άκρως υλική βάση και δεν είναι άλλη από την τεράστια πρόοδο που συντελείται στον βιομηχανικό τομέα. Το προχώρημα και το βάθεμα της βιομηχανικής και τεχνολογικής προόδου σταδιακά θα οδηγήσει στην παραγωγή προϊόντων καθημερινής και όχι μόνο χρήσης, παλιών αλλά και εντελώς καινούργιων(ραδιόφωνο , τηλεόραση, αυτοκίνητο κτλ) με μαζικούς όρους και το αγοραστικό κοινό πλέον θα αναζητείται ολοένα και περισσότερο στις μεσαίες και στις κατώτερες τάξεις. Μπορεί να μην κατείχε όλα αυτά τα αγαθά το σύνολο του πληθυσμού ωστόσο δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε ότι εκείνη την εποχή παρατηρείται ένας «εκδημοκρατισμός της αγοράς».2

Αυτός ο «εκδημοκρατισμός της αγοράς» ήταν λογικό επόμενο μιας προσπάθειας για μαζική και εξορθολογισμένη παραγωγή καθώς και συγκεντροποίησης της. Το συνεχώς μειούμενο κόστος παραγωγής έκανε μια μεγάλη γκάμα προϊόντων προσιτά στον μέσο καταναλωτή. Ο συνδυασμός των παραπάνω με την μεταπολεμική κατάσταση πραγμάτων οδήγησε σε αυτό τον εκδημοκρατισμό και σε μία κατά γενική ομολογία ευημερούσα 20ετία χωρίς πολλά προβλήματα για τις χώρες της Δύσης. Τα χαμηλά ποσοστά ανεργίας και η

1 « Για την κάθε καινούργια τάξη που μπαίνεις την θέση μίας άλλης που κυριαρχούσε πρίν από αυτή, είναι υποχρεωμένη, απλώς για να πραγματοποιήσει τον σκοπό της, να παρουσιάζει το συμφέρον της σαν κοινό συμφέρον όλων των μελών της κοινωνίας ή , για να το εκφράσουμε με ιδεατή μορφή: πρέπει να δώσει στις ιδέες της την μορφή της καθολικότητας, και να τις παρουσιάζει σαν τις μόνες λογικές και καθολικά έγκυρες.» ,σελ. 95 , Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς. Η γερμανική Ιδεολογία, τ. Ά, εκδ: Guttenberg, Άθήνα 19972 Έρικ Χομπσμπάουμ, Η εποχή των άκρων, εκδ: Θεμέλιο , 10η εκδοση, 2010, σελ.343

επιλογή ενός κευνσιανού μοντέλου διαχείρισης της οικονομίας μέσα από ένα κράτος πρόνοιας για τους πολίτες δημιούργησαν ένα κλίμα κοινωνικής συναίνεσης μέσα στο οποίο γεννήθηκε η πεποίθηση μιας ευημερίας που θα συνεχιζόταν τόσο σε συνολικό όσο και σε ατομικό επίπεδο.

Δεν υποστηρίζουμε ότι ντετερμινιστικά θα γεννιόταν μεταπολεμικά αυτός ο κοινός τόπος ούτε βέβαια ότι σχεδιάστηκε συνωμοτικά σε κυβερνητικά και άλλα επιτελεία. Πιο πολύ τείνουμε να πιστεύουμε πως η οικονομική και κοινωνική κατάσταση που διαμορφώθηκε αποτελούσε εύφορο έδαφος για να ανακύψουν τέτοιου είδους στάσεις και απόψεις λιγότερο ή περισσότερο μαζικά. Από την στιγμή ωστόσο που φάνηκαν οι δυνατότητες που αυτές διάνοιγαν για την συντήρηση της κοινωνικής ειρήνης η κυρίαρχη τάξη δημιούργησε ολόκληρους κλάδους από την αρχή προκειμένου να τις αναδείξει και να τις καταστήσει κυρίαρχες. Κρίνοντας εκ των υστέρων και ακολουθώντας μία ανάγνωση της οικονομικής ιστορίας η οποία μιλάει για κύματα ύφεσης και ανάκαμψης του καπιταλισμού μπορούμε να δούμε πώς ενώ μετά και την πετρελαϊκή κρίση των ετών 1972-3 οι υλικές προϋποθέσεις για τέτοιου είδους εσωτερικές ουτοπίες σιγά-σιγά εξέλειπαν παρόλα αυτά οι μηχανισμοί συμβολικής ταύτισης συνέχισαν να υπάρχουν και προσπαθούν με μεγαλύτερο ζήλο για να πείσουν για την νομιμότητα τους. Την δεκαετία του 1950 η απόκτηση σπιτιού και αυτοκινήτου μπορεί να ήταν δήλωση του status quo κάποιου αυτό όμως μόνο και μόνο επειδή διανύαμε την συγκεκριμένη δεκαετία. Μολαταύτα η ουτοπία που εκφράζεται μέσα από την επιθυμία των οικονομικά κατώτερων να φθάσουν και να ταυτιστούν με τους οικονομικά ανώτερους έστω και συμβολικά παραμένει μέχρι και σήμερα ένα από τα βασικά εργαλεία χειραγώγησης και διανοητικής απονέκρωσης των πρώτων.

ΙΙ. Το παράδειγμα της Αμερικής της δεκαετίας του 1950.

Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1950 αρχίζει η μεγάλη φυγή των αμερικανών προς τα προάστια. Σε αυτή την διαδικασία μπορούμε να δούμε πτυχές των όσων ειπώθηκαν εισαγωγικά. Η πλειοψηφία των ανθρώπων που έφυγε από τις πόλεις για να αγοράσει ένα σπίτι στα προάστια ήταν απόστρατοι πολέμου με τις οικογένειες τους. Το ιδανικό του ιδιόκτητου σπιτιού στα προάστια μαζί με όλα όσα το συνόδευαν αποτέλεσε την επίτομη του αμερικάνικου ονείρου. Όπως είπαμε κάποιοι κατάφεραν να ζήσουν το όνειρο ωστόσο δεν γινόταν να το ζήσουν όλοι. Με μια πρόχειρη ματιά σε διαφημίσεις και άλλα μέσα μαζικής κουλτούρας της εποχής αντιλαμβανόμαστε πως ο τρόπος ζωής που επιφύλασσε το αμερικάνικο όνειρο προβαλλόταν αν όχι ως το καθολικά επιθυμητό τουλάχιστον με όρους που θα μπορούσαν να το καταστήσουν τέτοιο. Γενικά έχουν προταθεί διάφοροι λόγοι ως οι πιο πιθανοί για να εξηγήσουν αυτή την φυγή προς τα προάστια · εμείς ξεχωρίζουμε ως επικρατέστερους τουλάχιστον σε ένα πρώτο επίπεδο την μετακίνηση αφροαμερικάνων από τον νότο στον βορρά κατά την διάρκεια του πολέμου σε συνδυασμό με την επιστροφή των στρατιωτών από τον πόλεμο που κατέδειξε την έλλειψη αρκετών σπιτιών και φυσικά την καθοδήγηση ουσιαστικά της κυβέρνησης ώστε να χτιστούν κατοικίες έξω από τις πόλεις. Κύριοι αγοραστές των σπιτιών στα προάστια ήταν κυρίως οι απόστρατοι οι οποίοι υπολογίζονταν γύρω στα 12 εκατομμύρια.3 Όμως πριν φθάσουμε στην αγορά των σπιτιών και στην σχεδιασμένη μετατροπή σημαντικού κομματιού της εργαζόμενης τάξης σε ιδιοκτήτες πρέπει να εξετάσουμε πώς έφτασε το αμερικάνικο κράτος στην απόφαση να οικοδομήσει ολόκληρες γειτονιές ειδικά για αυτό τον σκοπό. Η αμερικάνικη κυβέρνηση κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε άρει τους φυλετικούς περιορισμούς στην αγορά εργασίας προκειμένου να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της πολεμικής ζήτησης. Κάτι τέτοιο εκτιμάται ότι οδήγησε σε μια εσωτερική μετανάστευση αφροαμερικάνων από τον αγροτικό νότο στον βιομηχανικό βορρά τουλάχιστον 2 εκατομμυρίων ανθρώπων. Οι πόλεις ήταν προφανές ότι δεν ήταν έτοιμες να καλύψουν τις ανάγκες των αποστράτων μετά το τέλος του πολέμου. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι η πόλη του Chicago διέθεσε κάποια στιγμή μέχρι και αυτοκίνητα προκειμένου να καλυφθούν προσωρινά οι μεταπολεμικές οικιστικές ανάγκες. Αυτές οι πρακτικες ωστόσο δεν συνεχίστηκαν για πολύ καθώς το ρίσκο μίας επανάληψης των αναταραχών που είχαν προκαλέσει οι βετεράνοι του ‘Α Παγκοσμίου Πολέμου4 ήταν υπαρκτό και είχε επιπλέον εμπλουτιστεί από τον φόβο της κομμουνιστικής επιρροής. Η πρώτη πράξη προς μία κατεύθυνση διευθέτησης του ζητήματος ξεκινάει με την υπερψήφιση του επονομαζόμενου «Serviceman Readjustment Act» ή G.I Bill, το 1944. Αυτό το νομοσχέδιο ουσιαστικά παρείχε στους απόστρατους τις προϋποθέσεις για την αγορά σπιτιού και την πρόσβαση στην εκπαίδευση μέσα από διευκολύνσεις στην αποπληρωμή των δανείων που δόθηκαν για να αγοραστούν τα σπίτια και την πληρωμή αντίστοιχα από πλευράς του κράτους των διδάκτρων για την φοίτηση των απόστρατων στα πανεπιστήμια. Ένας από τους δύο ιδιοκτήτες της εταιρείας που ανέλαβε την ανοικοδόμηση τέτοιων κατοικιών μας εξηγεί τον μηχανισμό πίσω από αυτές τις κινήσεις της κυβέρνησης λέγοντας: “ένας άνθρωπος που κατέχει ένα κομμάτι γής και ένα σπίτι δεν μπορεί να γίνει

3 http://www.nationalww2museum.org/learn/education/for-students/ww2-history/america-goes-to-war.html?referrer 4 http://www.loc.gov/exhibits/treasures/images/at0058g_2s.jpg

κομμουνιστής, έχει πολλά πράγματα να κάνει.5” Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο William Levitt της εταιρείας Levitt and Sons.Αυτή η εταιρεία ανέλαβε , υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης, και ειδικότερα της FHA(Federal Housing Administration) το κτίσιμο αυτών των μικρών και κατά γενική ομολογία φθηνών κατοικιών. Και όταν λέμε υπό την καθοδήγηση το εννοούμε κυριολεκτικά· η ομοσπονδιακή διεύθυνση κατοικίας υπαγόρευε την φυσική διάταξη του οικιακού χώρου. Έτσι έχουμε σπίτια απόλυτα πανομοιότυπα μεταξύ τους με τέσσερα δωμάτια, ένα μπάνιο και μία κουζίνα που προσομοίαζαν στις ανέσεις της μεσαίας τάξης χωρίς βέβαια να πλησιάζουν ποτέ τα μεγέθη ενός σπιτιού που άνηκε στην μεσαία τάξη.6 Το ενδιαφέρον εδώ βρίσκεται περισσότερο στις αξίες που υπαγορεύονταν από την διαρρύθμιση μίας τέτοιας κατοικίας αλλά και ενός ολόκληρου προαστίου όπως θα δούμε παρακάτω. Αυτό το πρόγραμμα κατοικίας σε συνδυασμό με την μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη αλλά και την έλλειψη κάθε οργανωμένης διεκδικητικής δύναμης από την πλευρά των εργαζομένων λειτουργούσε ως δικλείδα ασφαλείας για το σύστημα και στην μακροπρόθεσμα βοήθησε στην αναπαραγωγή του. Τα συγκεκριμένα σπίτια και ως σύνολο τα προάστια ήταν στην πραγματικότητα μία συνειδητή επιλογή προς την κατεύθυνση ενδυνάμωσης της πυρηνικής οικογένειας ως την μόνη επιτρεπτή μορφή συλλογικότητας. Στις πρώτες Levittowns δεν υπήρχαν κοινόχρηστοι χώροι που να μην σχετίζονταν με οικογενειακές δραστηριότητες γεγονός που ωθούσε τις οικογένειες να περνούν όλο τον ελεύθερο χρόνο μαζί εν αντιθέσει με προηγούμενα μητροπολιτικά βιώματα που τουλάχιστον οι άντρες είχαν τα δικά τους σημεία συνάντησης και μία ζωή και εκτός της οικογενειακής εστίας. Επιπροσθέτως, την έλλειψη επικοινωνίας ήρθαν να καλύψουν ασχολίες που είχαν να κάνουν με το ίδιο το σπίτι. Εκείνη την εποχή άρχισαν να κυκλοφορούν διάφορα περιοδικά με το σλόγκαν “do it yourself” που ουσιαστικά προέτρεπαν τους ιδιοκτήτες να κάνουν οι ίδιοι τις απαραίτητες επιδιορθώσεις και προσθήκες στα σπίτια τους. Αυτοί οι ιδιοκτήτες αποτελούσαν κατά βάση και το target group των διαφημιστών που προσπαθούσαν να πουλήσουν συσκευές όπως πλυντήρια, ηλεκτρικές σκούπες, μηχανές για το γκαζόν κ.ά. Όλα αυτά που περιγράφονται παραπάνω αποτελούν ένα κομμάτι της εικόνας για την ζωή στην Αμερική την δεκαετία του 1950. Έκκληση για επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες της οικογένειας, της θρησκείας και της ιδιοκτησίας η οποία γίνεται μέσα από τις διαφημίσεις, τις τηλεοπτικές σειρές(π.χ Leave it to The Beaver) και την πολιτική προπαγάνδα. Η κρατικά κατασκευασμένη ουτοπία ωστόσο όσο και αν πρόβαλε τον εαυτό της ως τέτοια άφηνε κάποιους απέξω από τα περιφραγμένα της όρια και σίγουρα δεν αποτελούσε μία ιδανική κατάσταση ακόμα και για όσους είχαν καταφέρει να κατοχυρώσουν μία θέση μέσα σ’ αυτήν. Φυσικά μιλάμε για τους μαύρους και τις γυναίκες. Ενόσω η λευκή εργατική τάξη ελλείψει κάποιας άλλης προοπτικής κυνηγούσε την άνεση και την θαλπωρή ενός σπιτιού στα προάστια υπήρχε νόμος που απαγόρευε την πώληση σπιτιών σε μαύρους, ισπανόφωνους και εβραίους.7 Η Ομοσπονδιακή Διεύθυνση για την κατοικία δεν έδινε δάνεια αν και οι δύο μελλοντικοί ένοικοι δεν ήταν λευκοί. Έτσι

5 http://www.theguardian.com/cities/2015/apr/28/levittown-america-prototypical-suburb-history-cities 6The Houses of Levittown in the Context of Postwar American Culture, Barbara M. Kelly, http://www.nps.gov/nr/publications/bulletins/suburbs/Kelly.pdf 7The American prospect. Public Housing: Government-Sponsored Segregation, Richard Rothsteinhttp://prospect.org/article/public-housing-government-sponsored-segregation

ουσιαστικά συνέχιζε την κυβερνητική πολιτική περί απαγόρευσης μικτών γάμων. Από την άλλη ο Levitt αν και ο ίδιος εβραίος θα πεί : “Σαν εβραίος που είμαι δεν υπάρχει χώρος στην καρδιά μου για φυλετικές προκαταλήψεις. Ωστόσο είναι αδιαμφισβήτητογεγονός ότι οι περισσότεροι λευκοί δεν προτιμούν να μένον σε μικτές κοινότητες. Αυτή η στάση μπορεί να είναι ηθικά λανθασμένη και κάποια μέρα μπορεί να αλλάξει. Ελπίζω ότι θα αλλάξει.”8

Όσον αφορά τις γυναίκες, μετά το τέλος του πολέμου η κατάσταση επέστρεψε στην προπολεμική άκρως σεξιστική πραγματικότητα. Η μαζική απόσυρση των γυναικών στο εσωτερικό σπιτιού με μόνη αποστολή την διαιώνιση του είδους και την ευχαρίστηση του συζύγου έγινε ξανά το ζητούμενο από τις γυναίκες. Μόνο το 1952 γεννήθηκαν 3.9 εκατομμύρια παιδία.9 Οι εικόνες που έχουμε από εκείνη την εποχή είναι αποκλειστικά με γυναίκες που μαγειρεύουν, σιδερώνουν, φροντίζουν τα παιδιά, καθαρίζουν ή κάνουν ψώνια.10 Τα γεγονότα που θα εκτυλιχθούν την δεκαετία του 1960 και 1970 με την άνοδο του φεμινιστικού κινήματος και όχι μόνο θα καταδείξουν με διάφορους τρόπους το μέγεθος της φρίκης που επιφύλασσε για τις γυναίκες το αμερικάνικο όνειρο.11

Συμπερασματικά

8 Levitttown, New Yorkhttps://en.wikipedia.org/wiki/Levittown,_New_York#cite_note-9 9 Baby Boomers, http://www.history.com/topics/baby-boomers 10 Ενδεικτικά δες στο παράρτημα με τις εικόνες.11 Μία πολύ καλή εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε τότε μας δίνει το βιβλίο της Betty Friedan “The Feminine Mystique”.

Αυτό που προσπάθησε να καταδείξει αυτή η εργασία είναι ότι η κατασκευή μιας κατάστασης στα όρια του εφικτού που ανάγεται σε αρχετυπικό και κυρίαρχο παράδειγμα μπορεί να είναι και κάτι παραπάνω από αυτό. Μπορεί, σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους για την σταθερότητα του οικονομικού συστήματος να γίνουν παραχωρήσεις προς εκείνους που θα μπορούσαν να παίξουν έναν αποσταθεροποιητικό ρόλο αποσπώντας έτσι τα απαραίτητα εχέγγυα ότι κάτι τέτοιοι δεν θα συμβεί. Αυτό που περιγράψαμε μέσα από το παράδειγμα μας θα μπορούσε επίσης να χαρακτηριστεί περιφραστικά ως η “η κατασκευή μιας ουτοπίας προς αποφυγήν της ουτοπίας.” Η μεταπολεμική κατάσταση της Αμερικής απαιτούσε ακριβώς αυτό και η ίδια μπορούσε να ανταποκριθεί σε αυτή την απαίτηση. Όλα αυτά που μπορούσε να προσφέρει η αμερικάνικη οικονομία στους υποψηφίους υπόπτους για αντι-αμερικάνικη δράση τα πρόσφερε ντύνοντας τα επιπλέον με την απολυτότητα της μόνης εναλλακτικής. Η πίεση για απάντηση σε μία άλλη ουτοπία που οικοδομούνταν , αν και ήδη είχε αρχίσει να παραπαίει, γέννησε την ουτοπία του αμερικάνικου ονείρου.

Εικόνες