Εμπόδια και προβλήματα στην προσπάθεια χρήσης ΤΠΕ για τη διδασκαλία άλλων γνωστικών αντικειμένων

Καριπίδης Νικόλαος nick.director@gmail.com

Καθηγητής πληροφορικής 3ο ΓΕΛ Δράμας

Περίληψη Το άρθρο αυτό επιχειρεί μία βιβλιογραφική ανασκόπηση των αιτιών που δυσκολεύουν την επιτυχή και εποικοδομητική εισαγωγή των Νέων Τεχνολογιών στη διδασκαλία όλων των γνωστικών αντικειμένων. Εκκινώντας από τη διαπίστωση ότι τα εκπαιδευτικά συστήματα όλων των προηγμένων κρατών επιδιώκουν, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, την ενσωμάτωση των ΤΠΕ στη διδακτική πρακτική, αναλύουμε τις εστίες προβλημάτων που η βιβλιογραφική έρευνα έχει αποτυπώσει. Εστιάζουμε κυρίως στα προβλήματα που αφορούν τον ίδιο τον εκπαιδευτικό και καταλήγουμε στην ανάγκη τόσο τεχνολογικής, όσο και παιδαγωγικής επιμόρφωσης.

Λέξεις κλειδιά: εκπαίδευση με ΤΠΕ, προβλήματα, παιδαγωγική επιμόρφωση

Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια συντελούνται σημαντικές αλλαγές στο χώρο της εκπαίδευσης λόγω των δυνατοτήτων που μας παρέχει η χρήση των Νέων Τεχνολογιών (ΝΤ). Μεγάλος πλούτος γνώσεων προσβάσιμος από τον καθένα, εκπαιδευτικά λογισμικά, εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση και πολλές ακόμη καινοτομίες, δοκιμάζονται με στόχο τη βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και την εκπλήρωση των στόχων της. Η βιβλιογραφική όμως έρευνα δείχνει ότι τα αποτελέσματα δεν είναι ανάλογα των προσδοκιών (Cuban, 2001). Συνειδητά και μη προβλήματα, μαζί με τις ελλείψεις σε υποδομές και επιμόρφωση, εμποδίζουν την εποικοδομητική χρήση των ΤΠΕ (Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών) στην καθημερινή διδακτική πρακτική. Στην εισήγηση αυτή, μέσα από μία βιβλιογραφική ανασκόπηση θα καταγράψουμε τους σημαντικότερους από αυτούς τους παράγοντες και θα επικεντρωθούμε στα προβλήματα εκείνα που αφορούν τον άνθρωπο-εκπαιδευτικό. Όπως θα διαπιστώσουμε, για τη σπουδαιότητα κάποιων οι γνώμες των ερευνητών διίστανται, κάποια εμπόδια συνδέονται μεταξύ τους, ενώ υπάρχουν και σημεία που δεν έχουν διερευνηθεί πλήρως.

Μια πρώτη προσέγγιση Ξεκινώντας, είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι η εκπαίδευση γνωστικών αντικειμένων με τη βοήθεια των ΝΤ προϋποθέτει την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών πάνω στις ΤΠΕ, που μπορεί να λάβει τη μορφή απόκτησης γνώσεων χειρισμού των Η/Υ ή παιδαγωγικής αξιοποίηση τους στην καθημερινή διδακτική πρακτική (Φραγκάκη, & Λιοναράκης, 2009). Αυτός ο διαχωρισμός προέκυψε σαν άμεσο επακόλουθο του τρόπου με τον οποίο επιχειρήθηκε να ενταχθούν μέσα στα σχολεία οι ΤΠΕ στη διάρκεια του χρόνου. Έτσι η τεχνοκεντρική προσέγγιση που επικράτησε από το 1970-80 επέβαλλε την εισαγωγή των Η/Υ σαν αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο. Τα επόμενα 10 χρόνια κέρδισε χώρο η ολοκληρωμένη προσέγγιση σύμφωνα με την οποία οι ΤΠΕ αποτελούν το μέσο για τη διδασκαλία όλων των άλλων γνωστικών αντικειμένων. Τέλος, από το 1990 και μετά οι δύο παραπάνω προσεγγίσεις συνδυάζονται στα πλαίσια του πραγματολογικού μοντέλου (Κοτσιφάκος, 2008). Αυτός είναι και ο λόγος που οι επιμορφώσεις των εκπαιδευτικών αποσκοπούν σε πρώτο στάδιο στην κατάκτηση της γνώσης χρήσης των Ν.Τ. και σε δεύτερη φάση στην ενσωμάτωσή τους στην καθημερινή διδασκαλία.

Πρακτικά Εργασιών 7ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Θεσσαλονίκη, 12-14 Απριλίου 2013

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 2

Πολλές έρευνες που έχουν ασχοληθεί με το θέμα αυτό έχουν ξεκινήσει από τη διαπίστωση ότι οι ΤΠΕ δεν έχουν ενσωματωθεί ικανοποιητικά στα εκπαιδευτικά συστήματα (Cuban, 2001). Αν και υπάρχουν όπως είναι φυσικό αλλαγές, αυτές δεν είναι ανάλογες των αρχικών προσδοκιών (Φραγκάκη, & Λιοναράκης, 2009). Το εύλογο λοιπόν ερώτημα που τίθεται είναι για ποιο λόγο αποτυγχάνει η εισαγωγή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση.

Σύμφωνα με τους Sinko & Lehtinen (1999) και Pelgrum (2001) (οπ. όλες ανάφ. Καρασαββίδης & Κόλλιας, 2012) οι εκπαιδευτικοί αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα «εμπόδια» στην πραγμάτωση του στόχου. Ο εκπαιδευτικός αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αφού είναι εκείνος που επιλέγει τη μέθοδο διδασκαλίας και τους τρόπους με τους οποίους θα χρησιμοποιήσει τις Ν.Τ. προκειμένου να πετύχει τους διδακτικούς του στόχους (Γιαβρίμης, Παπάνης, Νεοφώτιστος, & Βαλκάνος, 2010). Όμως παρότι, όπως θα δούμε και παρακάτω, η καταγεγραμμένη στάση των εκπαιδευτικών απέναντι στις ΤΠΕ είναι σε γενικές γραμμές θετική, εν τούτοις συνηθίζουν να τις χρησιμοποιούν κυρίως για διοικητικούς και προσωπικούς λόγους (Jimoyiannis & Komis, 2006). Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές (Shin et al., 2009˙ Archambault & Crippen, 2009˙ Archambault & Barnett, 2010) στην πολυπλοκότητα και στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι εν ενεργεία εκπαιδευτικοί στην προσπάθειά τους να εντάξουν με εποικοδομητικό τρόπο τις ΤΠΕ στο μάθημά τους.

Εν τούτοις, εκτός από τον εκπαιδευτικό έχουν καταγραφεί και πολλές ακόμα αιτίες που δυσκολεύουν την είσοδο των ΝΤ στις τάξεις. Κάποιοι ερευνητές μιλούν για θέματα «εξωτερικών παραγόντων» και εννοούν δυσκολίες σχετικά με την πρόσβαση στα εργαστήρια Η/Υ του σχολείου, πεπαλαιωμένο υλικό, ακατάλληλο λογισμικό, κλπ (BECTA, 2004˙ Mumtaz, 2000˙ Somekh, 2008˙ Μπίκος, & Τζιφόπουλος, 2011). Κάποιες άλλες μελέτες ασχολούνται με θέματα πολιτικής βούλησης και σχεδιασμού προκειμένου να διαμορφωθεί το εκπαιδευτικό πλαίσιο και τα προγράμματα σπουδών ώστε να διευκολυνθεί η είσοδος των ΤΠΕ στην τάξη (Φραγκάκη, & Λιοναράκης, 2009˙ Καπραβέλου, 2011˙ Νικολοπούλου 2010˙ Τζαβάρα, & Κόμης, 2011˙ Jimoyiannis, 2010). Υπάρχουν έρευνες που εστιάζουν στο πρόβλημα της ανεπαρκούς γνώσης χειρισμού των Η/Υ από τους εκπαιδευτικούς (Βαγγελάτος, Φώσκολος, & Κομνηνός, 2011; Μουζάκης, 2008). Άλλες πάλι επικεντρώνονται σε «εσωτερικά εμπόδια» δηλαδή σε συναισθηματικές αντιδράσεις των εκπαιδευτικών που προκαλούνται από τις υπάρχουσες στάσεις και πεποιθήσεις τους απέναντι στις ΝΤ (Βαγγελάτος, Φώσκολος, & Κομνηνός, 2011˙ Φαχαντίδης, Χριστοφόρου & Πνευματικός, 2004˙ Κοτζαµπασάκη, & Ιωαννίδης, 2004˙ Γιαβρίμης κ. συν., 2010). Πολλοί ερευνητές μιλούν επίσης για την έλλειψη αυτεπάρκειας που νιώθουν οι δάσκαλοι, δηλαδή της εμπιστοσύνης στον εαυτό τους προκειμένου να κάνουν χρήση των ΤΠΕ (Σχορετσανίτου, & Βεκύρη, 2010). Όμως κατά τη γνώμη μας η μεγαλύτερη πρόκληση και συζήτηση έχει να κάνει με την ελλιπή θεωρητική κατάρτιση των εκπαιδευτικών σε παιδαγωγικές προσεγγίσεις που διαπραγματεύονται την επιτυχή συνεισφορά των ΝΤ στη διδασκαλία του κάθε επιστημονικού αντικειμένου (Φαχαντίδης κ. συν. 2004˙ Καρασαββίδης & Κόλλιας, 2012).

Η σχέση όλων των παραπάνω παραγόντων με την προβληματική χρήση των ΝΤ στην εκπαίδευση είναι σχεδόν προφανής. Δεν είναι δυνατόν ένας εκπαιδευτικός να χρησιμοποιήσει με επιτυχία τις ΝΤ στο μάθημά του αν για παράδειγμα δεν ξέρει να χειρίζεται βασικά προγράμματα στον υπολογιστή του, ή αν θεωρεί περιττή και επικίνδυνη τη χρήση του, ή αν δε νιώθει έτοιμος να συμπεριλάβει στη διδασκαλία του τους υπολογιστές, ή τέλος δεν του δίνεται από το πρόγραμμα σπουδών η «άδεια» αυτή. Όμως ακόμα και αν πληρούνται όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις οι έρευνες δείχνουν ότι ο εκπαιδευτικός δεν επιτυγχάνει πολλές φορές να χρησιμοποιήσει τις ΝΤ σαν «όχημα» προκειμένου να φτάσει στο στόχο του, που δεν είναι άλλος παρά η απόκτηση γνώσης και κοινωνικών δεξιοτήτων από τους μαθητές του. Η παιδαγωγική προσέγγιση με την οποία θα γίνει η χρήση των ΤΠΕ αποτελεί το «μονοπάτι» πάνω στο οποίο θα βαδίσει το «όχημα» των ΝΤ. Και στο κομμάτι αυτό υπάρχουν αρκετές προτάσεις και έρευνες για την καταλληλότητα του κάθε παιδαγωγικού πλαισίου. Όπως θα δείξουμε η ελλιπής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε τέτοια θέματα τους εμποδίζει να επιλέξουν το σωστό «μονοπάτι» και να φτάσουν στον τελικό τους στόχο.

Παρακολουθώντας την επιστημονική συζήτηση που γίνεται για κάθε μία από τις προηγούμενες αιτίες και εξετάζοντας τις αντίστοιχες έρευνες βλέπουμε ότι κατά την επεξεργασία των δεδομένων προκύπτουν υποερωτήματα. Για παράδειγμα στο θέμα της έλλειψης γνώσεων χειρισμού Η/Υ από

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 3

πλευράς των εκπαιδευτικών θα μπορούσαμε να ερευνήσουμε τους λόγους που υπάρχει αυτή η υστέρηση. Φταίει το γεγονός ότι κάποιοι εκπαιδευτικοί προχωρημένης ηλικίας δε διδάχτηκαν στις σχολές τους χειρισμό προγραμμάτων; Φταίει το γεγονός ότι δεν υπάρχει συμπληρωματική εκπαίδευση; Φταίει η κακή προετοιμασία της μετέπειτα επιμόρφωσης; Μήπως φταίει το διδακτικό υλικό, ο εκπαιδευτής, ο τρόπος και η μεθοδολογία εκπαίδευσης, οι ώρες παρακολούθησης του προγράμματος; Για όλα τα παραπάνω «φταίει» χρειάζεται διερεύνηση και το σημαντικότερο προτάσεις βελτίωσης ή ακόμα καλύτερα οριστικής λύσεως του προβλήματος.

Η έκταση λοιπόν που παίρνει η διερεύνηση των παραπάνω προβλημάτων, μας περιορίζει στο να ασχοληθούμε με τρία μόνο από τα εμπόδια που προαναφέραμε. Πιο συγκεκριμένα θα μας απασχολήσει η σχέση της επιτυχούς διείσδυσης των ΝΤ στην εκπαιδευτική διαδικασία με:

• την έλλειψη γνώσεων χειρισμού Η/Υ από τους εκπαιδευτικούς • τις πρότερες στάσεις των εκπαιδευτικών απέναντι στις ΤΠΕ • την έλλειψη γνώσεων παιδαγωγικών θεωριών αξιοποίησης των ΤΠΕ μέσα στην τάξη

Σχολιασμός και σύνθεση των ερευνών Το πρώτο μας ερευνητικό ερώτημα αφορά την επάρκεια γνώσεων χειρισμού Η/Υ από πλευράς των εκπαιδευτικών και το ρόλο που αυτή παίζει στην επιτυχή χρησιμοποίηση των ΤΠΕ μέσα στο μάθημα. Παρότι υπάρχουν και πολλές ξένες έρευνες που έχουν ασχοληθεί με το θέμα αυτό, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η επιτυχής εφαρμογή των ΝΤ στην τάξη προϋποθέτει εξοικείωση και τεχνολογικές γνώσεις από την πλευρά του εκπαιδευτικού (Becta, 2004˙ Davis, Preston, & Sahin, 2009˙ Hennessy et al., 2007˙ Jimoyiannis & Komis, 2007˙ Zhao & Bryant, 2006 οπ. ανάφ. Jimoyiannis, 2010) εμείς θα εστιάσουμε στην ελληνική πραγματικότητα.

Αν γίνει μία μικρή συσχέτιση της ηλικίας των εκπαιδευτικών με την ιστορία της εισαγωγής των Η/Υ στο εκπαιδευτικό μας σύστημα θα διαπιστώσουμε ότι οι περισσότεροι από αυτούς που είναι πάνω από 45 ετών δεν είχαν την τύχη να διδαχτούν τη χρήση βασικών προγραμμάτων του υπολογιστή κατά τη φοίτησή τους στο τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα. Φυσικά αρκετοί από αυτούς ασχολήθηκαν στη συνέχεια μόνοι τους ή άλλοι παρακολούθησαν μαθήματα προκειμένου να αποκτήσουν τις απαραίτητες ψηφιακές γνώσεις. Για τη μεγάλη όμως πλειοψηφία των ηλικιωμένων εκπαιδευτικών αυτό δεν ήταν μία αναγκαιότητα και δε βρισκόταν μέσα στις προτεραιότητές τους. Όταν όμως η πολιτική ηγεσία προσανατολίστηκε στην εισαγωγή των ΤΠΕ σαν υποστηρικτικό εργαλείο για τη διδασκαλία όλων των μαθημάτων, οι συσχετισμοί αυτοί άλλαξαν. Πλέον ο κάθε εκπαιδευτικός έπρεπε να καταστεί «ψηφιακά εγγράμματος» δηλαδή να αποκτήσει δεξιότητες χρήσης των ΝΤ.

Για το λόγο αυτό οργανώθηκαν από το κράτος σεμινάρια επιμόρφωσης τα οποία διαχωρίστηκαν σε 1ου και 2ου επιπέδου. Στα σεμινάρια 1ου επιπέδου οι εκπαιδευτικοί αποκτούσαν γνώσεις χειρισμού ενώ στα σεμινάρια 2ου επιπέδου επιμορφώνονταν στην ορθή παιδαγωγικά χρήση τους μέσα στο μάθημα. Σε έρευνα που διεξήχθη μετά το τέλος της εκπαίδευσης 1ου επιπέδου επισημάνθηκε από τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς «η ελλιπής γνώση χειρισμού Η/Υ σαν το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη χρήση τους στην εκπαίδευση» (Κοτζαµπασάκη, & Ιωαννίδης, 2004 σελ 8). Επιπλέον ερευνητές τονίζουν ότι η αρχική και η συμπληρωματική εκπαίδευση σε βασικές αλλά και πιο εξελιγμένες εφαρμογές μπορεί να συμβάλει στην ετοιμότητα του εκπαιδευτικού για χρήση των ΤΠΕ στην τάξη (Καράμηνας, 2006˙ Τζιφόπουλος, 2010 οπ. ανάφ Μπίκος, & Τζιφόπουλος, 2011).

Αν και η σημασία της επαρκούς γνώσης χειρισμού Η/Υ είναι τόσο αυτονόητη όσο και βιβλιογραφικά αποδεδειγμένη, δεν είναι εξίσου αυτονόητη η επιτυχία των προγραμμάτων επιμόρφωσης. Εκεί υπεισέρχονται ένα σύνολο παραγόντων, όπως ο σχεδιασμός του σεμιναρίου, οι ώρες εκπαίδευσης, ο τρόπος και η μεθοδολογία εκπαίδευσης, ο εκπαιδευτής, το διδακτικό υλικό, κα που μπορούν να υπονομεύσουν την επιτυχία του εγχειρήματος. Σχετική έρευνα στο πρόγραμμα 1ου επιπέδου απέδειξε ότι η συντριπτική πλειονότητα των εκπαιδευτικών (68,1%) εκφράστηκε αρνητικά για την έκταση των αντικειμένων που διδάχθηκαν. Επιπλέον οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί δεν θεώρησαν επαρκείς τις διδακτικές ώρες του Προγράμματος (65,7%) (Παπανικολάου, &

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 4

Τζιμογιάννης, 2005). Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληξαν και άλλες έρευνες που έδειξαν ότι «σε ότι αφορά στη μεθοδολογία υλοποίησης, η επιμόρφωση σε εργαστήρια υπολογιστών για συγκεκριμένο αριθμό ωρών (συνήθως γύρω στις 50 ώρες) αφενός δεν επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς, ιδίως τους αρχάριους, να εμπεδώσουν τις δεξιότητες αυτές και αφετέρου δεν επιτυγχάνεται η σύνδεση των δυνατοτήτων των ΤΠΕ με τις ανάγκες του διδακτικού τους έργου» (Μουζάκης, 2008 σελ 3). Τέλος υπάρχουν έρευνες που συνδέουν το θέμα της αποτελεσματικής επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών με την απόκτηση θετικών στάσεων απέναντι στους Η/Υ, αφού αποδεικνύεται ότι οι εκπαιδευτικοί με γνώσεις και εμπειρία στους υπολογιστές έχουν περισσότερο θετικές αντιλήψεις σχετικά με τις δυνατότητες των ΤΠΕ στην εκπαίδευση (Ropp, 1999˙ Yildirim, 2000˙ Kumar & Kumar, 2003 οπ. ανάφ Παπανικολάου, & Τζιμογιάννης, 2005).

Με τον τρόπο αυτό φτάνουμε στο 2ο ερευνητικό μας ερώτημα που αφορά τη σχέση της υπάρχουσας στάσης των εκπαιδευτικών απέναντι στις ΤΠΕ με την επιτυχή εισαγωγή τους μέσα στο μάθημα. Οι Φαχαντίδης κ. συν. (2004 σελ 2) τονίζουν ότι «η πρακτική έδειξε ότι δύσκολα αναπτύσσονται αποτελεσματικά περιβάλλοντα μάθησης με την υποστήριξη των Νέων Τεχνολογιών, αν οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν αποκτήσει τις απαραίτητες γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις και συμπεριφορές». Παρόμοια γνώμη έχει ο Bullock (2004 οπ. ανάφ. Σχορετσανίτου, & Βεκύρη, 2010 σελ 2) ο οποίος ισχυρίζεται ότι «ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας πρόβλεψης χρήσης των νέων τεχνολογιών στην τάξη είναι οι στάσεις των εκπαιδευτικών απέναντι στις ΤΠΕ και στην εκπαιδευτική τους ένταξη».

Σύμφωνα με τους Dexter, Anderson, & Becker, (1999), Stetson & Bagwell, (1999), Pelgrum, (2001) (οπ. ανάφ. Παπανικολάου, & Τζιμογιάννης, 2005) οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί συμφωνούν ότι οι υπολογιστές αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο για την εκπαίδευση και επιθυμούν να αποκτήσουν τις σχετικές δεξιότητες. Από την άλλη μεριά, είναι λιγότερο θετικοί για την εκτεταμένη χρήση των ΤΠΕ στην τάξη και ακόμη λιγότερο πεπεισμένοι για τις δυνατότητές τους να βελτιώσουν τη διδασκαλία. Αυτή την αμφιλεγόμενη στάση τους επιβεβαιώνουν και άλλες έρευνες όπως αυτή του Γιαβρίμη κ. συν. (2010) τα ευρήματα της οποίας είναι σύμφωνα και με τους Jonassen, Carr, & Yueh, 1998˙ Gulbahar & Guven, 2008˙ Kafai, Fishman, Bruckman, & Rockman, 2002˙ Rumpagaporn & Darmawan, 2007˙ Κυρίδης, 2003˙ Τζιμογιάννης & Κόμης, 2004 (οπ. ανάφ Γιαβρίμης κ. συν., 2010). Οι Jimoyiannis & Komis (2007) επισημαίνουν επίσης ότι η επιφυλακτικότητα των εκπαιδευτικών συνδέεται κάποιες φορές με την πεποίθησή τους ότι οι ΤΠΕ περιορίζουν τις κοινωνικές συναναστροφές και απομονώνουν τους ανθρώπους.

Άλλοι πάλι ερευνητές καταλήγουν σε πιο ελπιδοφόρα συμπεράσματα. Για παράδειγμα οι Καμαριανός (2002), Μπίκος (1995), Εμβαλωτής & Τζιμογιάννης (1999) κατέγραψαν ως θετική τη στάση των εκπαιδευτικών για την εισαγωγή των ΤΠΕ στο σχολείο, ενώ παράλληλα αναγνωρίζουν τη δυναμική και τη βοήθεια που μπορούν να προσφέρουν στη μαθησιακή διαδικασία. Οι Φαχαντίδης κ. συν. (2004) στα αποτελέσματα και της δικής τους έρευνας αναφέρουν ότι η πλειοψηφία (81,5%) των εκπαιδευτικών έχουν θετική διάθεση απέναντι στη χρήση των ΤΠΕ και προτίθενται να τις εφαρμόσουν στη διδασκαλία τους. Ολοκληρώνοντας τη βιβλιογραφική μας ανασκόπηση στο θέμα των στάσεων είναι ενδιαφέρον να καταθέσουμε το αποτέλεσμα της έρευνας των Κοτζαµπασάκη, & Ιωαννίδη (2004 σελ 8) σύμφωνα με το οποίο «τα αποτελέσματα της επιμόρφωσης φαίνεται πως σχετίζονται με τις στάσεις που είχαν οι εκπαιδευόμενοι πριν την επιμόρφωση. Έτσι, λιγότερο θετικοί ως προς τα αποτελέσματα της επιμόρφωσης ήταν όσοι από την αρχή της είχαν εκδηλώσει αρνητική διάθεση». Με τον τρόπο αυτό επανερχόμαστε στο σημείο απ’ όπου ξεκινήσαμε τη βιβλιογραφική διερεύνηση του 2ου ερωτήματος και αφορούσε τη σχέση των γνώσεων χειρισμού και των στάσεων απέναντι στις ΤΠΕ.

Το τρίτο ερευνητικό μας ερώτημα είναι και το πιο σύνθετο. Επιχειρεί να διερευνήσει τη σχέση της κατάλληλης παιδαγωγικής επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών με την εποικοδομητική χρήση των ΝΤ στην εκπαίδευση. Στο σημείο αυτό αξίζει να διευκρινίσουμε τη χρήση των όρων «κατάλληλη παιδαγωγική επιμόρφωση» και «εποικοδομητική χρήση των ΝΤ στην εκπαίδευση».

Για να προσδιορίσουμε ποια είναι η κατάλληλη παιδαγωγική θεωρία πρέπει να εντρυφήσουμε στην ουσία της σκέψης των θεωρητικών της παιδαγωγικής επιστήμης. Οι τελευταίοι επιχειρούν τη διατύπωση και κατασκευή ενός μοντέλου διδασκαλίας μέσα από το οποίο θα επιτυγχάνονται οι

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 5

στόχοι της εκπαίδευσης. Οι διαφορετικές ανάγκες των κρατών στη διάρκεια των χρόνων και οι διαφορετικές θεωρήσεις των ειδικών για το τι είναι σημαντικό είχαν σαν αποτέλεσμα τη διατύπωση πολλών θεωριών μάθησης. Οι σημαντικότερες θεωρίες που εφαρμόζονται στον τρόπο ένταξης των ΝΤ μέσα στην τάξη είναι:

• Ο συμπεριφορισμός σύμφωνα με τον οποίο «η μάθηση συνίσταται στην τροποποίηση της συμπεριφοράς έπειτα από εντατική άσκηση ή εμπειρία του ατόμου σ’ αυτήν την κατάσταση» (Σιασιάκος, 2008 σελ 15).

• Ο εποικοδομισμός ο οποίος «είναι μια φιλοσοφία μάθησης θεμελιωμένη στην αρχή ότι η μάθηση επέρχεται μέσα από τον αναστοχασμό των εμπειριών πάνω στις οποίες οικοδομείται η προσωπική γνώση του κόσμου» (Σιασιάκος, 2008 σελ 27).

• Η κοινωνιοπολιτισμική θεωρία σύμφωνα με την οποία «η κοινωνική αλληλεπίδραση (social interaction) διαδραματίζει ένα θεμελιώδη ρόλο στην ανάπτυξη της γνώσης, όπως και η κουλτούρα της οποίας φορέας είναι το κάθε άτομο» (Σιασιάκος, 2008 σελ 43).

• Η θεωρία της δραστηριότητας η οποία διερευνά το πρόβλημα της απομόνωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή εντάσσεται (Σιασιάκος, 2008).

• Η θεωρία της εμπλαισιωμένης μάθησης σύμφωνα με την οποία «η μάθηση εμπεριέχει (προϋποθέτει) δράση (δραστηριότητα) η οποία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το ευρύτερο πλαίσιο και την κουλτούρα στην οποία συντελείται» (Σιασιάκος, 2008 σελ 49).

• Η θεωρία της κατανεμημένης γνώσης σύμφωνα με την οποία το σημείο εκκίνησης βρίσκεται στη διαφορετικότητα των γνωστικών ιδιοτήτων των ομάδων από αυτών των ατόμων (Σιασιάκος, 2008).

• Η κοινωνιοκριτική-χειραφετική προσέγγιση που έχει επιδράσεις από τον Μαρξ, τον αναρχισμό και τον ανθρωπισμό και η οποία αναζητά «μια διδακτική προσέγγιση με ΤΠΕ που θα μπορούσε να συμβάλει αποφασιστικά στην αλλαγή εκείνων των εκπαιδευτικών και κοινωνικο-πολιτικών δομών και θεσμών που εμποδίζουν την αυτόνομη δράση του μαθητή και την πορεία του προς τη χειραφέτηση» (Καπραβέλου, 2011 σελ 9).

• Η Τεχνολογική Παιδαγωγική Γνώση Περιεχομένου (ΤΠΓΠ) η οποία συνιστά ένα εννοιολογικό πλαίσιο που έχει σαν «στόχο τον προσδιορισμό τριών περιοχών γνώσης, του Περιεχομένου (Γνώση Περιεχομένου- ΓΠ), της Παιδαγωγικής (Παιδαγωγική Γνώση- ΠΓ) και της Τεχνολογίας (Τεχνολογική Γνώση- ΤΓ) καθώς και των τρόπων που αυτοί οι όροι συνδέονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους» (Τζαβάρα, & Κόμης, 2011).

Είναι λοιπόν φανερό ότι το η κάθε θεωρία προσεγγίζει με διαφορετικό τρόπο την ουσία της εκπαίδευσης. Περαιτέρω ανάλυση των θεωριών αποδεικνύει ότι χειρίζονται με διαφορετικό τρόπο και τις ΤΠΕ προσδιορίζοντας το τι είναι σημαντικό για τον μαθητή και επιλέγοντας τον τρόπο δράσης του εκπαιδευτή. Με βάση τα παραπάνω έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το ποια παιδαγωγική προσέγγιση είναι καλύτερη σε κάθε περίπτωση. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι Παναγιωτακόπουλος, Πιερρακέας, & Πιντέλας (2003 σελ 77, οπ. ανάφ. Καπραβέλου, 2011) πιστεύουν πως οι συμπεριφοριστικές εφαρμογές ταιριάζουν περισσότερο σε δομημένες και απλές γνώσεις, οι γνωστικές σε σύνθετες γνώσεις επίλυσης προβλημάτων, και οι κοινωνικο-εποικοδομιστικές σε θέματα κοινωνικής διαπραγμάτευσης ή σε επίλυση προβλημάτων με χρήση ευριστικών μεθόδων.

Ας εστιάσουμε τώρα στον όρο «εποικοδομητική χρήση των ΝΤ στην εκπαίδευση». Τα τελευταία χρόνια είναι έντονη η αίσθηση ότι «χρειάζεται να αλλάξουν τα πρότυπα των διδακτικών και διδακτικών και μαθησιακών συμπεριφορών» (Γιαβρίμης κ. συν., 2010 σελ 1). Εξάλλου, όπως επισημαίνουν οι Καψάλης & Νήμα (2002) χρειάζεται να αλλάξει ο τρόπος οικοδόμησης της γνώσης. Σκοπός είναι να ξεφύγουμε από την παραδοσιακή διδασκαλία και να ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή των εκπαιδευομένων λαμβάνοντας υπόψη το κοινωνικό τους περιβάλλον καθώς και την κουλτούρα των σχολικών μονάδων. Επιπλέον οι Μικρόπουλος & Λαδιάς (2000 οπ. ανάφ Φαχαντίδης κ. συν., 2004 σελ 1) αναφέρουν πως «όταν η διαδικασία εισαγωγής και ένταξης των ΤΠΕ στην εκπαίδευση κινείται με άξονα τις παιδαγωγικές και μαθησιακές προοπτικές και όχι με στόχο την τεχνολογική

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 6

κατάρτιση, τότε οι ΤΠΕ συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μαθησιακού περιβάλλοντος, το οποίο ευνοεί την ενεργητική μάθηση και διευκολύνει τη γνωστική, συναισθηματική και νοητική ανάπτυξη των παιδιών».

Φαίνεται λοιπόν ότι πηγαίνουμε σε ένα νέο πρότυπο σχολείου και εκπαίδευσης που είναι πιο δημοκρατικό και δείχνει να νοιάζεται για την ενίσχυση της αυτονομίας του μαθητή, την ανάπτυξη της κριτικής του σκέψης και της ικανότητας του να συνεργάζεται με άλλους. Ο τελικός στόχος είναι η διαμόρφωση πολιτών που θα οικοδομήσουν μία δημοκρατική και πλουραλιστική κοινωνία (Cuban, 2001˙ Lee & Molebash, 2004˙ Martorella, 1997˙ Heafner, 2004˙ Marri, 2005˙ Diem, 2006˙ Crowe, 2006 οπ. ανάφ Τσιβάς, 2011). Οι ΝΤ καλούνται λοιπόν να παίξουν και αυτές το ρόλο τους για την επίτευξη του παραπάνω στόχο εντασσόμενες με εποικοδομητικό τρόπο στην εκπαίδευση.

Για το λόγο αυτό οι εκπαιδευτικοί πρέπει μέσω της επιμόρφωσης να αποκτήσουν την ικανότητα να δημιουργούν σενάρια χρήσης των ΤΠΕ που θα υποστηρίζουν ενεργητικές και ομαδοσυνεργατικές στρατηγικές διδασκαλίας (Day, 2004; Guha, 2003 οπ. όλες ανάφ. Μουζάκης, 2008). Αυτό δεν είναι κάτι εύκολο όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα συγκεκριμένων ερευνών. Έρευνα που διεξήγαγαν οι Φαχαντίδης κ. συν. (2004) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών, μετά το τέλος της επιμόρφωσης 1ου επιπέδου, θεωρεί ότι η παιδαγωγική τους κατάρτιση δεν είναι εξειδικευμένη πάνω στη χρήση των ΝΤ. Αλλά και μελέτες που έγιναν με το τέλος της 2ης περιόδου καταλήγουν στα ίδια απογοητευτικά συμπεράσματα. Οι Καρασαββίδης & Κόλλιας (2012) προσπάθησαν να επιβεβαιώσουν βιβλιογραφικές αναφορές (Cuban, 2001˙ Cuban, Kirkpatrick & Peck, 2001˙ Norton, McRobbie & Cooper, 2000˙ OFSTED, 2004˙ Condie et al., 2007˙ Donnelly, McGarr & O’Reilly, 2011˙ Player-Koro, 2012˙ Prestridge, 2012) που τονίζουν πως οι προσδοκίες μετασχηματισμού της εκπαιδευτικής πρακτικής λόγω της χρήσης της τεχνολογίας δεν επαληθεύονται, επειδή ακόμα και όταν οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν την τεχνολογία, το πράττουν με τρόπους που διατηρούν τις υπάρχουσες πρακτικές τους αντί με τρόπους που τις μετασχηματίζουν. Πράγματι καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα αφού οι εκπαιδευτές που επιμορφώθηκαν, αντί να αναμορφώσουν την διδακτική πρακτική τους, προτίμησαν την εύκολη λύση του εμπλουτισμού του υπάρχοντος υλικού με περιεχόμενο που αποκτήθηκε μέσα από τη χρήση της τεχνολογίας. Ο δε διδακτικός σχεδιασμός δε συσχετίστηκε σαφώς με κάποια θεωρητική αντίληψη για τη μάθηση (Καρασαββίδης & Κόλλιας, 2012).

Βλέπουμε λοιπόν ότι η τεχνολογία αφομοιώνεται μέσα στη χρήση του δασκαλοκεντρικού μοντέλου διδασκαλίας και ελάχιστα συνεισφέρει στη μεταμόρφωση της διδασκαλίας και της μάθησης κατά τη διάρκεια της αξιοποίησής της (Berson, 1996˙ Dils, 1999˙ Mason et al., 2000˙ Cuban, 2001˙ Doolittle & Hicks, 2003˙ Whitworth & Berson, 2003˙ Hicks et al., 2004˙ Berson & Balyta, 2004 οπ. ανάφ. Τσιβάς, 2011)

Για το λόγο αυτό η Νικολοπούλου (2010 σελ 9) προτείνει τα επιμορφωτικά προγράμματα να «ενημερώνουν τους εκπαιδευτικούς για τις νέες διδακτικές στρατηγικές, τους νέους τύπους αναπαράστασης της γνώσης και το πώς μπορούν να ξανασκεφτούν το αναλυτικό πρόγραμμα και τη χρήση των ΤΠΕ στις τάξεις». Διαφορετικά, όπως καταλήγει και ο Jimoyiannis (2010) η εφαρμογή των ΤΠΕ θα καθορίζεται από τις δυνατότητες και τις κατευθύνσεις της τεχνολογίας και όχι από παιδαγωγικές και διδακτικές αναγκαιότητες.

Κλείνοντας τη βιβλιογραφική μας έρευνα αξίζει να αναφέρουμε ότι οι Honey & Moeller (1990) και Lai, Pratt, & Trewern (2001) (οπ. ανάφ. Γιαβρίμης κ. συν., 2010) συσχετίζουν την αρνητική άποψη μέρους εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ με την έλλειψη γνώσεων, τη χαμηλή αυτοπεποίθηση, αλλά και την εμμονή σε παραδοσιακές μεθόδους διδασκαλίας. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύεται για ακόμα μία φορά η σύνδεση όλων των παραπάνω προβλημάτων.

Συμπεράσματα Οι εισαγωγή των ΝΤ αποτελεί ένα στοίχημα για οποιοδήποτε εκπαιδευτικό σύστημα. Δεδομένου ότι η πρόοδος της κάθε χώρας επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα της εκπαίδευσης που παρέχει, συμπεραίνουμε ότι η επιτυχής εισαγωγή νέων μεθόδων διδασκαλίας θα μπορούσε να δώσει σημαντική οικονομική αλλά και κοινωνική ώθηση. Όπως όμως αποδείχθηκε από τη βιβλιογραφική

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 7

έρευνα καταγράφονται πολλές αιτίες που καθιστούν προβληματική την εποικοδομητική εισαγωγή των ΤΠΕ στη διδακτική καθημερινότητα. Στο άρθρο αυτό επικεντρωθήκαμε στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και εστιάσαμε σε τρία ερευνητικά ερωτήματα που εξετάζουν τη σχέση μεταξύ της έλλειψης ψηφιακών δεξιοτήτων, των πρότερων στάσεων και του πολλές φορές ανύπαρκτου παιδαγωγικού προσανατολισμού των εκπαιδευτικών, με την αποτυχία τους να εντάξουν τις ΤΠΕ στη διδασκαλία του γνωστικού τους αντικειμένου. Αυτά, μαζί με ένα μεγάλο ακόμα πλήθος προβλημάτων ακυρώνουν, για την ώρα, τα μέγιστα οφέλη που επιδιώκει η σύγχρονη εκπαίδευση από τις ΝΤ. Κρίνεται λοιπόν επιβεβλημένη η συνέχιση των ερευνών που θα αποσαφηνίσουν τους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων, όπως επίσης η ενημέρωση και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ώστε να επιτελέσουν με επιτυχία το έργο τους.

Αναφορές Βαγγελάτος, Α. Φώσκολος, Φ. & Κομνηνός, Θ. (2011). Εισαγωγή ΤΠΕ στα Σχολεία: ο Παράγοντας

«Εκπαιδευτικός». 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία". 28-30 Απριλίου. Πάτρα. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.cetl.elemedu.upatras.gr/proc2/proceedings/1-0095.pdf

Γιαβρίμης, Π., Παπάνης, Ε., Νεοφώτιστος, Β., & Βαλκάνος Ε. (2010). Απόψεις εκπαιδευτικών για την εφαρμογή των ΤΠΕ στην εκπαίδευση. 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΤΠΕ, Σεπτέμβριος. Κόρινθος. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.etpe.gr/extras/download.php?type=proceed&id=1601

Εμβαλωτής, Α. & Τζιμογιάννης, Α. (1999). Στάσεις καθηγητών της περιοχής των Ιωαννίνων σχετικά με την Πληροφορική και τις Νέες Τεχνολογίες στο Ενιαίο Λύκειο. 1ο Συνέδριο ΕΤΠΕ. Ιωάννινα. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://www.etpe.gr/extras/download.php?type=proceed&id=307

Καμαριανός, Χ. Ι. (2002). Εξουσία, ΜΜΕ και Εκπαίδευση, Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Επιστήμης και Κοινωνικής Πολιτικής. Αθήνα: GUTENBERG.

Καπραβέλου, Α. (2011). Η σημασία των θεωριών μάθησης στο πλαίσιο των ΤΠΕ στην εκπαίδευση. Ανοικτή Εκπαίδευση, 7(1). Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://journal.openet.gr/index.php/openjournal/article/view/125/74

Καρασαββίδης, Η., & Κόλλιας, Β. (2012). Η ένταξη και η προστιθέμενη αξία των ΤΠΕ στους διδακτικούς σχεδιασμούς εκπαιδευόμενων στο ΠΑΚΕ Θεσσαλίας - μια μελέτη περίπτωσης. Στο Χ. Καραγιαννίδης, Π. Πολίτης, Η. Καρασαββίδης (Επιμ.), 8ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Τεχνολογίες Πληροφορίας & Επικοινωνιών στην Εκπαίδευση", 28-30 Σεπτεμβρίου. Βόλος. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://hcicte2012.uth.gr/main/sites/default/files/proc/HCICTE2012-Proceedings.htm

Καψάλης, Α., & Νήμα, Ε. (2002). Σύγχρονη διδακτική. Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Κοτζαµπασάκη, Ε., & Ιωαννίδης, Χ. (2004). Επιµόρφωση εκπαιδευτικών σε ΤΠΕ: Κίνητρα, στάσεις και

δυσκολίες στην εκπαίδευση. Στο Μ. Γρηγοριάδου, Α. Ράπτης, Σ. Βοσνιάδου & Χ. Κυνηγός (Επιμ.), 4ο Συνέδριο ΕΤΠΕ, 29 Σεπτεμβρίου – 3 Οκτωβρίου. Αθήνα. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.etpe.gr/extras/download.php?type=proceed&id=29

Κοτσιφάκος, Ε. (2008). Παιδαγωγική αξιοποίηση των τεχνολογιών της πληροφοριίας και των επικοινωνιών. (Υποέργο 3 Πρόγραμμα Επιμόρφωσης Στελεχών Διοίκησης της Εκπαίδευσης). Αθήνα: ΥΠΕΠΘ. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://repository.edulll.gr/edulll/bitstream/10795/1341/2/1341.pdf

Μουζάκης, Χ. (2008). Εξ αποστάσεως επιμόρφωση εκπαιδευτικών στην παιδαγωγική χρήση των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας: Η πιλοτική εφαρμογή του EPICT License στην Ελλάδα. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 1 (1), 91-118. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://earthlab.uoi.gr/thete/index.php/thete/issue/view/6

Μπίκος, Κ. (1995). Εκπαιδευτικοί και Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές. Στάσεις ελλήνων εκπαιδευτικών απέναντι στην εισαγωγή ηλεκτρονικών υπολογιστών στη Γενική Εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.

Μπίκος, Κ. & Τζιφόπουλος, Μ. (2011). Εκπαιδευτικοί και ΤΠΕ: διευκολυντές και εμπόδια στη χρήση ψηφιακών εφαρμογών στη σχολική τάξη. 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία". 28-30 Απριλίου. Πάτρα. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.cetl.elemedu.upatras.gr/proc2/proceedings/1-0585.pdf

Νικολοπούλου, Κ. (2010). Μάθηση με τις ΤΠΕ: βασικές μέθοδοι και παράγοντες στην ερευνητική διαδικασία. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 3(3). Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://earthlab.uoi.gr/thete/index.php/thete/article/view/43/65

Η Πληροφορική στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση - Προκλήσεις και Προοπτικές 8

Παπανικολάου, Γ., & Τζιμογιάννης, Α. (2005). Το έργο “Επιμόρφωση εκπαιδευτικών στην αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην εκπαίδευση”: Μια αποτίμηση της υλοποίησής του στο νομό Ιωαννίνων. Στο Α. Γιαλαμά, Ν. Τζιμόπουλος & Α. Χλωρίδου (Επιμ.), 3ο Συνέδριο Σύρου στις ΤΠΕ, 13-15 Μαΐου. Σύρος. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://www.etpe.eu/extras/view_proceedings.php?conf_id=15

Σιασιάκος, Κ. (2008). Παιδαγωγικές εφαρμογές Η/Υ. (Παιδαγωγική επιμόρφωση εκπαιδευτικών του ΟΑΕΔ). Αθήνα: ΥΠΕΠΘ. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://repository.edulll.gr/edulll/bitstream/10795/1098/3/1098_01_oaed_enotita10_v01.pdf

Σχορετσανίτου, Π., & Βεκύρη, Ι. (2010). Ένταξη των ΤΠΕ στην εκπαίδευση: παράγοντες πρόβλεψης της εκπαιδευτικής χρήσης. 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΤΠΕ, Σεπτέμβριος. Κόρινθος. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.etpe.gr/extras/download.php?type=proceed&id=1606

Τζαβάρα, Α. & Κόμης, Β. (2011). Η ενσωμάτωση της Παιδαγωγικής Γνώσης στον σχεδιασμό δραστηριοτήτων με ΤΠΕ: μελέτη περίπτωσης με υποψήφιους εκπαιδευτικούς. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 4(1-3). Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://earthlab.uoi.gr/thete/index.php/thete/article/view/104/66

Τσιβάς, Α. (2011). Παιδαγωγική αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ΤΠΕ στην ιστορική εκπαίδευση: Θεωρητικές και ερευνητικές εκδοχές και προσεγγίσεις. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 4(1-2). Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://earthlab.uoi.gr/thete/index.php/thete/article/view/113/75

Φαχαντίδης, Ν., Χριστοφόρου, Β., & Πνευµατικός, Α. (2004). Αντιλήψεις εκπαιδευτικών µετά τη βασική τεχνολογική επιμόρφωση. Στο Μ. Γρηγοριάδου, Α. Ράπτης, Σ. Βοσνιάδου & Χ. Κυνηγός (Επιμ.), 4ο Συνέδριο ΕΤΠΕ, 29 Σεπτεμβρίου – 3 Οκτωβρίου. Αθήνα. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://www.etpe.gr/extras/view_proceedings.php?conf_id=2

Φραγκάκη, Μ., & Λιοναράκης, Α. (2009). Πολυμορφικό μοντέλο κριτικής ηλεκτρονικής κοινότητας μάθησης: στοιχεία μιας ποιοτικής νοηματοδοτημένης μάθησης από απόσταση. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 1(1-2), 29-53. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://earthlab.uoi.gr/thete/index.php/thete/article/download/22/26

Archambault, L., & Crippen, K. (2009). Examining TPACK among K-12 online distance educators in the United States. Contemporary Issues in Technology and Teacher Education, 9(1), 71-88.

Archambault, L., & Barnett, H. J. (2010). Revisiting technological pedagogical content knowledge: Exploring the TPACK framework. Computers & Education, 55(4), 1656-1662.

BECTA (British Educational Communications and Technology Agency) (2004). Enabling teachers to make successful use of ICT. Version 1, June 2004

Cuban, L. (2001). Oversold and Underused: Computers in the Classroom. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Jimoyiannis, A., & Komis, V. (2006). Exploring secondary education teachers’ attitudes and beliefs towards ICT in education. Themes in Education, 7(2), 181-204. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://korinthos.uop.gr/~ajimoyia/files/Jimoyiannis_Komis_2006.pdf

Jimoyiannis, A., & Komis, V. (2007). Examining teachers’ beliefs about ICT in education: Implications of a teacher preparation programme. Teacher Development, 11(2), 181-204. Ανακτήθηκε 13/11/2012, από http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13664530701414779

Jimoyiannis, A. (2010). Designing and implementing an integrated technological pedagogical science knowledge framework for science teachers professional development Computers & Education, 55(3), 1259-1269. Ανακτήθηκε 20/12/2012, από http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360131510001545

Mumtaz, S. (2000). Factors affecting teachers’ use of information and communications technology: a review of the literature. Technology, Pedagogy and Education, 9 (3), 319-342.

Shin, S. T., Koehler, J. M., Mishra, P., Schmidt, A. D., Baran, E., & Thompson, D. A. (2009). Changing Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK) through Course Experiences. In C. Crawford, D. Willis, R. Carlsen, I. Gibson, K. McFerrin, J. Price & R. Weber (eds.), Proceedings of Society for Information Technology and Teacher Education International Conference 2009 (pp. 4152-4159). Chesapeake, VA: AACE.

Somekh, B. (2008). Factors affecting teachers’ pedagogical adoption of ICT. International Handbook of Information Technology in Primary and Secondary Education, 20 (5), 449-460.