ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Πολιτισμός και ενσωμάτωση. Φορείς πολιτιστικών δραστηριοτήτων που

απευθύνονται σε μεταναστευτικούς πληθυσμούς Πολιτιστική Δράση και Μετανάστευση

Επιβλέπων Καθηγητής: Αλέξανδρος Μπαλτζής Όνομα Φοιτήτριας: Κυριακή Μολφέτα

Σεπτέμβριος 2010 ΑΘΗΝΑ

2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Οι σημερινές δυτικές κοινωνίες έχουν να αντιμετωπίσουν την πρόκληση της

μετανάστευσης και της πολυπολιτισμικότητας. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι

να εξετάσει τους τρόπους με τους οποίους η πρόσβαση όλων στις τέχνες και τον

πολιτισμό μπορεί να συντελέσει στην ομαλή συνύπαρξη, την ανάπτυξη της

αυτοεκτίμησης και γενικότερα στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των ατόμων

και ειδικότερα των μεταναστευτικών πληθυσμών.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα ενός φορέα πολιτικής και πολιτιστικής δράσης με

κεντρικό άξονα τους μετανάστες, το Δίκτυο Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων

και Μεταναστών, θα καταδείξουμε τη σημασία του πολιτισμού σ’ αυτή την

κατεύθυνση.

Στην εργασία παρουσιάζεται συνοπτικά το φαινόμενο της μετανάστευσης και

οι θεωρίες που το συνοδεύουν υπό το βάρος των ιστορικών εξελίξεων. Επίσης,

αναπτύσσονται τα φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού, του εθνικισμού και της

ξενοφοβίας, έτσι όπως συσχετίζονται με την ανάπτυξη της συλλογικής ταυτότητας

των ατόμων, στοιχεία τα οποία οδηγούν σε συναισθήματα φόβου και διάκρισης

απέναντι σε κάθε τι ξένο –διαφορετικό.

Η βιβλιογραφική έρευνα έχει επεκταθεί στο πεδίο των ερευνών για την

επιρροή των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στη διαδικασία ένταξης των

μεταναστευτικών πληθυσμών. Σ’ αυτό το πλαίσιο γίνεται αναφορά στα στοιχεία

«εισόδημα» και «εκπαίδευση» στο βαθμό που αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες

στην πρόσβαση των ατόμων στις πολιτιστικές δραστηριότητες.

Στη συνέχεια καταγράφεται η πολιτιστική δραστηριότητα μιας ελληνικής

φιλομεταναστευτικής και αντιρατσιστικής οργάνωσης, του Δικτύου, με σκοπό να

διερευνήσουμε την αποτελεσματικότητά του. Η συλλογή των στοιχείων γίνεται με

συνέντευξη με αρμόδιο πρόσωπου του επιλεγμένου οργανισμού, και με σύνταξη

ερωτηματολογίου και απαντήσεις από τους ίδιους τους μετανάστες που συμμετέχουν

σ’ αυτό. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι ικανά για να καταδείξουν ότι η

συμμετοχή στις πολιτιστικές δραστηριότητες, και γενικότερα η συμμετοχή σε κάθε

είδους συλλογικότητες μπορούν να δράσουν θετικά ως προς την αίσθηση αποδοχής

των μεταναστών από την ελληνική κοινωνία. Το παραπάνω γεγονός δείχνει ότι όταν

οι πολιτιστικοί φορείς είναι διατεθειμένοι μπορούν να βρουν τους κατάλληλους

τρόπους προσέγγισης των μειονοτικών ομάδων.

3

Abstract

Contemporary western societies face the challenge of immigration and

multiculturalism. Art being the meeting point and common language of different

peoples, the smoother co-existence and assimilation of various cultural groups could

be achieved through their free and unobstructed participation to cultural activities.

The objective of this study is to examine how this could be achieved, using as a core

example the “Network for Social Support of Refugees and Immigrants”, a group of

political and cultural character.

Immigration – theories and mechanisms - is briefly discussed along with the

phenomena of social marginalisation, nationalism and xenophobia.

As regards the bibliographical sources, the study focuses primarily on the influence

that cultural activities have on the assimilation processes of immigrants. Within this

context, a note on "income" and "education" as seminal factors for the cultural

integration is being made.

The cultural activity of the greek anti-racist and immigrant supporting group

“Network for Social Support of Refugees and Immigrants” is recorded in order to

examine the effectiveness of each activity.

Data collection was done by a member of the organisation who drafted the

questionnaire and interviewed the immigrants involved in the activities.

The conclusion of this study clearly demonstrates that participation in cultural or

generally communal activities may affect positively immigrant’s sense of acceptance

within the greek social background. A fact which further shows that cultural

organisations may be actually very efficient when the right ways of approaching

minority groups are being chosen and applied.

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ 1ο

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΕΡΟΣ 2ο

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΕΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ

ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΩΝ

ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

ΕΞΑΡΣΗ ΕΘΝΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ

ΜΕΡΟΣ 3ο

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ

ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ – ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο . ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ο . ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Φωτογραφία εξωφύλλου: Χρήστος Στεφάνου, από την έκθεση City Streets

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται το φαινόμενο της μετανάστευσης, έτσι

όπως αυτό αντιμετωπίζεται στις σημερινές δυτικές κοινωνίες. Οι μετανάστες, πολίτες

αυτού του κόσμου, αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των δυτικών

κοινωνιών, που δεν μπορεί να μας αφήνει αμέτοχους. Η πρόσβασή τους ή όχι σε

όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, αν και κατά βάση έχει ρίζες στην πολιτική

μιας χώρας, έχει επεκτάσεις (όπως άλλωστε είναι φυσικό) και στην πρόσβασή τους

στον πολιτισμό. Το ζήτημα, επομένως, που προκύπτει είναι μέσα από ποιες

διαδικασίες μπορεί να επιτευχθεί η πρόσβαση των μειονοτικών πληθυσμών, εν

προκειμένω των μεταναστών, στα πολιτιστικά δρώμενα μιας χώρας, και αν μέσα από

την πρόσβασή τους μπορεί να συντελεστεί η ανάπτυξη και γενικότερα η αναβάθμιση

της ποιότητας της ζωής τους μέσα στην κοινωνία και τελικά η ομαλή τους ένταξη

μέσα σε αυτή.

Η σχετική βιβλιογραφία (όπως είναι του Matarasso, 1997 και του Guetzkow,

2002), δείχνει ότι η συμμετοχή των ανθρώπων στα πολιτιστικά δρώμενα και την

τέχνη μπορεί να οδηγήσει στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου, και εν

δυνάμει να επιφέρει ευημερία και βελτίωση στην κατανόηση και την ανοχή των

ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των διαφορετικών πολιτισμών. Ταυτόχρονα έχουν

καταδείξει ότι με την συμμετοχή στον πολιτισμό αναπτύσσεται η διαπολιτισμική

επαφή, η κοινωνικότητα, η ανοχή απέναντι στη διαφορετικότητα, η μείωση της

απομόνωσης και εν τέλει η κοινωνική συνοχή. Παρόλο που είναι γεγονός ότι η

συμμετοχή σε πολιτιστικές δραστηριότητες είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να

έρθουν οι άνθρωποι πιο κοντά, τα ζητήματα που ανακύπτουν είναι με ποια κριτήρια

οι πολιτιστικοί οργανισμοί οργανώνουν τις δραστηριότητές τους, και φυσικά ποιο

είναι το κοινό που συμμετέχει σ’ αυτές. Οι σχετικές έρευνες έχουν καταδείξει ότι η

πλειοψηφία των πολιτιστικών δραστηριοτήτων απευθύνεται, κυρίως, στην κυρίαρχη

εθνοτική ομάδα, που είναι κατά κύριο λόγο και η πλειοψηφία μιας χώρας. Από την

άλλη πλευρά, οι έρευνες (όπως των Lee και Leary, 2006 και της Rosenstein, 2005)

έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι παράγοντες «εισόδημα» και «εκπαίδευση»

είναι καθοριστικοί για την συμμετοχή ενός ατόμου στις πολιτιστικές δραστηριότητες.

Ιδιαίτερα στις λεγόμενες μορφές «υψηλής τέχνης», ο μεταναστευτικός πληθυσμός

έχει μικρά ποσοστά συμμετοχής λόγω του χαμηλού εισοδήματος και επιπέδου

εκπαίδευσης του.

6

Υπό το πρίσμα αυτό, γίνεται προσπάθεια να διερευνήσουμε μέσα από ποιες

διαδικασίες οι σημερινές δημοκρατικές κοινωνίες μπορούν να υπηρετούν το σύνολο

των πολιτών τους, και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για καλλιέργεια και προβολή

των διαφορετικών πολιτισμών, με στόχο την ευημερία, την συνοχή και την

γενικότερη ανάπτυξη μιας κοινωνίας. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα ενός φορέα,

του Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών, θα

καταδείξουμε ότι η συμμετοχή στις πολιτιστικές δραστηριότητες μπορεί να

συνεισφέρει στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, στο συναίσθημα της υπερηφάνειας,

στην κατανόηση και την ανοχή του Άλλου, του διαφορετικού.

Η συνομιλία με ανθρώπους του Δικτύου είναι διαφωτιστική ως προς τον τρόπο

αντιμετώπισης του προβλήματος. Οι απαντήσεις των ίδιων των μεταναστών, στο

ερωτηματολόγιο που έχει συνταχθεί, φωτίζουν τη δική τους αίσθηση και

συμπεριφορά απέναντι στα γεγονότα. Η επιλογή των ανθρώπων έχει γίνει από αυτούς

που συμμετέχουν στις δραστηριότητες του Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης

Προσφύγων και Μεταναστών, κυρίως στα μαθήματα ελληνικών. Παρόλο που το

δείγμα δεν είναι αντιπροσωπευτικό των μεταναστών που ζουν στην ελληνική

κοινωνία (αφού ένα μικρό ποσοστό από αυτούς συμμετέχει στις δραστηριότητες του

Δικτύου), είναι όμως διαφωτιστικό για την θετική λειτουργία της συμμετοχής σε

συλλογικότητες, ιδιαίτερα σε ανθρώπους που είναι ή νοιώθουν αποκλεισμένοι.

Η ανάπτυξη της εργασίας περιλαμβάνει τα εξής κεφάλαια:

Στο πρώτο μέρος γίνεται μια θεωρητική προσέγγιση του φαινομένου της

μετανάστευσης με αναφορά στις πολιτικές συγκυρίες που οδήγησαν σε κύματα

μεταναστευτικής εισροής στις προηγμένες κοινωνίες. Στη συνέχεια παρουσιάζονται

συνοπτικά οι θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για να εξηγήσουν γιατί μερικοί άνθρωποι

επιλέγουν να αφήσουν την χώρα τους και να μετοικήσουν κάπου αλλού. Η ανάπτυξη

των θεωριών μας βοηθά στην βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου υπό το πρίσμα

πολλών παραμέτρων, και εν τέλει μας βοηθά να καταδείξουμε τις οικονομικές και

κοινωνικές διαστάσεις του, παράμετροι που βοηθούν στην ανάπτυξη των φαινόμενων

αποκλεισμού τους από την κοινωνία. Έπειτα παρουσιάζεται η μετανάστευση στην

Ελλάδα, έτσι όπως τα τελευταία χρόνια έχει εξελιχθεί. Ο σχεδιασμός και οι

νομοθεσίες για το μεταναστευτικό ζήτημα έχουν ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο, για την

ένταξη ή τον αποκλεισμό τους από την ελληνική κοινωνία, και τον τρόπο που

αντιμετωπίζονται από τους Έλληνες πολίτες, αλλά επίσης και για πώς αντιμετωπίζουν

οι ίδιοι τον εαυτό τους.

7

Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι

πολυπολιτισμικές κοινωνίες, προβλήματα που απορρέουν από την συνύπαρξη

διαφορετικών εθνικοτήτων μέσα σε μια χώρα. Βέβαια καμία ανάλυση για εθνικιστική

ή ξενοφοβική συμπεριφορά δεν έχει νόημα χωρίς προηγμένως να γίνει αναφορά στη

δημιουργία της συλλογικής ταυτότητας. Η συλλογική ταυτότητα που έχει αναπτύξει ο

γηγενής πληθυσμός περιλαμβάνει στοιχεία όπως η γλώσσα, η θρησκεία, οι αξίες, ο

τρόπος ζωής, στοιχεία που εν τέλει δημιουργούν την αίσθηση του ανήκειν σε μια

ομάδα. Αυτή η ταυτότητα που δημιουργείται με την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου,

από τη γέννησή του, λειτουργεί ως θεμέλιο για την περαιτέρω ζωή του, και ως σημείο

σύγκρισης με οτιδήποτε διαφορετικό. Αποτελεί, δηλαδή, τη βάση για να ανθίσουν

οποιαδήποτε φαινόμενα αποκλεισμού, φόβου και διάκρισης απέναντι σε κάθε ξένο.

Σ’ αυτό το πλαίσιο αναπτύσσεται η ιδεολογία του εθνικισμού, στο βαθμό που

αποτελεί τη βάση για έξαρση εθνικιστικών βιαιοτήτων εις βάρος άλλων πολιτισμών.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού και της

ξενοφοβίας έτσι όπως αυτά διαμορφώνουν τις σχέσεις των ανθρώπων μέσα σε μια

κοινωνία.

Έπειτα αναλύονται τα μοντέλα ενσωμάτωσης και η κοινωνική ένταξη των

μεταναστών σε μια κοινωνία. Η αναγνώριση της αξίας του άλλου, στοιχείο πάνω στο

οποίο οικοδομήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι δυτικές κοινωνίες διαταράσσεται στις

σημερινές δημοκρατικές κοινωνίες, οι οποίες έχουν να αντιμετωπίσουν φαινόμενα

διαφορετικών πολιτισμικών και θρησκευτικών αντιλήψεων. Γι’ αυτό και δεν

υπάρχουν «μαγικές συνταγές» για τον τρόπο ένταξης τους σε μια κοινωνία. Η κάθε

κοινωνία ανάλογα με τη δική της ιστορική διαδρομή, τα ιδιαίτερα πολιτισμικά και

θρησκευτικά της ιδεώδη, θα πρέπει να αποφασίσει για τον πιο αποτελεσματικό τρόπο

κοινωνικής ένταξης των ανθρώπων που ζουν μέσα στα σύνορά της.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι έρευνες που έχουν γίνει για να καταδείξουν τη

σχέση του πολιτισμού με την κοινωνική συνοχή. Η συμμετοχή ενός ατόμου στις

πολιτιστικές δραστηριότητες και την τέχνη θεωρείται ότι επηρεάζει θετικά στην

ανάπτυξη της προσωπικότητας και την ομαλή ένταξή του σε μια συλλογικότητα. Οι

μετανάστες, όμως, που αποτελούν μια ιδιαίτερη μειονοτική ομάδα, με ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται κάτω από αυτές τις ιδιαιτερότητες,

και να λαμβάνονται υπόψη στην ανάπτυξη της πολιτιστικής δράσης ενός οργανισμού.

Στο τελευταίο μέρος, παρουσιάζεται η δράση ενός συγκεκριμένου φορέα, του

Δικτύου, ο οποίος λειτουργεί ως μια οργάνωση μη κυβερνητική, μη κερδοσκοπική,

8

με φιλομεταναστευτικό και αντιρατσιστικό χαρακτήρα, και αναπτύσσει πολιτιστικές

δραστηριότητες θεωρώντας ότι είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος γνωριμίας,

κατανόησης και ανοχής των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία. Σ’ αυτό το πλαίσιο

παρουσιάζονται συνοπτικά οι δραστηριότητές του, και αναπτύσσεται η συλλογή των

δεδομένων ώστε να προκύψουν τα συμπεράσματα. Τα δεδομένα έχουν προκύψει από

συνέντευξη με αρμόδιο πρόσωπο του Δικτύου, καθώς και με ερωτηματολόγιο που

απαντούν οι ίδιοι οι μετανάστες. Στόχος είναι η άντληση συμπερασμάτων ως προς το

βαθμό ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία, γεγονός που επιτυγχάνει και την

ευρύτερη ομαλή συνύπαρξη και συνοχή.

Τέλος, γίνεται μια επισκόπηση του θέματος και παρουσιάζονται κάποια

θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα στην αναζήτηση συμπερασμάτων.

9

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

(…) Όμως ξέρουμε ότι η προσφυγιά είναι δικαίωμά μας. Είναι αντίδραση για να

επιβιώσουμε και δεν μπορεί να θεωρείται έγκλημα. Αυτό το φαινόμενο υπάρχει και δεν

γίνεται να το κρύψουμε. Δεν γίνεται, γιατί κάθε ώρα και κάθε στιγμή είναι μαζί μας.

Και είναι φαινόμενο όλης της κοινωνίας στην οποία ζούμε και δουλεύουμε.

Όμως, ο κόσμος είναι για όλους και γι’ αυτό δεν μπορούμε να μείνουμε αδιάφοροι.

Ούτε εμείς οι πρόσφυγες, ούτε εσείς οι ντόπιοι. Αυτή είναι η πραγματικότητα, που δεν

μπορούμε να κρύψουμε, όμως πρέπει να αλλάξουμε. Να πιστέψουμε ότι αν ζουν οι

πρόσφυγες με αξιοπρέπεια, τότε και η υπόλοιπη κοινωνία κερδίζει την αξιοπρέπεια.

Γιατί ζούμε στον ίδιο κόσμο, που ανήκει και σε εμάς και σε εσάς.

5/4/2008

Πολιτιστικός Σύλλογος Αφγανών Προσφύγων

(Αντιρατσιστικό Ημερολόγιο, 2010)

Η μετακίνηση πληθυσμών είναι ένα φαινόμενο εγγενές στην ανθρώπινη

ιστορία, αφού σε όλες τις εποχές συναντάμε ανθρώπους που εγκαταλείπουν το μέρος

καταγωγής τους για να εγκατασταθούν σε έναν ξένο τόπο. Οι άνθρωποι πάντα

ταξίδευαν και συνεχίζουν να ταξιδεύουν, αλλά το ταξίδι τους πάντα υπήρξε η αρχή

ενός συστήματος σχέσεων, μεταφοράς ιδεών, πολιτισμού και παραγωγής αγαθών.

Μέσα από την ανταλλαγή οι άνθρωποι πάντα στήριζαν αυτά που είχαν να

προσφέρουν και ταυτόχρονα εδραίωσαν την παρουσία τους στο κοινωνικό σύστημα

που επικρατούσε στους τόπους υποδοχής. Η μετακίνηση ανθρώπων από αυτή την

άποψη αποτελεί, όπως εξηγεί και ο Braudel (όπως αναφέρεται στο Ψημμένος, 2009,

σ. 98), μία πολιτισμική και οικονομική εξέλιξη που εδραιώνει την επιβίωση και την

ανάπτυξη της ανθρώπινης δραστηριότητας, μέσα από την παρουσία και τη συσχέτιση

διαφορετικών τόπων και ιδεών.

Η τεχνολογική έκρηξη των τελευταίων ετών έχει αγγίξει όλους τους τομείς

της ανθρώπινης ζωής. Η επικοινωνία και οι πληροφορίες μεταδίδονται στιγμιαία και

φτάνουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι άνθρωποι όλου του πλανήτη συγχρωτίζονται

περισσότερο από ποτέ άλλοτε μεταξύ τους. Οι μετακινήσεις έχουν γίνει ευκολότερες,

οι κάτοικοι των πλουσίων χωρών μεταφέρουν πολλές από τις οικονομικές τους

10

δραστηριότητες στις φτωχές χώρες, και οι κάτοικοι των φτωχών χωρών πηγαίνουν

στις πλούσιες χώρες για να βρουν δουλειά και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.

Φυσική συνέπεια αυτών των εξελίξεων είναι αυτό που T. Todorov αναφέρει

«οι παγκόσμιες μητροπόλεις, που απλώνονται σε όλες τις ηπείρους, περιλαμβάνουν

πληθυσμούς με διαφορετική καταγωγή και, ιδίως, με εξαιρετικά ποικίλα ήθη. Και

έτσι το νικάμπ, η μαντίλα που καλύπτει όλο το πρόσωπο, μπορεί να βρίσκεται δίπλα

δίπλα με το στρινγκ» (2009, σ. 15).

Στη σημερινή ιστορική συγκυρία ο κόσμος μοιάζει με ένα παγκόσμιο χωριό, η

παγκοσμιοποίηση είμαι μια πραγματικότητα και αφορά όλους τους τομείς της

κοινωνικής δράσης του ατόμου, το διαδίκτυο, τις αγορές, τις μετακινήσεις, με ένα

τρόπο πρωτόγνωρα εντατικό. Τι σημαίνει αυτή η εξέλιξη; Ο Ο. Μπέκ1 μας απαντά με

τον πιο σαφή τρόπο «οι αποφάσεις που παίρνουν οι άλλοι αποτελούν πλέον μέρος της

δικής μας ζωής, είτε το θέλουμε είτε όχι, και είναι μάλιστα μια δομική διαδικασία που

δεν έχει σχέση με την ατομική μας δράση και τη συνειδητοποίηση των πράξεών μας.

Συμβαίνει ξαφνικά και είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα κατάσταση που ξετυλίγεται από

κάτω. Έχει στοιχεία του κοσμοπολιτισμού, αλλά μόνο στοιχεία. Ένα στοιχείο είναι

ότι δεν μπορούν να αποκλεισθούν πια οι Άλλοι, όπως νομίζαμε παλιά σε εθνικό

επίπεδο. Αυτή η διαδικασία κοσμοπολιτοποίησης έχει σοβαρές συνέπειες που

επηρεάζουν το κράτος, την οικονομία, το δίκαιο, τη μετανάστευση και βέβαια

συνολικά τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε».

Η διαίρεση του κόσμου που δημιούργησε ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος μεταξύ

των κομμουνιστικών χωρών και της Δύσης, και η οποία είχε πάρει τη μορφή ενός

παγκόσμιου ψυχρού πολέμου, έπαψε να υφίσταται τη δεκαετία του ΄80 με την

κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και με συνέπεια τις μεγάλες

μετακινήσεις των πληθυσμών τους. Από την άλλη πλευρά, ο αναπτυσσόμενος

κόσμος, στην πλειονότητα τους μουσουλμάνοι, που ήταν φτωχός και τεχνολογικά

υπανάπτυκτος, με εντάσεις και βίαιες συγκρούσεις στο εσωτερικό των χωρών τους,

έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο μεταναστευτικό κύμα προς την Δύση. Απόρροια αυτών

των ιστορικών γεγονότων είναι αυτό που διαπιστώνει ο Said (1996, σ. 371) «ένα από

τα πλέον ατυχή χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι η δημιουργία τόσων

προσφύγων, μεταναστών, εκτοπισμένων και εξόριστων όσο ποτέ [άλλοτε] στην

ιστορία, οι περισσότεροι από τους οποίους ως συμπλήρωμα και, κατ’ ειρωνείαν, ως

1 Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Συνέντευξη στον Χρ. Ζέρβα, 21/11/2009

11

συνέπεια των μεγάλων μετά-αποικιακών και αυτοκρατορικών συγκρούσεων. Καθώς

ο αγώνας για ανεξαρτησία παρήγαγε νέα κράτη και νέα σύνορα, παρήγαγε επίσης και

αστέγους πλάνητες και νομάδες, που δεν αφομοιώθηκαν από τις αναδυόμενες δομές

της καθιερωμένης δύναμης, που απορρίφθηκαν από την καθεστηκυία τάξη εξαιτίας

της αδιαλλαξίας και της αμετάκλητης επαναστατικότητάς τους. Και όσο οι άνθρωποι

αυτοί υπάρχουν ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο, ανάμεσα στην παλιά

αυτοκρατορία και το νέο κράτος, η κατάστασή τους εκφράζει τις εντάσεις, τις

αναποφασιστικότητες και τις αντιφάσεις στα αλληλοεπικαλυπτόμενα πεδία που

εμφανίζονται στον πολιτικό χάρτη του ιμπεριαλισμού».

Η μετανάστευση, παρόλο που, είναι ένα κοινωνικό παγκόσμιο φαινόμενο

εμπεριέχει όμως δύο διαστάσεις, το εθνικό και το διεθνές. Σύμφωνα με την Πετράκου

(2009) η παγκόσμια κοινωνική οργάνωση (αγορά, καταμερισμός εργασίας) καθορίζει

το περιεχόμενο της μετανάστευσης η οποία όμως πραγματοποιείται μέσα σε εθνικά

πλαίσια διαμορφώνοντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Η ενασχόληση με το φαινόμενο της μετανάστευσης προϋποθέτει την ει

δυνατόν κατανόηση και οριοθέτηση του όρου «μετανάστης» και κατά επέκταση και

«μετανάστευσης». Στη Διεθνή Συνθήκη της Γενεύης του 1951, η Ύπατη Αρμοστεία

του ΟΗΕ2 καθορίζει ακριβώς ποιος είναι ο πρόσφυγας. Σύμφωνα με αυτό τον ορισμό,

πρόσφυγας είναι κάθε πρόσωπο που βρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την

υπηκοότητα. Λόγω δικαιολογημένων φόβων δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας,

εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών

πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτών των φόβων δεν επιθυμεί ή αδυνατεί να απολαμβάνει

την προστασία αυτής της χώρας ή την επιστροφή σ’ αυτήν. Σήμερα, το μεγαλύτερο

μέρος των ανθρώπων που εισέρχονται σε μια χώρα δεν εμπίπτει στον παραπάνω

ορισμό, καθώς μεγάλο μέρος των μεταναστών εγκαταλείπει τη χώρα τους

αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης για αυτούς και τις οικογένειες τους και

όχι αναγκαστικά από τον φόβο ότι απειλείται η ζωή τους. Γι’ αυτό και στις σύγχρονες

δυτικές κοινωνίες έχει πια καθιερωθεί ο όρος «οικονομικός μετανάστης», παρά το

γεγονός ότι η απόφαση εγκατάλειψης του τόπου καταγωγής, για μεγάλο μέρος αυτών

των ανθρώπων, είναι αναγκαστική λόγω των απάνθρωπων συνθηκών διαβίωσης και

της εξαθλίωσης που βιώνουν στον τόπο τους. Παραμένει, επομένως, δυσδιάκριτος ο

διαχωρισμός ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες.

2 www.unhcr.com και www.mfhr.gr

12

Έναν ευρύτερο και σύγχρονο ορισμό μας δίνει η Πετράκου «η μετανάστευση είναι

μια μορφή κοινωνικής σχέσης που διαμεσολαβείται από την αγορά, το κράτος, το

έθνος, το φύλο και τα οποία καθορίζουν τη συγκρότηση των κοινωνικών κατηγοριών

και ομάδων και τον τρόπο επαφής και επικοινωνίας μεταξύ τους» (2009, σ. 32).

Από την άλλη πλευρά, η πολυπλοκότητα και οι πολλές διαστάσεις του φαινομένου

της μετανάστευσης εμποδίζουν την ενιαία αντιμετώπισή του από τις χώρες της Ε.Ε,

γι’ αυτό και ο ορισμός του μετανάστη διαφέρει από χώρα σε χώρα. Γενικά όμως

μπορούμε να καταλήξουμε ότι για να θεωρηθεί κάποιος μετανάστης στη χώρα

υποδοχής, απαιτείται ανάλογα με το θεσμικό πλαίσιο που ισχύει, είτε να έχει άδεια ή

σύμβαση εργασίας, ή άδεια παραμονής, είτε να έχει εκφράσει την πρόθεσή να

παραμείνει περισσότερο από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα.

Πέρα από τους διαφορετικούς ορισμούς που μπορεί να δίνουν οι επιστήμονες και

οι κρατικοί φορείς για τη μετανάστευση, υπάρχουν κάποιες αντικειμενικές

κατηγοριοποιήσεις που κατατάσσουν τους μετανάστες. Ανάλογα με τον χρόνο

παραμονής διακρίνονται σε προσωρινούς ή μόνιμους. Επειδή, πολλές φορές ο

διαχωρισμός είναι δύσκολος μεταξύ των επισκεπτών και των μεταναστών, συνήθως

οι μελετητές συνδέουν τη μετανάστευση με την παραγωγική εργασία και

χαρακτηρίζουν κάποιον ως μετανάστη εφόσον παραμείνει σε έναν τόπο ένα

σημαντικό χρονικό διάστημα. Επίσης διακρίνονται ανάλογα με τον τόπο μετακίνησης

σε εσωτερικούς και εξωτερικούς μετανάστες. Η διάκριση αφορά, σύμφωνα με τον

Τσουκαλά (1987), τις εντός ή εκτός των συνόρων μεταναστεύσεις, οι οποίες

διαφέρουν μεταξύ τους αφού οι εξωτερικοί μετανάστες δεν έχουν με την κοινωνία

υποδοχής:

- την ίδια εθνικότητα

- τα ίδια πολιτικά δικαιώματα

- την ίδια γλώσσα

- το ίδιο πολιτιστικό υπόβαθρο

- τις ίδιες κοινωνικές αξίες και έθιμα.

Παρ’ όλες τις διαφορές, οι δύο αυτές μορφές μετανάστευσης έχουν και ομοιότητες,

αφού οι μετανάστες και στις δύο περιπτώσεις, προέρχονται κατά κύριο λόγο από

αγροτικές περιοχές και από διαφορετικά οικονομικά συστήματα από αυτά του τόπου

υποδοχής.

Στην παρούσα εργασία θα μας απασχολήσουν οι εξωτερικοί μετανάστες

καθώς τα κίνητρα μας είναι η διαφορετικότητα του πολιτισμικού υπόβαθρου των

13

μεταναστών, είτε αυτοί είναι οικονομικοί ή πολιτικοί πρόσφυγες. Συγκεκριμένα, θα

ασχοληθούμε με τους ανθρώπους εκείνους που συγκεκριμένες καταστάσεις βίας,

αναρχίας, φτώχειας ή θρησκευτικού φονταμενταλισμού τους ανάγκασαν να

εγκαταλείψουν τον τόπο καταγωγής τους, ή είχαν την επιθυμία να ζήσουν μια

«καλύτερη» ζωή, και οποίοι μπορεί να ονομάζονται μετανάστες, πρόσφυγες ή

αλλοδαποί, να είναι παράτυποι ή νόμιμοι ανάλογα με το θεσμικό πλαίσιο που ισχύει

στο κράτος υποδοχής.

Θεωρίες για την ανάλυση της διεθνούς μετανάστευσης

Η μετανάστευση ως φαινόμενο των σημερινών κοινωνιών επηρεάζει άμεσα

και έμμεσα ολοένα και βαθύτερες πτυχές του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού

γίγνεσθαι. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Green «Οι μετακινήσεις πληθυσμών στη

σύγχρονη εποχή θέτουν διλήμματα τόσο φιλοσοφικά όσο και πολιτικά, ιστορικά,

ιστοριογραφικά, οικονομικά, κοινωνικο-ανθρωπολογικά…Η πολυπλοκότητα των

προβλημάτων, όπως και των λύσεων, εξαρτάται από τον χρόνο, τις χώρες, τους

επιστημονικούς κλάδους. Οι μεταναστευτικές σπουδές συγκροτούν μια πολύπλοκη

μήτρα με διάφορα επίπεδα ανάλυσης –άτομο, ομάδα, κράτος. Το άτομο-μετανάστης

βρίσκεται ανάμεσα σε δύο χώρες και δύο ταυτότητες· οι χώρες καταγωγής και

προορισμού διεκδικούν την ιστορία του, εναλλάσσοντας στιγμές απόρριψης και

στιγμές αποδοχής» (2004, σ. 17).

Τα τελευταία χρόνια σ’ όλο τον κόσμο έχουμε αύξηση των διεθνών

μεταναστευτικών ρευμάτων με ολοένα και περισσότερες χώρες να εμπλέκονται στη

μεταναστευτική διαδικασία. Οι περισσότερες δυτικές σύγχρονες κοινωνίες είναι

πολυεθνικές και αναγνωρίζουν το φαινόμενο της μετανάστευσης ως ένα δομικό

χαρακτηριστικό τους που πρέπει να εξηγηθεί στη βάση της δυναμικής των αιτιών που

το προκαλούν.

Σύμφωνα με την Πουλοπούλου (1986) οι κοινωνικοί επιστήμονες

προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη μετανάστευση από διαφορετικές οπτικές. Οι

οικονομολόγοι εστιάζουν στους οικονομικούς λόγους που την προκαλούν. Οι

κοινωνιολόγοι και οι δημογράφοι με τη θεωρία της έλξης-απώθησης ερμηνεύουν

τους οικονομικούς, κοινωνικούς και δημογραφικούς παράγοντες που σε μια δεδομένη

ιστορική περίοδο, στις χώρες προέλευσης και προορισμού συνεπιδρούν στην

πρόκληση των μεταναστευτικών ροών. Αρκετοί επιστήμονες εστιάζουν στην

14

ανάλυση του φαινομένου υπό το πρίσμα της ελεύθερης παγκόσμιας οικονομίας και

εμπορίου. Με την επανεκτίμηση των μίκρο και μάκρο προοπτικών γύρω από τη

μετανάστευση και τη μελέτη του διεθνισμού και της παγκοσμιοποίησης,

θεμελιώνονται οι επιστημονικές μελέτες στα εξής σημεία: αποδοχή της ύπαρξης μιας

διεθνούς εργασιακής διάκρισης που υποκινεί τη μεταναστευτική κίνηση, όχι μόνο του

εργατικού ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και των πολιτικών και κοινωνικών

πρωταγωνιστών και δημιουργώντας τις ονομαζόμενες χώρες της περιφέρειας και του

κέντρου. Οι δύο αυτοί χώροι θα πρέπει να αναλύονται σαν μέρος του ίδιου

παγκόσμιου συστήματος παραγωγής και διακίνησης αγαθών και υπηρεσιών.

Παρόλο που ο σκοπός της παρούσας εργασίας απέχει από την ερμηνεία των

αιτιών του μεταναστευτικού φαινομένου, κρίνεται αναγκαία μια σύντομη αναφορά

στις κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις3 στο βαθμό που αυτές διαμορφώνονται

κάτω από συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες, θα βοηθήσουν στη βαθύτερη

κατανόηση του ζητήματος.

1) Η κλασική οικονομική προσέγγιση, με κυριότερο εκφραστή της τον G.

Ravenstein (1885), ο οποίος ερμήνευσε τη μετανάστευση στο πλαίσιο της

εκβιομηχάνισης και της αστικοποίησης και κατέληξε στο ότι τα αίτια της

μετανάστευσης είναι οι καταπιεστικοί νόμοι, η βαριά φορολογία, το κακό κλίμα, το

δυσάρεστο κοινωνικό περιβάλλον. Το ισχυρότερο κίνητρο του μετανάστη είναι η

βελτίωση της οικονομικής του κατάστασης.

2) Η νεοκλασική οικονομική θεωρία, χωρίζεται σε μάκρο και μίκρο

ανάλυση.

Η μάκρο προσέγγιση εστιάζει στη σχέση προσφοράς και ζήτησης εργατικού

δυναμικού. Υποστηρίζει ότι η έλλειψη εργατικού δυναμικού σε μια χώρα μπορεί να

καλυφθεί από την προσφορά αντίστοιχου δυναμικού από μια άλλη περιοχή που έχει

πλεόνασμα. Οι διαφορές στα επίπεδα μισθών μεταξύ των χωρών, προκαλούν τη

διεθνή μετανάστευση. Τα βασικά σημεία αυτής της θεωρίας είναι τα εξής:

- Η μετανάστευση προκαλείται από τις διαφορές των μισθών

- Η εξάλειψη αυτών των διαφορών θα δώσει τέλος στις μετακινήσεις

3 Οι θεωρίες παρουσιάζονται σύμφωνα με το άρθρο των D. Massey e.g. “Theories of international migration: A review and appraisal” in Population and Development Review, vol. 19, No3 (Sep.,1993), pp. 431-466.

15

- Η μετανάστευση εργαζομένων με εξειδίκευση (ανταποκρίνονται σε υψηλά

επίπεδα κεφαλαίου) πρέπει να προσεγγίζεται με διαφορετικό τρόπο από την

ανειδίκευτη εργασία

- Οι αγορές εργασίας επηρεάζουν τη μετανάστευση και όχι άλλες αγορές

- Η απόφαση του ατόμου είναι ορθολογική και συνυπολογίζει τα κόστη και τα

προσδοκώμενα οφέλη της μετανάστευσης

Στη μίκρο προσέγγιση του νεοκλασικού μοντέλου ως βασικός παράγοντας

που προκαλεί τη μετακίνηση ορίζεται η αναμενόμενη διαφορά στα έσοδα και όχι η

υφιστάμενη διαφορά στους μισθούς. Σύμφωνα με αυτή τη προσέγγιση τα άτομα

συνυπολογίζουν τις δεξιότητες τους, το κόστος του ταξιδιού, το κόστος παραμονής

στη χώρα υποδοχής έως ότου βρεθεί εργασία, καθώς και το ψυχολογικό κόστος της

αποκοπής από τη χώρα καταγωγής.

3) Η νέα οικονομική θεωρία της μετανάστευσης, σχηματίζεται στα μέσα της

δεκαετίας του ’80 και εστιάζει την προσοχή στο νοικοκυριό και όχι στο άτομο ως

βασικό δρώντα. Ως νοικοκυριό νοούνται όλα τα μέλη της οικογένειας ως οικονομικο-

κοινωνικής μονάδας, που ενεργούν συλλογικά για να αυξήσουν τα έσοδά τους και να

ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους απώλειας εισοδημάτων. Τα βασικά σημεία αυτής

της θεωρίας συνοψίζονται στα εξής:

- Η ανάλυση της μετανάστευσης πρέπει να εστιαστεί σε μεγαλύτερα σύνολα,

νοικοκυριά, οικογένειες και όχι στα αυτόνομα υποκείμενα, τα άτομα.

- Δεν είναι απαραίτητη η διαφοροποίηση των μισθών για να επέλθει η

μετακίνηση, αυτή μπορεί να γίνει από την επιθυμία του νοικοκυριού να

κατανείμει τους κινδύνους στα έσοδά του.

- Η διεθνής μετανάστευση δεν σταματά με την εξίσωση των μισθών, τα κίνητρά

της σχετίζονται με την ευρύτερη αγορά εργασίας και εμπορίου

- Ισχυρό κίνητρο για μετανάστευση μπορεί να είναι το κράτος πρόνοιας και η

ασφάλιση στη χώρα υποδοχής, και όχι μόνο η αγορά εργασίας.

- Οι κυβερνητικές πολιτικές και οι οικονομικές αλλαγές που επηρεάζουν την

κατανομή του εισοδήματος θα επηρεάσουν τη διεθνή μετανάστευση,

ανεξάρτητα από το αν οδηγούν στην αύξηση του μέσου εισοδήματος, και αν

οδηγούν στην αύξηση ή όχι του εισοδήματος των μεταναστών.

- Η Διεθνής μετανάστευση και η τοπική αγορά εργασίας και παραγωγής, δεν

είναι αλληλοαποκλειόμενες διαδικασίες. Αντιθέτως, οι αυξημένες τοπικές

16

οικονομικές δραστηριότητες είναι συνέπεια της επιστροφής κεφαλαίων από τη

διεθνή μετανάστευση, και αυτό δεν αποτελεί προϋπόθεση για μείωση της

αλλά για περαιτέρω αύξησή της.

- Η πιθανότητα μετανάστευσης για τη συγκέντρωση επιπλέον εισοδήματος,

σχετίζεται με τη γενικότερη οικονομικό-κοινωνική θέση του κάθε

νοικοκυριού. Συνεπώς, για ένα ευκατάστατο νοικοκυριό το προσδοκώμενο

όφελος θα πρέπει να είναι αρκετά υψηλό για να προβεί στη μετακίνηση. Ενώ,

σε ένα πιο φτωχό νοικοκυριό η μετακίνηση μπορεί να επέλθει και με ένα

λιγότερο προσδοκώμενο όφελος.

- Οι κυβερνήσεις και οι οικονομικές αλλαγές στην κατανομή του εισοδήματος

σε μια κοινωνία επηρεάζουν και την αίσθηση της στέρησης που βιώνουν

κάποια νοικοκυριά, και επομένως και την τάση τους για μετανάστευση.

4) Η θεωρία για τη διπλή αγορά εργασίας εμφανίστηκε στη δεκαετία του

1970 με κυριότερο εκφραστή της τον Piore (1979). Ο Piore παρατήρησε ότι η διεθνής

μετανάστευση σχετίζεται με την ανάγκη των ανεπτυγμένων χωρών για εργατικό

δυναμικό. Συνεπώς, η μετανάστευση δεν προκαλείται μόνο από τους παράγοντες

ώθησης –δηλαδή από τα υψηλά ημερομίσθια ή την ανεργία στις χώρες προέλευσης-

αλλά και από παράγοντες έλκυσης από τις χώρες υποδοχής που έχουν μια συνεχή

ανάγκη για αλλοδαπή εργατική δύναμη. Αυτή η ανάγκη προέρχεται από τα εξής

χαρακτηριστικά των αναπτυγμένων κοινωνιών:

- Οι μισθοί δεν αντικατοπτρίζουν μόνο τις συνθήκες προσφοράς και ζήτησης,

αλλά και το γόητρο και την κοινωνική κατάσταση που έχει ένα επάγγελμα

μέσα στην κοινωνία. Οι άνθρωποι, βέβαια, θεωρούν ότι ένα επάγγελμα με

υψηλό στάτους πρέπει να αμοίβεται και αντιστοίχως με υψηλές αποδοχές.

Κατά επέκταση, αν ένας εργοδότης θέλει να αυξήσει την αμοιβή για μια

εργασία χαμηλού γοήτρου, θα πρέπει να αυξήσει συνολικά τις αμοιβές σε όλη

την κλίμακα της ιεραρχίας ώστε να υπάρξει ισορροπία. Επομένως, είναι

προτιμότερο και σαφώς με λιγότερο κόστος ο εργοδότης να εισάγει

εργαζόμενους που είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν εργασίες χαμηλού

γοήτρου για να αντιμετωπίσει την έλλειψη εργατικών χεριών.

- Οι εργαζόμενοι έχουν πολλαπλά κίνητρα για την αποδοχή μιας εργασίας,

εκτός από το εισόδημα τους, μπορεί να είναι και η κατοχύρωση και

συντήρηση της κοινωνικής τους θέσης. Οι ντόπιοι εργαζόμενοι είναι συνήθως

17

απρόθυμοι να αναλάβουν εργασίες με χαμηλό γόητρο, αντιθέτως οι

μετανάστες εργαζόμενοι (ιδιαίτερα αυτοί της πρώτης γενιάς) αναλαμβάνουν

τέτοιες εργασίες για το οικονομικό αντίκρισμα αδιαφορώντας για το χαμηλό

γόητρο. Αυτό συμβαίνει γιατί ο μετανάστης καταρχάς δεν βλέπει τον εαυτό

του ως μέλος της κοινωνίας υποδοχής, και τα χρήματα που κερδίζει τον

βοηθούν να ανεβάσει το κοινωνικό του γόητρο στον τόπο καταγωγής του.

- Οι ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες συνήθως έχουν δύο αγορές εργασίας. Η

πρωτεύουσα αγορά στελεχώνεται από εξειδικευμένο προσωπικό με σχετικά

καλές αμοιβές, με μόρφωση, με πλήρη ασφαλιστική κάλυψη, συνδικαλιστική

προστασία. Είναι, δηλαδή, ανθρώπινο δυναμικό, που αποτελεί κεφάλαιο της

επιχείρησης, και επομένως ο εργοδότης δεν θέλει να το χάσει. Από την άλλη

πλευρά, η δευτερεύουσα αγορά εργασίας περιλαμβάνει τους τομείς χαμηλής

επένδυσης οικονομικού κεφαλαίου, με θέσεις ανειδίκευτου προσωπικού,

ασταθείς, με περιορισμένη ή ανύπαρκτη ασφάλιση. Οι εργαζόμενοι αυτοί

είναι «αναλώσιμοι» και συνήθως οι θέσεις αυτές καλύπτονται από

μετανάστες.

- Το τέταρτο, και τελευταίο, χαρακτηριστικό των σημερινών δυτικών

κοινωνιών είναι η αλλαγή στη δημογραφία της προσφοράς εργασίας.

Παλαιότερα, το εργατικό δυναμικό που ήταν ευέλικτο και διατεθειμένο να

εργαστεί υπό συνθήκες δύσκολες με χαμηλή αμοιβή ήταν οι γυναίκες και οι

έφηβοι. Πλέον, οι γυναίκες έχουν μπει στην αγορά εργασίας με ισότιμο τρόπο

με εκείνο των ανδρών, και οι έφηβοι βρίσκονται στο στάδιο της εκπαίδευσης.

Έτσι, οι μετανάστες απομένουν ως ο βασικός «εφεδρικός στρατός»

εργαζομένων να καλύψουν τις ανάγκες της δευτερεύουσας αγοράς εργασίας.

5) Η θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων (Wallerstein, 1974), όπου η

μετανάστευση είναι η φυσική συνέπεια της διεθνοποίησης. Δίνει βαρύτητα στη

λειτουργία της παγκόσμιας αγοράς και όχι στις εθνικές οικονομίες. Το κεφάλαιο

προκειμένου να έχει υψηλότερα κέρδη, εισδύει στις φτωχιές χώρες, στις οποίες

προκαλούνται αλλαγές στη χρήση της γης, στη διακίνηση των πρώτων υλών, τους

όρους και τη δομή της απασχόλησης. Η καπιταλιστική επέκταση στις χώρες αυτές

εκμοντερνίζει τις κοινωνίες αυτές με σχεδόν βίαιο τρόπο. Έτσι, ο καπιταλισμός

εξάγει καταναλωτικά και πολιτισμικά πρότυπα δημιουργώντας την αίσθηση της

18

στέρησης μέσα από τη σύγκριση του τοπικού προτύπου με το παγκόσμιο πρότυπο. Οι

βασικές θέσεις αυτής της θεωρίας είναι:

- Η διείσδυση του καπιταλισμού στις φτωχές χώρες είναι ο καταλύτης για τη

διεθνή μετανάστευση

- Οι φτωχότερες χώρες καταλήγουν να εξάγουν ανθρώπινο δυναμικό και να

εισάγουν κεφάλαιο και προϊόντα

- Η διεθνής μετανάστευση σχετίζεται με την αποικιοκρατία λόγω των

ιδιαίτερων δεσμών που αυτή δημιούργησε

- Οι κυβερνήσεις μπορούν να επηρεάσουν τη μετανάστευση μόνο αν

επηρεάσουν τις κινήσεις των πολυεθνικών εταιρειών και τη μεταφορά

κεφαλαίου και προϊόντων. Αυτό βέβαια είναι πολύ δύσκολο να συμβεί λόγω

του πολυεθνικού χαρακτήρα τους, των σχέσεων ισχύος μεταξύ των χωρών

καθώς και της εμπλοκής του κεφαλαίου στην πολιτική

- Η διεθνής μετανάστευση εξαρτάται από τη δυναμική της αγοράς και την

παγκόσμια οικονομία και ελάχιστα από τους μισθούς των χωρών.

Ανεξάρτητα από τις αιτίες που προκαλούν και ξεκινούν τη μετανάστευση, οι

λόγοι και οι όροι που τη συνεχίζουν μπορεί να διαφοροποιούνται. Παρόλο που οι

αρχικές αιτίες μπορεί να εξακολουθούν να υφίστανται, οι νέες συνθήκες που

δημιουργούνται στη διαδικασία της μετανάστευσης λειτουργούν σαν ανεξάρτητες

αιτίες από μόνες τους. Αυτές οι αιτίες είναι τα μεταναστευτικά δίκτυα και ιδρύματα

που στηρίζουν τη διεθνή μετανάστευση, και συντελούν σε εργασιακές αλλαγές στις

κοινωνίες υποδοχής. Αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών είναι μια εξέλιξη γνωστή ως

σωρευτική αιτιολογία.

6) Η θεωρία των δικτύων. Τα μεταναστευτικά δίκτυα είναι συστήματα

διαπροσωπικών δεσμών που συνδέουν μετανάστες, προηγούμενους μετανάστες και

μη μετανάστες στις χώρες προέλευσης και προορισμού μέσα από σχέσεις συγγένειας,

φιλίας και κοινού τόπου καταγωγής. Η ύπαρξη αυτών των δικτύων αυξάνει τη διεθνή

μετανάστευση επειδή μειώνει τους κινδύνους και τα κόστη της μετακίνησης και

αυξάνει τα οφέλη της. Τα δίκτυα αποτελούν ένα είδος κοινωνικού κεφαλαίου στο

οποίο οι άνθρωποι μπορούν να βασίζονται, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει

περαιτέρω μετακινήσεις.

19

7) Θεσμική Θεωρία. Κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής διαδικασίας

ανάμεσα σε δύο χώρες δημιουργούνται παράνομα κυκλώματα, όπως είναι τα

οργανωμένα δίκτυα μεταφοράς ανθρώπων, γραφεία που φέρνουν σε επαφή εργοδότες

με παράνομους εργαζόμενους, γραφεία που εκδίδουν πλαστά έγγραφα παραμονής,

γραφεία που προσφέρουν πλαστούς γάμους με σκοπό τη νομιμοποίηση, και

γενικότερα μηχανισμοί εκμετάλλευσης των παράτυπων μεταναστών.

Από την άλλη πλευρά, στις χώρες υποδοχής δημιουργούνται ανθρωπιστικές

οργανώσεις με εθνικό ή διεθνή χαρακτήρα που προσφέρουν συμβουλές, κοινωνικές

υπηρεσίες, εκπαίδευση, τροφή και άλλες υπηρεσίες πρώτης ανάγκης.

Οι οργανώσεις αυτές, παράνομες και μη, με τον καιρό αποκτούν θεσμοθετημένο

χαρακτήρα δημιουργώντας ένα είδος κοινωνικού κεφαλαίου, στο οποίο στηρίζονται

οι μετανάστες για να έχουν πρόσβαση στην εργασία ή να αντιμετωπίσουν

οποιοδήποτε άλλο πρόβλημά τους.

8) Σωρευτική Αιτιολόγηση. Εκτός από την αύξηση των Δικτύων και την

εξέλιξη των θεσμών, η διεθνής μετανάστευση στηρίζεται και σε άλλους τρόπους

αφού κατέστησε σταδιακά πιθανότερη τη μετακίνηση στη διάρκεια των χρόνων.

Κάθε πράξη της μετανάστευσης αλλάζει το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο

λαμβάνονται οι επόμενες αποφάσεις για μετανάστευση και τις κάνει πιο πιθανές.

Αυτή η διαδικασία ονομάζεται Σωρευτική και ερμηνεύει το ντόμινο που

δημιουργείται μετά από κάθε μεταναστευτική κίνηση. Οι κοινωνικοί επιστήμονες

έχουν αναφέρει, μέχρι τώρα, έξι κοινωνικό-οικονομικούς παράγοντες που

επηρεάζονται από τη μετανάστευση σ’ αυτή τη συσσωρευτική διαδικασία: την

κατανομή του εισοδήματος, την κατανομή της γης, την οργάνωση της γεωργίας, την

κουλτούρα, την περιφερειακή κατανομή του ανθρώπινου κεφαλαίου και την

κοινωνική έννοια της εργασίας.

Η σύνθετη και πολυπρόσωπη φύση του φαινομένου της μετανάστευσης

απαιτεί τη συμβολή πολλών επιστημόνων και την ανάλυσή του σε διαφορετικά

επίπεδα. Το φαινόμενο είναι πολύπλοκο όχι μόνο από την πλευρά των αιτιών που το

προκαλούν, αλλά και από εκείνο των επιπτώσεων που έχει στις κοινωνίες και στα

άτομα που εμπλέκονται στη μεταναστευτική διαδικασία. Σε όλες τις κοινωνίες

τονίζονται οι κοινωνικό-οικονομικές επιπτώσεις που δημιουργεί η παρουσία των

20

μεταναστών, και η σύνδεση της οικονομικής δραστηριότητας με το κοινωνικό και

πολιτιστικό περιβάλλον.

Οι επιστήμονες ανάλογα με το μοντέλο που ακολουθούν και τις καταστάσεις

που επικρατούν σε μια χώρα, μπορούν να προτείνουν λύσεις που να οδηγούν σε

πολιτικές αποφάσεις προς μια πιο ομαλή συνύπαρξη.

Οι μεταναστευτικές πολιτικές των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, άλλες

λιγότερο και άλλες περισσότερο, έχουν έναν πολεμικό χαρακτήρα απέναντι στο

φαινόμενο της μετανάστευσης, με έντονους ελεγκτικούς μηχανισμούς της εθνικής

κυριαρχίας, φτάνοντας στο σημείο να κρίνεται η πολιτική ικανότητα ενός κράτους

από τον έλεγχο του πληθυσμού και ην προάσπιση των συνόρων του.

Η Μετανάστευση στην Ελλάδα

Οι μετακινήσεις πληθυσμών χαρακτηρίζουν την ελληνική κοινωνία σε όλη

την νεώτερη ιστορία της. Η Ελλάδα έχει γνωρίσει το φαινόμενο της μετανάστευσης

σε όλες τις μορφές της. Ο Ψημμένος (1999, σ. 135) αναφέρει χαρακτηριστικά «Από

την Οθωμανική οικονομική διοίκηση, την εξάρτηση στις μεγάλες δυνάμεις και μέχρι

την αποδημία του εργατικού δυναμικού στις υπερπόντιες χώρες, η Ελλάδα στηρίζει

την πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξή της στις ανταλλαγές πληθυσμών και στη

μεταφορά ειδών και δυναμικού από μια χώρα στην άλλη».

Από την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους το 19ο αιώνα έχουμε

μετακινήσεις προς το εξωτερικό, αλλά και προς τα αστικά κέντρα. Είναι ενδεικτικά

τα στοιχεία, που αναφέρει ο Γεωργούλας (2009, σ. 202), για ένα εκατομμύριο μη

γηγενείς που καταφθάνουν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων,

για 25.000 άτομα που μετακινούνται από την Αν. Ρωμυλία (Βουλγαρία) στην Ελλάδα

με τη συμφωνία του 1919, για 1,4 εκατομμύρια Ελλήνων από τη Μικρά Ασία, τον

Πόντο και την Καππαδοκία μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, για

350.000 Κωνσταντινοπολιτών στη δεκαετία του 1950, όπως και το μεγαλύτερο μέρος

της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο, μετά την πτώση του Φαρούκ.

Σε αυτές τις περιόδους η επίσημη Ελλάδα αποδεχόταν την ενσωμάτωση των

μεταναστών σε μια προσπάθεια συσπείρωσης της εθνικής της ταυτότητας, αλλά και

αξιοποίησης του κεφαλαίου των μεταναστών-προσφύγων για περαιτέρω ανάπτυξη

της βιομηχανίας και του εμπορίου της χώρας.

21

Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα κατατάσσεται μεταξύ των κρατών με τα

σημαντικότερα μεταναστευτικά ρεύματα προς το εξωτερικό. Μεταξύ του 1900 και ως

το 1917, 450.000 άνθρωποι μετανάστευσαν προς τις ΗΠΑ. Η μετακινήσεις αυτές

συνεχίστηκαν και τα επόμενα χρόνια έως ότου οι ΗΠΑ θεσμοθέτησαν μέτρα για τον

περιορισμό μεταναστών από τις χώρες της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης. Τις

μαζικότερες μετακινήσεις έχουμε όμως, μεταπολεμικά, αφού μεταξύ του 1946 και

έως το 1977, 1.000.000 Έλληνες μετανάστευσαν προς τη Δυτική Ευρώπη (κυρίως τη

Γερμανία), την Αυστραλία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Πρόκειται για μια πρωτοφανή

κινητικότητα που αφορούσε σχεδόν ένα άτομο στα οκτώ. Από το σύνολο των

Ελλήνων μεταναστών υπολογίζεται ότι το 40% έχει επιστρέψει στην Ελλάδα.

Από το τέλος της δεκαετίας του ’80 η Ελλάδα από χώρα αποστολής

μεταναστών μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής. Ο Βουτσάκης (2005, σ. 7) περιγράφει

με τον πιο γλαφυρό τρόπο το πρωτόγνωρο φαινόμενο της μετανάστευσης στην

Ελλάδα «Εδώ και μερικά χρόνια στη χώρα μας ζούμε την εξής πρωτόγνωρη εμπειρία.

Εμείς, που ήμαστε βέβαιοι για την ομοιογένεια της κοινωνίας μας, ανακαλύπτουμε

ότι οι ξένοι δεν είναι μόνο αλλού, αλλά είναι εδώ: στις γειτονιές, στα σχολεία, στις

πλατείες μας, ότι δεν είναι εδώ μόνο για μερικές βδομάδες ανεμελιάς αλλά ίσως για

πάντα οι ίδιοι και τα παιδιά τους. Ότι δεν ήρθαν σε έναν προορισμό διακοπών, αλλά

σε έναν τόπο επιβίωσης και εργασίας: μας έχουν ανάγκη, είναι σε μειονεκτική θέση

απέναντί μας. Ότι δεν είναι αξιοζήλευτοι, όπως οι κομψοί Ιταλοί, γοητευτικοί όπως οι

Άγγλοι, με την αίσθηση του χιούμορ, ή αντικείμενα πόθου, όπως οι θεές από τη

Σουηδία: είναι επιθετικοί, παράξενοι, άξεστοι, κακομούτσουνοι, άχαροι. Και εμείς;

Τα πράγματα δυστυχώς δεν είναι όπως πιστεύαμε –για την αυτοεκτίμησή μας, για

τους κινητήριους μύθους μας».

Το άνοιγμα των συνόρων μας με την Αλβανία προκάλεσε ένα τεράστιο κύμα

μεταναστών που υπολογίζεται ότι είναι περίπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι.

Ταυτόχρονα η κατάρρευση των πρώην σοσιαλιστικών καθεστώτων προκάλεσε τη

μετανάστευση και άλλων λαών, όπως οι Ουκρανοί, Γεωργιανοί και οι Ρώσοι. Ο

ακριβής υπολογισμός του αριθμού των μεταναστών είναι δύσκολο να απεικονισθεί. Η

ύπαρξη μεγάλου αριθμού παράτυπων μεταναστών, η κινητικότητά τους μέσα στην

Ελλάδα και ο εποχιακός χαρακτήρας της μετανάστευσης δυσχεραίνουν τον

υπολογισμό. Σύμφωνα με έρευνα της Eurostat4 στην Ελλάδα ζουν και εργάζονται

4 Στοιχεία από την εφημερίδα Καθημερινή, 17-12-2009

22

περισσότεροι από 900.000 μετανάστες, από τους οποίους οι 158.000 είναι υπήκοοι

χωρών της Ευρώπης των «27», ενώ οι υπόλοιποι προέρχονται από χώρες εκτός

Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Αλβανοί έχουν την πλειοψηφία, περίπου 577.000 άτομα

(και καταλαμβάνουν το 63,7% του συνόλου των αλλοδαπών), 22.300 είναι Ουκρανοί

(2,5%), 17.200 Γεωργιανοί (1,9%), 16.200 Πακιστανοί (1,8%) και 13,900 Αιγύπτιοι

(1,5%). Σε αντίστοιχη έρευνα του 2005 από τον M. Baldwin-Edwards, για το

Μεσογειακό Παρατηρητήριο, ο αριθμός των μεταναστών έφτανε τα 1.150.000

άτομα5.

Η δημογραφική ανάπτυξη της χώρας κατά την τελευταία δεκαετία οφείλεται στην

εισροή από τρίτες χώρες ξένων εργαζομένων και των οικογενειών τους. Ο ξένος

πληθυσμός στην συντριπτική τους πλειοψηφία (περίπου 80%) είναι μεταξύ 15-64

ετών, είναι δηλαδή εν δυνάμει οικονομικά ενεργός πληθυσμός.

Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί για να μετρήσουν τις επιπτώσεις, οικονομικές

κυρίως, της μετανάστευσης στη χώρα μας, καταλήγουν σε θετικά κυρίως

αποτελέσματα. Σύμφωνα με την Τριανταφυλλίδου6 η μετανάστευση στην Ελλάδα

συνέβαλε στην αύξηση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης. Δημιούργησε νέες

θέσεις εργασίας και διατήρησε προϋπάρχουσες θέσεις γηγενών διότι επέτρεψε να

επιβιώσουν αρκετές επιχειρήσεις με φθηνό εργατικό δυναμικό, που αν είχαν κλείσει

θα έχαναν και οι Έλληνες τις δουλειές τους. Επιπλέον, οι μετανάστες αυξάνουν την

κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, και η φθηνή μεταναστευτική εργασία βοηθά

στη συγκράτηση των τιμών λόγω της συγκράτησης του κόστους παραγωγής. Η

ελληνική αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται από τον κατακερματισμό σε επαγγέλματα

πρώτης και δευτερεύουσας κατηγορίας. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του

γηγενούς πληθυσμού και η υψηλή εκπαίδευσή τους, καθιστά τους Έλληνες πιο

θετικούς στο να προτιμούν επαγγέλματα αντίστοιχα των προσόντων τους, παρά να

δεχτούν δουλειές χαμηλών απαιτήσεων με χαμηλές αμοιβές και γόητρο, που συνήθως

καλύπτονται από μετανάστες. Επίσης, η μετανάστευση έχει συμβάλει στην

αναζωογόνηση των ορεινών και αγροτικών περιοχών που κυριολεκτικά θα ερήμωναν

χωρίς τους μετανάστες. Συνολικά, σύμφωνα πάντα με την ίδια έρευνα, η

μετανάστευση επηρεάζει θετικά όλα τα οικονομικό-κοινωνικά μεσαία και ανώτερα

στρώματα στην ύπαιθρο και τα αστικά κέντρα, ενώ επηρεάζει αρνητικά τα κατώτερα

5 Μελέτη «Στατιστικά Δεδομένα για τους Μετανάστες στην Ελλάδα» για λογαριασμό του Ι.ΜΕ.ΠΟ, Αθήνα 2004. 6 www.eliamep.gr, άρθρο «Στην Ελλάδα η μετανάστευση δεν φέρνει ανεργία» 14/7/2008

23

οικονομικά στρώματα στα αστικά κέντρα γιατί αυξάνει τον ανταγωνισμό και

συμπιέζει τους μισθούς προς τα κάτω στις θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης.

Σε άλλη έρευνα της Ελληνικής Βιομηχανίας (ICAP-ΣΕΒ, 2002) επαληθεύονται οι

θετικές επιπτώσεις όταν η πλειονότητα των εκπροσώπων της (53,7%) θεωρεί ότι η

εισροή οικονομικών μεταναστών έχει ευνοϊκές επιδράσεις στα εξής:

- στην αύξηση της προσφοράς εργασίας, και ιδιαίτερα της ανειδίκευτης

- στην αύξηση των πόρων για την κοινωνική ασφάλιση

- καθώς και στη διερεύνηση της ζήτησης για εγχώρια προϊόντα.

Στην ίδια έρευνα ένα σημαντικό τμήμα της βιομηχανίας (15,1%) πιστεύει ότι

οι μετανάστες επέδρασαν αρνητικά, και οι οποίοι είναι κυρίως μικρομεσαίοι

επιχειρηματίες που ανησυχούν για την ένταση των παραοικονομικών

δραστηριοτήτων και την όξυνση του αθέμιτου ανταγωνισμού.

Συμπερασματικά, θα κρατήσουμε αυτό που αναφέρει ο Ιωακείμογλου (2009)

ότι, δηλαδή, είναι δύσκολο να εξαχθούν μονόπλευρα αποτελέσματα και σίγουρες

απαντήσεις για τις επιπτώσεις της μετανάστευσης σε μια χώρα. Οι οικονομετρικές

εκτιμήσεις είναι πολύ εύθραυστες ως προς την ακρίβεια των αποτελεσμάτων τους,

και εξαρτώνται από παραδοχές και θεωρητικές υποθέσεις που ενσωματώνουν στους

υπολογισμούς τους.

Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα

Η μεγάλη εισροή μεταναστών στη δεκαετία του 1990 βρήκε την Ελλάδα

απροετοίμαστη για τη διαχείρισή τους, το νομοθετικό της πλαίσιο (Ν. 4310/1929 με

αναθεώρ. το 1948) αφορούσε κυρίως θέματα εκροής μεταναστών. Ο πρώτος νόμος

που δημιουργήθηκε για να ρυθμίζει τα ζητήματα της μετανάστευσης ήταν ο νόμος

1975 του 1991, με τον τίτλο «Είσοδος, έξοδος, παραμονή, εργασία, απέλαση

αλλοδαπών, διαδικασία αναγνώρισης προσφύγων και άλλες διατάξεις». Ο

συγκεκριμένος νόμος απέβλεπε στον περιορισμό της μετανάστευσης στον αυστηρό

έλεγχο των συνόρων και στην απέλαση, ει δυνατόν, όλων των παράτυπων

μεταναστών. Ο νόμος κρίθηκε αναποτελεσματικός στο βαθμό που η εισροή

μεταναστών συνεχίστηκε με αμείωτο ρυθμό, και οι οποίοι εγκαταστάθηκαν και

βρήκαν δουλειά στη χώρα χωρίς τα απαραίτητα νόμιμα έγγραφα. Η ελληνική

πολιτεία αναγνώρισε ότι η κατάσταση δεν θα άλλαζε με αυστηρότερους ελέγχους και

24

μαζικές απελάσεις και προχώρησε στα νομοσχέδια του 1997, όπου έχουμε το πρώτο

πρόγραμμα νομιμοποίησης παράτυπων μεταναστών. Παρά τις αδυναμίες στην

εφαρμογή του, που αφορούσαν κυρίως διοικητικές καθυστερήσεις, το πρόγραμμα

συνέβαλε στην ομαλοποίηση του φαινομένου στην Ελλάδα. Το 2001, σαν συνέχεια

του προηγούμενου προγράμματος, ψηφίζεται ο νόμος 2910 με στόχο να

αντιμετωπίσει άμεσα την παράνομη μετανάστευση, με έλεγχο των συνόρων και

προϋποθέσεις για την είσοδο αλλοδαπών με σκοπό την εργασία ή τις σπουδές, αλλά

και θέματα πολιτογράφησης αλλοδαπών που ζουν στη χώρα. Ο νόμος καθόριζε μια

περίπλοκη διοικητική διαδικασία για τη χορήγηση άδειας διαμονής για εργασία ή

σπουδές, και τελικά κρίθηκε αναποτελεσματικός στην πράξη. Ο νόμος του 2005

ρυθμίζει τα θέματα μετανάστευσης και ενσωματώνει στην εθνική έννομη τάξη τις

οδηγίες σχετικά με το δικαίωμα της οικογενειακής επανένωσης και το καθεστώς των

επί μακρώς διαμενόντων. Παρόλο που η κατάσταση έχει βελτιωθεί, σε σχέση με τις

προηγούμενες δεκαετίες, η διοικητική δυσκαμψία και η επακόλουθη μικρή

ανταπόκριση των μεταναστών για χορήγηση άδειας παραμονής, οδηγούν στην

τροποποίησή του. Τελικά, τον Φλεβάρη του 2007 ψηφίζεται νέος νόμος με

κατευθύνσεις για τον εξοβελισμό και των τελευταίων γραφειοκρατικών αγκυλώσεων,

την επίλυση όλων των προβλημάτων που δεν οφείλονται στους μετανάστες και την

διευκόλυνση της κοινωνικής τους ένταξης. Στο νέο νομοσχέδιο, του 2009, η

νομοθεσία παίρνει μια άλλη μορφή, προωθείται η απόκτηση ιθαγένειας όσων έχουν

γεννηθεί και ζουν μόνιμα στην Ελλάδα τουλάχιστον για πέντε χρόνια. Τα παιδιά που

γεννιούνται στην Ελλάδα με την προϋπόθεση ο ένας εκ των γονέων να είναι μόνιμος

κάτοικος επί πέντε συναπτά έτη, καθώς και τα παιδιά που έχουν φοιτήσει στις τρεις

τάξεις του δημοτικού ή σε έξι τάξεις ελληνικού σχολείου συνολικά. Επίσης,

προβλέπεται η παροχή του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι σε μετανάστες

που θα πάρουν ελληνική ιθαγένεια.

Η συνεχής εισροή μεταναστών προς την Ελλάδα καθιστά αναγκαίο ένα

μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και μια συνολική προσέγγιση του φαινομένου. Η

μεταναστευτική πολιτική θα πρέπει, όπως αναφέρει η Παπαδοπούλου (2006), να

ορίζει ένα σύνολο μέτρων και υιοθετημένων κοινωνικών πρακτικών, σύμφωνα με δύο

αναγκαίους και συμπληρωματικούς άξονες, οι οποίοι:

- ρυθμίζουν και ελέγχουν την είσοδο, τη διαμονή και την απασχόληση των μη

πολιτών μιας κοινωνίας

25

- αντιμετωπίζουν τους ήδη εγκατεστημένους μεταναστευτικούς πληθυσμούς σε

εθνικό έδαφος.

Σύμφωνα με την Τριανταφυλλίδου (2005), μετά από πολλά χρόνια εμπειρίας

της Ελλάδας ως χώρα υποδοχής μεταναστών, η ελληνική μεταναστευτική πολιτική

εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από μία σχετική υστέρηση: εμφανίζεται πάντα ως

αντίδραση στα γεγονότα παρά ως κατευθυντήρια δύναμη. Και συνεχίζει, για την

αντιμετώπιση των προβλημάτων χρειάζεται μια νέα προσέγγιση που θα στηρίζεται

στα εξής βασικά σημεία:

- ενεργητικές πολιτικές για την απασχόληση μεταναστών εργαζομένων στην

ελληνική οικονομία

- έμφαση στις διμερείς και εξωτερικές σχέσεις με γειτονικές χώρες προέλευσης

μεταναστών

- περιορισμό της εποχιακής μετανάστευσης

- αναδιοργάνωση των μέτρων ελέγχου της παράνομης μετανάστευσης με

έμφαση στους εσωτερικούς ελέγχους

- σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όλων των πολιτών και κατοίκων και

σταδιακή αλλά ταχύρυθμη ένταξη των μεταναστών στο πολιτικό σύστημα.

Συνοψίζοντας, σύμφωνα με τον Γεωργούλα κρίνεται «αναγκαίο να

καταλάβουμε ότι υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στη διαδικασία ρύθμισης της

μετανάστευσης και στην ενσωμάτωση των μεταναστών στη χώρα μας. Τα

προβλήματα αντιμετωπίζονται με σωστές απαντήσεις. Για να τεθούν, όμως, οι

σωστές απαντήσεις, πρέπει να θέτουμε τις σωστές ερωτήσεις. Το ερώτημα «αν πρέπει

να αλλάξει η μεταναστευτική πολιτική της χώρας μας» είναι ρητορικό και

ηθικολογικό. Όλοι συμφωνούν, δεν μπορούν όμως να δομήσουν μια ολοκληρωμένη

πρόταση και καταλήγουν σε προτάσεις του τύπου «απόλυτος σεβασμός σε διεθνείς

συνθήκες και ανθρώπινα δικαιώματα», «τόνωση της νομικής παρουσίας του

αλλοδαπού», «προστασία, ασφάλεια, έλεγχος και φειδώ». Αυτή η ανικανότητα

δόμησης μιας νομοθετικής πρότασης πραγματικά νέας που οφείλεται σε άγνοια ή

σκοπιμότητα, είναι επικίνδυνη για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας. Η

επικινδυνότητά της έγκειται στο γεγονός ότι δεν τηρείται ο πρώτος βασικός όρος της

πολιτικής: η αλλαγή, όταν οι συνθήκες την επιβάλλουν» (Γεωργούλας, 2009, σ. 205).

Ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος οφείλει να διακηρύσσει και να υλοποιεί

τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το σεβασμό και την αναγνώριση της

πολιτισμικής, και κάθε άλλη μορφή διαφορετικότητας. Τα έθνη-κράτη έχουν

26

μετατραπεί σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες, και οι πολίτες τους θα πρέπει να

απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα και ίσες ευκαιρίες. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να

γεννήσει, και εν τέλει γεννά, φαινόμενα ακραία και επικίνδυνα που βάζουν σε

κίνδυνο την ίδια την δημοκρατία. Η αυθαιρεσία, η ανοχή στην εκμετάλλευση και η

ποινική καταστολή έχει αποδειχθεί ότι δεν αντιμετωπίζουν το μεγάλο και

ανεξέλεγκτο μεταναστευτικό ρεύμα.

27

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΕΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ

ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΩΝ

«Δεν ξέρω…Ξέρεις τι νομίζω; Ίσως επειδή οι Αλβανοί πήραν τα πάνω τους, φτιάξαν

σπίτια, φτιάξανε μαγαζιά, και μήπως έχει μπει λίγο η ζήλεια, να το πω, λίγο ήρθαν από

την Αλβανία, ξέρετε, και κάναν εδώ προκοπή, κι αυτό. Εγώ νομίζω τώρα είναι. Γιατί

πολλοί Αλβανοί, μη σας πω το 50% έχουν κάνει σπίτια, έχουνε δημιουργήσει, έχουνε

κάνει δουλειές δικές τους, τα παιδιά τους σπούδαζαν στα πανεπιστήμια. Πόσα παιδιά

έχουμε ακούσει, και σημαιοφόροι, και βγαίνουνε και γίνεται ο χαμός, για τη σημαία,

έτσι δεν είναι, εγώ νομίζω ότι είναι αυτό».

Αννίτα, Αλβανία

(Αντιρατσιστικό Ημερολόγιο, 2010)

Ο κύριος προβληματισμός των σημερινών δυτικών πολυπολιτισμικών

κοινωνιών, αλλά και το μεγάλο στοίχημα που έχουν να επιλύσουν, είναι με ποιες

ενέργειες και προϋποθέσεις θα υπάρξει ομαλή συμβίωση μεταξύ των μεταναστών και

του γηγενούς πληθυσμού. Είναι αυτό που ο Beck (1999, σ. 197) διαπιστώνει «στο

βαθμό που η βίωση της παγκόσμιας κοινωνίας είναι ένα συστατικό στοιχείο της ίδιας

της παγκόσμιας κοινωνίας, τότε η πολυπολιτισμική κοινωνία δεν είναι αποκύημα

φαντασίας αλλά μια παγκόσμια πραγματικότητα. Δεν μπορούμε ούτε να την

επιλέξουμε ούτε να μην την επιλέξουμε- δεν οδηγεί αυτομάτως στο σεβασμό των

διαφορετικών πεποιθήσεων, αλλά επίσης στον αποκλεισμό και την ξενοφοβία. Όταν

οι αντιθέσεις της παγκόσμιας κοινωνίας κάνουν την εμφάνισή τους μέσα από

συγκρούσεις σε κάποιο συγκεκριμένο μέρος, αυτό δεν αποτελεί κάποιο σημάδι του

ναυαγίου των ‘πειραμάτων για μια πολυπολιτισμική κοινωνία’, αλλά πιθανότατα

ενδείξεις για την απαρχή μιας νέας εποχής στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών,

στην οποία οι διεθνικές και διαπολιτισμικές μορφές ζωής γίνονται στοιχεία μιας

κανονικότητας».

Η διαφορετικότητα είναι στις μέρες μας στοιχείο μεγάλων συγκρούσεων, που

ξεκινά από αναίμαχτες ιδεολογικές διαφορές και καταλήγει, κάποιες φορές, σε

επιθέσεις ή και δολοφονίες εναντίον ανθρώπινων ζωών. Τα παραδείγματα, δυστυχώς,

είναι πολλά και τα πιο ακραία είναι αυτά που απορρέουν από την σύγκρουση του

ισλαμικού κόσμου με τη δύση. Ανεξάρτητα, όμως, από το πόσο ακραία ή όχι είναι τα

28

φαινόμενα των επιθέσεων, οι δυνάμεις που τα κινητοποιούν είναι οι ίδιες. Τα αίτια

των σημερινών συγκρούσεων βασίζονται σε ριζωμένες αντιλήψεις του παρελθόντος.

Αυτές οι αντιλήψεις είναι που συγκροτούν την συλλογική μας ταυτότητα και

οριοθετούν την ύπαρξή μας μέσα στην κοινωνία.

Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τα προβλήματα που απορρέουν από

την συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών μέσα σε μια κοινωνία. Η έξαρση του

εθνικιστικού φαινομένου, που παρουσιάζεται ως άμυνα απέναντι στο φόβο της

απώλειας της ταυτότητας, θα μας απασχολήσει ως φαινόμενο, στο βαθμό που

αποτελεί σημείο σύγκρουσης μεταξύ του γηγενούς πληθυσμού και των μεταναστών.

Η ιδεολογική φόρτιση του εθνικισμού αποτελεί τη βάση για την παρουσία και άλλων

φαινομένων, όπως είναι ο αποκλεισμός και η ξενοφοβία. Δεν μπορεί , όμως, κανείς

να μιλήσει για αυτά τα ακραία φαινόμενα, που λαμβάνουν χώρα στις δυτικές

κοινωνίες και φυσικά και στην Ελλάδα, αν πρωτίστως δεν αναφερθεί στη δημιουργία

ριζωμένων αντιλήψεων που μετουσιώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη σε κοινωνικό όν.

Η Συλλογική Ταυτότητα

Η συλλογική ταυτότητα που έχει αναπτύξει ο γηγενής πληθυσμός μιας

κοινωνίας (ή μιας χώρας), και η οποία περιλαμβάνει τη γλώσσα, τη θρησκεία, τις

αξίες, τα πρότυπα και όλα τα στοιχεία της κοινωνικοποίησης του ατόμου, δημιουργεί

στα άτομα την αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα. Αυτή η αίσθηση είναι αυτό που ο

Άντερσον (1997) ονομάζει «φαντασιακή κοινότητα», επειδή τα μέλη της ούτε

γνωρίζονται, ούτε πρόκειται ποτέ να γνωριστούν με τα περισσότερα από τα υπόλοιπα

μέλη, έχουν όμως αναπτύξει συνειδησιακά την αντίληψη του συνανήκειν σε μια

ομάδα.

Ο άνθρωπος δεν γεννιέται μόνο μέσα στη φύση, αλλά και μέσα σε μια

κουλτούρα. Το πρώτο χαρακτηριστικό της αρχικής πολιτισμικής ταυτότητας είναι ότι

μάλλον επιβάλλεται, παρά επιλέγεται, κατά την παιδική ηλικία. Το πιο καθοριστικό

γεγονός είναι ότι γεννιόμαστε αναγκαστικά μέσα σε μια γλώσσα, αυτή των γονιών

μας, η οποία είναι διαποτισμένη από σκέψεις, πράξεις, κρίσεις του παρελθόντος.

Εκτός από τη γλώσσα κληρονομούμε και άλλα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης

ομάδας, τους τρόπους που οργανώνουμε τον χρόνο και τον χώρο μας, με άλλα λόγια

τον τρόπο ζωής μας. Αυτή η τοπική ένταξη είναι η πιο «θερμή», η πιο

συναισθηματική από όλες, και συντελεί στο πιο καθοριστικό κομμάτι της ταυτότητάς

29

μας. Μεγαλώνοντας τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο όπου μαθαίνουν την ιστορία της

χώρας τους, εξοικειώνονται με λογοτεχνικά έργα, διδάσκονται τα γεγονότα,

μαθαίνουν για τις μεγάλες προσωπικότητες του τόπου τους, έτσι όπως έχουν ήδη

διαμορφωθεί στη συλλογική μνήμη της κοινωνίας που ανήκουν. Σύμφωνα με τον

Χομπσμπάουμ (1994) η ταυτότητα εμπερικλείει πάντοτε τη διαφορετικότητα και την

έννοια του Άλλου, ενώ παράλληλα συγκροτείται μέσα σ’ ένα πλέγμα σχέσεων. Τα

κριτήρια που θεωρούνται πρωταρχικά για την συγκρότηση της ταυτότητας του

ατόμου είναι τα εξής: α) η ιδεολογία, β) η ιστοριογραφία – σημείο αναφοράς για την

εθνική μας ταυτότητα, γ) η λογοτεχνία που αφηγείται και αναπλάθει την καθημερινή

ζωή και δ) η γλώσσα που είναι το σημαντικότερο στοιχείο της κοινωνικοποίησης,

δεδομένου ότι το άτομο συνειδητοποιεί την ταυτότητά του βλέποντας τον εαυτό του

μέσα από τους άλλους. Γίνεται επομένως φανερό πως η ταυτότητα δεν είναι κάτι

στατικό και αμετάκλητο στο χώρο και τον χρόνο, αλλά συνεχώς μεταβάλλεται. Είναι

αυτό που η Κωνσταντοπούλου (2000, σ. 16) διατυπώνει χαρακτηριστικά ότι δηλαδή

«η ταυτότητα δεν αποτελεί κάτι σαν το δακτυλικό αποτύπωμα, που οι εξωτερικές

συνθήκες της κοινωνικής μας ύπαρξης και οι όποιες αλλαγές τους αφήνουν στον

ψυχικό μας κόσμο, ως απάντηση στο ερώτημα «ποιος είμαι», αλλά είναι το δυναμικό

αποτέλεσμα μιας διαρκούς αντιπαράθεσης, μιας αντίστιξης, ανάμεσα σε ένα «μέσα»

και ένα «έξω».

Η συλλογική ταυτότητα, σύμφωνα με τον Todorov (2009) προϋπάρχει της γένεσης

του ατόμου και γίνεται ένα αόρατο θεμέλιο της ατομικής ταυτότητας. Παρά το

γεγονός ότι κάθε κουλτούρα είναι μεικτή και μεταβαλλόμενη, τα μέλη μιας

κοινότητας την αισθάνονται ως μια οντότητα σταθερή και διακριτή, θεμέλιο της

συλλογικής τους ταυτότητας. Γι’ αυτό κάθε αλλαγή που επηρεάζει την κουλτούρα,

εκλαμβάνεται ως προσβολή της ακεραιότητας του ατόμου.

Μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, τα μέλη μιας ομάδας-

κοινωνίας αποκτούν τις απαραίτητες ικανότητες και γνώσεις για την ομαλή

κοινωνική ζωή τους, αφομοιώνουν τις αξίες και τα πρότυπα της κοινωνίας ώστε να

υπάρχει επικοινωνία των μελών της και να καθίσταται δυνατή η κοινή συμβίωση.

Ταυτόχρονα η ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε ατόμου γίνεται στα πλαίσια

που θέτει η κοινωνία και εναρμονίζεται με αυτή. Αυτές οι αξίες και οι νόρμες είναι

κατά βάση πολιτισμικές, και αφορούν τις αντιλήψεις σχετικά με το τι είναι καλό ή

κακό, επιθυμητό ή όχι.

30

Η επίγνωση της ένταξης του ατόμου σε μια συγκεκριμένη ομάδα γίνεται μέσω

της κοινωνικής κατηγοριοποίησης, της διάκρισης δηλαδή μεταξύ ένδο και έξω-

ομάδας και της ένταξής τους σε μια συλλογική ταυτότητα της οποίας μοιράζεται την

κουλτούρα. Η κουλτούρα είναι η εικόνα που σχηματίζει η κοινωνία για τον εαυτό

της, στη βάση της οποίας βρίσκεται η συλλογική μνήμη. Η συλλογική μνήμη είναι

μια κατασκευή όπου τα επιλεγμένα γεγονότα του παρελθόντος επηρεάζουν την

παρούσα αντίληψη των ατόμων. Η επιλογή των παρελθόντων γεγονότων και η

ιεραρχική διευθέτηση τους στην κοινωνία γίνεται από ομάδες πίεσης που επιδιώκουν

την αναγνώριση, από τους άλλους, της θέσης που διεκδικούν για την κοινωνική ζωή

της χώρας τους. Η αυτοκατηγοριοποίηση γίνεται μέσα από το μηχανισμό της

κοινωνικής σύγκρισης και αποσκοπεί στην προστασία της αυτοεκτίμησης σε ατομικό

και συλλογικό επίπεδο. Η Κωνσταντοπούλου (2000) αναφέρει σχετικά ότι η

ανθρώπινη ιστορία είναι μια ιστορία ορίων και προσδιορισμών της σχέσης με τους

άλλους όπως: τους μη ανθρώπους (θεότητες, ζώα, μηχανές) αλλά και τους

θεωρούμενους «διαφορετικούς» ανθρώπους (αλλόφυλους και αλλόθρησκους,

περιθωριακούς κ.τ.λ.). Ο τρόπος κατανόησης του «άλλου» προσδιορίζει την

επικοινωνιακή δομή μιας κοινωνίας αφού η ταυτότητα βρίσκεται στο επίκεντρο της

διαλεκτικής του ενός και του πολλαπλού. Το ανθρώπινο ον δεν αρκείται σε μια

βιολογική ζωή, αλλά έχει ανάγκη από την αίσθηση ότι υπάρχει, και αυτό μπορεί να

συμβεί μόνο κατά την είσοδό του σε μια ανθρώπινη κοινωνία, αυτή είναι το

περιβάλλον που δεν μπορεί να αντιπαρέλθει, γιατί δεν μπορεί να βρει μόνο μέσα στον

εαυτό του τις αποδείξεις της ύπαρξής του. Επομένως, η αυτοσυνείδηση είναι

αποκύημα της αναγνώρισης των άλλων, πρώτα το διανθρώπινο προηγείται του

ανθρώπινου και το θεμελιώνει (Todorov, 2009). Η συνείδηση της μοναδικότητας και

της διαφοράς προαπαιτεί τη σύγκριση και άρα την επαφή με τον «άλλον» και την

αναφορά σε αυτόν.

Πρόκειται για αυτό που πολύ σωστά αναφέρει η Θ. Δραγώνα (2010) ότι

δηλαδή η αίσθηση της ταυτότητας βασίζεται σε μια διπλή και ταυτόχρονη διεργασία:

διαμορφώνει για την ύπαρξή μας την αντίληψη της ομοιότητας και της συνέχειας

μέσα στον ιστορικό χρόνο και χώρο, ταυτόχρονα με την αντίληψη ότι οι άλλοι

αναγνωρίζουν αυτή την ομοιότητα και τη συνέχεια. Η ταυτότητα επιτρέπει να

τοποθετηθεί κανείς απέναντι στους άλλους, να αναγνωρίσει όσους τους μοιάζουν και

να διαφοροποιηθεί από τους υπόλοιπους. Το ερώτημα δεν είναι απλώς «ποιος είμαι;»

αλλά «ποιος είμαι σε σχέση με τον άλλον, πως με βλέπει ο άλλος και πως βλέπω εγώ

31

τους άλλους». Στην έννοια της ταυτότητας ενυπάρχει κάτι το παράδοξο: υπονοείται

το ίδιο, το ταυτόσημο και παράλληλα το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή το ξεχωριστό, το

μοναδικό. Το θέμα της ταυτότητας είναι κατ’ εξοχήν θέμα ορίων, τόσο εσωτερικών

όσο και εξωτερικών, ανάμεσα στο οικείο και στο ξένο, το γνωστό και το άγνωστο και

κατ’ επέκταση απειλητικό. Μ’ αυτή την έννοια της διαλεκτικής του ίδιου και του

άλλου, είναι αδύνατον να διαχωρίσουμε την ταυτότητα από την ετερότητα.

Η «ετερότητα» αποτελεί βασικό στοιχείο για κάθε κοινωνιογνωστικό

σύστημα κατηγοριοποιήσεων και αναπαραστάσεων του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με

την Κωνσταντοπούλου (2000, σ. 12), «αποτελεί την αναγκαία, συστατική αλλά

ταυτόχρονα και την πιο προβληματική συνιστώσα της ταυτότητας (που ούτως ή

άλλως είναι μια διφορούμενη πραγματικότητα). Η ετερότητα είναι φύσει

ανατρεπτική, αφού το δικαίωμα ύπαρξης του «άλλου» δηλώνει –ως ένα σημείο- την

αμφισβήτηση του «εγώ».

Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης του Festinger η ανάγκη των

ανθρώπων να αξιολογούν τον εαυτό τους γίνεται ακόμα μεγαλύτερη σε συνθήκες

ασάφειας. Τα πεδία σύγκρισης μπορεί να είναι ο χρόνος (παρελθόν-παρόν), ο ιδεατός

εαυτός, ή άλλα άτομα ή ομάδες ανθρώπων. Συνήθως τα άτομα επιλέγουν να

συγκρίνονται με καταστάσεις που θα αποβούν ωφέλιμες για την αυτοεκτίμησή τους.

Αναπόφευκτη συνέπεια της αυτό-κατηγοριοποίησης και της σύγκρισης είναι η

προκατάληψη υπέρ της ενδοομάδας σε βάρος της έξω-ομάδας. Η πίστη στην ομάδα,

δηλαδή η πίστη στον πολιτισμό, τη γλώσσα, την ιστορία της ομάδας είναι θεμελιώδης

για την συνοχή της. Τα άτομα μαθαίνουν να εκτιμούν και να ανυψώνουν τις αξίες της

κουλτούρας τους φτιάχνοντας ασπίδες προστασίας μ’ αυτές απέναντι σε κάθε «ξένο»

που τους δημιουργεί ανασφάλεια και φόβο. Η διάδοση της διάκρισης ανάμεσα στους

έχοντες και στους μη έχοντες δικαιώματα υπήρξε εξαιρετικά σημαντική για την

εσωτερίκευση της εθνικής ταυτότητας ως προνομίου που πρέπει να διαφυλάσσεται.

Τα προνόμια του εθνικού πληθυσμού σε σχέση με τον ξένο αποτελούν τα

«χειροπιαστά» δείγματα –τη διαμεσολάβηση- της ύπαρξης της εθνικής κοινότητας

στην καθημερινή ζωή των ατόμων. Το να ανήκει κανείς σε ένα έθνος σημαίνει,

λοιπόν, ότι ανήκει σε μία ομάδα στην οποία όλοι έχουν τα ίδια τυπικά δικαιώματα και

τη δυνατότητα να διεκδικήσουν την ίδια κρατική προστασία. Σύμφωνα με την

Βεντούρα (1994) τα δικαιώματα και τα προνόμια αυτά έρχονται να τα προστατέψουν

μορφές δικαίου, οι κώδικες και τα θεσμικά όργανα που ρυθμίζουν την αγορά

εργασίας, η ξενοφοβία και ο εθνικισμός και πολλοί ακόμα κοινωνικοί μηχανισμοί.

32

Σήμερα, που στις δυτικές κοινωνίες η συμβίωση με τον «άλλο» τον «ξένο»

είναι μέρος της καθημερινής ζωής, οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο συντηρητικοί, έχουν

επιστρέψει στις παραδοσιακές αξίες της κοινωνίας τους, έχουν κατά τον Πάτναμ7

«κλειστεί στο καβούκι τους, όπως οι χελώνες», έχουν δηλαδή αναπτύξει πιο

εγωιστικές συμπεριφορές.

Ο φόβος απώλειας της ταυτότητας προκαλεί αναζωπύρωση των εθνικιστικών

φαινομένων και του αποκλεισμού του «άλλου». Οι άνθρωποι επιζητούν να

επιβεβαιώσουν την εθνική και θρησκευτική τους ταυτότητα εξαιτίας της σύγκρουσης

με τον «άλλο» που τους αναστατώνει.

Έξαρση Εθνικιστικών Φαινομένων

Ο Said (1996, σ. 41) περιγράφει χαρακτηριστικά την σημερινή συγκυρία

«Όσο ο εικοστός αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, τόσο μεγαλώνει σχεδόν παντού το

ενδιαφέρον για τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους πολιτισμούς, τις διαστάσεις

και τις διαφορές που όχι μόνο μας επιτρέπουν να διακρίνουμε τον έναν πολιτισμό από

τον άλλο, αλλά και μας υποχρεώνουν να δούμε ως ποιο σημείο οι πολιτισμοί

αποτελούν δομές εξουσίας και συνάμα συμμετοχής δημιουργημένες από τον

άνθρωπο, ευεργετικές ως προς ό,τι περιλαμβάνουν, ενσωματώνουν και επικυρώνουν

και λιγότερο ευεργετικές ως προς ό,τι αποκλείουν και υποβιβάζουν. Πιστεύω ότι σε

όλους τους εθνικά προσδιορισμένους πολιτισμούς υπάρχει μια βλέψη για εθνική

κυριαρχία, επιρροή και επικράτηση». Η εθνική κυριαρχία που αναφέρει ο Said, δεν

υπήρχε στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι την γένεση του εθνικισμού στα τέλη του 18ου ή

κατά άλλους στις αρχές του 19ου αιώνα, όπου έχουμε την απαρχή μιας πολιτικής

ιδεολογίας που πρεσβεύει ότι τα σύνορα μιας πολιτικής κοινότητας πρέπει να

συμπίπτουν με την εθνική ομοιογένεια. Έναν πιο αναλυτικό και ουσιώδη ορισμό του

εθνικισμού μας δίνει ο Δεμερτζής «ως μια νεωτερική ιδεολογία δια της οποίας ομάδες

διανοουμένων, κοινωνικά κινήματα ή και πολιτικές ενώσεις επιδιώκουν τη

διαμόρφωση συλλογικών και ατομικών ταυτοτήτων, εντός μιας ορισμένης κάθε φορά

επικράτειας, και η οποία συγκροτείται γύρω από, προσδίδοντας ταυτοχρόνως νόημα

7 Ο καθηγητής Ρ. Πάτναμ κατέληξε, μεταξύ άλλων, σε αυτό το συμπέρασμα σε μια μελέτη για τις επιπτώσεις της ποικιλομορφίας. (Εφημ. Ελευθεροτυπία, 15/1/2007) «Πολιτιστική Ποικιλομορφία και κοινωνικές επιπτώσεις».

33

στο “άδειο” σημαίνον “έθνος”». Σύμφωνα με τον Βερέμη (1997) ο εθνικισμός

γεννήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα με την ανατροπή του παλαιού καθεστώτος και τη

μεταμόρφωση του γαλλικού κράτους, όπου έχουμε για πρώτη φορά την εμφάνιση του

όρου έθνος.

Το περιεχόμενο του ήταν πολιτικό και αντιπροσώπευε το σώμα των πολιτών,

των οποίων η συλλογική συνοχή είχε ως αποτέλεσμα το κράτος, που ήταν και η

πολιτική τους έκφραση. Σε αντίθεση με τις σύγχρονες αντιλήψεις, τα χαρακτηριστικά

της εθνικότητας ήταν με πολιτικά κριτήρια και δεν ήταν η καταγωγή ή η γλώσσα.

Κυρίως ήταν η επιθυμία των Γάλλων πολιτών να εναντιωθούν στη μοναρχία των

Λουδοβίκων ή αντίστοιχα των αποικιών του Νέου Κόσμου ενάντια στον βασιλιά της

Αγγλίας. Κύριοι φορείς αυτού του πατριωτισμού ήταν οι επαναστάτες Ιακωβίνοι

απέναντι στον Λουδοβίκο. Σύμφωνα με τον Ψυχοπαίδη (1994) η αντίδραση στον

απολυταρχισμό από τα ανερχόμενα αστικά στρώματα που επικαλούνται πολιτικές

ελευθερίες, την αρχή της ισότητας και του ελέγχου των κυβερνώντων από τον λαό,

θεμελιώνει ουσιαστικά την αρχή των εθνοτήτων. Η Γαλλική επανάσταση υπήρξε

αντιαπολυταρχική. Στην εξέλιξή της σε κοσμοκρατορία απώλεσε την ελευθεριακή

επαναστατική προοπτική της αλλά προκάλεσε ως αντίδραση έναν εθνικισμό

συνδεδεμένο με δημοκρατικά ιδεώδη (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η

Γερμανία).

Για τον Χομπσμπάουμ (1994) ο εθνικισμός ξεκίνησε από μια ελίτ

μορφωμένων, ως «επαναστατική» ιδεολογία απέναντι στην καταρρέουσα μοναρχία.

Καθώς αποτελούσε κάτι κατασκευασμένο και καινοφανές, το έθνος ήταν στην αρχή

μια έννοια αόριστη και ασαφή. Ο πατριωτισμός-εθνικισμός σαν ιδεολογία πέρασε

στη συνέχεια στα μεσαία στρώματα, οι οποίοι έγιναν οι κύριοι υποστηρικτές του. Η

ανάπτυξη του καπιταλισμού συντέλεσε καταλυτικά στην άνοδο του έθνους-κράτους.

Ο Κοντογιώργης (2000, σ. 64-65) αναφέρει χαρακτηριστικά «θεμελιώδες πολιτειακό

όχημα του νεότερου ανθρωποκεντρισμού αποτελεί το εδαφικό κράτος-έθνος. Η

ενιαία άρθρωση κράτους και έθνους εγγράφεται στο γεγονός ότι, στις δυτικό-

ευρωπαϊκές κοινωνίες, το κράτος οικοδόμησε ουσιαστικά το έθνος, το οποίο εν

συνεχεία επιζήτησε την ολοκλήρωσή του μέσω του πρώτου. Η ιστορία του έθνους

είναι τελικά η ιστορία των πεπραγμένων του κράτους, του οποίου οι πολιτικές

ανάγονται στο έθνος. Το έθνος, συνεπώς, ορίζεται πολιτικά και μάλιστα σε άρρηκτη

συνάφεια με ένα συγκεκριμένο πολιτειακό μόρφωμα, το κράτος της πρώιμης

ανθρωποκεντρικής περιόδου της μετα-φεουδαλικής Ευρώπης. Τα κράτη

34

αντιλαμβάνονται τη δυναμική της νέας αυτής ιδεολογίας και την ενσωματώνουν στα

προγράμματά τους. Ο εθνικισμός μεταλλάσσεται και από επαναστατική ιδέα αποκτά

ξενοφοβικά και ρατσιστικά χαρακτηριστικά. Ο P. Mackridge (2010) αναφέρει

χαρακτηριστικά «ο εθνικισμός προσπαθεί να κρύψει τις πραγματικές διαφορές που

υπάρχουν μέσα στο εθνικό σώμα, στο όνομα μιας φαντασιακής ενότητας, ομοψυχίας

και πολιτισμικής και γλωσσικής ομοιογένειας. Προκειμένου λοιπόν να επιτευχθεί η

επιθυμητή εθνική ενότητα, ομοιογένεια και ομοψυχία, ο εθνικισμός δεν μπορεί να

ασκήσει βία στους διαφωνούντες».

Στο ίδιο πλαίσιο και η Αποστολίδου (1994) διαπιστώνει τον πρωταρχικό ρόλο

του κράτους στη διαδικασία συγκρότησης εθνικής κουλτούρας. Αυτό αναλαμβάνει

την παραγωγή και αναπαραγωγή των ανθρώπων, μέσω της εκπαίδευσης, έξω από την

τοπική οικεία μονάδα. Το κράτος και η κουλτούρα είναι στη σύγχρονη εποχή δεμένα

κατά τρόπο αναπόφευκτο, αυτή ακριβώς η σύνδεση υπήρξε απαραίτητη προϋπόθεση

της ανάπτυξης της εθνικής ιδεολογίας και της εθνικής κουλτούρας. Σύμφωνα με τον

Γ. Πασχαλίδη (2000, σ. 74) «η καθιέρωση του έθνους κράτους σήμαινε την άμεση

συνάρτηση της πολιτικής ταυτότητας με την πολιτισμική. Η ιδιότητα του πολίτη

ορίστηκε στη βάση της συμμετοχής του στην πολιτιστική κοινότητα, στο έθνος, ενώ,

ταυτόχρονα, η πολιτική εξουσία νομιμοποίησε τον εαυτό της ως εγγυητή της εθνικής

ταυτότητας και κατοχύρωσε την επικράτειά της μέσω της εδαφοποίησης του

πολιτισμού, μέσω της μετουσίωσης ενός αφηγηματικού χώρου, του χώρου του

εθνικού μυθιστορήματος, σε χώρο πολιτικό, σε χώρο κυριαρχίας. Ακολούθως, η

ομογενοποιητική πολιτιστική πολιτική του εθνικού κράτους παρήγαγε ταυτόχρονα

τεχνητές πλειοψηφίες αλλά και περιθωριοποιημένες και υποβαθμισμένες μειονότητες,

ενώ εγκαθιστώντας την εθνική ταυτότητα ως βασικό πολιτικό και πολιτιστικό δεσμό

και θεσμό, απαξίωσε ή απέκλεισε άλλες μορφές ταυτότητας, καθιστώντας τη

διαφορά, τόσο εντός όσο και εκτός του εθνικού εδάφους, μειονέκτημα και στίγμα».

Το σύγχρονο κράτος συνέβαλε στην άνοδο και στην κυριαρχία του

εθνικισμού και ταυτόχρονα αποτελεί εγγύηση για τη διατήρηση των εθνοτικών

στοιχείων. Ο εκδημοκρατισμός των πολιτικών διαδικασιών με τη μαζική συμμετοχή

στην ανάδειξη της κρατικής εξουσίας οδήγησαν στην χειραγώγηση των μαζών μέσω

του εθνικισμού.

Η κοινοβουλευτική δημοκρατία, η καθολική ψηφοφορία και το δικαίωμα της

ψήφου θεμελιώνονται πάνω στη διάκριση εθνικού και ξένου πληθυσμού. Η ιθαγένεια

αποτελεί από τον 19ο αιώνα και μετά βασικό κριτήριο για την πρόσβαση στο

35

δικαίωμα της συμμετοχής στην πολιτική ζωή. Το βασικό στοιχείο του εθνικισμού

είναι το έθνος, το οποίο αποτελεί μια πολιτισμική οντότητα, με την ίδια γλώσσα,

καταγωγή, θρησκεία και παρελθόν (ιστορία). Η ανάγκη για τη διατήρηση αυτών των

στοιχείων της παράδοσης ενός λαού, αποτελεί προτεραιότητα στην ιδεολογία του

εθνικισμού και συγκινεί την πλειοψηφία των ανθρώπων. Ο εθνικισμός ενέχει

διαστάσεις ιστορικές, ψυχολογικές, ιδεολογικές αλλά και πολιτικές. Αναφέρεται σε

μια ιστορική διαδικασία που ξεκίνησε στα τέλη του 18ου ή κατά άλλους στις αρχές

του 19ου αιώνα και συνδέεται, σύμφωνα με τον Θεοδωρίδη (2004) με την οικοδόμηση

του σύγχρονου συστήματος εθνο-κρατών, σε ένα ψυχολογικό συναίσθημα

αλληλεγγύης μεταξύ των μελών μιας εθνότητας ή ενός έθνους-κράτους.

Το έθνος αντιπροσωπεύει μια εξαιρετικά πολύπλοκη συμβολική

πραγματικότητα με πολιτικές και πολιτισμικές συνιστώσες. Το διττό χαρακτήρα του

εθνικισμού μας επισημαίνει ο Π. Κιτρομηλίδης λέγοντας χαρακτηριστικά «ότι η

εμπειρία της νεωτερικότητας αναδεικνύει ανάγλυφα το γεγονός ότι οι σύγχρονες

εθνικές ταυτότητες που εκφράζουν τη φυσιογνωμία των υπαρκτών εθνών του κόσμου

διαπλάστηκαν από τα νεώτερα εθνικά κράτη δια της συλλογικής αυταρέσκειας. Είναι

όμως ιστορικά αβάσιμο να θεωρείται ή έστω να δημιουργείται η υποψία ότι, επειδή

στις σύγχρονες εκδοχές τους οι εθνικές ταυτότητες σφυρηλατήθηκαν από τα εθνικά

κράτη της νεωτερικότητας, αναδύθηκαν εκ του μηδενός. Οι εθνικές κοινότητες

συνιστούν τις σύγχρονες μορφές που προσέλαβαν πληθυσμιακές συλλογικότητες, οι

οποίες είχαν προϋπάρξει ως πολιτισμικές κοινότητες στο παρελθόν. Αυτές οι

πολιτισμικές κοινότητες προσδιορίζονται κυρίως από τη γλώσσα και σε ορισμένες

περιπτώσεις από τη θρησκεία και επιτέλεσαν μακραίωνες διαδρομές στον χρόνο πριν

μεταμορφωθούν σε ομοιογενή πολιτικά και πολιτισμικά σύνολα στους κόλπους των

κρατών της νεωτερικότητας».

Τις πολιτισμικές καταβολές του εθνικισμού εντοπίζει ο Β. Άντερσον (1997)

χωρίς να παραμερίζει το πολιτικό του περιεχόμενο. Στρέφεται στις πολιτισμικές

συνιστώσες του φαινομένου, και αναλύει κυρίως εκείνα τα στοιχεία που βοήθησαν

στην ανάπτυξη του εθνικισμού, όπως είναι η παρακμή της θρησκείας, η διάλυση των

παραδοσιακών καθεστώτων, η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών εκτύπωσης (ο έντυπος

καπιταλισμός). Όπως μας λέει ο ίδιος «δεν ισχυρίζομαι ότι η εμφάνιση του

εθνικισμού στο τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα είναι «προϊόν» της διάβρωσης των

θρησκευτικών βεβαιοτήτων ή ότι η διάβρωση αυτή δεν απαιτεί μια σύνθετη ερμηνεία.

Ούτε εισηγούμαι με κάποιον τρόπο ότι ο εθνικισμός ιστορικά αντικαθιστά τη

36

θρησκεία. Προτείνω να εξετάσουμε το φαινόμενο του εθνικισμού όχι σε σχέση με

πολιτικές ιδεολογίες τις οποίες οι άνθρωποι ασπάζονται συνειδητά, αλλά σε σχέση με

τα μεγάλα πολιτισμικά συστήματα που προηγήθηκαν, από τα οποία –ή σε

αντιδιαστολή με τα οποία- δημιουργήθηκε (Άντερσον, 1997, σ. 33). Και σε κάποιο

άλλο κεφάλαιο απαντώντας στο αρχικό του ερώτημα «γιατί οι άνθρωποι είναι έτοιμοι

να δώσουν τη ζωή τους γι’ αυτές τις επινοήσεις (εννοώντας το έθνος)», μας λέει ότι

τα έθνη εμπνέουν αγάπη και συχνά αγάπη που φτάνει στην αυτοθυσία, γιατί ο

εθνικισμός έχει τις ρίζες του στον φόβο και το μίσος για τον Άλλο. Τα πολιτισμικά

προϊόντα του εθνικισμού –ποίηση, μυθιστόρημα, μουσική, πλαστικές τέχνες-

δείχνουν καθαρά αυτή την αγάπη με χίλιες διαφορετικές μορφές και τρόπους. (σ.

213).

Ο Gramsci (όπως αναφέρεται στο Πασχαλίδης, 2000) στην θεωρία του περί

ηγεμονίας τόνισε ακριβώς τη σημαντικότητα αυτών των στοιχείων στην κοινωνική

συνοχή, λέγοντας ότι η κινήσεις των διανοουμένων και των πολιτικών που ηγούνται

των εθνικιστικών κινημάτων δεν είναι απεριόριστες στις «πολιτιστικές μανούβρες

τους», καθώς οι επιλογές τους για να γίνουν κατανοητές, αποδεκτές και νόμιμες,

πρέπει πάντα να περιορίζονται από τις πολιτιστικές παραδόσεις και τα λαϊκά, κοινά

ρεπερτόρια του μύθου, της μνήμης, των συμβόλων. Η εδραίωση και η

αποτελεσματικότητά τους οφείλεται στο ότι οι πολιτιστικές ταυτότητες

ανταποκρίνονται στο βιωματικό και συμβολικό υπόστρωμα των κοινοτήτων που

απευθύνονται. (Πασχαλίδης, 2000, σ. 77)

Ιδιαίτερα στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου η παγκοσμιοποίηση των αγορών και

των μετακινήσεων είναι γεγονός, ο φόβος της απώλειας της εθνικής ταυτότητας έχει

πάρει τεράστιες διαστάσεις. Σ’ αυτό συντελεί και το γεγονός ότι ο εθνικισμός δεν

είναι μόνο μια πολιτική ιδεολογία, αλλά είναι και συναίσθημα, αφού, βασίζεται και

στις ψυχολογικές προδιαθέσεις των ατόμων. Όπως επισημαίνει η Ν. Ψαρρού (2005)

ασκεί μεγάλη έλξη στο ασυνείδητο, καθώς ικανοποιεί και ενδυναμώνει τον ατομικό

και ομαδικό ναρκισσισμό. Ο εθνικισμός κολακεύει τόσο την ομάδα όσο και τα άτομα

που την αποτελούν, καθώς αποδίδει στο κάθε έθνος μια εγγενή αξία και εξυψώνει την

εικόνα του εαυτού που έχουν τα μέλη του. Απελευθερώνει τις ασυνείδητες ορμές, της

αγάπης και της αυτοσυντήρησης, με επιθετικό τρόπο. Οδηγεί στην ψευδαίσθηση της

συνέχειας και της ικανοποίησης καθώς εντάσσει τα άτομα σε ένα συνεχές περιβάλλον

με παρελθόν και μέλλον.

37

Αυτή τη διάσταση του εθνικισμού μας επισημαίνει και ο Τ. Ναιρν (όπως

αναφέρεται στο Άντερσον, 1997), μελετητής του εθνικισμού, ο οποίος έγραψε ότι «ο

εθνικισμός αποτελεί την παθολογία της σύγχρονης αναπτυξιακής ιστορίας,

αναπόφευκτος σ’ ένα άτομο όσο η «νεύρωση» και με την ίδια ουσιώδη αμφισημία.

Πρόκειται για μια εγγενή τάση καθόδου στην σχιζοφρένεια παρόμοια με αυτή της

νεύρωσης, που προέρχεται από τα διλήμματα του αισθήματος της εγκατάλειψης που

εξαπλώνεται στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου (το αντίστοιχο του παιδισμού για τις

κοινωνίες) και είναι σε μεγάλο βαθμό αθεράπευτος» (Άντερσον, 1997, σ.25).

Τους κινδύνους που εμπεριέχει στις σύγχρονες κοινωνίες το φαινόμενο του

εθνικισμού μας επισημαίνει και ο Todorov (2009), λέγοντάς μας ότι εκφράζει την

ανάγκη ένα έθνος-κράτος να έχει κοινωνική συνοχή, ευταξία και σταθερότητα, χωρίς

στοιχεία επιμειξίας, γεγονός που τον καθιστά όχι μόνο τροχοπέδη στην εξέλιξη των

κοινωνιών, αλλά και ανέφικτο και επικίνδυνο στην πράξη, αφού οι κοινωνίες, από

αρχαιοτάτων χρόνων, διακρίνονται για την αλληλοεπίδραση των πολιτισμών τους.

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ένα απολύτως αμιγές έθνος. Η παρουσία

ετερογενών στοιχείων αναδεικνύει τον δυναμισμό μιας κοινωνίας. Μια σύγχρονη

δημοκρατία δεν μπορεί να είναι ποτέ εθνοκρατία, δηλαδή ένα κράτος που η ένταξη σ’

αυτό να εγγυάται προνόμια έναντι των άλλων κατοίκων της χώρας, σε μια

δημοκρατία, όλοι οι πολίτες, έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις, ανεξάρτητα

από τη γλώσσα, τη θρησκεία και τα έθιμά τους.

Η αμφισημία του εθνικισμού είναι μια πραγματικότητα, καθώς αναφέρεται

τόσο στη διαμόρφωση εθνικών κρατών με διαφωτιστικές αξίες όπως η ελευθερία και

ο σεβασμός στην διαφορετικότητα, όσο και σε ιδεολογίες που στοχεύουν στη

διαμόρφωση μιας εθνικής ομοιογένειας, με αποκλεισμό, καταπίεση και δίωξη των

ξένων. Η επιδίωξη της ομοιογενείας και ο φόβος της απώλειας της εθνικής

ταυτότητας γίνονται σημαία ιδεολογίας που συμπαρασύρει και οδηγεί σε ακραία

ρατσιστικά φαινόμενα, και εν τέλει περιφρονεί τα ανθρώπινα δικαιώματα και την

δημοκρατία. Την ίδια αγωνία για την συνοχή των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών,

εκφράζει στο άρθρο του ο Π. Κιτρομηλίδης (2010) επισημαίνοντας ότι «ο πολίτης

του σύγχρονου κόσμου καλείται να διαχειριστεί πολλαπλές ταυτότητες και βρίσκεται

συχνά αντιμέτωπος με διλήμματα ως προς την ηθική ιεράρχηση αυτών των

ταυτοτήτων και των υποχρεώσεων που συνεπάγονται. Η εθνική ταυτότητα και η

πρωταρχική νομιμοφροσύνη προς το έθνος και τα συμφέροντά του που απαιτεί δεν

συμβιβάζεται πάντα με μια ηθική οικουμενικών αξιών όπως απαιτούν τα δικαιώματα

38

του ανθρώπου και ο σεβασμός της ετερότητας και της διαφοράς. Μάλιστα εκάστοτε,

οι απαιτήσεις νομιμοφροσύνης προς το έθνος που εκ των πραγμάτων κατατείνουν

προς τη λογική της ηθικής μερικότητας μπορεί να δημιουργούν καταναγκασμούς που

να απειλούν την ελευθερία της ατομικής ηθικής συνείδησης και να παρεμβάλλουν

προσκόμματα στην επιτέλεση της κατηγορικής προσταγής».

Ακόμα και ο θεμελιωτής της ιδέας του «έθνους», ο Χέρντερ, στο παρακάτω

απόσπασμα8, παραδέχεται τα ακραία ιστορικά γεγονότα που δημιουργήθηκαν σε

βάρος της ανθρωπότητας στο όνομα του «έθνους», «ο Χέρντερ, έβλεπε την

ανθρωπότητα σαν ένα μεγάλο δέντρο, του οποίου τα διάφορα έθνη ήταν συστατικά

στοιχεία, διακριτά αλλά και οργανικά συνδεδεμένα, όπως τα φύλλα, οι ρίζες, ο

φλοιός[…].Στο όραμα του Χέρντερ, τα έθνη θα έπρεπε να είναι μονιασμένα. Στην

πραγματικότητα, τα πράγματα κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η ιστορία

της ιδέας τους έθνους και η επιβεβαίωση της αρχής της εθνικότητας είναι μια σειρά

συγκρούσεων, καταπιέσεων, διεκδικήσεων, παραληρημάτων περί πολιτισμικής ή

φυλετικής ανωτερότητας, πελιδνών και μνησίκακων συμπλεγμάτων κατωτερότητας,

βαθύτερου μίσους που γεννάει βιαιότητες, οι οποίες φτάνουν μέχρι τη σφαγή και τη

γενοκτονία».

Ο φόβος είναι ο χειρότερος σύμμαχος των ανθρώπων καθώς γεννά

συναισθήματα άμυνας και επίθεσης. Και εν τέλει ισχύει αυτό που διαπιστώνει ο

Todorov (2009, σ. 29) ότι «Ο φόβος των βαρβάρων είναι αυτό που απειλεί να μας

κάνει βάρβαρους. Και το κακό που θα κάνουμε στον εαυτό μας θα ξεπερνά το κακό

που φοβόμασταν αρχικά».

Κοινωνικός Αποκλεισμός και Ξενοφοβία

Η συγκρότηση συλλογικών και εθνικών ταυτοτήτων συντελεί στη χάραξη

συνόρων, τόσο σε φαντασιακό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο, και διαμορφώνει

φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και ξενοφοβίας. Όπως μας επισημαίνει η

Βεντούρα (1994, σ. 67) «ένα σύστημα κοινωνικών διακρίσεων και ιεραρχήσεων που

βασίζεται στην εθνική, φυλετική ή πολιτισμική καταγωγή, ορίζει κάποια κοινωνικά

8 Στο Θ. Γιαλκέτσης, Εθνικιστικός πυρετός, Ελευθεροτυπία, 16/3/2008.

39

υποκείμενα ως εγγενώς κατώτερα σε μια προσπάθεια αποκλεισμού τους από την

ανακατανομή των κοινωνικών θέσεων και τις διαπραγματεύσεις και τις συγκρούσεις

γύρω από το κοινωνικό κύρος. Τα στοιχεία καταγωγής χρησιμοποιούνται, δηλαδή,

προκειμένου να νομιμοποιήσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό ορισμένων ομάδων».

Τι εννοούμε όμως με τον όρο κοινωνικό αποκλεισμό; Καταρχάς, να τονίσουμε

ότι ο αποκλεισμός αναφέρεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των ομάδων

μέσα σε μια κοινωνία. Συνιστά, δηλαδή, μια αρνητική σχέση, αφού κάποιος

αποκλείει κάποιον από κάτι και δεν του δίνεται η δυνατότητα να ολοκληρωθεί μέσα

στο κυρίαρχο πλαίσιο. Παλαιότερα, ο κοινωνικός αποκλεισμός προσδιόριζε την

έννοια του φαινομένου της φτώχειας, τα τελευταία χρόνια όμως, έχει γίνει σαφές ότι

η «φτώχεια» είναι μια κατάσταση όπου δεν μπορεί να συμπεριλάβει το πολυδιάστατο

φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Έτσι, το ενδιαφέρον εστιάζεται

περισσότερο στην ευρύτερη μειονεκτική κατάσταση των κοινωνικά αποκλεισμένων

και όχι μόνο στην επικέντρωση των χαμηλών ή ανύπαρκτων εισοδημάτων. Αυτό,

βέβαια, δεν σημαίνει ότι το εισόδημα δεν είναι στοιχείο αποκλεισμού, αλλά σ’ αυτό

προστίθενται και άλλα χαρακτηριστικά προκειμένου να περιγραφεί το φαινόμενο σε

όλες του τις διαστάσεις.

Σύμφωνα με τον Τσιάκαλο (1998) ο όρος κοινωνικός αποκλεισμός

χαρακτηρίζει, τόσο μια κατάσταση, όσο και μια διαδικασία. Πρόκειται για την

παρεμπόδιση απορρόφησης κοινωνικών και δημόσιων αγαθών, όπως είναι η

εκπαίδευση, η υγεία, η δωρεάν συμμετοχή σε πολιτιστικές δραστηριότητες (όπως

είναι τα εισιτήρια για το θέατρο, μουσεία) κ.τ.λ., και αυτή η παρεμπόδιση οδηγεί

διάφορες ομάδες ανθρώπων στην οικονομική ανέχεια και την περιθωριοποίηση. Την

πολυδιάστατη φύση του φαινομένου επισημαίνει και ο Τσαούσης (1998)

αναφέροντας τα τρία διαφορετικά επίπεδα του αποκλεισμού: το οικονομικό, που

παρεμποδίζει τη συμμετοχή στον κοινωνικό πλούτο (αποκλεισμός από την αγορά

εργασίας, στέγαση, εκπαίδευση), το νομικό, στέρηση νομικής προστασίας, και άρα

αδυναμία ενεργοποίησης των δικαιωμάτων, και το κοινωνικό, τον χαρακτηρισμό

δηλαδή, κάποιων ανθρώπων και τη συνακόλουθη περιθωριοποίηση τους.

Ιδιαίτερα εμφανής γίνεται η χρήση του χαρακτηρισμού σε ομάδες

μειονοτήτων, όπως είναι οι μετανάστες, όπου γίνονται αντικείμενο δυσμενούς

μεταχείρισης εξαιτίας των ιδιαίτερων φυλετικών ή πολιτισμικών χαρακτηριστικών

τους. Ο Λ. Ουίρθ (όπως αναφέρεται στο Τσαούσης, 1998) αναλύοντας το μειονοτικό

φαινόμενο καταλήγει στο ότι «τη μειονότητα μπορούμε να την ορίσουμε ως μια

40

ομάδα προσώπων τα οποία, εξαιτίας των φυσικών ή πολιτιστικών χαρακτηριστικών

τους, τα ξεχωρίζουν και τα άλλα μέλη της κοινωνίας στην οποία ζουν και τα

μεταχειρίζονται διαφορετικά και άνισα, και τα οποία, ως εκ τούτο θεωρούν τον εαυτό

τους αντικείμενο συλλογικής διάκρισης εις βάρος τους. Η ύπαρξη μιας μειονότητας

σε μια κοινωνία συνεπάγεται την ύπαρξη μιας αντίστοιχης κυρίαρχης ομάδας που

απολαμβάνει μια ανώτερη κοινωνική θέση και μεγαλύτερα προνόμια. Η μειονοτική

κατάσταση συνοδεύεται με αποκλεισμό από την πλήρη συμμετοχή στη ζωή της

κοινωνίας. Αν και δεν αποτελείται αναγκαστικά από αλλοδαπούς, τη μειονότητα τη

μεταχειρίζονται, αλλά και η ίδια θεωρεί τον εαυτό της σαν ξεχωριστό πληθυσμό. Για

να καταλάβει κανείς τη φύση και τη σημασία των μειονοτήτων είναι ανάγκη να λάβει

υπόψη του την αντικειμενική όπως και την υποκειμενική τους θέση. Μια μειονότητα

πρέπει να έχει φυσικά ή πολιτιστικά γνωρίσματα που την διακρίνουν από την

κυρίαρχη ομάδα. Οι μειονότητες κατέχουν αντικειμενικά μια δυσμενή θέση στην

κοινωνία. Σε αντίθεση με την κυρίαρχη ομάδα, βρίσκονται αποκλεισμένες από

ορισμένες ευκαιρίες –οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές. Εκτός από τα

αντικειμενικά αυτά χαρακτηριστικά με τα οποία ξεχωρίζουν από την κυρίαρχη

ομάδα, και σε σημαντικό βαθμό εξαιτίας των χαρακτηριστικών αυτών, οι μειονότητες

τείνουν να αναπτύξουν ένα πλέγμα στάσεων, μορφών συμπεριφοράς και άλλων

υποκειμενικών χαρακτηριστικών που τείνουν να τις ξεχωρίσουν ακόμα περισσότερο

από τους άλλους. Δεν είναι δυνατό να μεροληπτεί κανείς επί πολύ εις βάρος άλλων

ατόμων χωρίς να τους προκαλεί ένα συναίσθημα απομόνωσης και διωγμού και χωρίς

να τα κάνει να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους διαφορετικότερο από ό,τι είναι στην

πραγματικότητα» (Τσαούσης, 1998, σ. 167).

Στην πραγματικότητα, στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες το κοινωνικό

φαινόμενο του αποκλεισμού μετατρέπεται σε ζήτημα πολιτισμικό, νομιμοποιώντας

τον αποκλεισμό με βάσει πολιτισμικά χαρακτηριστικά και αποδίδοντας τη

μειονεκτική θέση των μεταναστών στην υποτιθέμενη πολιτισμική «καθυστέρησή»

τους. Ενισχύεται, έτσι, ο λόγος περί εθνικότητας, ομοιογένειας, παρελθόν,

πολιτισμός, παράδοση, αυξάνοντας τις τάσεις αποκλεισμού των ανθρώπων που

θεωρούνται υπερβολικά ετερογενείς.

Η ρατσιστική ιδεολογία υποκρύπτει κάποια υποβόσκουσα μορφή

οικονομικής, κοινωνικής ή πολιτικής καταπίεσης, και αρνείται να αναγνωρίσει την

αυτόνομη σημασία των φυλετικά καθορισμένων γεγονότων. Αρνείται να κατανοήσει

το γεγονός ότι οι ρατσιστικές αντιλήψεις σε συγκεκριμένες στιγμές μπορεί να

41

καθορίζουν περισσότερο και να προωθούν τις κοινωνικές εξελίξεις και τους θεσμούς,

παρά να τους εκλογικεύουν (Macedo - Γούναρη, 2008). Η αποικιοκρατία, ο

ιμπεριαλισμός, η οικονομική και κοινωνική εκμετάλλευση βασίστηκαν και

διαποτίστηκαν από μια ρατσιστική ιδεολογία που θέλει υποτελείς ανθρώπους

μικρότερης αξίας.

Η διάκριση αυτή συντελείται τόσο σε κρατικό, όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο.

Το κράτος νομιμοποιεί τη διάκριση βάζοντας, καταρχάς, την ταμπέλα του λαθραίου ή

παράνομου μετανάστη και θέτοντας έτσι ένα καθεστώς για αυτούς τους ανθρώπους,

ανασφάλειας και απόσπασης από τον κοινωνικό ιστό. Η άρνηση του δικαιώματος της

εργασίας και της υγειονομικής περίθαλψης, η στέρηση από το δικαίωμα στην

εκπαίδευση, και γενικότερα η στέρηση από τον δημόσιο και κοινωνικό πλούτο αυτών

των ανθρώπων, θεμελιώνουν και νομιμοποιούν τον αποκλεισμό τους από την

κοινωνία. Σε ιδιωτικό επίπεδο σημαντική ευθύνη φέρουν τα μέσα μαζικής

επικοινωνίας, καθώς δαιμονοποιούν και παρουσιάζουν τους μετανάστες ως

εγκληματίες, εκχυδαΐζοντας και διαστρεβλώνοντας τα θέματα που αφορούν το

μεταναστευτικό ζήτημα. Ταυτόχρονα, παρουσιάζουν τους μετανάστες, εμμέσως ή

αμέσως, υπεύθυνους για την δυσμενή οικονομική κατάσταση του γηγενούς

πληθυσμού, όπως είναι η ανεργία και οι χαμηλοί μισθοί. Οι μετανάστες αποτελούν

συχνά για τα μέσα επικοινωνίας τους ιδανικούς σύγχρονους αποδιοπομπαίους

τράγους, κατηγορούμενοι ως υπεύθυνοι για τη διάχυτη ανασφάλεια, την ανεργία, την

εγκληματικότητα και όλα τα δεινά που συμβαίνουν στην χώρα. Χρησιμοποιούνται

συχνά, ως «άλλοθι» για τα υπάρχοντα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα και

θεωρούνται ως η απειλή και ο κίνδυνος για την κοινωνική συνοχή.

Αυτές οι διακρίσεις οδηγούν σε συναισθήματα ξενοφοβίας και νομιμοποιούν

στο μυαλό ορισμένων ανθρώπων τα ακραία φαινόμενα του ρατσισμού και της βίας. Ο

κοινωνιολόγος Α. Τουρέν9 εξηγεί το φαινόμενο της ξενοφοβίας ως αντίδραση που

αποκαλύπτει τις αντιφάσεις μιας όλο και πιο κατακερματισμένης και ανασφαλούς

κοινωνίας. Η ξενοφοβία εκδηλώνει τον φόβο για τον άλλο, τον διαφορετικό, όχι μόνο

από τη φυσική του μορφή, αλλά και την πολιτισμική του κουλτούρα ή τη θρησκεία

του. Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά του άλλου, δεν είναι παρά η προβολή των δικών μας

αγωνιών. Η απόρριψη μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην άρνηση της ανθρωπιάς

του άλλου, λόγω της διαφορετικότητάς του. Ο Τουρέν τονίζει χαρακτηριστικά ότι «η

9 Στο Θ. Γιαλκέτσης «Πως γεννιέται η ξενοφοβία», Ελευθεροτυπία, 5/7/2009

42

απανθρωποποίηση του άλλου είναι η χειρότερη συνέπεια της ξενοφοβίας. Για τον

ξενόφοβο γίνεται αδύνατο να ζήσει μαζί με τους άλλους, απέναντι στους οποίους

λειτουργεί ένα αληθινό ταμπού. Οι άλλοι γίνονται αντιληπτοί ως ακάθαρτοι. Η

παρουσία τους απειλεί την καθαρότητα μιας εξειδικευμένης κοινότητας, η οποία

πρέπει να προστατευθεί». Και συνεχίζει παρακάτω, ο Γάλλος κοινωνιολόγος,

επισημαίνοντας τη σύνδεση της κρίσης της ταυτότητας με την ξενοφοβία, λέγοντας

ότι η ξενοφοβία γεννιέται όταν μια ταυτότητα αισθάνεται ότι κινδυνεύει από απειλές

που δεν είναι αναγνωρίσιμες. Η παγκοσμιοποίηση θέτει υπό αμφισβήτηση την

ταυτότητά μας και ταυτόχρονα μας κάνει ανήμπορους να δράσουμε. Σ’ αυτή την

κατάρρευση του εγώ είναι εύκολο να φορτώσουμε τις ευθύνες γι’ αυτή την

κατάσταση σε κάποιον άλλο, ο οποίος είναι αναγνωρίσιμος. Αυτή είναι η δυναμική

του αποδιοπομπαίου τράγου. Έτσι, γεννιέται ο απόλυτος ξένος, που γίνεται

παγκόσμια απειλή απέναντι στην οποία πρέπει να αμυνθούμε.

Αυτή η σχέση ανάμεσα σε «εμάς» και τους «άλλους» γίνεται αντιληπτή ως

διάκριση ανάμεσα σε δυο ξεχωριστά ανθρώπινα είδη όπου το ένα είναι ανώτερο από

το άλλο. Η κυρίαρχη αντιμετώπιση της διαφοράς είναι «ρατσιστική» και οδηγείται σε

εχθρική προδιάθεση ως προς τους άλλους. Ο ρατσισμός είναι ένα σύστημα

αντιλήψεων που αποσκοπεί να ορίσει ως διαφορετική μια κοινωνική ομάδα και να

την υποτιμήσει ώστε να ταξινομηθούν τα άτομα που θεωρούνται ότι την αποτελούν

στις κατώτερες κοινωνικές θέσεις ή να αποκλεισθούν εντελώς. Με τον ισχυρισμό ότι

αυτή η ιεραρχία έχει τις ρίζες της σε εγγενή χαρακτηριστικά, επιδιώκεται ο

εγκλωβισμός του «άλλου» σε μια αμετάκλητη κατώτερη κοινωνική θέση. Μ’ αυτό

τον τρόπο ο «άλλος» γίνεται αντιληπτός μέσα από μια στερεότυπη εικόνα για την

ομάδα που ανήκει. Ο στιγματισμός μπορεί να βασίζεται σε οποιοδήποτε πραγματικό

ή φανταστικό στοιχείο. Σύμφωνα με την Βεντούρα (1994, σ. 91), αυτά τα βιολογικά ή

πολιτισμικά στοιχεία χρησιμοποιούνται για να καταστήσουν ορατούς τους ξένους και

να νομιμοποιήσουν τον αποκλεισμό τους. Στην πραγματικότητα αυτή η διαδικασία

είναι μια διαδικασία απόρριψης της ηθικής ταυτότητας του «άλλου», όπως πολύ

σωστά σημειώνει ο Παιονίδης στο άρθρο του, η οποία συνοδεύεται από χαλάρωση

των συνηθισμένων ηθικών φραγμών στη στάση των ατόμων απέναντι στους

συνανθρώπους τους. Και εφόσον, ο «άλλος» θεωρείται ηθικά υποδεέστερος τότε

υπάρχει το ελεύθερο να του συμπεριφερόμαστε με τρόπους που ως τώρα ήταν

απαγορευτικοί.

43

Τέτοιες αντιλήψεις εγγράφονται στο ασυνείδητο αρκετών ανθρώπων και

γίνονται αντιληπτές μέσα από αναίμαχτες καθημερινές λεκτικές εκφράσεις, έως και

πράξεις βίας, που σε ορισμένες, μεμονωμένες, περιπτώσεις φτάνουν μέχρι το

έγκλημα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αυτά τα ξενοφοβικά και ρατσιστικά

συναισθήματα του γηγενούς πληθυσμού αναδιπλώνουν τον μεταναστευτικό

πληθυσμό και καταλήγουν σε ένα εσφαλμένο και διαστρεβλωμένο τρόπο ύπαρξης.

Πολλές φορές οι μετανάστες, στην προσπάθειά τους να ενσωματωθούν στην

κοινωνία υποδοχής, υιοθετούν τρόπους και συμπεριφορές όμοιες μ’ αυτές του

γηγενούς πληθυσμού (θεωρώντας τους ανώτερους, όπως τους έχει υποδειχθεί) και

κατά συνέπεια υιοθετούν και οι ίδιοι (και μάλιστα πολλές φορές με μεγαλύτερη

ένταση) ρατσιστικά συναισθήματα. Ο συγγραφέας Franz Fanon, (όπως αναφέρεται

στο Ταίηλορ, 2009) στο έργο του Της γής οι κολασμένοι υποστήριξε ότι το βασικό

όπλο των αποικιοκρατών υπήρξε η επιβολή της εικόνας του υποτελούς στους λαούς

που υποδούλωναν. Οι κυρίαρχες ομάδες τείνουν να εδραιώνουν τον ηγεμονικό τους

ρόλο εμφυσώντας μια εικόνα κατωτερότητας στους υπόδουλους (Ταίηλορ, 2009, σ.

120-121).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου ακραίου ρατσισμού ήταν το περιστατικό που

συνέβη το καλοκαίρι του 2009 στη Δρέσδη της Γερμανίας, με τη δολοφονία της

Αιγύπτιας φαρμακοποιού. Δολοφονήθηκε από έναν άνδρα ρωσικής καταγωγής, ο

οποίος την είχε καθυβρίσει στο πάρκο όταν εκείνη του ζήτησε να κάνει χώρο για να

παίξει ο γιός της, εκείνος την αποκάλεσε ισλαμίστρια, τρομοκράτισσα και πόρνη.

Τελικά την μαχαίρωσε μέσα στο δικαστήριο, όπου εκδικαζόταν η έφεση που εκείνος

είχε υποβάλει ενάντια στο πρόστιμο που του είχε πρωτοδίκως επιβληθεί. Αυτός ο

άνθρωπος αισθανόμενος ο ίδιος μειονεκτικά, έχει αναπτύξει στο μυαλό του ένα

ιεραρχικό σύστημα αξίας της ανθρώπινης ζωής, όπου οι ισλαμιστές βρίσκονται στο

τελευταίο σκαλοπάτι, για αυτό και μέσα στο δικαστήριο τη ρώτησε «Νομίζεις ότι

έχεις δικαίωμα να βρίσκεσαι στην Γερμανία;». Η αναφορά στο συγκεκριμένο

περιστατικό δεν γίνεται για να ελαφρύνει τα φαινόμενα ρατσιστικής βίας που

εκδηλώνονται από το γηγενή πληθυσμό. Αντιθέτως, το παραπάνω συμβάν ενισχύει

τις δυσμενείς επιπτώσεις του ρατσισμού σε μια κοινωνία, αφού εδώ ο ρατσισμός έχει

ενεργήσει διπλά, και για αυτό οδήγησε σε μια ακραία επιθετική συμπεριφορά βίας

του δράστη.

44

Σε αυτό το περιστατικό ταιριάζει απόλυτα η ερμηνεία του Simmel10 όπου ο

ξένος είναι ταυτόχρονα οικείος και μακρινός. Ζει ανάμεσά μας, αλλά δεν είναι σαν

και εμάς, δεν είναι μέρος του Εμείς. Και αυτή ακριβώς η απόσταση προσδίδει στον

ξένο μια αμεροληψία. Τον καθιστά αντικειμενικό, έναν αδέκαστο κριτή της Αγίας

οικογένειας του έθνους. Από αυτή την άποψη αντιπροσωπεύει πράγματι την εισβολή

του κακού στον παράδεισο. Ο ξένος φέρνει ένα επικίνδυνο, ενοχλητικό είδος γνώσης:

τη γνώση των ορίων μας, των ατελειών του παραδείσου μας. Ο ξένος είναι ο

μάρτυρας της τυφλότητάς μας. Εκείνης που μας κάνει να ξεχνούμε τις διαφορές που

υπάρχουν μεταξύ των μελών της κοινότητας μας και να βλέπουμε μόνο διαφορές με

όσους είναι εκτός αυτής.

Ακριβώς αυτά τα φαινόμενα μισαλλοδοξίας και ρατσισμού εκφράζονται

ανάγλυφα σε μια παροιμία των Βεδουίνων «Είμαι εναντίον του αδελφού μου, και

μαζί με τον αδελφό μου είμαστε εναντίον του ξαδέλφου μας, εγώ, ο αδελφός και ο

ξάδελφος μου είμαστε εναντίον του γείτονα, και όλοι μαζί εναντίον του ξένου»11.

Κοινωνική Ένταξη και Μοντέλα Ενσωμάτωσης

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μας απασχολήσει το ζήτημα της ένταξης των

μειονοτήτων καθώς και τα μοντέλα ενσωμάτωσης που παρουσιάζονται ως λύση στο

πρόβλημα της ομαλής συνύπαρξης.

Ο Ο. Εκο με την έκφραση «το σοκ της διαφοράς12» δίνει το στίγμα των σημερινών

δυτικών κοινωνιών. Η δημοκρατικότητα αυτών των κοινωνιών τα τελευταία χρόνια

κρίνεται στην ανεκτικότητα τους απέναντι στη διαφορά. Ανεκτικότητα όχι μόνο υπό

την έννοια της αποδοχής, αλλά επίσης και της αναγνώρισης της αξίας του άλλου.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε πώς η συλλογική και εθνική ταυτότητα

του ατόμου δημιουργείται μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια της κοινωνίας στην οποία

γεννιέται. Έχει γίνει σαφές ότι οι ταυτότητες είναι μεταβαλλόμενες μέσα στο χώρο

και τον χρόνο. Οι φυλετικές διαφορές των ανθρώπων, που έχουν γίνει στην

ανθρώπινη ιστορία σημείο μεγάλων συγκρούσεων, δεν ευσταθούν ως σύστημα

κατηγοριοποιήσεων σε ανώτερες ή κατώτερες φυλές. Στην πραγματικότητα αυτό που

10 Στο Γ. Πασχαλίδης, Η ταυτότητα της δημοκρατίας, Βήμα Ιδεών, Φεβρουάριος 2010. 11 Στο Γ. Γαλάνης «Η μετανάστευση και ο κοινωνικός αποκλεισμός», 5/4/1998, εφημ. ΒΗΜΑ

45

προσπαθούν να προσδώσουν είναι οι πολιτισμικές διαφορές στις κουλτούρες από

όπου προέρχονται. Οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους όχι με τη φυλετική ή

βιολογική έννοια, αλλά με την έννοια της κουλτούρας. Με αυτή την έννοια οι

Έλληνες, για παράδειγμα, είναι διαφορετικοί από τους Τούρκους γιατί ακριβώς οι

κουλτούρες στις οποίες ζουν είναι διαφορετικές. Το πιο τρανταχτό και αδιάσειστο

επιχείρημα σ’ αυτή τη διαπίστωση είναι το γεγονός πώς αν ένα παιδί γεννηθεί σε μια

χώρα, για παράδειγμα την Ελλάδα, από γονείς Έλληνες, και όσο είναι ακόμα μωρό

υιοθετηθεί από Αμερικανούς και μεγαλώσει στην Αμερική, είναι σίγουρο πως θα

αποκτήσει την αμερικάνικη κουλτούρα και νοοτροπία, γιατί ακριβώς αυτά είναι τα

στοιχεία που εσωτερικεύει μέσα από την κοινωνικοποίησή του. Η συμμετοχή,

επομένως, ενός πολίτη στην κοινωνική και πολιτική ζωή μιας χώρας είναι το κριτήριο

και η μοναδική προϋπόθεση για να είναι κάποιος μέλος μιας κοινωνίας.

Η A. Gutmann, (όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Ταίηλορ, 2009) διατυπώνει

το εξής κρίσιμο ερώτημα που ταλανίζει τις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες.

«Σήμερα είναι δύσκολο να εντοπίσουμε μια κοινωνία, η οποία εκδημοκρατίζεται ή

είναι ήδη δημοκρατική, όπου δε θα βρίσκεται σε εξέλιξη κάποια διαμάχη σχετικά με

το αν και το πώς θα πρέπει οι δημόσιοι θεσμοί να αναγνωρίζουν την ταυτότητα των

πολιτισμικών και μειονεκτουσών μειονοτήτων. Τι σημαίνει για πολίτες με

διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες –οι οποίες συχνά θεμελιώνονται με βάση την

εθνοτική καταγωγή, τη φυλή, το φύλο ή τη θρησκεία– η αναγνώριση του γεγονότος

ότι αντιμετωπίζονται ως ίσοι;» (Ταίηλορ, 2009, σ. 37) Το ίδιο ερώτημα διατυπώνει ο

A. Renaut (2009, σ. 125) λέγοντας ότι η ανθρωπότητα αναδύθηκε μέσα από την

πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι σε δικαιώματα. Το

πρόβλημα που τίθεται σήμερα είναι ότι οι αλλαγές που έχουν επέλθει στις δυτικές

κοινωνίες θα πρέπει να απαντήσουν μέχρι ποιο σημείο η ετερότητα του άλλου πρέπει

να αναγνωριστεί και να διατηρηθεί σ’ έναν δημοκρατικό κόσμο.

Οι σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες έχουν να επιλύσουν ζητήματα

πρωτίστως φιλοσοφικά, υπό την έννοια ότι η πεποίθηση για την ελευθερία και την

ισότητα όλων των ανθρώπων δεν αρκεί για να ξεπεράσει τα προβλήματα που

απορρέουν από την πολυπλοκότητα των σχέσεων της συνύπαρξης διαφόρων

πολιτισμικών εθνικοτήτων. Οι δημοκρατικές κοινωνίες έχουν αναπτυχθεί στη βάση

της κατοχύρωσης των ατομικών δικαιωμάτων, της ελεύθερης επιλογής του τρόπου

ζωής και της ελεύθερης ταύτισης των ατόμων με οποιαδήποτε συλλογική ή

πολιτισμική ομάδα θέλουν. Όμως, η αναγνώριση των πολιτισμικών ταυτοτήτων έχει

46

συλλογικό χαρακτήρα, και εμφανίζονται ως υποχρεωτικές και αναγκαίες στην

ατομική ταυτότητα, άλλοτε ως επιλεγμένες και άλλοτε ως επιβαλλόμενες. Και

επομένως, η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων δεν εξασφαλίζει την ελευθερία

των μειονοτήτων να συμπεριφέρονται ως πολιτισμικές κοινότητες και να

συμμετέχουν σ’ αυτές. Για παράδειγμα, το ζήτημα που προέκυψε στη Γαλλία με τα

τσαντόρ και την απαγόρευσή τους στα σχολεία, αναδεικνύει το παραπάνω πρόβλημα

των κοινωνιών, οι οποίες αρνούνται να αναγνωρίσουν συλλογικά δικαιώματα που

αντιτίθενται στην ευρωπαϊκή παράδοση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, και ιδιαίτερα

στην Γαλλία, της μακρόχρονης παράδοσης διαχωρισμού κράτους και εκκλησίας. Υπό

αυτή την έννοια, το δικαίωμα στη διαφορά είναι δύσκολο να απαντηθεί όταν

παραβιάζει τους νόμους, τον τρόπο ζωής και τις παραδόσεις των δυτικών κοινωνιών.

Σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο (1999) το φαινόμενο της

πολυπολιτισμικότητας, ως ένα σύγχρονο πρόβλημα, αναφέρεται στο πλέγμα των

πρακτικών προβλημάτων και των δικαιοπολιτικών διλημμάτων τα οποία θέτει

ενώπιόν μας το πραγματικό δεδομένο της πολυπολιτισμικότητας, όταν αυτή

εκδηλώνεται στο πλαίσιο ενός και του αυτού κράτους ή, πάντως, στο πλαίσιο ενός

οργανωτικά ενιαίου πολιτικού μορφώματος, εντός του οποίου το προνόμιο του

καταναγκασμού ασκείται από μια ομάδα που εκφράζει μία και μόνη πολιτισμική

εκδοχή, συνήθως, υπό δημοκρατικές συνθήκες, την εκδοχή της πλειοψηφίας.

Επομένως, αυτό που τίθεται στο προσκήνιο είναι πως θα επιτευχθεί η ένταξη των

ετερόκλητων πολιτισμικά ομάδων, εντός μιας κοινωνίας ή ενός οργανωμένου

κράτους. Ζήτημα που έχει διαφορετική αντιμετώπιση ανάλογα με το εκάστοτε

κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που επικρατεί.

Με τον όρο ένταξη, εν γένει, περιγράφουμε τις διαδικασίες και τον βαθμό

συμμετοχής του ατόμου σε ένα κοινωνικό σύστημα. Το ζήτημα της ένταξης, όπως και

αυτό της απόκλισης που είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, είναι πολύπλοκο και

πολυδιάστατο. Αφορά τομείς της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής, την αγορά

εργασίας, την παιδεία, την εκμάθηση της γλώσσας, τη στέγαση και τις υπηρεσίες

ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Με λίγα λόγια αφορά όλες τις διαδικασίες όπου οι

μετανάστες γίνονται αποδεκτοί από την κοινωνία ως ισότιμα μέλη. Η Ευρωπαϊκή

Επιτροπή σε εγκύκλιο της προτείνει ότι η ένταξη πρέπει να νοείται ως μία αμφίδρομη

διαδικασία βασισμένη στα αμοιβαία δικαιώματα και τις αντίστοιχες υποχρεώσεις των

νομίμως κατοικούντων στη χώρα πολιτών τρίτων χωρών και της κοινωνίας που τους

δέχεται, η οποία παρέχει τις συνθήκες για πλήρη συμμετοχή του μετανάστη (CEC).

47

Είναι φανερό ότι η ένταξη μεταναστών, σε όλα τα επίπεδα, χρειάζεται ένα

μεγάλο χρονικό διάστημα για να πραγματοποιηθεί και εξαρτάται τόσο από τους

ίδιους τους μετανάστες όσο και από τον γηγενή πληθυσμό, αλλά κυρίως εξαρτάται

από τη χάραξη πολιτικής στο πεδίο της μετανάστευσης από το ίδιο το κράτος.

Ο Vermeulen (όπως αναφέρεται στο M. Baldwin-Edwards, 2004) εντοπίζει

κύρια τρεις διαστάσεις στη διαδικασία της ένταξης, δομικές, κοινωνικό-πολιτιστικές,

και ταυτότητας. Ο βασικός στόχος της πρώτης είναι οι ίσες ευκαιρίες, δηλαδή η

πρόσβαση στην παιδεία, τη στέγαση, την απασχόληση και το πολιτικό σύστημα. Η

δεύτερη, η κοινωνικό-πολιτιστική διάσταση, επικεντρώνεται στο θέμα μεταξύ

ομοιογένειας και ετερογένειας. Από αυτή την πολιτική επιλογή η κοινωνία μπορεί να

οδηγηθεί σε μια πλουραλιστική ανεκτικότητα ή στον αντίποδα της την πολιτιστική

αφομοίωση χωρίς ανοχή στις εθνικές διαφορές. Βέβαια, υπάρχουν πολλοί ενδιάμεσοι

σταθμοί και ποτέ τα κράτη δεν είναι απολύτως το ένα ή το άλλο. Η τρίτη διάσταση, η

ταυτότητα, συνδυάζεται με τη δεύτερη αλλά εστιάζει στο θέμα της συμπερίληψης

έναντι του αποκλεισμού (της αποδοχής δηλαδή και όχι μόνο της ανοχής).

Τα μοντέλα ένταξης μεταναστών, η πολιτιστική αφομοίωση και ο

πολιτισμικός πλουραλισμός, είναι τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο, τόσο στο

πεδίο των κοινωνικών επιστημών που αντιμάχονται υπέρ του ενός ή του άλλου, όσο

και στη χάραξη της πολιτικής των κρατών. Ποτέ, βέβαια, ένα κράτος δεν υποστηρίζει

και δεν πράττει αμιγώς σύμφωνα με το ένα ή το άλλο μοντέλο ένταξης. Συνήθως, οι

κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες μιας χώρας καθορίζουν και τις αποστάσεις –

αποκλίσεις από το ένα ή το άλλο μοντέλο χάραξης πολιτικής του κράτους. Θα λέγαμε

ότι περισσότερο σε θεωρητικό επίπεδο τα δύο αυτά μοντέλα αντιμάχονται, με

διαννοούμενους και επιστήμονες να γίνονται θασιώτες του ενός ή του άλλου, παρά

στις πολιτικές των κρατών.

Η N. Green (2004) μας εξιστορεί πώς καθιερώθηκε το μεταφορικό όνομα του

χωνευτηριού ως μοντέλο ένταξης της αμερικάνικης κοινωνίας, μέσα από ένα

θεατρικό έργο το Melting pot, του Israel Zangwill, στην Ουάσιγκτον το 1908. Ο

κεντρικός ήρωας, ο David, είναι ένας νέος ρωσοεβραίος μετανάστης στη Νέα Υόρκη,

του οποίου η οικογένεια εξολοθρεύτηκε στο πογκρόμ του Kichinev. Ερωτεύεται μια

μη εβραία ρωσίδα και η ιστορία, σε πρώτη φάση, αφορά την υπέρβαση των

προκαταλήψεων και των φιλονικιών της παλαιάς Ευρώπης. Όμως, όταν ο David

μαθαίνει ότι ο πατέρας της μνηστής του ήταν συνένοχος των δημίων των γονιών του,

τη χωρίζει. Αλλά ύστερα από μια περίοδο αμφιβολίας, ο David και η Vera

48

ξαναβρίσκονται και ο David αναφωνεί: «Ορίστε, να το μεγάλο χωνευτήρι – άκου!

Δεν ακούς τον βρυχηθμό του, τον κοχλασμό του;» Ο τίτλος του έργου έγινε σύμβολο

της αμερικάνικης εμπειρίας. Η σημασία του melting pot πρέπει, βέβαια, να γίνει

κατανοητή μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε. Σύμφωνα πάντα με την

Green, όταν οι νέοι μετανάστες από την Νότια και Ανατολική Ευρώπη πληθαίνουν

όλο και περισσότερο στις ΗΠΑ, τότε υπόκεινται σε κριτικές και τους χρειάζεται μια

έννοια /άμυνα ώστε να γίνει αποδεκτή η ένταξή και ενσωμάτωσή τους. Ο Zangwill,

προκειμένου να εξηγήσει το έργο του, έγραψε ότι «η διαδικασία της συγχώνευσης

στην Αμερική δεν είναι αυτή μιας αφομοίωσης ή μιας απλής παράδοσης στο

κυρίαρχο μοντέλο, όπως πολύ συχνά πιστεύουμε. Πρόκειται περισσότερο για γενικές

παραχωρήσεις που οδηγούν σε έναν τελικό τύπο ο οποίος μπορεί είτε να εμπλουτιστεί

είτε να φτωχύνει.

Το μοντέλο αυτό, σύμφωνα με τον A. Renaut (2009) αποτέλεσε την επίσημη

ιδεολογία των ΗΠΑ μέχρι τη δεκαετία του 1960. Αυτή η θεωρία συνοδεύει την ίδια

τη γέννηση των ΗΠΑ, με στόχο να διαμορφωθεί ένας νέος πολίτης, που σαφώς

προέρχεται από διαφορετικές πολιτιστικές κληρονομιές. Ακολούθως, διαμορφώνεται

μια ομοιογενοποιημένη κοινωνία μέσα από την υιοθέτηση των ίδιων αρχών και των

ίδιων νομικών αξιών. Σύμφωνα μ’ αυτό το μοντέλο οι μετανάστες εγκαταλείπουν

σταδιακά τις διακριτές κληρονομιές τους, για να ενσωματωθούν όσο το δυνατόν

περισσότερο στην κοινωνία υποδοχής. Έτσι, προκύπτει η έκφραση melting pot, που

σημαίνει ένα είδος χωνευτηριού, όπου επρόκειτο να διαλυθούν όλες οι διακριτές

κουλτούρες για να σχηματίσουν μια νέα, μέσω της συγχώνευσης σε έναν και μόνο

λαό. Αυτός ο νέος λαός ορίζεται από τη στόχευση ενός κοινού μέλλοντος γύρω από

κοινά αποδεκτές αρχές.

Το μοντέλο της αφομοίωσης, το melting pot, δέχτηκε εξαρχής κριτικές τόσο

από τους μετανάστες οι οποίοι εγείρονται ενάντια στην ιδέα να χάσουν την

κουλτούρα τους, όσο και από τους υποστηρικτές της αφομοίωσης. Για τους

τελευταίους, αυτή η ομογενοποίηση και μεταμόρφωση των υποκειμένων παρωδεί την

έννοια μια εκ καταγωγής αμερικανότητας και είναι συνεπώς καταστροφική για το

έθνος.

Υπό την πίεση κυρίως των μεταναστευτικών ομάδων που κατηγόρησαν το

melting-pot ότι προωθεί ένα είδος άγγλο-ομοιομορφίας, σχηματίστηκε στη δεκαετία

του 1970 ένα νέο μοντέλο, αυτό του πολιτιστικού πλουραλισμού. Η νέα αυτή

ιδεολογία ενθαρρύνει τις μεταναστευτικές ομάδες να διατηρήσουν διάφορες πλευρές,

49

περισσότερο ή λιγότερο ευρείες της εθνικής κληρονομιάς τους. Σ’ αυτό το «εθνοτικό

μωσαϊκό» τα άτομα μπορούν να διατηρήσουν τις παραδόσεις τους, τις διατροφικές

και ενδυματολογικές τους συνήθειες και τα θρησκευτικά τους ήθη. Σε μια

πολυπολιτισμική κοινωνία, τα άτομα αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στις παραδόσεις,

τις συνήθειες και τα ήθη τους και μπορούν να έχουν το δικαίωμα να συνενώνονται

ελεύθερα με όσους θέλουν να διατηρήσουν τις ίδιες πρακτικές με αυτά. Εδώ, το

ζητούμενο δεν είναι ένας νέος πολίτης, όπως στο μοντέλο της αφομοίωσης, αλλά η

προστασία της ακεραιότητας των διαφόρων πολιτισμών που συμβιώνουν μέσα σε μια

κοινωνία. Επομένως, πρέπει να προστατευθεί αυτή η ποικιλομορφία και να

παραχωρηθεί στις ομάδες το δικαίωμα να σχηματίζονται από άτομα με μια κοινή

πολιτισμική ταυτότητα και μια νόμιμη αναγνώριση των πρακτικών τους, από την

πλευρά της κοινωνίας που βρίσκονται. Αυτό πρακτικά σημαίνει, αυτό που διατυπώνει

ο Renaut (2009) υποστήριξη και νομική προστασία σε όλους τους τομείς της

κοινωνικής και πολιτικής τους ζωής.

Η αντιπαράθεση των παραπάνω μοντέλων έχει ανοίξει το δρόμο για πολλές

διαμάχες που βρίσκονται σε εξέλιξη. Από τη μια πλευρά οι υποστηρικτές του

μοντέλου της αφομοίωσης προβάλλουν ως επιχείρημα ότι μ’ αυτό τον τρόπο μπορεί

να υπάρξει κοινωνική συνοχή και ισορροπία, ενώ η προώθηση της διαφορετικότητας

οδηγεί στον κατακερματισμό της κοινωνίας. Χαρακτηριστικά ο Δ. Μπασαντής (2007)

αναφέρει: Η αντίληψη, ότι κάθε μειονότητα έχει το δικό της πολιτισμό και τις αρχές

ανεξάρτητα από το κοινωνικό σύνολο, τείνει να παραγνωρίζει πως στις δημοκρατίες

σημείο αναφοράς είναι το δημόσιο συμφέρον. Τα δικαιώματα, επομένως, των

μειονοτήτων θα πρέπει να ενσωματώνονται στο δημόσιο συμφέρον. Σύμφωνα πάντα

με τον ίδιο, η πολυπολιτισμικότητα με την αναπαραγωγή της διαφορετικότητας

εμποδίζει την ενσωμάτωση και οι μειονότητες ορίζονται όλο και περισσότερο εκτός

δημοσίου συμφέροντος. Παρόλο που δεν είναι του παρόντος η κριτική σ’ αυτή την

άποψη, οφείλουμε να αναρωτηθούμε ποιο είναι το δημόσιο συμφέρον, και από πότε

οι δημοκρατίες πρέπει να υπερασπίζονται μόνο τα συμφέροντα της πλειοψηφίας.

Από την άλλη πλευρά, ο Ταίηλορ (2009), υποστηρικτής της πολιτικής της

αναγνώρισης, επισημαίνει ότι «η ταυτότητα συγκροτείται εν μέρει από την

αναγνώριση ή την απουσία της –και ενίοτε από την εσφαλμένη αναγνώριση που μας

επιφυλάσσουν οι άλλοι-, ένα άτομο ή μια ομάδα μπορούν να υποστούν σοβαρή ζημιά

ή παραμόρφωση, εάν οι άνθρωποι στην κοινωνία όπου ζουν τους μεταδίδουν την

περιοριστική, μειωτική και περιφρονητική εικόνα που διατηρούν γι’ αυτά. Η απουσία

50

αναγνώρισης ή η εσφαλμένη αναγνώριση μπορούν να αποβούν επιζήμιες και να

αποτελέσουν μια μορφή καταπίεσης, η οποία καταλήγει στον εγκλωβισμό και σ’ έναν

εσφαλμένο, διαστρεβλωμένο και στερημένο τρόπο ύπαρξης». Ο Ταίηλορ παρόλο που

συμφωνεί πως το αίτημα της αναγνώρισης έρχεται σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες

αρχές της ισότητας, θεωρεί ότι αυτό δεν μπορεί να εκληφθεί ως αντίφαση ούτε ότι

καταργεί την αρχή της ισότητας σε ατομικό επίπεδο. Για τον Ταίηλορ, με την

αναγνώριση της διαφοράς δυναμώνονται οι προσπάθειες για ισότητα, αφού

ενισχύεται η θέση των ατόμων που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση απέναντι στην

κουλτούρα των πολλών. Αυτή αφομοίωση αποτελεί έγκλημα κατά του ιδεώδους της

αυθεντικότητας (Ταίηλορ, 2009, σ. 87). Στην ίδια κατεύθυνση μας οδηγεί και ο

Kymlicka, (έτσι όπως διατυπώνεται στο άρθρο του Κ. Λάβδα, 1999), ο οποίος

αναφέρει ότι ο κύριος λόγος για την αναγνώριση των διαφορετικών πολιτισμικών

ομάδων, είναι η συμβολή μιας πολιτισμικής ενότητας στον αυτοσεβασμό των ατόμων

και στη δυνατότητα που τους παρέχει για επιλογές και στάσεις που έχουν νόημα γι’

αυτά. Σε μια φιλελεύθερη πολιτεία, οφείλουμε να σεβόμαστε τις επιλογές των

ανθρώπων αλλά και να ενδιαφερόμαστε για τις συνθήκες που τους επιτρέπουν να

καταλήγουν στις επιλογές τους. Κατά συνέπεια, καμία θεσμική ρύθμιση που έχει ως

σκοπό την προστασία μιας πολιτισμικής ενότητας δεν είναι δυνατό να επιτρέπει σε

αυτή την ενότητα να αρνείται στα μέλη της τις ελευθερίες εκείνες οι οποίες τους

δίνουν τη δυνατότητα να υιοθετήσουν, εφόσον το θελήσουν, κριτικές ή και

απορριπτικές στάσεις απέναντι στο πολιτισμικό τους περιβάλλον (σ. 35).

Είναι πάντως γεγονός πως είναι δύσκολο να προβεί κανείς αποκλειστικά προς

τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, δεδομένου ότι το φαινόμενο της μετανάστευσης είναι

πολύπλοκο και πολυδιάστατο, οι πολιτικές αντιμετώπισης του μπορούν μόνο να

ιδωθούν μέσα στο ιστορικό πλαίσιο του χώρου και του χρόνου της κοινωνίας που έχει

να το αντιμετωπίσει. Προς αυτή την κατεύθυνση, σύμφωνα με τον Ταίηλορ (2009, σ.

31), οι Habermas και Appiah επισημαίνουν το ενδεχόμενο να μπορεί κάποια μορφή

συνταγματικής δημοκρατίας να προσφέρει μια τέτοια πολιτική, η οποία δεν θα

βασίζεται στις έννοιες της τάξης, της φυλής, της εθνότητας, του φύλου ή της

εθνικότητας, αλλά στις ίσες ελευθερίες, τις ίσες ευκαιρίες και στην ισότιμα

μοιρασμένη ατομική ευθύνη των δημοκρατικών πολιτών.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, ένα τέτοια εγχείρημα είναι πολύ δύσκολο και

αυτό αποδεικνύεται στις δυτικές κοινωνίες όπου μεγάλο μέρος των μεταναστών είναι

μουσουλμάνοι και οι παραδόσεις τους και η θρησκεία τους, τους υπαγορεύουν μια

51

εντελώς διαφορετική ζωή από αυτή των δυτικών. Τα περιστατικά που έχουν συμβεί

στη Γαλλία και τη Γερμανία με τα τσαντόρ (ο πόλεμος της μαντίλας) στα σχολεία,

έχουν προκαλέσει μεγάλες διενέξεις σχετικά με το αν πρέπει οι εκκοσμικευμένες

κοινωνίες να αναγνωρίσουν δικαιώματα που έρχονται σε αντίθεση με τις αρχές τους ή

όχι. Οι απαντήσεις σίγουρα δεν είναι ούτε εύκολες, ούτε απλές.

Συμπερασματικά, θα κρατήσουμε τις δύο προϋποθέσεις που ο A. Renaut

(2009, σ. 604-605) διατυπώνει για την επίτευξη μιας ομαλής συνύπαρξης. - «Για να

μπορεί μια ομάδα να ενσωματωθεί σ’ ένα κοινωνικό σύνολο δομημένο ως κοινωνία

ατόμων, μοιάζει απαραίτητο η ομάδα αυτή να αποτελεί η ίδια μια μικροοικονομία,

δηλαδή να αποτελεί έναν ανοιχτό χώρο που υποδέχεται ορισμένα άτομα τα οποία

επιλέγουν να προσχωρήσουν στους κόλπους του. Ομοίως, θα πρέπει να δίνεται η

δυνατότητα σε όσους θέλουν να αποχωρήσουν να κόβουν τους δεσμούς τους με την

ομάδα. Ο αυστηρός σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων, στον οποίο εδράζεται μια

συλλογικότητα που δομείται ως κοινωνία και όχι ως κοινότητα, συνιστά έτσι μια

προϋπόθεση, δίχως την οποία μια πολιτισμική ομάδα αποκτά κοινοτική μορφή και

τίθεται στο περιθώριο της κοινωνίας των ατόμων.

Μια πολιτιστική ομάδα που δηλώνει την ταυτότητά της και επιδιώκει να την

προστατεύσει δεν πρέπει, προς τούτο, να προσπαθήσει να αποκτήσει συλλογικά

δικαιώματα (δηλ. δικαιώματα που έχουν μόνο τα μέλη αυτής της ομάδας), τα οποία

θα προηγούνται σε σχέση με τα ατομικά δικαιώματα των μελών της. Για παράδειγμα,

θα ήταν αδιανόητο, σε μια κοινωνία ατόμων, μια πολιτισμική ομάδα να επιβάλλει στα

μέλη της, παρά τη θέλησή τους, οποιαδήποτε θρησκευτική πρακτική ή οποιαδήποτε

ενδυματολογική προτίμηση. Ή επίσης, ως προς την εκπαίδευση των παιδιών της, θα

ήταν αδιανόητο αυτή η ομάδα να επιβάλλει στα μέλη της μια αντίληψη για το καλό η

οποία θα απέκλειε κάθε πιθανή αντιπαράθεση με άλλες αντιλήψεις για το καλό. Αν η

αναγνώριση μιας ομάδας από την κοινωνία στην οποία μετέχει θα έπρεπε να

συνεπάγεται την παραχώρηση στην ομάδα του δικαιώματος να επιφέρει, εν ονόματι

των δικαιωμάτων που της έχουν παραχωρηθεί προκειμένου να προστατεύσει τον

εαυτό της, παρόμοια πλήγματα στις ατομικές ελευθερίες των μελών της, η κοινωνία

που θα δεχόταν να εγγυηθεί (παραχωρώντας της συλλογικά δικαιώματα) την

ταυτότητα μιας τέτοιας ομάδας θα αυτοαναιρούνταν ως κοινωνία ατόμων. Σ’ αυτές

τις προϋποθέσεις ο Renaut θέτει τις υποχρεώσεις που έχουν τα ίδια τα άτομα με

διαφορετική κουλτούρα, ως βάση για την ομαλή συνύπαρξη τους στην κοινωνία

υποδοχής. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό δεδομένου ότι για να αντιμετωπίζεις

52

κάποιον ως ισότιμο μέλος, θα πρέπει και ο ίδιος να συμπεριφέρεται στη βάση αυτής

της ισοτιμίας.

Μέσα σ’ αυτή την αντίφαση και τη σύγκρουση που διαπερνά, αλλού

περισσότερο και αλλού λιγότερο, όλες τις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες, ο

Κατσούλης (1999) διατυπώνει την ανάγκη υπόδειξης μιας λύσης που θα στηρίζεται

στη διαδικαστική αρχή και στην αναγνώριση της δυναμικής των ίσων δικαιωμάτων

για όλους και που δεν θα αφήνει καμία ασάφεια ως προς την αποδοχή των

φιλελεύθερων αρχών και των αξιών του δυτικού πολιτισμού, έτσι όπως αυτές έχουν

καταγραφεί στα δημοκρατικά συντάγματα, αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία

οικοδομούνται οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες του παρόντος.

Στο ίδιο πλαίσιο ο Καραγιάννης (2006) επισημαίνει ότι η διεθνικότητα και η

αφομοίωση δεν είναι έννοιες ασυμβίβαστες. Όσο και αν οι μετανάστες διατηρούν

εντατικές σχέσεις με τον τόπο προέλευσής τους, δεν λένε τίποτε από μόνες τους για

την ένταξή τους στον τόπο διαμονής και συνεπώς αυτές οι σχέσεις δεν πρέπει να

θεωρούνται δείκτες ελλιπούς ένταξης. Μάλιστα, κάτω από συγκεκριμένες

προϋποθέσεις οι δεσμοί με τον τρόπο προέλευσης μπορούν να διευκολύνουν την

ένταξη στον τόπο διαμονής, όπως το ότι η ισχυροποίηση και οργάνωση των δεσμών

ανάμεσα σε μετανάστες και το κοινωνικό κεφάλαιο που απορρέει από αυτούς τους

δεσμούς, μπορούν να αποδειχθούν εξαιρετικά ωφέλιμα για την ένταξη τους στον τόπο

διαμονής.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ

Σε αυτό το κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το ζήτημα των

μεταναστών μέσα από την πολιτιστική δράση. Θα διερευνήσουμε τις προϋποθέσεις

ώστε η πολιτιστική δράση να μπορεί να συμβάλει στην ομαλή ένταξη τους στην

κοινωνία υποδοχής και την περαιτέρω ομαλή συνύπαρξη. Το εγχείρημα είναι

δύσκολο, γιατί παρόλο που είναι γεγονός ότι ο πολιτισμός είναι ένας

αποτελεσματικός τρόπος για να έρθουν οι άνθρωποι πιο κοντά, παραμένει το

ερώτημα αν αρκεί για να γεφυρώσει το χάσμα των διαφορών. Η καταγραφή και οι

αναφορές που έχουν γίνει στις έρευνες του εξωτερικού θα βοηθήσουν να

ξεδιαλύνουμε το τοπίο.

53

Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια στροφή στους τομείς της πολιτιστικής

διαχείρισης από την οικονομική διάσταση προς την πολιτισμική. Το γεγονός αυτό

είναι απόρροια της γενικότερης κατάστασης των δυτικών πολυπολιτισμικών

κοινωνιών. Χαρακτηριστικό, προς αυτή την κατεύθυνση είναι το άρθρο 128 της

Συνθήκης του Μάαστριχτ13, όπου αναφέρεται στον πολιτισμό και περιγράφει τις

δράσεις που θα ακολουθήσει η κοινότητα, η οποία πρέπει να συμβάλει στη διάδοση

του πολιτισμού, να διαφυλάξει την πολιτιστική πολυφωνία και να συνεργασθεί με

τρίτες χώρες. Ομοίως, ο Ευρωπαϊκός Αστικός Χάρτης14 ασχολείται με το θέμα «Πόλη

και Πολιτισμός», όπου αναφέρει ότι η πολιτιστική πολιτική μπορεί να συμβάλλει

στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, και αποτελεί στην ευρύτερη προσέγγισή

της έναν παράγοντα που θα επιτρέψει στους πολίτες να κατανοήσουν, να

προσδιορίσουν και να αναγνωρίσουν τη θέση, το ρόλο, τους στόχους τους, στο

πλαίσιο ενός διαπλεκόμενου ευρωπαϊκού δικτύου επαφών και ανταλλαγών. Οι αρχές

του Χάρτη είναι:

α) Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα στην πολιτιστική ζωή.

β) Η πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων συμβάλλει στην κοινωνική και

οικονομική εξέλιξη.

γ) Οι πολιτιστικές ανταλλαγές δημιουργούν στέρεους δεσμούς μεταξύ

προσώπων διαφορετικών εθνοτήτων, περιφερειών και χωρών.

δ) Η πολιτιστική δράση και μια αληθινή πολιτιστική δημοκρατία επιβάλουν

μια προωθημένη συνεργασία μεταξύ της τοπικής εξουσίας, των ομάδων βάσης και

του συλλογικού και ιδιωτικού τομέα.

ε) Ο πολιτιστικός πλουραλισμός προϋποθέτει τον πειραματισμό και την

υποστήριξη των ανανεωτικών αναζητήσεων.

Είναι φανερό πως το ενδιαφέρον για την πολιτισμική διάσταση του

πολιτισμού απορρέει από την συνύπαρξη των διαφορετικών εθνικοτήτων στις δυτικές

κοινωνίες, και εκφράζει την αγωνία τους για κοινωνική ισορροπία και συνοχή, δια

μέσου του πολιτισμού. Αυτό βέβαια, δεν αναιρεί την οικονομική διάσταση της

πολιτιστικής δραστηριότητας, απλά την μετατοπίζει από την κεντρική της θέση.

Σημαντικό είναι σ’ αυτό το σημείο να ορίσουμε την έννοια της πολιτιστικής

δράσης, έτσι όπως παρουσιάζεται σε ένα οργανωμένο και συστηματικό πλαίσιο.

Πολιτιστική δράση είναι η οργανωμένη χρήση και αξιοποίηση των πολιτιστικών

13 Στο Ε. Μπιτσάνη, Πολιτισμική Διαχείριση και Ανάπτυξη, 2004. 14 Στο ίδιο

54

αγαθών-προϊόντων μιας κοινωνίας μέσα από την επικοινωνία με τον χρήστη-

καταναλωτή. Η πολιτιστική δραστηριότητα περιλαμβάνει όλους τους πνευματικούς

και καλλιτεχνικούς τομείς, μπορεί να είναι η έκθεση έργων τέχνης, η έκδοση ενός

βιβλίου, η προβολή μιας ταινίας, η παράσταση ενός θεατρικού έργου ή μουσικής

κ.τ.λ. Σκοπός της είναι η διάδοση, η κοινοποίηση, η προβολή και η προστασία των

πολιτιστικών αγαθών. Η επίτευξη μιας πολιτιστικής δραστηριότητας γίνεται μέσω

ενός πολιτιστικού φορέα, ο οποίος κατά τον Τόφλερ (1992, σ. 174) είναι «μια

επιχείρηση (κερδοσκοπική ή μη) που χρηματοδοτεί και συντονίζει την παραγωγή και

τη διανομή καλλιτεχνικών αγαθών ή υπηρεσιών». Η διαχείριση του πολιτισμού

χαράσσει προτεραιότητες μεταξύ διαφόρων επιλογών ανάπτυξης και εξαρτάται από

την γενικότερη πολιτική διαχείριση της κοινωνίας.

Σχετικά πάντα με την πολιτιστική δράση και την ύπαρξη διαφορετικών

μειονοτήτων, στη χώρα μας το Υπουργείο Πολιτισμού15 αναφέρει ότι στόχος του

είναι: η παγίωση της ιδέας και της πράξης του διαπολιτισμικού διαλόγου στο

ελληνικό σύστημα αξιών, με άλλα λόγια η πλήρης και οριστική εμπέδωση της ανοχής

και του σεβασμού για τον «Άλλον» και για το διαφορετικό, της επιθυμίας για

γνωριμία, συνομιλία και αλληλεπίδραση μαζί του. Αξίες όπως η ίση συμμετοχή όλων

στην πολιτιστική ζωή και ο σεβασμός του δικαιώματος έκφρασης των μειονοτήτων

έχουν κεντρική θέση στον ελληνικό πολιτισμό. Σύμφωνα πάντα με το Υπουργείο

Πολιτισμού, ο πολιτισμός μπορεί να χρησιμεύσει ως γέφυρα και ως βήμα διαλόγου:

α) Μεταξύ της ελληνικής κοινωνίας και των κοινωνιών άλλων χωρών: η ανάπτυξη

σχέσεων συνεργασίας και ανταλλαγής, μέσω της καθιέρωσης σταθερών διόδων και

πλαισίων επικοινωνίας, και η παρουσίαση ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων από

ελληνικούς φορείς και άτομα άλλων χωρών στην Ελλάδα, μπορούν να συμβάλουν

στην άρση προκαταλήψεων και καχυποψίας, στη διάψευση παγιωμένων και μηχανικά

αναπαραγόμενων στερεοτύπων, στην οικοδόμηση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και

εκτίμησης και, άρα, στην πρόληψη αντιπαραθέσεων και εντάσεων. Καλλιεργείται

έτσι γόνιμο έδαφος συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό,

επιστημονικό, τεχνολογικό, περιβαλλοντικό, κ.ο.κ) μιας συνεργασίας ιδιαίτερα

αναγκαίας στην εποχή μας που τα μείζονα προβλήματα δεν γνωρίζουν σύνορα και

εθνικότητες αλλά είναι κοινά και απαιτούν συλλογικές προσεγγίσεις.

β) Μεταξύ των διαφορετικών ομάδων των οποίων η συμβίωση διαμορφώνει τη

15 www.ec.europa.eu

55

σύγχρονη ελληνική κοινωνία: η εξασφάλιση της προσβασιμότητας όλων στις τέχνες

και τον πολιτισμό, τόσο σε επίπεδο «παραγωγής» όσο και σε επίπεδο «κατανάλωσης»

πολιτιστικών προϊόντων, μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη της

αυτοεκτίμησης, στη βελτίωση της επικοινωνίας, στην διασφάλιση της ειρηνικής

συνύπαρξης, στην αμοιβαία, γόνιμη απορρόφηση διαφορετικών πολιτισμικών

χαρακτηριστικών και την εν γένει αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ατόμων και

του συνόλου. Ο πολιτισμός μπορεί να γίνει όχημα για τη σταδιακή και αρμονική

ένταξη όλων στην ελληνική κοινωνία με τρόπο αμφίδρομο.

Πράγματι, είναι κοινή παραδοχή ότι η συμμετοχή των ανθρώπων στα

πολιτιστικά δρώμενα και την τέχνη μπορεί να οδηγήσει στην ολοκλήρωση της

προσωπικότητας του ατόμου, και εν δυνάμει μπορεί να επιφέρει ευημερία και

βελτίωση στην κατανόηση των διαφορετικών πολιτισμών. Η έρευνα που έχει

διεξαχθεί από τον François Matarasso (1997), Use or Ornament για την Comedia

Independent Research Centre και αφορά τον αντίκτυπο της τέχνης έδειξε ότι η

συμμετοχή στις πολιτιστικές δραστηριότητες μπορούν να:

α) Μειώσουν την απομόνωση, βοηθώντας τους ανθρώπους να κάνουν

φιλίες.

β) Αναπτύξουν κοινοτικά δίκτυα και την κοινωνικότητά τους.

γ) Προωθήσουν την ανοχή και να συμβάλλουν στην επίλυση των

συγκρούσεων.

δ) Αναπτύξουν την διαπολιτισμική κατανόηση και τη φιλία.

ε) Προωθήσουν τη διαπολιτισμική επαφή και συνεργασία.

στ) Βοηθήσουν τους δράστες και τα θύματα ενός εγκλήματος.

ζ) Βοηθήσουν στην αποκατάσταση και ένταξη των δραστών στην

κοινωνία.

Στο ίδιο πλαίσιο η έρευνα του Joshua Guetzkow (2002) για το Center for Arts and

Cultural Policy Studies του Princeton University για τις επιδράσεις των

προγραμμάτων τέχνης κατέληξε στα εξής συμπεράσματα:

α) Δημιουργούν έναν τόπο συνάντηση για ανθρώπους που δεν θα

απασχολούνταν με την εποικοδομητική κοινωνική δραστηριότητα.

β) Ενθαρρύνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ των συμμετεχόντων, και μέσα

από αυτό τη γενικότερη εμπιστοσύνη προς τους άλλους.

γ) Παρέχουν μια εμπειρία συλλογικής αποτελεσματικότητας και

κινητοποιούν έτσι τους συμμετέχοντες για περαιτέρω συλλογική δράση.

56

δ) Οι πολιτιστικές δραστηριότητες είναι μια πηγή υπερηφάνειας για τους

κατοίκους (συμμετέχοντες και μη) και αυξάνουν την αίσθηση της σύνδεσής

τους με την κοινότητα.

ε) Παρέχουν την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να αναπτύξουν τεχνικές

και διαπροσωπικές δεξιότητες, σημαντικές για την συλλογική οργάνωση.

ζ) Αυξάνουν το πεδίο των κοινωνικών δικτύων.

στ) Παρέχουν την εμπειρία στις οργανώσεις που εμπλέκονται να

αναπτύξουν συνεργασίες με άλλους οργανισμούς, κυβερνητικούς και μη,

προκειμένου να ολοκληρωθούν οι στόχοι τους.

Τα ερωτήματα όμως που αναπόφευκτα προκύπτουν, είναι με ποια κριτήρια επιλέγουν

οι αρμόδιοι των πολιτιστικών οργανισμών να παρουσιάσουν τα πολιτιστικά αγαθά

(ποιος είναι ο στόχος, δηλαδή, που θέλουν να εκπληρώσουν) και τις δραστηριότητες

τους στο κοινό, και επίσης, ποιο είναι το κοινό που θα καταναλώσει αυτά τα

πολιτιστικά αγαθά και μέσα από ποια κριτήρια θα τα επιλέξει. Και εν τέλει, να

απαντήσουν στο βασικό ερώτημα αν αυτά τα κριτήρια είναι ικανά να προσφέρουν

στην κοινωνία ισορροπία μέσα από την συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών

ταυτοτήτων.

Ξεκινώντας από το δεύτερο ερώτημα, με ποια κριτήρια το κοινό επιλέγει ή

δεν επιλέγει να συμμετάσχει, θα χρησιμοποιήσουμε το συμπέρασμα του Bourdieu

(2004, σ. 18), στο κλασικό πλέον βιβλίο του «Η Διάκριση», όπου καταλήγει στο ότι η

αισθητική κρίση αποτελεί μια κοινωνική ικανότητα. Πιο αναλυτικά, για τον Bourdieu

η σχετική παιδεία και η ανατροφή δίνουν στον άνθρωπο την πολιτιστική ικανότητα

για να κατανοήσει κάποιες μορφές πολιτιστικής παραγωγής. Αυτό το «πολιτιστικό

κεφάλαιο» αποκτιέται σταδιακά μέσα από μια μακρόχρονη διαδικασία απόκτησης και

ενστάλαξης ιδεών, που διενεργούνται κυρίως μέσα από την οικογένεια και το

σχολείο. Ταυτόχρονα εξοπλίζει τα άτομα να κατέχουν την ικανότητα να

αποκωδικοποιούν τα πολιτιστικά αγαθά, να τα κατανοούν και εν τέλει να τα

απολαμβάνουν. Όπως αναφέρει η Α. Μπούνια (2004) σε σχέση με τον Bourdieu, η

κατανάλωση πολιτιστικών αγαθών γίνεται μια μορφή επιδεικτικής κατανάλωσης, μια

δραστηριότητα που λειτουργεί ως σημείο διάκρισης. Το πολιτιστικό κεφάλαιο

κάποιου επικοινωνείται από την κατανάλωση πολιτιστικών αγαθών από τον ίδιο.

Αυτή η επένδυση απομακρύνει το άτομο από μια κοινωνική ομάδα, στην οποία δεν

θέλει πλέον να ανήκει, και το συνδέει με άλλες στις οποίες επιθυμεί να ενταχθεί.

Στο ίδιο πλαίσιο, η έρευνα του N. Merriman (1991) για τα μουσεία, έδειξε ότι οι

57

επισκέπτες τους είναι μεταξύ 35-59 ετών, ιδιοκτήτες σπιτιού, κάτοχοι αυτοκινήτου,

φοιτητές ή εργαζόμενοι, απόφοιτοι ιδιωτικού σχολείου, και με ανώτατη εκπαίδευση.

Για τον Merriman όπως και για τον Bourdieu η συμμετοχή στα πολιτιστικά δρώμενα

είναι μια συνήθεια μεταξύ των πιο εύπορων και πιο μορφωμένων ατόμων, οι οποίοι

κατέχουν το «πολιτιστικό κεφάλαιο» που χρειάζεται για την αποκωδικοποίηση,

κατανόηση και απόλαυση των πολιτιστικών αγαθών. Τα συμπεράσματα αυτά

αφορούν το σύνολο του πληθυσμού μιας χώρας και παρόλο που δεν εστιάζουν στις

περιπτώσεις των μειονοτήτων, μπορεί κανείς εύκολα να κάνει τους συσχετισμούς και

να τους συμπεριλάβει. Οι μετανάστες είναι συνήθως στο περιθώριο της κοινωνίας,

είναι αυτοί με τα χαμηλότερα εισοδήματα, χαμηλή εκπαίδευση και προβλήματα

προσαρμογής. Αν δηλαδή η συμμετοχή στον πολιτισμό έχει ταξικό χαρακτήρα (και

όπως φαίνεται έχει σε μεγάλο βαθμό), τότε οι μετανάστες βρίσκονται στη βάση της

πυραμίδας.

Πράγματι, έρευνες που έχουν διεξαχθεί στο εξωτερικό έχουν καταδείξει ότι

το εισόδημα και η εκπαίδευση είναι καθοριστικοί παράγοντες συμμετοχής ενός

ατόμου στον πολιτισμό, και ιδιαίτερα στη συμμετοχή του στις λεγόμενες μορφές

«υψηλής τέχνης». Στο άρθρο των S. Lee και J. O’Leary (2006) σε έρευνα που έγινε

στις ΗΠΑ, έδειξε ότι οι μαύροι προτιμούν την τζαζ μουσική ενώ οι λευκοί την

κλασική μουσική ή την όπερα. Καθώς επίσης ότι τα άτομα με υψηλά εισοδήματα και

υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης έχουν μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής στις

πολιτιστικές δραστηριότητες. Στο ίδιο άρθρο, σημαντικό στοιχείο είναι αυτό που

παρουσιάζει τους μαύρους με υψηλά εισοδήματα και υψηλό κοινωνικό στάτους να

έχουν πιο κοινές συμπεριφορές με τους λευκούς, από ότι με τους ομοεθνείς τους. Στο

ίδιο πλαίσιο, η C. Rosenstein (2005) στην έρευνα που έγινε μεταξύ ισπανόφωνων,

αφροαμερικανών και λευκών, έδειξε ότι οι λευκοί έχουν μεγαλύτερα ποσοστά

συμμετοχής στις «υψηλές» μορφές τέχνης από ότι οι άλλοι. Επίσης, η έρευνα

κατέδειξε ότι υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των μεταναστών που έχουν γεννηθεί

στην Αμερική και αυτών που έχουν εγκατασταθεί εκεί. Αυτό το στοιχείο το

βρίσκουμε και στην έρευνα της G. Netto (2008) για τους μετανάστες στη Σκοτία,

όπου αποκαλύπτει ότι η συμμετοχή τους στις τέχνες σχετίζεται με την εθνική

ταυτότητα των μειονοτήτων, την ηλικία και τα χρόνια παραμονής τους. Για

παράδειγμα, οι μετανάστες πρώτης γενιάς είχαν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για

δραστηριότητες που σχετίζονται με τη γλώσσα, τον πολιτισμό, τη θρησκεία και τη

χώρα προέλευσή τους, ενώ οι νεότεροι εξέφρασαν ενδιαφέρον τόσο για τις

58

παραδοσιακές τέχνες της εθνικότητάς τους, όσο και για τις επικρατούσες μορφές της

χώρας που ζουν. Αυτό υποδηλώνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την επιβίωση και

συντήρηση των παραδοσιακών αξιών, κυρίως από τους μετανάστες μεγαλύτερων

ηλικιών. Το ίδιο χαρακτηριστικό συναντάμε και στους Έλληνες ομογενείς του

εξωτερικού που η αγωνία τους να μην αποκοπούν από τις παραδοσιακές αξίες της

χώρας τους, τους κρατάνε προσκολλημένους σε ιδέες και αντιλήψεις άλλων εποχών.

Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα μας, με ποια κριτήρια επιλέγουν οι αρμόδιοι

να οργανώσουν και να παρουσιάσουν πολιτιστικές δραστηριότητες τα πράγματα

γίνονται ακόμα πιο σύνθετα. Τα πολιτιστικά αγαθά περιέχουν ερμηνείες και

διαμορφώνουν τον κόσμο, την κοινωνική μας συνείδηση, τη φαντασία, τα

συναισθήματα, την ταυτότητά μας. Σύμφωνα με την Μπούνια (2004, σ. 40), αυτή η

διαμόρφωση μπορεί να ακολουθεί τα κοινωνικά στερεότυπα ή τα επιλεγμένα από

τους χειριστές της κυρίαρχης ιδεολογίας σχήματα και να οδηγεί την κοινωνία προς

αυτά, μπορεί όμως και όχι- αφού η διαμόρφωση των ερμηνειών μας είναι πολύ πιο

σύνθετη και πιο προσωπική.

Παρόλο που πράγματι ο προσωπικός παράγοντας είναι καταλυτικός για την

ανάπτυξη ενός ατόμου, αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι κύριο μέλημα των

πολιτιστικών δραστηριοτήτων είναι η αναπαραγωγή του κοινωνικού status quo.

Ιδιαίτερα στο ζήτημα των μεταναστών, όλες οι μελέτες, που αναφερθήκαμε

προηγούμενα, έχουν καταδείξει ότι η πλειοψηφία των πολιτιστικών δραστηριοτήτων

αφορούν κυρίως τις κυρίαρχες εθνοτικές ομάδες του πληθυσμού. Και αυτό δεν

γίνεται στη βάση της δημοκρατίας της πλειοψηφίας, δεδομένου ότι στις ΗΠΑ για

παράδειγμα, ο αριθμός των μεταναστών είναι πολύ μεγάλος. Στην πραγματικότητα ο

τομέας της πολιτιστικής δραστηριότητας είναι απόλυτα συνυφασμένος με την

γενικότερη πολιτική αναγνώρισης που επικρατεί στην εκάστοτε χώρα. Όσο

περισσότερο περιθωριοποιημένος είναι ο μειονοτικός πληθυσμός, τόσο λιγότερη

συμμετοχή θα έχει στις πολιτιστικές δραστηριότητες, και το αντίστροφο όσο

περισσότερο πλουραλιστική είναι μια κοινωνία τόσο μεγαλύτερη θα είναι η

συμμετοχή των μεταναστών. Στην περίπτωση της κοινωνικής αφομοίωσης έχουμε

την τάση για εξαφάνιση των πολιτισμικών παραδόσεων των μειονοτήτων και την

επικράτηση της κυρίαρχης πλειοψηφίας.

Η περίπτωση της Ελλάδας είναι ακόμα πιο δύσκολη δεδομένου ότι η

εισροή μεταναστών είναι ένα νέο φαινόμενο (μόλις των τελευταίων δύο δεκαετιών),

οπότε και οι πολιτικές αποφάσεις δεν έχουν σταθεροποιηθεί. Την κατάσταση

59

δυσκολεύει το γεγονός ότι οι ίδιοι οι μετανάστες δεν έχουν ακόμα προσαρμοστεί

στην ελληνική κοινωνία. Μόλις τα τελευταία χρόνια έχουμε τους μετανάστες

δεύτερης γενιάς, οι οποίοι έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα, έχουν προσλάβει την

ελληνική εκπαίδευση και μπορούν να αισθάνονται πολίτες αυτής της χώρας (τώρα

διεξάγεται η συζήτηση για την ιθαγένεια).

Οργανώσεις Μεταναστών.

Η περίπτωση του Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και

Μεταναστών

Στη χώρα μας οι μη κυβερνητικές οργανώσεις που ασχολούνται με τους

μετανάστες και τον ρατσισμό, αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη κατηγορία ΜΚΟ

μετά τις περιβαντολλογικές οργανώσεις16. Η δράση τους κυρίως αφορά ζητήματα

βελτίωσης της ζωής τω μεταναστών και καταπολέμηση του ρατσισμού. Μεγάλο

μέρος αυτών των οργανώσεων αποτελούν οι κοινότητες εθνικής ομοιογένειας όπως

είναι η Αιγυπτιακή Κοινότητα της Ελλάδας, η Βουλγαρική κ.ο.κ. που ασχολούνται

κυρίως με προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ομοεθνείς τους. Παράλληλα υπάρχουν

κάποιες οργανώσεις υποστηρικτικές των μεταναστών σε συγκεκριμένα ζητήματα

υγείας και ψυχολογικής υποστήριξης. Δυστυχώς, όμως, δεν υπάρχει στην Ελλάδα

καμία κυβερνητική ή μη οργάνωση που να λειτουργεί στο πεδίο της πολιτιστικής

δράσης για τις μεταναστευτικές ομάδες. Οι φορείς (κυβερνητικοί και μη) που

ασχολούνται με τα ζητήματα των μεταναστών, παράπλευρα διοργανώνουν

πολιτιστικές εκδηλώσεις αναγνωρίζοντας τον θετικό ρόλο τους στην κοινωνική

δραστηριότητα των ατόμων.

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με μία τέτοια μη κυβερνητική

οργάνωση, το Δίκτυο Κοινωνική Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών, και

κυρίως θα μας απασχολήσει η πολιτιστική του δράση η οποία είναι αρκετά

διευρυμένη παρόλο που ο κύριος στόχος της οργάνωσης είναι περισσότερο πολιτικός.

Η διευρυμένη πολιτιστική του δραστηριότητα, καθώς επίσης, και το γεγονός ότι

πρόκειται για μια οργάνωση που ασχολείται γενικά με τα προβλήματα που

16 Σύμφωνα με την έρευνα του Αλ. Αφουξενίδη, «Όψεις της κοινωνίας των πολιτών στην Ελλάδα» στο Επιστήμη, τεύχος 16 / 2006

60

αντιμετωπίζουν οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, και όχι αμιγώς με μια εθνικότητα,

είναι οι αιτίες που με οδήγησαν στην ενασχόληση με την εν λόγω οργάνωση. Η

έρευνα για το ρόλο του Δικτύου έγινε με δύο τρόπους. Καταρχήν, έκρινα ότι ήταν

αναγκαίο να παραστώ σε κάποιες συνελεύσεις του και να συνομιλήσω με ανθρώπους

που το απαρτίζουν. Έτσι, έχοντας συντάξει ένα ημιδομημένο ερωτηματολόγιο,

προσπάθησα να αντλήσω πληροφορίες σχετικά με τους στόχους και τις

δραστηριότητες του Δικτύου. Αυτό μου επέτρεψε να έχω το πλεονέκτημα της

αμεσότητας της συνομιλίας καθώς και της ευελιξίας στις ερωτήσεις. Η δεύτερη φάση

της έρευνας περιλαμβάνει ένα ερωτηματολόγιο με ανοιχτές και κλειστές ερωτήσεις

που απευθύνεται στους μετανάστες που συμμετέχουν στο Δίκτυο. Στόχος μου ήταν

να αντλήσω συμπεράσματα για την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία, έχοντας

κατά νου, ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός ένταξης τόσο καλύτερα επιτυγχάνεται

και η συνοχή της κοινωνίας.

Το Δίκτυο Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών

Ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1990 από την αναγκαιότητα υποστήριξης των

μεταναστευτικών ομάδων λόγω της μαζικής μετανάστευσης μετά την κατάρρευση

των ανατολικών καθεστώτων και την προηγούμενη μαζικής εισροής των Αλβανών

μεταναστών. Δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Δικτύου για Πολιτικά και

Κοινωνικά Δικαιώματα, με συμμετοχή των μελών του Δικτύου, συνδικαλιστών,

μεταναστών και ακτιβιστών των ανθρωπιστικών δικαιωμάτων. Οι στόχοι του είναι να

δημιουργήσει έναν συσχετισμό στην ελληνική κοινωνική και πολιτική σκηνή (κράτος

– κόμματα – συνδικάτα) μιας φιλομεταναστευτικής και αντιρατσιστικής λογικής με

απώτερο στόχο την νομιμοποίηση των μεταναστών που βρίσκονται στην Ελλάδα. Για

το λόγο αυτό συνεργάζονται με πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις, κόμματα,

δήμους, συνδικάτα, κοινότητες και σωματεία μεταναστών, καθώς και με

ημιθεσμικούς φορείς όπως το Συμβούλιο για τους πρόσφυγες, την Ύπατη Αρμοστεία

του ΟΗΕ κ.α. για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων και με συμφωνία στο πολιτικό

επίδικο.

Τα μέλη και οι ιδρυτές του Δικτύου αυτοπροσδιορίζονται ως Σωματείο και όχι

ως μη κυβερνητική οργάνωση, και ως σωματείο έχει διοικητικό συμβούλιο, μέλη,

γίνονται γενικές συνελεύσεις και ουσιαστικά παίρνονται οι αποφάσεις σε ολομέλεια

στις συνεδριάσεις που πραγματοποιούνται μία φορά την εβδομάδα. Το Δίκτυο

61

χρηματοδοτείται από εισφορές μελών, συνδικάτων, δήμων και λιγότερο από

συμμετοχές σε ευρωπαϊκά προγράμματα πάνω σε συγκεκριμένες υποστηρικτικές

δομές (π.χ. λειτουργία συγκεκριμένου γραφείου), καθώς επίσης από έσοδα που

προέρχονται από πωλήσεις βιβλίων και από το ετήσιο φεστιβάλ.

Πολιτιστικές Δραστηριότητες του Δικτύου

1. Στέκι Μεταναστών

Από τις πρώτες μέριμνες του Δικτύου ήταν η δημιουργία ενός χώρου

συνάντησης των μεταναστών. Το Στέκι δημιουργήθηκε μέσα από τη συνεργασία του

Δικτύου με τις εθνικές κοινότητες των μεταναστών, ως ένας χώρος όπου η ήταν

δυνατή η συνύπαρξη διαφόρων εθνικοτήτων μεταναστών και Ελλήνων. Στόχος είναι

η γνωριμία με τον άλλον, για κατανόηση και αποδοχή της διαφορετικότητας τόσο

μεταξύ των μεταναστών διαφορετικών εθνικοτήτων, όσο και με τον ντόπιο

πληθυσμό. Το Στέκι φιλοξενεί παραδοσιακές εκδηλώσεις, εκδηλώσεις για παιδιά,

εκδηλώσεις γυναικών, πάρτυ, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι έχουν τελεστεί και γάμοι

μεταναστών. Λειτουργεί καθημερινά 8-12 μ.μ. και τις Κυριακές είναι ανοιχτό από το

πρωί.

2. Μαθήματα ελληνικών

Γίνονται καθημερινά 5-8 το απόγευμα και αφορούν ενήλικες μετανάστες.

Τα μαθήματα γίνονται από τριάντα δασκάλους, καθηγητές και φοιτητές οι οποίοι

αυτοαποκαλούνται «Τα πίσω θρανία» και ενδεικτικά αναφέρουμε ότι φέτος έχει

διακόσιους μαθητές. Εκτός από τη μάθηση της γλώσσας, έχουν ρόλο κοινωνικής

αλληλεγγύης προσπαθώντας να αναπτύξουν στους μαθητές τους τον αυτοσεβασμό

και την ελευθερία, ότι δηλαδή προσπαθεί να επιτυγχάνει και ένα «κανονικό» σχολείο.

3. Αντιρατσιστικό ημερολόγιο

Εκδίδεται από το 1998 κάθε χρόνο, με πρωτοβουλία του Δικτύου, και

κυκλοφορεί σε πέντε γλώσσες. Κάθε χρόνο φιλοξενεί μια διαφορετική θεματική για

τον ρατσισμό, την ξενοφοβία, τον εθνικισμό, με ζωγραφιές παιδιών, κόμικς και άλλα

62

παρόμοια θέματα. Τα έσοδα από τις πωλήσεις του χρηματοδοτούν τις δραστηριότητες

του Δικτύου.

4. Συμμετοχή στο πρόγραμμα «Με ένα βιβλίο πετάω»

Τον Μάιο του 1995 το Δίκτυο συμμετείχε στην καμπάνια του Υπουργείου

Πολιτισμού «Με ένα βιβλίο πετάω». Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος

προμηθεύτηκε βιβλία παιδικής λογοτεχνίας στα αλβανικά, τουρκικά, πολωνικά,

αγγλικά και γιουγκοσλάβικα τα οποία διανεμήθηκαν στα παιδιά, είτε μέσω σχολείων

στα οποία υπήρχαν παιδιά που μιλούσαν αυτές τις γλώσσες, είτε μέσα από περίπτερο

που έστησαν στην πλατεία Κλαυθμώνος. Για την προώθηση αυτής της

δραστηριότητας εκδόθηκε φυλλάδιο και αφίσες σε πέντε γλώσσες, που μοιράστηκαν

και τοιχοκολλήθηκαν σε χώρους που ζουν και εργάζονται μετανάστες.

5. Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ

Το Φεστιβάλ γίνεται από το 1996 κάθε χρόνο το καλοκαίρι με

πρωτοβουλία και συντονισμό του Δικτύου και με τη συνεργασία όλων των εθνικών

κοινοτήτων μεταναστών. Αποτελεί το επιστέγασμα της ετήσιας δραστηριότητας του

Δικτύου και των άλλων αντιρατσιστικών και μεταναστευτικών οργανώσεων. Η

είσοδος είναι ελεύθερη για τους μετανάστες, ενώ υπάρχει εισιτήριο για το ελληνικό

κοινό. Πρόκειται για μια αυτοχρηματοδοτούμενη πολιτιστική δραστηριότητα που

αποτελεί και το πιο «ανοιχτό» πολιτιστικό γεγονός του Δικτύου, με την έννοια ότι

απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό, έχει πολύ μεγάλη απήχηση, καθώς και προβολή

από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (κυρίως το ραδιόφωνο και τον τύπο). Ενδεικτικά

αναφέρουμε ότι το 1ο Φεστιβάλ παρακολούθησαν περίπου τέσσερις χιλιάδες

επισκέπτες ενώ το 14ο που έγινε πέρυσι είχε σαράντα χιλιάδες, γεγονός που

αποδεικνύει την απήχησή του στο κοινό. Το Φεστιβάλ είναι διήμερο και φιλοξενεί

διάφορες εκδηλώσεις. Στο χώρο του Φεστιβάλ γίνονται συζητήσεις και ομιλίες γύρω

από επίδικά θέματα του αντιρατσιστικού κινήματος και των δικαιωμάτων των

μεταναστών, συζητήσεις γύρω από επίκαιρα πολιτικά θέματα (π.χ καταστολή,

αντιπολεμικά, διεθνικιστική αλληλεγγύη), στις οποίες συμμετέχουν Έλληνες και

μετανάστες, και οι οποίες μεταφράζονται στα αγγλικά, προκειμένου να μπορούν να

τις παρακολουθούν και οι ξένοι. Επίσης, το φεστιβάλ φιλοξενεί δραστηριότητες για

τα παιδιά που αφορούν το θέατρο, παραστάσεις, παιχνίδια ψυχαγωγίας και

συμμετοχής με κοινή παρουσία Ελλήνων και μεταναστών. Ταυτόχρονα στον χώρο

63

γίνονται συναυλίες με μουσικοχορευτικά συγκροτήματα Ελλήνων και μεταναστών

(από την Αλβανία, Αφρική, Κουρδιστάν, Πολωνία, Τουρκία, Φιλιππίνες), ενώ

υπάρχουν σκηνές με παραδοσιακούς χορούς και θεατρικές παραδοσιακές

παραστάσεις. Στους χώρους του Φεστιβάλ λειτουργούν επίσης κουζίνες με

πολυεθνικά εδέσματα μαγειρεμένα από τους ίδιους τους μετανάστες. Τέλος,

φιλοξενούνται εκθέσεις με αφίσες, φωτογραφίες, παρουσιάσεις βιβλίων και

φυλλαδίων που αφορούν κυρίως μεταναστευτικά ζητήματα. Το κοινό του Φεστιβάλ

είναι μετανάστες και Έλληνες σχεδόν ίση αναλογία.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Η Έρευνα

Έχει πιλοτικό χαρακτήρα, πραγματοποιήθηκε την Άνοιξη του 2010, στον χώρο του

Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών, με μετανάστες που

συμμετέχουν στο Δίκτυο. Συνολικά μοιράστηκαν εκατό ερωτηματολόγια από τα

οποία απαντήθηκαν τα είκοσι επτά. Εκτός από τα ερωτηματολόγια,

πραγματοποιήθηκε συνέντευξη με ιδρυτικό μέλος του Δικτύου το ίδιο περίπου

χρονικό διάστημα.

Στόχος

Στόχος της έρευνας είναι να διερευνήσει κατά πόσο η συμμετοχή των μεταναστών σε

μια συλλογικότητα και στις πολιτιστικές δραστηριότητες ενός οργανισμού, επηρεάζει

την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία.

Μεθοδολογία έρευνας

Στην έρευνα πήραν μέρος μετανάστες οι οποίοι παρακολουθούν τα μαθήματα

ελληνικών που πραγματοποιούνται στον χώρο του Δικτύου. Το ερωτηματολόγιο

μοιράστηκε μέσα στην τάξη, σε τρεις διαφορετικές ώρες διδασκαλίας, από τους

δασκάλους οι οποίοι τους βοήθησαν με τη γλώσσα και την κατανόηση των

ερωτήσεων. Οι ερωτήσεις απαντήθηκαν σε συνθήκες στις οποίες οι ερωτώμενοι

μπορούσαν να επικοινωνούν μεταξύ τους. Το ερωτηματολόγιο ήταν γραμμένο σε

απλά ελληνικά, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν πιο εύκολα κατανοητό, και αποτελείτο

64

από ερωτήσεις ανοιχτού και κλειστού τύπου. Τα πλεονεκτήματα του γραπτού

ερωτηματολογίου είναι ότι μπορεί κανείς να προσεγγίσει πολλά δείγματα εύκολα και

γρήγορα, παρέχει υψηλή τυποποίηση των ερωτήσεων, οι απαντήσεις μπορούν εύκολα

να καταγραφούν και να κωδικοποιηθούν, καθώς επίσης δίνει τη δυνατότητα

διασταύρωσης πολλών σφαιρικών μεταβλητών. Από την άλλη πλευρά, δεν έχει καμία

δυνατότητα αλλαγής αν στην πορεία κριθεί αναγκαία, πολλές φορές στην πράξη

φαίνεται ότι η συμπλήρωσή του είναι κουραστική και βαρετή για τους

συμμετέχοντες. Επίσης, όταν οι συνθήκες είναι τέτοιες όπου οι συμμετέχοντες

επικοινωνούν μεταξύ τους, διακρίνεται ένα αυξημένο επίπεδο ομοιομορφίας στις

απαντήσεις.

Η συνέντευξη με μέλος του Δικτύου έγινε στο χώρο τους, με ημιδομημένες

ερωτήσεις ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος η συζήτηση να «ξεφύγει» από τους αρχικούς

της στόχους. Τα πλεονεκτήματα της συνέντευξης είναι η αμεσότητα με το δείγμα, και

η ευελιξία των ερωτήσεων. Ταυτόχρονα όμως, υπάρχει ο περιορισμός του δείγματος

λόγω της χρονοβόρας διαδικασίας, όπως επίσης παρέχει χαμηλή τυποποίηση με

στοιχεία που πολύ δύσκολα μπορούν να κωδικοποιηθούν.

Στη συγκεκριμένη έρευνα, έγινε προσπάθεια τα πλεονεκτήματα του ενός δείγματος

να καλύψουν τα μειονεκτήματα του άλλου.

Στατιστική επεξεργασία ερωτηματολογίου

Η στατιστική ανάλυση έγινε σε δύο στάδια: α) Κωδικοποίηση των μεταβλητών με τη

χρήση του προγράμματος Microsoft Office- excel και β) Ανάλυση των δεδομένων. Η

ανάλυση των δεδομένων περιλαμβάνει την περιγραφική στατιστική ανάλυση με τη

χρήση του προγράμματος Minitab και τον έλεγχο ανεξαρτησίας των μεταβλητών με

τη χρήση του προγράμματος SPSS.

-Περιγραφική στατιστική ανάλυση: Κατά τη φάση αυτή υπολογίστηκαν οι

συχνότητες (frequencies), τα ποσοστά (percents), τα έγκυρα ποσοστά (valid percents),

τα αθροιστικά ποσοστά (cumulative percents). Οι συχνότητες είναι ο αριθμός των

ατόμων που ανήκουν σε κάθε κατηγορία (επίπεδο) της μεταβλητής. Το έγκυρο

ποσοστό ισούται με το ποσοστό στο δείγμα μετά την αφαίρεση των περιπτώσεων που

δεν απάντησαν (missing values). Τα αθροιστικά ποσοστά προκύπτουν από το

65

άθροισμα του έγκυρου ποσοστού της συγκεκριμένης κατηγορίας με τα έγκυρα

ποσοστά των κατηγοριών που προηγούνται με βάση την κωδικοποίηση.

-Έλεγχος ανεξαρτησίας των μεταβλητών: Το τεστ ανεξαρτησίας γίνεται για να

ελέγξουμε αν δυο μεταβλητές είναι ανεξάρτητες ή σχετίζονται μεταξύ τους. Με άλλα

λόγια τα επίπεδα του ενός παράγοντα (μεταβλητής) κατά πόσο επηρεάζει τη

συχνότητα εμφάνισης των επιπέδων ενός άλλου παράγοντα και πόσο σημαντική είναι

αυτή η συσχέτιση. Για να ελεγχθεί αν δυο μεταβλητές A και Β είναι ανεξάρτητες ή

όχι γίνεται το X2 test. Το Χ2 test στην ουσία ένας έλεγχος υπόθεσης:

Ηο : οι μεταβλητές Α και Β είναι ανεξάρτητες,

έναντι της εναλλακτικής

Η1: οι μεταβλητές Α και Β δεν είναι ανεξάρτητες και επομένως σχετίζονται.

Σε κάθε έλεγχο υποθέσεων είμαστε εκτεθειμένοι σε δυο κινδύνους. Ο ένας κίνδυνος

είναι να απορρίψουμε την Ηο ενώ αυτή αληθεύει (κίνδυνος πρώτου είδους ή σφάλμα

τύπου Ι) και ο άλλος να δεχθούμε την Ηο ενώ αυτή δεν ισχύει (κίνδυνος δευτέρου

είδους ή σφάλμα τύπου ΙΙ)

Η πιθανότητα σφάλματος τύπου Ι λέγεται επίπεδο σημαντικότητας και συμβολίζεται

με α. Η τιμή του α προκαθορίζεται και είναι συνήθως α=5% ή α=10%. Στην

περίπτωση που εξετάζεται θα χρησιμοποιηθεί επίπεδο σημαντικότητας α= 5%.

Για να γίνει λοιπόν ο παραπάνω στατιστικός έλεγχος γίνεται υπολογισμός της τιμής

του στατιστικού Χ2 , των βαθμών ελευθερίας και αν αυτή η τιμή είναι μεγαλύτερη

της τιμής 2,( )df η μηδενική υπόθεση (Ηο) απορρίπτεται. Οι τιμές

2,( )df δίνονται από

τους πίνακες της κατανομής 2 . Ο ίδιος έλεγχος γίνεται και με τη χρήση του

παρατηρούμενου επίπεδου σημαντικότητας P που υπολογίζεται αυτόματα από τα

στατιστικά πακέτα MINITAB και SPSS. Η τιμή P δίνει το μικρότερο επίπεδο

σημαντικότητας α ενός ελέγχου υποθέσεων για το οποίο η Ηο θα απορριφθεί με βάση

τα δεδομένα που έχουμε.

Αν P ≤ a η Ηο απορρίπτεται, ενώ αν P > a η Ηο δεν απορρίπτεται.

Αυτό το κριτήριο θα χρησιμοποιηθεί για όλους τους ελέγχους ανεξαρτησίας που θα

πραγματοποιηθούν.

Όμως για να γίνει χρήση του X2 test πρέπει να συντρέχουν οι παρακάτω υποθέσεις:

Το δείγμα να είναι τυχαίο, δηλαδή έγινε τυχαία δειγματοληψία από τον

πληθυσμό

66

Οι παρατηρήσεις να είναι ανεξάρτητες, που σημαίνει ότι κάθε παρατήρηση θα

πρέπει να προέρχεται από διαφορετικό υποκείμενο

Οι μεταβλητές (παράγοντες) να είναι ποιοτικές

Το πολύ 20% των κελιών του πίνακα συνάφειας να έχουν αναμενόμενη

συχνότητα κάτω από 5

Το μέγεθος του δείγματος θα πρέπει να κυμαίνεται από 25 έως 250.

Σε περίπτωση που δεν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις θα γίνει χρήση της

μεθόδου προσομοίωσης Monte Carlo με τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS. Σ΄

αυτή την περίπτωση θα επιλέξουμε ως διάστημα εμπιστοσύνης το 95% και αριθμό

δειγμάτων που θα χρησιμοποιηθούν από τη συγκεκριμένη μέθοδο 10000.

Περιγραφική στατιστική ανάλυση

Οι συμμετέχοντες στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου ήταν 27 άτομα. Στη

συνέχεια γίνεται στατιστική ανάλυση του ερωτηματολογίου .

1.Ερώτηση 1η : (Σημειώστε το φύλλο σας, α)γυναίκα, β)άνδρας)

Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε από 27 άτομα αλλά 1 εξ αυτών δεν απάντησε. Οι

απαντήσεις αποτυπώνονται στον Πίνακα1.

Φύλλο Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Άνδρες 20 74,1% 76,92% 76,92%

Γυναίκες 6 22,2% 23,08 100%

Σύνολο 1 26 96,3% 100%

Ελλιπή

Στοιχεία 1 3,7%

Σύνολο 27 100%

Πίνακας 1. Φύλλο συμμετεχόντων

Παρατηρείται ότι το 77% εκ των συμμετεχόντων είναι άνδρες ενώ το 23% είναι

γυναίκες.

67

ΓυναίκεςΆνδρεςΕλλιπή στοιχ .

Category

3,7%

74,1%

22,2%

Διάγραμμα 1. Ραβδόγραμμα φύλλου.

2.Ηλικία (Σημειώστε την ηλικία σας α)κάτω από 18, β)18-30, γ)30-50, δ)50 και άνω)

Η επόμενη ερώτηση ήταν σχετική με την ηλικία. Από τη συμπλήρωση των

ερωτηματολογίων προκύπτει ότι: Τα άτομα που έχουν ηλικία κάτω από 18 είναι 2,

ηλικία μεταξύ 18 και 30 είναι 16, ηλικία 30 μέχρι 50 έχουν 8 και πάνω από 50 ένα

άτομο. Τα αποτελέσματα αποτυπώνονται στον Πίνακα 2.

Ηλικία Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο ποσοστό Αθροιστικό

Ποσοστό

κάτω από

18 2 7,41% 7,41% 7,41%

18-30 16 59,26% 59,26% 66,67%

30-50 8 29,63% 29,63% 96,30%

50 και άνω 1 3,70% 3,70% 100,00%

Σύνολο 27 100,00% 100,00%

Πίνακας 2. Κατανομή ηλικιών συμμετεχόντων

68

Όπως παρατηρείται κάτω από 18 ετών είναι το 7,41% μεταξύ των 18 και 30 είναι το

59,26%, μεταξύ 30 και 50 ετών είναι το 29,63% και από 50 και άνω το 3,70% .

18-3030-50<18>50

Category

1; 3,7%

2; 7,4%

8; 29,6%

16; 59,3%

Σχήμα2. Κυκλικό διάγραμμα ηλικίας

3.Εθνικότητα (Σημειώστε την Εθνικότητα σας, ανοικτή)

Σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια οι χώρες καταγωγής

των συμμετεχόντων είναι: Αφγανιστάν 6, Μπαγκλαντές 4, Συρία 3, Αίγυπτος 3,

Πακιστάν 3, Ρωσία 2, και ένα άτομο από Αρμενία, Βοσνία, Αιθιοπία, Ουκρανία,

Λευκορωσία, Φιλιππίνες.

Εθνικότητα Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Αφγανιστάν 6 22,22% 22,22% 22,22%

Μπαγκλαντές 4 14,81% 14,81% 37,04%

Συρία 3 11,11% 11,11% 48,15%

Αίγυπτος 3 11,11% 11,11% 59,26%

Πακιστάν 3 11,11% 11,11% 70,37%

Ρωσία 2 7,41% 7,41% 77,78%

Αρμενία 1 3,70% 3,70% 81,48%

Βοσνία 1 3,70% 3,70% 85,19%

69

Αιθιοπία 1 3,70% 3,70% 88,89%

Ουκρανία 1 3,70% 3,70% 92,59%

Λευκορωσία 1 3,70% 3,70% 96,30%

Φιλιππίνες 1 3,70% 3,70% 100,00%

Σύνολο 27 100% 100%

Πίνακας 3. Κατανομή Συχνοτήτων των Εθνικοτήτων

Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 3 το δείγμα περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό

Εθνικοτήτων αλλά το 77,78% του συνόλου προέρχεται από το Αφγανιστάν,

Μπαγκλαντές, Συρία, Αίγυπτος, Πακιστάν και Ρωσία.

Φιλιππίνες

Λευκορωσία

Ουκρανία

Αιθιοπία

Βοσνία

Αρμενία

Ρωσία

Πακιστάν

Αίγυπτος

Συρία

Μπαγκλαντές

Αφγανιστάν

6

5

4

3

2

1

0

111111

2

333

4

6

Σχήμα 3. Ραβδόγραμμα Εθνικοτήτων

4.Εργασία (Εργάζεστε στην Ελλάδα;)

Όπως προκύπτει από τα ερωτηματολόγια περιστασιακά εργαζόμενοι είναι 10, με

σταθερή εργασία 9 άτομα, άνεργοι 5, σπουδαστές/φοιτητές 2 ενώ σε ένα

ερωτηματολόγιο δεν καταγράφηκε καμία απάντηση. Ο πίνακας 4 και το Σχήμα 4

δείχνουν την συνολική εικόνα της εργασιακής κατάστασης των ερωτώμενων.

Είδος Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο Αθροιστικό

70

εργασίας ποσοστό Ποσοστό

Άνεργος/η 5 18,52% 19,23% 19,23%

Περιστασιακά 10 37,04% 38,46% 57,69%

Σταθερή

εργασία 9 33,33% 34,62% 92,31%

Σπουδαστής/

Φοιτητής 2 7,41% 7,69% 100,00%

Άλλο 0 0,00% 0,00%

Σύνολο1 26 96,30% 100,00%

Ελλιπή

στοιχεία 1 3,70%

Σύνολο 27 100,00%

Πίνακας 4. Πίνακας συχνοτήτων είδους εργασίας

Άνεργος/ηΠεριστασιακάΣταθερή εργασίαΣπουδαστης

Category

7,7%

34,6%

38,5%

19,2%

Σχήμα 4. Κυκλικό Διάγραμμα εργασίας

5. Ερώτηση 5η (Πώς μάθατε για το δίκτυο κοινωνικής υποστήριξης προσφύγων και

μεταναστών)

Οι φίλοι ήταν ο κυριότερος λόγος που έμαθαν οι ερωτώμενοι για το Δίκτυο

Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών (ΔΚΥΠΜ) γιατί 22

71

συμμετέχοντες επέλεξαν αυτή την αιτία. Ακολουθεί η μεταναστευτική κοινότητα και

άλλος τρόπος με 2 και τέλος η οικογένεια με 1 επιλογή. Ο Πίνακας 5 και το Σχήμα 5

αποτυπώνουν την εικόνα των αποτελεσμάτων των ερωτηματολογίων σχετικά με την

ερώτηση 5.

Πώς έμαθες το

ΔΚΥΠΜ Συχνότητα Ποσοστό

Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Φίλους 22 81,48% 81,48% 81,48%

Οικογένεια 1 3,70% 3,70% 85,19%

Κοινότητα

μεταναστευτική 2 7,41% 7,41% 92,59%

Άλλο 2 7,41% 7,41% 100,00%

Σύνολο 27 100,00% 100,00%

Πίνακας 5. Πίνακας Συχνοτήτων γνωριμίας για το ΔΚΥΠΜ

φίλουςοικογένειακοινότητα μεταναστευτικήάλλο

Category

7,4%

7,4%

3,7%

81,5%

Σχήμα 5. Κυκλικό Διάγραμμα τρόπου γνωριμίας με το ΔΚΥΠΜ

6.Ερώτηση 6η (Συμμετέχετε στις πολιτιστικές δραστηριότητες του Δικτύου ;

κλειστή)

72

Σχεδόν καθολική είναι η συμμετοχή σε πολιτιστικές δραστηριότητες με εξαίρεση ένα

ερωτώμενο . Δηλαδή Ναι απάντησε το 96,30% σε αντίθεση με το Όχι που

συγκέντρωσε το 3,70%.

Συμμετοχή σε

πολιτιστικές

δραστηριότητες

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

ΝΑΙ 26 96,30% 96,30% 96,30%

ΟΧΙ 1 3,70% 3,70% 100,00%

Σύνολο 27 100,00% 100,00%

Πίνακας 6. Πίνακας συχνοτήτων σχετικά με την συμμετοχή σε πολιτιστικές

δραστηριότητες

ΝΑΙΌΧΙ

Category

3,7%

96,3%

Σχήμα 6. Κυκλικό διάγραμμα για τη συμμετοχή σε πολιτιστικές δραστηριότητες

7. Ερώτηση 7η (Αν Ναι έχετε α) ενεργή δραστηριότητα β)επισκέπτης)

Παρατηρείται ότι η πλειοψηφία συμμετέχει ως επισκέπτης στις πολιτιστικές

δραστηριότητες δηλαδή 20, ενώ 5 έχουν ενεργή συμμετοχή και 2 δεν απάντησαν.

Αν ΝΑΙ έχετε Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Ενεργή

δραστηριότητα 5 18,50% 20% 20%

73

Επισκέπτης 20 74,10% 80% 100,00%

Σύνολο1 25 92,60% 100,00%

Ελλιπή

στοιχεία 2 7,40%

Σύνολο 27 100%

Πίνακας 7. Πίνακας συχνοτήτων είδους συμμετοχής σε πολιτιστικές δραστηριότητες

Ενεργή δρασ.ΕπισκέπτηςΕλλιπή στοιχεία

Category

7,4%

74,1%

18,5%

Σχήμα 7. Κυκλικό διάγραμμα είδους συμμετοχής

Το 18,1% έχει ενεργή συμμετοχή στις πολιτισμικές δραστηριότητες το 74,1 είναι

απλά επισκέπτης σ΄αυτές ενώ το 7,4% δεν απάντησε.

8. Ερώτηση 8η (Μέσα από τη συμμετοχή σας έχετε κάνει νέους φίλους; α)Με

Έλληνες, β) με ανθρώπους της ίδιας εθνικότητας, γ) με ανθρώπους άλλων

εθνικοτήτων )

Δημιουργούμε τρείς διχοτομικές κατηγορικές μεταβλητές για κάθε μια από τις

πιθανές απαντήσεις. Διχοτομικές κατηγορικές μεταβλητές είναι οι μεταβλητές που

μπορεί υποχρεωτικά να ενταχθούν στο ΝΑΙ ή στο ΟΧΙ. Δηλαδή έκανε φίλους

Έλληνες; Η απάντηση θα είναι ΝΑΙ ή ΟΧΙ.

74

Σύμφωνα με τις απαντήσεις προκύπτει ότι 8 άτομα δεν έκαναν φίλους (ελλιπή

στοιχεία). Οι επιλογές που είχαν οι ερωτώμενοι ήταν από καμία έως και τρείς. Τα

αποτελέσματα των απαντήσεων αποτυπώνονται στον Πίνακα 8 και στο Σχήμα 8.

Εθνικότητα φίλων

Συχνότητα Ποσοστό

Έγκυρο

ποσοστό

Έλληνες

11 40,74% 57,89%

Ίδιας

Εθνικότητας

9 33,33% 47,37%

Άλλων

Εθνικοτήτων

12 44,44% 63,16%

Ελλιπή στοιχεία

8 29,63%

Πίνακας 8. Πίνακας συχνοτήτων Εθνικοτήτων φίλων

Όπως φαίνεται το 57,89% έκανε φίλους Έλληνες, το 47,37% ίδιας εθνικότητας και το

63,16% άλλων εθνικοτήτων.

Ελλιπή στοιχείαΆλλων εθνικοτήτωνΊδιας εθνικότηταςΈλληνες

12

10

8

6

4

2

0

8

12

9

11

Σχήμα8. Ραβδόγραμμα εθνικότητας φίλων

75

9. Ερώτηση 9η (Σας αρέσουν οι παραδόσεις και έθιμα άλλων εθνικοτήτων; α) Ναι, β)

Όχι, γ) Μέτρια)

Σύμφωνα με τις απαντήσεις προκύπτει ότι σε 19 αρέσουν παραδόσεις και έθιμα

άλλων εθνικοτήτων, 7 απάντησαν ότι τους αρέσουν μέτρια και 1 απάντησε ότι δεν

του/της αρέσουν τα έθιμα και οι παραδόσεις άλλων εθνικοτήτων.

Συμμετοχή σε

πολιτιστικές

δραστηριότητες

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

ΝΑΙ 19 70,37% 70,37% 70,37%

ΟΧΙ 1 3,70% 3,70% 74,07%

Μέτρια 7 25,93% 25,93% 100,00%

Σύνολο 27 100,00%

Πίνακας9. Πίνακας συχνοτήτων για την προτίμηση σε παραδόσεις και έθιμα άλλων

εθνικοτήτων

Στο κυκλικό διάγραμμα (Σχήμα 9) απεικονίζονται οι συχνότητες όπου φαίνεται ότι το

Ναι συγκέντρωσε το 70,4% των συμμετεχόντων, το Όχι το 3,7% και το μέτρια το

25,9%

NAIOXIΜέτρια

Category

25,9%

3,7%

70,4%

76

Σχήμα 9. Κυκλικό διάγραμμα προτίμησης παραδόσεων και εθίμων.

10. Ερώτηση 10η [Υπάρχει κάποιο έθιμο άλλων εθνικοτήτων που θα θέλατε να έχετε

στη δική σας παράδοση (π.χ. ενδυμασία, χορός, φαγητό κ.τ.λ.) α)Ναι, β) Όχι]

Στην ερώτηση αυτή απάντησαν θετικά 9 ερωτώμενοι, 17 απάντησαν αρνητικά ενώ

είχαμε και μια ελλιπή απάντηση (μη απάντηση). Όπως προκύπτει όμως από την

απάντηση στην επόμενη ερώτηση 11η θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως θετική.

Παρόλα αυτά στην παρούσα φάση θεωρείται ελλιπή τιμή.

Θέλετε να έχετε

κάποιο έθιμο άλλων

στη δική σας

παράδοση

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

ΝΑΙ 9 33,33% 34,62% 34,62%

ΟΧΙ 17 62,96% 65,38% 100,00%

Σύνολο 1 26 96,30% 100,00%

Ελλιπή στοιχεία 1 3,70%

Σύνολο 27 100,00%

Πίνακας 10. Πίνακας συχνοτήτων προτίμησης κάποιου εθίμου

Είναι φανερό ότι η πλειοψηφία (63%) των ερωτώμενων δεν επιθυμεί να υιοθετήσει

κάποιο έθιμο άλλων εθνικοτήτων στη δική τους παράδοση ενώ το 33,3% επιθυμεί να

υιοθετηθεί.

77

ΝΑΙΟΧΙΕλλ ιπή στοιχεία

Category

3,7%

63,0%

33,3%

Σχήμα 10. Κυκλικό διάγραμμα σχετικά με την υιοθέτηση κάποιου εθίμου

11.Ερώτηση 11η (Αν Ναι ποιο είναι αυτό, ανοικτή ερώτηση)

Από τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων θα αφαιρεθεί μια απάντηση (18ο

ερωτηματολόγιο) επειδή στην προηγούμενη ερώτηση (10η) απάντησε αρνητικά.

Στην ερώτηση αυτή απάντησαν ως εξής: 2 ότι θα υιοθετούσαν χορό και φαγητό, 1 το

χορό, 1 την ελληνική μουσική, 3 το φαγητό, 1 την ελεύθερη έκφραση (;), 1 το

πρωτοχρονιάτικο πάρτι και 1 κάτι αλλά αδύνατο να κατανοηθεί (ερωτηματολόγιο

27).

Αν ναι στη 10η ποιο

είναι αυτό; Συχνότητα Ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Χορός/φαγητό 2 20,00% 20,00%

χορός 1 10,00% 30,00%

Ελλ. Μουσική 1 10,00% 40,00%

φαγητό 3 30,00% 70,00%

Ελεύθερη έκφραση 1 10,00% 80,00%

Πρωτοχρονιάτικο

πάρτι 1

10,00% 90,00%

άλλο 1 10,00% 100,00%

Σύνολο 10 100,00%

78

Πίνακας 11. Πίνακας συχνοτήτων εθίμων και παραδόσεων που θέλουν να

υιοθετήσουν

Προκύπτει ότι από αυτούς που απάντησαν θετικά το 30% προτιμά το φαγητό, το 20%

τον χορό και φαγητό (επομένως το φαγητό φτάνει το 50%) το 10% τον χορό

(επομένως αθροιστικά ο χορός ανέρχεται στο 30%) και από 10% ελληνική μουσική,

ελεύθερη έκφραση, πρωτοχρονιάτικο πάρτι και κάτι άλλο (μη ορθή χρήση της

ελληνικής γραφής)

Χορός/φαγητόχορόςΕλ λ . ΜουσικήφαγητόΕλ εύθερη έκφρασηΠρωτοχρον ιάτικο πάρτιάλ λο

C ategory

10,0%

10,0%

10,0%

30,0%

10,0%

10,0%

20,0%

Σχήμα 11. Κυκλικό διάγραμμα εθίμων/παραδόσεων που επιθυμούν να υιοθετηθούν

12. Ερώτηση 12η [Μέσα από τη γνωριμία σας με άλλους ανθρώπους στην Ελλάδα

υπάρχει κάτι που θα θέλατε να μην υπήρχε στον δικό σας πολιτισμό ή θρησκεία

(οτιδήποτε)]

Οι απαντήσεις ήταν αποτυπώνονται στον Πίνακα 12.

Κάτι που θα θέλατε

να μην υπήρχε στο

δικό σας πολιτισμό

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Αθροιστικό

Ποσοστό

Τίποτα 10 37,04% 58,82% 58,82%

Όχι βάψιμο μαλλιών

στις γυναίκες 2 7,41% 11,76% 70,59%

79

εκκλησία 1 3,70% 5,88% 76,47%

δημοκρατία 2 7,41% 11,76% 88,24%

καπιταλισμός 1 3,70% 5,88% 94,12%

Να μην σφυρίζουν οι

άνδρες στο δρόμο 1 3,70% 5,88% 100,00%

Σύνολο1 17 62,96% 100,00%

Ελλιπή στοιχεία 10 37,04%

Σύνολο 27 100,00%

Πίνακας 12. Πίνακας συχνοτήτων του τι θα ήθελαν να μην υπήρχε στον δικό σας

πολιτισμό

Παρατηρούμε ότι η αρνητική απάντηση (τίποτα) καθώς και η μη συμπλήρωση της

ερώτησης φτάνει το 74,1% των συμμετεχόντων. Προφανώς δεν θα ήθελαν κάτι που

να μην υπήρχε στον πολιτισμό τους.

ΤίποταΌχι βάψιμο μαλλιών στις γυναίκεςεκκλησίαδημοκρατίακαπιταλισμόςΝα μην σφυρίζουν οι άνδρες στο δρόμοΕλλιπή στοιχεία

Category

37,0%

3,7%

3,7%7,4% 3,7%

7,4%

37,0%

Σχήμα 12. Κυκλικό διάγραμμα απαντήσεων της 12ης ερώτησης.

13. Ερώτηση 13η (Η συμμετοχή σας στις δραστηριότητες του δικτύου σας έχει κάνει

να αισθάνεστε: α)περισσότερη ασφάλεια, β) περισσότερη εμπιστοσύνη στον εαυτό

80

μου γ) περισσότερο περήφανο για τις παραδόσεις της χώρας μου δ) περισσότερο

κατανόηση για την ελληνική κοινωνία ε) άλλο)

Δημιουργούμε πέντε διχοτομικές κατηγορικές μεταβλητές για κάθε μια από τις

πιθανές απαντήσεις. Οι απαντήσεις που μπορεί να δώσει ο ερωτώμενος είναι από

καμία έως πέντε. Από τους 27 ερωτώμενους ένας δεν απάντησε (ελλιπή στοιχεία).

Παρατηρείται ότι η συμμετοχή στο δίκτυο έχει κάνει να αισθάνεται το 42,31%

περισσότερη ασφάλεια, το 30,77% περισσότερη εμπιστοσύνη για τον εαυτό του, το

15,38% περισσότερο περήφανο για τις παραδόσεις της χώρας του και περισσότερη

κατανόηση για την ελληνική κοινωνία, ενώ 3,85% κάτι άλλο που δεν

συμπεριλαμβάνεται στις παραπάνω επιλογές.

Η συμμετοχή στο δίκτυο σας

έχει κάνει να αισθάνεστε

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Περισσότερη ασφάλεια 11 40,74% 42,31%

Περισσότερη εμπιστοσύνη

στον εαυτό μου

8 29,63% 30,77%

Περισσότερο περήφανο για

της παραδόσεις της χώρας

μου

4 14,81% 15,38%

Περισσότερο κατανόηση για

την ελληνική κοινωνία

4 14,81% 15,38%

Άλλο 1 3,70% 3,85%

Ελλιπή στοιχεία 1 3,70%

Πίνακας 13. Πίνακας συχνοτήτων

81

ελλιπή στοιχεία

άλλο

περισ

. Καταν

. Για ελ.

Κοιν.

περισ

. Περ

. παραδ

. Χώρας

του

περισ

. Εμπ

. εαυτό του

περισ

. Ασφ

.

12

10

8

6

4

2

0

11

44

8

11

Σχήμα 13. Ραβδόγραμμα συχνοτήτων της απόρροιας της συμμετοχής σε

δραστηριότητες του δικτύου

14. Ερώτηση 14η (Έχετε επισκεφτεί στην Ελλάδα έστω και μια φορά: α)Μουσείο

Ακρόπολης, β)Μέγαρο μουσικής, γ) Άλλα μουσεία, δ)Σινεμά, στ)Μουσικές

παραστάσεις, ζ)άλλο.)

Θα δημιουργήσουμε επτά μεταβλητές με δυο τιμές ΝΑΙ και ΟΧΙ για κάθε μια

επιλογή του ερωτήματος 14. Π.χ. για το Μουσείο Ακρόπολης αν είναι τσεκαρισμένο

θεωρείται ΝΑΙ ενώ αν δεν είναι θεωρείται ΟΧΙ. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων

είναι ότι το 85,2% έχουν επισκεφτεί το Μουσείο Ακρόπολης, το 14,8% το μέγαρο

μουσικής, το 37% άλλα μουσεία, το 33,3% θέατρο, το 48,2% σινεμά, το 40,7%

μουσικές παραστάσεις και το 3,7% κάτι άλλο. αποτυπώνονται στον Πίνακα 14.

Έχετε επισκεφτεί έστω και

μια φορά στη Ελλάδα:

Συχνότητα Ποσοστό Έγκυρο

ποσοστό

Μουσείο Ακρόπολης 23 85,2% 85,2%

82

Μέγαρο Μουσικής 4 14,8% 14,8%

Άλλα Μουσεία

10 37% 37%

Θέατρο 9 33,3% 33,3%

Σινεμά 13 48,2% 48,2%

Μουσικές παραστάσεις 11 40,7% 40,7%

Άλλο 1 3,7% 3,7%

Πίνακας 14. Πίνακας συχνοτήτων των τόπων που επισκέφτηκαν στην Ελλάδα έστω

και μια φορά.

άλλο

Μουσικές παραστάσεις

Σινεμά

Θέατρο

Άλλα

μοσεία

Μέγαρο

μουσικής

Μουσείο

Ακρόπολης

25

20

15

10

5

01

11

13

910

4

23

Σχήμα 14. Ραβδόγραμμα συχνοτήτων για το μέρος που έχουν επισκεφτεί έστω και

μια φορά.

83

Έλεγχος συσχέτισης παραγόντων (μεταβλητών)

Όπως προαναφέρθηκε θα χρησιμοποιηθεί το X2-test αν ισχύουν οι προϋποθέσεις που

απαιτούνται για τη χρήση του και σε διαφορετική περίπτωση η μέθοδος

προσομοίωσης Monte Carlo. To SPSS υπολογίζει αυτόματα την τιμή X2 και το

παρατηρούμενο επίπεδο σημαντικότητας είτε με τη «συμβατική» μέθοδο ( Asymp.

Sig. 2-sided) είτε με τη μέθοδο προσομοίωσης Monte Carlo (Monte Carlo Sig. 2-

sided). Επίσης δίνει το άνω και κάτω όριο εμπιστοσύνης του 95% διαστήματος

εμπιστοσύνης (για τη μέθοδο Monte Carlo), καθώς και τους πίνακες συνάφειας.

Στους πίνακες συνάφειας παρατίθενται οι παρατηρούμενες σχετικές συχνότητες για

κάθε κελί. Ακολουθούν χαρακτηριστικοί έλεγχοι συσχέτισης μεταξύ των

παραγόντων.

Συσχέτιση φύλου και ηλικίας

Κάτω του

18

18-30 30-50 50 και άνω Σύνολο

Γυναίκα 3,8% 19,2% 0% 0% 23,1%

άνδρας 3,8% 42,3% 26,9% 3,8% 76,9%

Σύνολο 7,7% 61,5% 26,9% 3,8% 100%

Πίνακας 15. Πίνακας συνάφειας φύλου-ηλικίας

Για την παραπάνω συσχέτιση χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος προσομοίωσης Monte

Carlo. Τα επίπεδα του ενός παράγοντα (φύλο) δεν επηρεάζουν τις συχνότητες στα

διάφορα επίπεδα του δεύτερου παράγοντα (ηλικία), δηλαδή δεν υπάρχει συσχέτιση

μεταξύ φύλου και ηλικίας των συμμετεχόντων στην έρευνα. Ισχύουν Χ2=3,82 ,

βαθμοί ελευθερίας (df)=3, P (Monte Carlo Sig. 2-sided)=0,368 > a=0,05.

Συσχέτιση φύλου και είδους συμμετοχής στις πολιτιστικές δραστηριότητες του

δικτύου

Ενεργή

δραστηριότητα

επισκέπτης Σύνολο

Γυναίκα 12,5% 8,3% 20,8%

άνδρας 8,3% 70,8% 79,2%

Σύνολο 20,8 79,2% 100%

84

Πίνακας 16. Πίνακας συνάφειας φύλου – είδους συμμετοχής σε πολιτιστικές

δραστηριότητες του δικτύου

Για τη συσχέτιση φύλου και είδους συμμετοχής στις πολιτιστικές δραστηριότητες

έγινε χρήση της μεθόδου προσομοίωσης Monte Carlo. Τα επίπεδα του παράγοντα

φύλου επηρεάζουν τις συχνότητες στα διάφορα επίπεδα του παράγοντα εργασία και

επομένως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ ηλικίας και είδους εργασίας. Βλέπουμε ότι

περισσότερες γυναίκες έχουν ενεργή δραστηριότητας (12,5%), ενώ η συντριπτική

πλειοψηφία των ανδρών συμμετέχει ως επισκέπτης. Ισχύουν Χ2 =5,874, βαθμοί

ελευθερίας (df) = 1 , P (Exact Sig. 2-sided)=0,042 < a=0,05.

Συσχέτιση ηλικίας και εργασίας

Άνεργος/η περιστασιακά Σταθερή

εργασία

σπουδαστής Σύνολο

Κάτω του

18

0% 3,8% 0% 3,8% 7,7%

18-30 11,5% 23,1% 19,2% 3,8% 57,7%

30-50 7,7% 7,7% 15,4% 0% 30,8%

50 και άνω 0% 3,8% 0% 0% 3,8%

Σύνολο 19,2% 38,5% 34,6% 7,7% 100%

Πίνακας 17. Πίνακας συνάφειας φύλου-ηλικίας

Για τη συσχέτιση ηλικίας – είδους εργασίας έγινε χρήση της μεθόδου προσομοίωσης

Monte Carlo. Τα επίπεδα του παράγοντα ηλικία δεν επηρεάζουν τις συχνότητες στα

διάφορα επίπεδα του παράγοντα εργασία και επομένως δεν υπάρχει συσχέτιση

μεταξύ ηλικίας και είδους εργασίας. Ισχύουν Χ2 =9,119, βαθμοί ελευθερίας (df) = 9 ,

P (Monte Carlo Sig. 2-sided)=0,460 > a=0,05.

Συσχέτιση φύλου και εργασίας

Άνεργος/η περιστασιακά Σταθερή

εργασία

σπουδαστής Σύνολο

Γυναίκα 4% 12% 4% 4% 24%

Άνδρας 16% 28% 28% 4% 76%

85

Σύνολο 20% 40% 32% 8% 100%

Πίνακας 18. Πίνακας συνάφειας φύλου-εργασίας

Για τη συσχέτιση φύλου – είδους εργασίας έγινε χρήση της μεθόδου προσομοίωσης

Monte Carlo. Τα επίπεδα του παράγοντα φύλου δεν επηρεάζουν τις συχνότητες στα

διάφορα επίπεδα του παράγοντα εργασία και επομένως δεν υπάρχει συσχέτιση

μεταξύ φύλου και είδους εργασίας. Ισχύουν Χ2 =1,563, βαθμοί ελευθερίας (df) = 3 ,

P (Monte Carlo Sig. 2-sided)=0,765 > a=0,05.

Συσχέτιση είδους συμμετοχής στις πολιτισμικές εκδηλώσεις του δικτύου και

εργασίας

Άνεργος/η περιστασιακά Σταθερή

εργασία

σπουδαστής Σύνολο

Ενεργή

δραστηριότητα

4% 8% 0% 8% 20%

Επισκέπτης 16% 28% 36% 0% 80%

Σύνολο 20% 36% 36% 8% 100%

Πίνακας 19. Πίνακας συνάφειας είδους συμμετοχής και εργασίας

Για τη συσχέτιση είδους συμμετοχής στις πολιτισμικές εκδηλώσεις του δικτύου και

εργασίας χρησιμοποιήθηκε η προσομοίωση Monte Carlo . Παρατηρείται ότι οι

άνεργοι έχουν 4% ενεργή δραστηριότητα και 16% ως επισκέπτης, οι εργαζόμενοι

περιστασιακά έχουν 8% ενεργή δραστηριότητα και 28% ως επισκέπτης, οι έχοντες

σταθερή εργασία δεν έχουν ενεργή συμμετοχή και 36% ως επισκέπτες ενώ οι

σπουδαστές έχουν μόνο ενεργή δραστηριότητα 8%. Το είδος της εργασίας επηρεάζει

το είδος της συμμετοχής και επομένως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των δυο

μεταβλητών. Ισχύει Χ2 =10,278, βαθμοί ελευθερίας (df) = 3 , P (Monte Carlo Sig. 2-

sided)=0,022< a=0,05.

86

Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου

Οι ερωτήσεις 1,2,3,4,5 έχουν προσωπικό χαρακτήρα είναι κλειστές και αφορούν το

φύλο, την ηλικία, την εθνικότητα, την εργασία και πως προέκυψε η συμμετοχή τους

στο Δίκτυο. Απάντησαν συνολικά 27 άτομα, στην πλειοψηφία τους άντρες μεταξύ

18-30 ετών. Πρόκειται για άτομα διαφόρων εθνικοτήτων. Επίσης, οι περισσότεροι

εργάζονται περιστασιακά ή είναι άνεργοι, και λιγότεροι είναι αυτοί με σταθερή

εργασία. Η πλειοψηφία επίσης, απάντησε ότι έχει μάθει για το Δίκτυο από φίλους,

γεγονός που δείχνει τη θετική στάση που έχουν τα κοινωνικά δίκτυα στην

μετανάστευση και την ένταξη, γεγονός που απαντάται και στις έρευνες των

Matarasso (1997) και Guetzkow (2002).

Στην ερώτηση 8 διερευνάται η κοινωνικότητα, -όπου με τον όρο κοινωνικότητα

εννοούμε το βαθμό που τα συγκεκριμένα άτομα είναι ανοικτά στο να έρθουν σε

επαφή με νέους ανθρώπους και να συνεργαστούν μαζί τους-. Η πλειοψηφία απάντησε

θετικά, έχει δηλαδή, κάνει νέες φιλίες με ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων

συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων. Το ίδιο θετικό στοιχείο δείχνουν και οι

έρευνες που έχουν διεξαχθεί από τους Matarrasso και Guetzkow, όπου κατέληξαν

στο συμπέρασμα ότι η με τη συμμετοχή σε δραστηριότητες αναπτύσσεται η

διαπολιτισμική επαφή και φιλία.

Στις ερωτήσεις 9, 10, 11 και 12 διερευνάται ο βαθμός ενσωμάτωσης των

συγκεκριμένων ατόμων στην κοινωνία. Ως ενσωμάτωση εννοούμε το κατά πόσο

έχουν υιοθετήσει ή έχουν την τάση να υιοθετήσουν συμπεριφορές που ισχύουν στην

ελληνική κοινωνία. Παρόλο που οι απαντήσεις σ’ αυτό το σημείο ήταν σχεδόν

μοιρασμένες (λίγο παραπάνω από τους μισούς έδειξαν μια θετική τάση),

αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μπορεί κανείς να διακρίνει μια αυξημένη θετική

τάση στους ανθρώπους που έχουν σταθερή εργασία, σε σχέση μ’ αυτούς που

εργάζονται περιστασιακά ή είναι άνεργοι. Αυτό το στοιχείο, σε κάποιο βαθμό, το

συναντάμε και στην έρευνα των Lee και O’Leary (2006), όπου μετανάστες που το

κοινωνικό τους στάτους είναι παρόμοιο με τους ιθαγενείς, έχουν πιο κοινές

συμπεριφορές μ’ αυτούς παρά με τους ομοεθνείς τους.

Στην ερώτηση 13, γίνεται προσπάθεια να διερευνηθεί κατά πόσο στοιχεία όπως είναι

η ασφάλεια και η αυτοεκτίμηση, μπορούν αν ενθαρρυνθούν μέσα από τη συμμετοχή

τους σε μια συλλογική δράση. Η πλειοψηφία των απαντήσεων ήταν θετική ως προς

αυτό, γεγονός που δείχνει την θετική επίδραση που ασκεί η συλλογικότητα. Το ίδιο

87

στοιχείο το συναντάμε και στην έρευνα του Guetzkow (2002), όπου μεταξύ άλλων

έδειξε ότι οι πολιτιστικές δραστηριότητες είναι μια πηγή υπερηφάνειας για τους

κατοίκους, και αυξάνουν την αίσθηση της σύνδεσης τους με την κοινότητα.

Στην ερώτηση 15, προσπαθούμε να διερευνήσουμε το κατά πόσο η συμμετοχή τους

στο Δίκτυο τους κινητοποιεί για συμμετοχή σ’ άλλες δραστηριότητες και για

γνωριμία με τον πολιτισμό της χώρας που κατοικούν. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός

ότι η συντριπτική πλειοψηφία (29 άτομα) απάντησαν ότι έχουν επισκεφτεί το

Μουσείο της Ακρόπολης, ενώ αρκετοί έχουν επισκεφτεί και άλλα μουσεία.

Ταυτόχρονα ελάχιστοι απάντησαν ότι έχουν επισκεφτεί το Μέγαρο Μουσική, γεγονός

που συναντιέται και στην έρευνα της Rosenstein (2005), όπου οι μετανάστες έχουν

πολύ χαμηλά ποσοστά συμμετοχής στις λεγόμενες μορφές «υψηλής τέχνης».

Σε γενικές γραμμές, τα συμπεράσματα, ως προς το γενικό μας ερώτημα που αφορά

την ένταξη και τη συνοχή, είναι θετικά. Όμως, υπάρχει ένας παράγοντας που δεν

μπορεί κανείς να παραβλέψει. Μελετώντας τα ερωτηματολόγια, με την αρχική σειρά

που δόθηκαν, είναι φανερό ότι υπάρχει το φαινόμενο της αλληλεπίδρασης στις

απαντήσεις. Ειδικά σε σημεία όπου τους δυσκόλεψε η κατανόηση των ερωτήσεων

(κυρίως στις ανοιχτές ερωτήσεις), εύκολα κανείς διακρίνει την ταύτιση των απόψεων.

Αυτό, δυστυχώς, είναι ένα στοιχείο που δεν μπορεί κανείς να ελέγξει όταν δεν

έρχεται σε επαφή με τους ερωτώμενους.

Αποτελέσματα Συνέντευξης

Οι ερωτήσεις της συνέντευξης έχουν στόχο να εντοπίσουν τους σκοπούς του

Δικτύου, καθώς επίσης να αντλήσουν πληροφορίες σχετικά με την ιδεολογική

προσέγγιση των ανθρώπων που το απαρτίζουν στα ζητήματα αφομοίωση ή

πλουραλισμός. Από τις απαντήσεις διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για μια καταρχήν

πολιτική οργάνωση με στόχο την ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας στο

μεταναστευτικό ζήτημα και την επιρροή στις πολιτικές δυνάμεις για μια περισσότερο

φιλομεταναστευτική πολιτική. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής δράσης έχει

αναπτύξει πολιτιστικές δομές θεωρώντας ότι μέσα από αυτές τις δραστηριότητες

επιτυγχάνεται η ανοχή και η κατανόηση της διαφορετικότητας. Δυστυχώς, το

ποσοστό συμμετοχής των μεταναστών στην οργάνωση είναι πολύ μικρό σε σχέση με

το συνολικό ποσοστό που κατοικούν στην Αθήνα, και αυτό αναδεικνύει και το

88

πρόβλημα που θέσαμε σε προηγούμενη ενότητα ως προς την πρόσβαση αυτών των

ανθρώπων σε μορφές συλλογικής και πολιτιστικής δράσης. Σωστά οι άνθρωποι του

Δικτύου εντοπίζουν το πρόβλημα, ως πρόβλημα πολιτικής, διότι ο άνθρωπος

πρωτίστως ενδιαφέρεται για την επιβίωσή του και δευτερευόντως αναπτύσσει και

συμμετέχει σε άλλες μορφές της κοινωνικής ζωής. Ο αποκλεισμός τους από την

ελληνική κοινωνία δημιουργεί, όπως είναι φυσικό, και τον αποκλεισμό τους από κάθε

μορφή συλλογικής και κοινωνικής δράσης. Από την άλλη πλευρά, οι μετανάστες που

συμμετέχουν στο Δίκτυο αποκτούν αυτοπεποίθηση, είναι περισσότερο ενταγμένοι

στην ελληνική κοινωνία και μαθαίνουν να διεκδικούν ισότιμα τα δικαιώματά τους. Η

συμμετοχή τους σε μια συλλογικότητα, που τους αντιμετωπίζει ως ισότιμα μέλη της

κοινωνίας και τους αναγνωρίζει το δικαίωμα της διαφορετικότητας, αποτελούν

καθοριστικούς παράγοντες για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους.

Σ’ αυτό το πλαίσιο το ετήσιο φεστιβάλ είναι η πιο έμπρακτη πράξη αλληλεγγύης

προς τους μετανάστες, οι οποίοι έχουν την ευκαιρία να οργανώσουν τις δικές τους

εκδηλώσεις και να παρουσιάσουν τις παραδόσεις τους. Πρόκειται για μορφή

επιβεβαίωσης και αναγνώρισης, και ταυτόχρονα συμφιλίωσης της ελληνικής

κοινωνίας με την διαφορετικότητα. Επίσης, σημαντικό στοιχείο που προκύπτει είναι

ότι στην προσπάθεια προσέγγισης για συλλογική δράση θα πρέπει κανείς να λάβει

υπόψη του πολλές παραμέτρους, όπως είναι οι πολιτικές και ιστορικές συγκυρίες,

αλλά ακόμα και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των λαών, τα οποία πολλές

φορές λειτουργούν καθοριστικά. Τέλος, αξιοσημείωτη είναι η διαπίστωση των ορίων

στην ανοχή της διαφορετικότητας. Παρόλο που οι άνθρωποι του Δικτύου είναι υπέρ

της εξωτερίκευσης των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων τάσσονται κατά σε μορφές

συντηρητισμού που εμπεριέχουν μορφές υποταγής και εξευτελισμού. Ταυτόχρονα

προσπαθούν μέσα από την επαφή μαζί τους να αναδείξουν την αξία της ισότητας και

ισονομίας των ανθρώπων.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το μεταναστευτικό φαινόμενο της εποχής μας δεν υπακούει στους νόμους

προσφοράς και ζήτησης των αγορών εργασίας. Οι ιστορικές συγκυρίες των

τελευταίων ετών (η κατάρρευση των πρώην σοσιαλιστικών χωρών και οι βίαιες

συγκρούσεις του αναπτυσσόμενου κόσμου) δημιούργησαν ένα τεράστιο κύμα

89

προσφύγων και μεταναστών, εκτοπισμένων και εξόριστων (για να χρησιμοποιήσω

τους όρους του Said) όσο ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία. Η νέα μετανάστευση

δεν είναι επιλογή, αλλά μονόδρομος για ένα μεγάλο μέρος των μεταναστών. Η

παγκόσμια κοινωνική οργάνωση, η παγκοσμιοποίηση της αγοράς, καθορίζουν το

περιεχόμενο της διεθνούς μετανάστευσης, η οποία όμως συντελείται μέσα σε

συγκεκριμένα εθνικά πλαίσια. Επομένως, η μετανάστευση εμπεριέχει την

αλληλεπίδραση της παγκόσμιας και της εθνικής διάστασης, τα οποία και αποτελούν

τα συστατικά της στοιχεία.

Συνέπεια του φαινομένου είναι ότι οι σημερινές κοινωνίες έχουν να

αντιμετωπίσουν την πρόκληση της πολυπολιτισμικότητας. Η συνύπαρξη

διαφορετικών εθνικοτήτων στο εσωτερικό ενός κράτους διαταράσσει τη «φαντασιακή

κοινότητα» των μελών του, θέτοντας τους ερωτήματα σε σχέση με την ατομική

ταυτότητα «ποιος είμαι;» και με τη συλλογική ταυτότητα «ποιοι είμαστε;». Ο φόβος

της απώλειας της ταυτότητας, που ενισχύεται από τις πρακτικές έθνους-κράτους,

δημιουργεί διενέξεις και διαμάχες. Η ιδεολογική φόρτιση του εθνικισμού, η οποία

απορρέει από οικονομικά κυρίως οφέλη, αποτελεί τη βάση για την παρουσία

ξενοφοβικών και ρατσιστικών φαινομένων που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό

των μεταναστών. Ο αποκλεισμός των μεταναστών αναφέρεται στις σχέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ομάδων μέσα σε μια κοινωνία. Συνιστά, δηλαδή, μια

αρνητική σχέση αφού δεν τους δίνεται η δυνατότητα να ολοκληρωθούν μέσα στο

κυρίαρχο πλαίσιο. Η παρεμπόδιση απορρόφησης κοινωνικών και δημόσιων αγαθών

οδηγεί διάφορες ομάδες ανθρώπων στην οικονομική ανέχεια και την

περιθωριοποίηση. Η νομιμοποίηση του αποκλεισμού με βάσει πολιτισμικά

χαρακτηριστικά οδηγεί σε διάκριση ανάμεσα σε «εμάς» και τους «άλλους», με

υποβόσκουσα αντίληψη την ανωτερότητα του ενός έναντι του άλλου.

Η δημοκρατικότητα των σημερινών κοινωνιών κρίνεται τα τελευταία χρόνια

από την ανεκτικότητα και την αναγνώριση της αξίας του άλλου. Το ζήτημα που

τίθεται στο προσκήνιο είναι πώς θα επιτευχθεί η ένταξη των ετερόκλητων

πολιτισμικά ομάδων, εντός μιας κοινωνίας ή ενός κράτους. Τα μοντέλα ένταξης, η

αφομοίωση ή ο πλουραλισμός, δεν αποτελούν μαγικές συνταγές επίλυσης του

ζητήματος. Το κάθε κράτος σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητές του, το κοινωνικό-

πολιτικό του σύστημα, και στηριζόμενο στην αναγνώριση των ίσων δικαιωμάτων για

όλους και στις αξίες του δυτικού πολιτισμού, θα πρέπει να οικοδομήσει το πλαίσιο

αναφοράς του.

90

Σ’ αυτό το πλαίσιο, οι πολιτιστικές δραστηριότητες και η συμμετοχή των

μεταναστών σ’ αυτές, θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην ομαλή ένταξή τους και

να βοηθήσουν στη συνοχή της κοινωνίας. Πράγματι, η πρόσβαση των ανθρώπων στις

τέχνες και τον πολιτισμό μπορούν να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση, και να

βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους. Καθώς όμως, η συμμετοχή και η πρόσβαση

αποτελούν «πολιτισμικό κεφάλαιο» (μια συνήθεια που αποκτιέται σταδιακά μέσα σε

μια μακρόχρονη διαδικασία ενστάλαξης ιδεών), και ταυτόχρονα αποτελούν μια

συνήθεια των πιο εύπορων και μορφωμένων ατόμων, ο μεταναστευτικός πληθυσμός

παραμένει αποκλεισμένος καθώς πρόκειται για ανθρώπους με χαμηλά εισοδήματα

και εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά, οι φορείς πολιτιστικών δραστηριοτήτων

επιλέγουν δράσεις που, κυρίως, αναπαράγουν το κοινωνικό status quo, ακολουθώντας

τα κοινωνικά στερεότυπα και την κυρίαρχη ιδεολογία. Επομένως, το ζήτημα είναι

βαθιά πολιτικό και ταξικό, και νομίζω ότι ο μόνος τρόπος επίλυσής του είναι μια πιο

δίκαιη κοινωνία, με λιγότερες ανισότητες και περισσότερες ίσες ευκαιρίες.

Στην προσπάθεια να εξετάσουμε μέσα από ποιες διαδικασίες θα μπορούσαν οι

πολιτιστικές δραστηριότητες να οδηγήσουν σε ένα θετικό αποτέλεσμα ως προς την

ομαλή ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία, χρησιμοποιούμε το

παράδειγμα ενός μη κυβερνητικού οργανισμού, όπου κύριο μέλημά του είναι η

υποστήριξη των προσφύγων και των μεταναστών.

Η παρουσία μου στο χώρο τους, οι συνομιλίες με διάφορους ανθρώπους και η

συνέντευξη, καθώς και οι απαντήσεις των μεταναστών, με οδήγησαν στα παρακάτω

συμπεράσματα. Καταρχήν να τονίσουμε ότι, η έρευνα έχει πιλοτικό χαρακτήρα, τα

συμπεράσματα είναι ενδεικτικά, αφορούν το συγκεκριμένο δείγμα και θα μπορούσαν

να χρησιμοποιηθούν για τη διατύπωση υποθέσεων σε μελλοντική έρευνα.

Το μικρό ποσοστό των μεταναστών που συμμετέχει στο Δίκτυο, σε σχέση με το

συνολικό ποσοστό που κατοικούν στην Αθήνα, δείχνει ότι η πλειοψηφία των

μεταναστών δεν εμπιστεύεται τις κοινωνικές και συλλογικές δομές, με την έννοια ότι

δεν συνειδητοποιεί ότι η συμμετοχή τους θα βοηθήσει στην ένταξή τους. Νομίζω ότι

αυτό συμβαίνει γιατί οι ευρύτερες και κυρίαρχες διαδικασίες τους αφυδατώνουν

πολιτικά και εν τέλει τους αποκλείουν από κάθε μορφή συλλογικής δράσης. Αυτό

αποτελεί ένα πολιτικό πρόβλημα του ελληνικού κράτους που εδώ και περίπου είκοσι

χρόνια αντιμετωπίζει το μεταναστευτικό ζήτημα με παλινωδίες μέσα από ένα

αποτρεπτικό και τερατώδες γραφειοκρατικό σύστημα. Ταυτόχρονα, αυτό αποτελεί

και μια γενικότερη από-πολιτικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, που οδηγεί τους

91

ανθρώπους –Έλληνες και μετανάστες- σε πιο εγωιστικές και ατομικιστικές

συμπεριφορές, μη έχοντας εμπιστοσύνη στις συλλογικές και πολιτικές δομές.

Ιδιαίτερα στη σημερινή ιστορική συγκυρία, όπου η οικονομική κρίση, θέτει ακόμα

περισσότερο ζητήματα εμπιστοσύνης και συλλογικότητας.

Από την άλλη πλευρά, παρόλο που το στατιστικό δείγμα είναι μικρό, μπορεί

κανείς να διακρίνει ότι η συμμετοχή των μεταναστών σε μια συλλογικότητα που τους

αντιπροσωπεύει, τους ενισχύει αισθήματα ασφάλειας, αυτοπεποίθησης,

κοινωνικότητας και εν τέλει τους βοηθά στην ένταξή τους. Ταυτόχρονα, τους

δημιουργεί την ανάγκη να κατανοήσουν την ελληνική κοινωνία και να επισκεφτούν

μνημεία τους πολιτισμού της (είναι ενδεικτικό ότι οι περισσότεροι απάντησαν θετικά

στο αν έχουν επισκεφτεί το Μουσείο της Ακρόπολης).

Επομένως, η συμμετοχή των μεταναστών προϋποθέτει τη μέριμνα από πλευράς των

οργανισμών να τους απευθυνθούν κινητοποιώντας τα ενδιαφέροντά τους και τις

παραδόσεις τους.

Τέλος, πρέπει να τονίσουμε ότι για να μπορεί κανείς να έχει ασφαλή συμπεράσματα

θα πρέπει να έχει ένα δείγμα από μετανάστες που δεν συμμετέχουν στο Δίκτυο, ώστε

να μπορεί να προβεί σε συγκρίσεις.

92

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Άντερσον, Μπένεκτικτ (1997), Φαντασιακές κοινότητες, Αθήνα: Νεφέλη

Αποστολίδου Βενετία, Η συγκρότηση και οι σημασίες της «εθνικής» λογοτεχνίας, στο: Έθνος-

Κράτος-Εθνικισμός (Επιστημονικό Συμπόσιο, 21 και 22 Ιανουαρίου 1994), Αθήνα:

Εταιρεία Σπουδών, (σ. 15-39)

Αφουξενίδης, Α. (2006), «Όψεις της κοινωνίας των πολιτών στην Ελλάδα», Επιστήμη, τεύχ.

16

Βεντούρα, Λίνα (1994), Μετανάστευση και έθνος, Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων

Βεντούρα Λίνα, «Οι δρόμοι της μεγάλης φυγής των Ελλήνων», 19/12/1999, Εφημερίδα Βήμα

Βερέμης Θάνος (κ.α.) (1997, Εθνική ταυτότητα κα εθνικισμός, Αθήνα: ΜΙΕΤ

Βουτσάκης, Β (2005), Σύντεκνοι και μετανάστες: εμπόδια της πολυπολιτισμικότητας στην

Ελλάδα στο Mesure/Renaut, Alter ego: Τα παράδοξα της δημοκρατικής ταυτότητας,

Αθήνα, Πόλις (σ. 7-44)

Baldwin-Edwards Martin , Μελέτη «Στατιστικά Δεδομένα για τους Μετανάστες στην

Ελλάδα» για λογαριασμό του Ι.ΜΕ.ΠΟ, Αθήνα 2004.

http://diversity.commedia.net.gr/files/statistics/statistika_dedomena_gia_metanastes_sthn

_ellada.pdf

Beck Ulrich (1999), Τι είναι παγκοσμιοποίηση, Αθήνα: Καστανιώτη

Beck Ulrich, «Οι τράπεζες είναι υπεύθυνες για την κρίση», Εφημερίδα Ελευθεροτυπία,

21/11/2009 – Συνέντευξη στον Χρήστο Ζέρβα

Bourdieu Pierre, (2002) H διάκριση, εκδ.Πατάκη, Αθήνα

Γαλάνης Γ., «Η μετανάστευση και ο κοινωνικός αποκλεισμός», 5/4/1998, εφημ. ΒΗΜΑ

Γεωργούλας, Σ. (2009), Η νέα μεταναστευτική κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα και η

νομιμοποίηση της στο Μετανάστευση και ένταξη των μεταναστών στην ελληνική

κοινωνία, Αθήνα, Guteneberg (σ. 199-226)

Γιαλκέτσης Θανάσης, «Εθνικιστικός πυρετός», 16/3/2008, Ελευθεροτυπία

Γιαλκέτσης Θανάσης, «Πως γεννιέται η ξενοφοβία», 5/7/2009, Ελευθεροτυπία

Green Nancy (2004), Οι δρόμοι της μετανάστευσης, Αθήνα: Σαββάλας

Δεμερτζής Νίκος (1995), Ο εθνικισμός ως ιδεολογία στο Έθνος-Κράτος-Εθνικισμός

(Επιστημονικό Συμπόσιο, 21 και 22 Ιανουαρίου 1994), Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών

Δραγώνα Θάλεια, «Το πέρασμα από την ταυτότητα στις ταυτότητες», Βήμα Ιδεών,

Φεβρουάριος 2010

Εκο Ουμπέρτο, «Το σοκ της διαφοράς», Ελευθεροτυπία, 11-5-1997

Θεοδωρίδης, Π (2004), Οι μεταμορφώσεις της ταυτότητας, Θεσσαλονίκη: Αντιγόνη

93

Ιωακείμογλου, Ηλίας (2009), Οι μετανάστες και η απασχόληση στο Μετανάστες στην

Ελλάδα (6η έκδ.), Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, (σ. 81-94)

Καραγιάννης, Β. (2006), Μετανάστευση-Διεθνικότητα-Κινητικότητα: παρατηρήσεις πάνω

στην έρευνα διεθνικής μετανάστευσης στο Σύγχρονα Θέματα, τευχ. 92,

σ. 23-30

Κατσούλης, Ηλίας (1999), Αντιστάσεις στην πολυπολιτισμικότητα, στο Επιστήμη και

Κοινωνία ( www.media.uoa.gr/sas/issues/2-issue/katsoulis.html)

Κιτρομηλίδης Π., «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», Καθημερινή,

31/1/2010

Κοντογιώργης Γεώργιος (2000), Πολιτισμός και πολιτεία: τα θεμέλια του πολιτικού

πολιτισμού, στο Εμείς και οι άλλοι: αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, Αθήνα: ΕΚΚΕ

– Τυπωθήτω (σ. 61-72)

Κράτος-Εθνικισμός (Επιστημονικό Συμπόσιο, 21 και 22 Ιανουαρίου 1994), Αθήνα: Εταιρεία

Σπουδών, (σ. 53-66)

Κωνσταντοπούλου Χρυσούλα (2000), Αναφορά στην έννοια και τις όψεις των σύγχρονων

αποκλεισμών, στο Εμείς και οι άλλοι: αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, Αθήνα:

ΕΚΚΕ – Τυπωθήτω (σ. 11-30)

Λάβδας Κώστας (1999), Η πολυπολιτισμικότητα και η θεωρητική κληρονομιά του εθνικού

κράτους στο Επιστήμη και Κοινωνία, τεύχος 2-3, (σ. 27-52)

Λιαργκόβας Παναγιώτης, Οικονομικές διαστάσεις της μετανάστευσης στο

http://econ.uop.gr/~liargova/public_html/pdf%20speech/jan%202006%20Nafplio.pdf

(22/12/2009)

Μπασαντής Διαμαντής (2007), Η πολυπολιτισμικότητα και το δυτικό σύστημα αξιών, στο

Tετράδια Πολιτισμού, τεύχος 1 (σ. 57-73)

Μπιτσάνη, Ευγενία (2004). Πολιτισμική διαχείριση και περιφερειακή ανάπτυξη: σχεδιασμός

πολιτιστικής πολιτικής και πολιτιστικού προϊόντος. Αθήνα: Διόνικος

Μπούνια, Αλεξάνδρα (2004), Τα Μουσεία ως πολιτιστικές βιομηχανίες: Θέματα και

προβληματισμοί – Μια προκαταρκτική συζήτηση στο Πολιτιστικές Βιομηχανίες.

Διαδικασίες, υπηρεσίες, αγαθά, (σ. 39-58), Αθήνα: Κριτική

Macedo, D – Γούναρη, Π. (2008), Η παγκοσμιοποίηση του ρατσισμού, Θεσσαλονίκη:

Επίκεντρο

Mackridge Peter, «Η πλαστογραφία στην υπηρεσία του έθνους», The Athens Review of

Books, Φεβρουάριος 2010.

Παιονίδης Φιλήμων, “Η απόρριψη της ηθικής ταυτότητας των μεταναστών”, Βήμα Ιδεών,

Φεβρουάριος 2010

94

Παπαδοπούλου, Δ. (2006), Μορφές κοινωνικής ένταξης και κοινωνικής ενσωμάτωσης των

μεταναστών στο Μετανάστευση και ένταξη των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία,

Αθήνα, Guteneberg (σ. 291-353)

Παπαρρηγόπουλος, Ξενοφών (1999), Η πολυπολιτισμικότητα ως σύγχρονο πρόβλημα, στο

Επιστήμη και Κοινωνία, τεύχος 2-3, (σ. 1-25)

Πασχαλίδης Γρηγόρης (2000), Η πολιτισμική ταυτότητα ως δικαίωμα και ως απειλή, (2000),

Εμείς και οι άλλοι: αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, Αθήνα: ΕΚΚΕ – Τυπωθήτω

Πασχαλίδης Γ., «Η ταυτότητα της δημοκρατίας», Βήμα Ιδεών, Φεβρουάριος 2010.

Πετράκου Ηλέκτρα (2009), Η κατασκευή της μετανάστευσης στην ελληνική κοινωνία στο

Μετανάστες στην Ελλάδα (6η έκδ.), Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Πουλοπούλου-Έμκε Η., (1986), Προβλήματα μετανάστευσης-παλιννόστησης, Αθήνα: ΙΜΕΟ /

ΕΔΗΜ

Πάτναμ, Ρ., «Πολιτιστική Ποικιλομορφία και κοινωνικές επιπτώσεις», Ελευθεροτυπία,

15/1/2007

Renaut Alain (2009), Η φιλοσοφία, Αθήνα: Πόλις

Said Edward (1996), Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός, Αθήνα: Νεφέλη

Τριανταφυλλίδου, Άννα (2005), Ελληνική μεταναστευτική πολιτική: προβλήματα και

κατευθύνσεις, Αθήνα: ΕΛΙΑΜΕΠ

Τριανταφυλλίδου Άννα, Στην Ελλάδα η μετανάστευση δεν φέρνει ανεργία

http://blogs.eliamep.gr/triandafyllidou/stin-ellada-i-metanastefsi-den-ferni-anergia/

(30/1/2010)

Τσαούσης, Δ.(1998), Πολιτισμός, ελεύθερος χρόνος και κοινωνικός αποκλεισμός στο Κ.

Κασιμάτη (επιμ), Κοινωνικός αποκλεισμός, Αθήνα: Gutenberg (σ. 87-119)

Τσαούσης, Δ.(1998), Η κοινωνία του ανθρώπου, Αθήνα: Gutenberg

Τσιάκαλος, Γεώργιος (1998), Κοινωνικός αποκλεισμός ορισμοί, πλαίσιο και σημασία, στο

http://www.eled.auth.gr/tsiakalos/exclusion/apokl_kasimati.htm

Τσουκαλάς Κ. (1987), Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών

μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Αθήνα: Θεμέλιο

Ταίηλορ Τσάρλς (2009), Πολυπολιτισμικότητα, (5η έκδ.), Αθήνα: Πόλις

Τόφλερ, Α. (1992), Κουλτούρα και κατανάλωση. Αθήνα: Κάκτος

Todorov, Tzvetan (2009), Ο φόβος των βαρβάρων, Αθήνα: Πόλις

Χομπσμπάουμ, Έρικ (1994), Έθνη και εθνικισμός, Αθήνα: Καρδαμίτσα

Ψαρρού, Νέλλη (2005), Εθνική ταυτότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Αθήνα:

Gutenberg

Ψημμένος, Ι. (2009), Νέα εργασία και ανεπίσημοι μετανάστες στη μητροπολιτική Αθήνα στο

Μετανάστες στην Ελλάδα (6η έκδ.), Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα,

(σ. 95-126)

95

Ψυχοπαίδης Κοσμάς (1995), Εθνικισμός, εθνισμός και δημοκρατία, στο Έθνος-Κράτος-

Εθνικισμός (Επιστημονικό Συμπόσιο, 21 και 22 Ιανουαρίου 1994), Αθήνα: Εταιρεία

Σπουδών

Guetzkow, Joshua(2002) How the Arts Impact Communities: An introduction to the literature

on arts impact studies για το Center for Arts and Cultural Policy Studies του Princeton

University

Lee S. και J.O’Leary (2006), A Comparative analysis of multicultural involvement in culture

and art activities στο Advances in Hospitality and Leisure, Volume 2, pp. 3–24

Massey, D – Arango, J e.g., Theories of international migration: A review and appraisal in

Population and Development Review, vol. 19, No 3, pp. 431-466

Matarasso, Francois (1997), Use or Ornament για την Comedia Independent Research Centre

Merriman, Nick (1991), Beyond the Glass Case, Leicester, Leicester University Press.

Netto, Gina (2008), Multiculturalism in the Devolved Context: Minority Ethnic Negotiation of

Identity through Engagement in the Arts in Scotland στο

http://soc.sagepub.com/cgi/content/abstract/42/1/47

Rosenstein Caroline (2005), Diversity and Participation in the Arts Insights from the Bay

Area,

Sarris A.H., Zografakis S. (1999), A computable general equilibrium assessment of the

impact of illegal immigration on the Greek economy, Journal of Population Economics,

vol. 12, issue 1.

www.diktio.org

www.unhcr.com και www.mfhr.gr

96

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1ο

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

1. Σημειώστε το φύλο σας

Α) Γυναίκα

Β) Άνδρας

2. Την ηλικία σας

Α) Κάτω από 18

Β) 18 – 30

Γ) 30 – 50

Δ) 50 και πάνω

3. Σημειώστε την εθνικότητά σας

4. Εργάζεστε στην Ελλάδα

Α) Άνεργη-ος

Β) Περιστασιακά

Γ) Σταθερή εργασία

Δ) Σπουδαστής-Φοιτητής

Ε) Άλλο

5. Πώς μάθατε για το Δίκτυο Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και

Μεταναστών

Α) Από φίλους

Β) Οικογένεια

Γ) Κοινότητα Μεταναστευτική

Δ) Άλλο

97

6. Συμμετέχετε στις πολιτιστικές δραστηριότητες του Δικτύου (φεστιβάλ,

εκδηλώσεις, μαθήματα ελληνικών)

Α) Ναι

Β) Όχι

7. Αν Ναι, έχετε

Α) Ενεργή δραστηριότητα

Β) Επισκέπτης

8. Μέσα από τη συμμετοχή σας έχετε κάνει νέους φίλους

Α) Με Έλληνες

Β) Με ανθρώπους της ίδιας εθνικότητας

Γ) Με ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων

9. Σας αρέσουν οι παραδόσεις και τα έθιμα των άλλων εθνικοτήτων

Α) Ναι

Β) Όχι

Γ) Μέτρια

10. Υπάρχει κάποιο έθιμο άλλων εθνικοτήτων που θα θέλατε να έχετε στη

δική σας παράδοση (π.χ. ενδυμασία, χορός, φαγητό κ.τ.λ.)

Α) Ναι

Β) Όχι

11. Αν Ναι, ποιο είναι αυτό

98

12. Μέσα από τη γνωριμία σας με άλλους ανθρώπους στην Ελλάδα, υπάρχει

κάτι που θα θέλατε να μην υπήρχε στον δικό σας πολιτισμό ή θρησκεία

(οτιδήποτε)

13. Η συμμετοχή σας στις δραστηριότητες του Δικτύου σας έχει κάνει να

αισθάνεστε

Α) Περισσότερη ασφάλεια

Β) Περισσότερη εμπιστοσύνη στον εαυτό μου

Γ) Περισσότερο περήφανο για τις παραδόσεις της χώρας μου

Δ) Άλλο

14. Έχετε επισκεφτεί στην Ελλάδα, έστω και μία φορά

Α) Μουσείο Ακρόπολης

Β) Μέγαρο Μουσικής

Γ) Άλλα Μουσεία

Δ) Θέατρο

Ε) Σινεμά

ΣΤ) Μουσικές παραστάσεις

Ζ) Άλλο

99

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ο

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

1. Το Δίκτυο είναι κυρίως μια οργάνωση με πολιτικό χαρακτήρα υποστήριξης

και αλληλεγγύης προς τους μετανάστες της χώρας μας. Παρόλα αυτά εσείς

έχετε αναπτύξει μέσα στο χώρο του τομείς και δράσεις που εντάσσονται στον

χώρο του πολιτισμού. Πως ξεκίνησε αυτή η ιδέα;

Η ιδέα ξεκίνησε από τον γενικό μας προσανατολισμό της έμπρακτης αλληλεγγύης.

Αλληλεγγύης όχι με την έννοια της παρηγοριάς ή της φιλανθρωπίας, αλλά με μορφές

παρέμβασης στην καθημερινότητα του μετανάστη, και αυτό χωρίς ιδεοληψίες. Στόχος

μας είναι η υποστήριξη και κατανόηση της ζωής των μεταναστών σε όλα τα επίπεδα

ακόμα και αν αφορούν μορφές όπως η θρησκεία, η δομή της εκκλησίας τους, τα

οποία είναι αντίθετα στη δική μας ιδεολογία και τα στερεότυπά μας. Επομένως, αυτό

που υποστηρίζουμε είναι όχι μόνο ανοχή αλλά και ενθάρρυνση. Να σας αναφέρω ένα

παράδειγμα, ένα ιδρυτικό μας μέλος χριστιανός από το Σουδάν, σήμερα βρίσκεται

στο σχήμα της ελληνικής εκκλησίας και λειτουργεί ως κληρικός σε μια ενορία της

Αθήνας. Οφείλουμε μαζί τους μετανάστες να αποδεχτούμε και τις ιδιαιτερότητες

τους. Η πολιτισμική τους παράδοση να είναι μια συνάντηση και αποδοχή από την

ελληνική κοινωνία. Ο πιο κατάλληλος τρόπος ήταν το Φεστιβάλ, όπου γίνεται κάθε

χρόνο το καλοκαίρι με συναντήσεις όλων των κοινοτήτων των μεταναστευτικών

πληθυσμών. Να προσθέσω εδώ, ότι το Δίκτυο συμμετέχει υποστηρικτικά (τεχνικά και

οικονομικά) σε όλες τις εκδηλώσεις-συναντήσεις των μεταναστευτικών κοινοτήτων.

Η πιο υποστηρικτική δομή είναι τα μαθήματα ελληνικών, όπου φέτος έχουμε

διακόσιους μαθητές που με κέφι μέσα σ’ ένα φιλικό περιβάλλον προσπαθούν να

μάθουν τα στοιχειώδη. Στο Δίκτυο επίσης, λειτουργεί νομική υπηρεσία που δίνει

συμβουλές, τόσο σε ατομικά ζητήματα των μεταναστών, αλλά επίσης έχει συμβάλλει

και στις αλλαγές της ελληνικής νομοθεσίας στα ζητήματα μετανάστευσης. Το μήνυμα

που εμείς θέλουμε να περάσουμε είναι συμφιλίωσης της ελληνικής κοινωνίας με την

διαφορετικότητα.

100

2. Έχετε εικόνα τι ποσοστό από το σύνολο των μεταναστών που ζει στην Αθήνα

συμμετέχει και δραστηριοποιείται στο Δίκτυο;

Το ποσοστό που συμμετέχει είναι μικρό. Δυστυχώς, το κράτος δεν επέτρεψε στις

εθνικές κοινότητες των μεταναστών να συμμετέχουν στις νομοθεσίες, αντιθέτως

συνομιλούσε με ΜΚΟ και αντιρατσιστικές οργανώσεις, με αποτέλεσμα οι κοινότητες

να αφυδατωθούν ελλείψει περιεχομένου. Οι πρώτες γενιές μεταναστών ήταν

περισσότερο πολιτικοποιημένοι, αλλά με την άρνηση της αντιπροσώπευσης τους

αποψίλωσαν. Οι νεότερες γενιές είναι περισσότερο κοινωνικοποιημένες. Σημαντικό

ρόλο σ’ αυτό έχουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των λαών, για παράδειγμα οι

Αλβανοί είναι περισσότερο απομονωμένοι από ότι άλλες εθνικότητες όπως οι

Αφρικανοί. Θα πρέπει, επομένως, να αναμετρηθείς με πολλές παραμέτρους για να

έχεις μεγάλη απήχηση.

3. Τι εθνικότητες κυρίως συμμετέχουν; Η συμμετοχή τους στις εθνικές

κοινότητες που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα, τους βοηθάει-κινητοποιεί

στη συμμετοχή τους στο Δίκτυο;

Οι βασικές εθνικότητες είναι οι Φιλιππινέζοι, οι Αφρικανοί (Σουδανοί κυρίως) και

Μπακλαντεσιανοί. Οι Αλβανοί έχουν πολλές συλλογικότητες αλλά ασυντόνιστες και

ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Οι περισσότεροι που συμμετέχουν στο Δίκτυο

συμμετέχουν ταυτόχρονα και στην εθνική τους κοινότητα, άλλωστε η

συνειδητοποίηση της σημαντικότητας των συλλογικοτήτων τους κινητοποιεί και σε

άλλες συμμετοχές.

4. Η επαφή τους με άλλους μετανάστες, η γνωριμία με άλλους πολιτισμούς και

συλλογικότητες σε τι θεωρείτε ότι μπορεί να συνεισφέρει;

Έχουμε πολλές ταυτότητες σε μια κατακερματισμένη κοινωνία. Στην πραγματικότητα

η μόνη ταυτότητα που μπορεί να ενοποιεί διαφορετικότητες είναι η ταξική. Αλλά

αυτή είναι και η δυσκολία, λόγω της μη πολιτικοποίησης.

5. Η επαφή τους με τους Έλληνες;

101

Η ελληνική κοινωνία έχει μια ιδιαιτερότητα. Έχει φτιαχτεί μια διττή κοινωνία, η μισή

είναι ρατσιστική και μισαλλόδοξη και η άλλη μισή φιλομεταναστευτική και

φιλόξενη. Και οι μετανάστες βιώνουν αυτήν ακριβώς την αντίθεση στις διάφορες

μορφές της ζωής τους. Στο Δίκτυο οι μετανάστες αντιμετωπίζονται ως ισότιμα μέλη

και αυτό τους βοηθά να λειτουργούν και να ζητάνε αυτή την ισότητα και στην

ευρύτερη κοινωνία.

6. Οι μετανάστες που συμμετέχουν στο Δίκτυο είναι άνθρωποι που έχουν

εγκλιματιστεί στην ελληνική κοινωνία; Εργάζονται; Μιλάνε ελληνικά; κ.τ.λ.

Οι μετανάστες που συμμετέχουν στο Δίκτυο είναι οι πιο ενταγμένοι στην ελληνική

κοινωνία. Είναι περισσότερο πολιτικοποιημένοι, μαθαίνουν να βρίσκουν τρόπους

αντιμετώπισης των προβλημάτων τους, μέσα από υγιείς διαδικασίες.

7. Από την εμπειρία σας, τι αποκομίζει ένας μετανάστης μετά από μια

μακρόχρονη συμμετοχή στο Δίκτυο;

Αποκομίζει την προτεραιότητα της πολιτικής και κοινωνικής δράσης.

Μπορεί να διεκδικεί για την ένταξή του, την ίση μεταχείρισή του από τους άλλους

και την κοινωνία

8. Σχετικά και με την προηγούμενη ερώτηση, πολλοί μετανάστες, και κυρίως

αυτοί που προέρχονται από μουσουλμανικές χώρες, είναι αρκετά

συντηρητικοί στα δικά μας μάτια, συντηρητικοί ηθικά κοινωνικά και

θρησκευτικά. Αυτό τους καθιστά να έχουν συμπεριφορές πολύ ξένες για τα

δυτικά πρότυπα. Για παράδειγμα η υποταγή και ενδυμασία των γυναικών.

Πιστεύετε ότι είναι δικαίωμα τους να συνεχίσουν αν ζουν με τον ίδιο τρόπο

μέσα σε μια δυτική κοινωνία, ή θεωρείται ότι πρέπει με κάποιο τρόπο να

«εκσυγχρονιστούν» και αν ναι, πως συμβάλλεται προς αυτή την κατεύθυνση;

Οι άνθρωποι του Δικτύου είναι πολύ προσεκτικοί σε τέτοιου τύπου ζητήματα. Η

ελευθεριακή μας κουλτούρα δεν μπορεί να αποδεχτεί τέτοιες μορφές συντηρητισμού.

Προσπαθούμε να δούμε τέτοια ζητήματα διαλεκτικά αλλά εν τέλει τοποθετείται υπέρ

102

της ισότητας και της ισονομίας. Και αυτό προσπαθούμε να το κάνουμε μέσα από την

επαφή μαζί τους υποδεικνύοντάς τους άλλους τρόπους συμπεριφοράς, ενταγμένους

στην αξία της ανθρώπινης ισότητας και ισονομίας.

9. Στο Φεστιβάλ είχατε πέρυσι περίπου 40.000 επισκέπτες, Έλληνες και

μετανάστες, και με αυτή την έννοια είναι ίσως η πιο διαδεδομένη πολιτιστική

σας δραστηριότητα. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό;

Αυτό συμβαίνει γιατί ανταποκρίνεται σε μια συνθήκη ανάπτυξης της

φιλομεταναστευτικής συνείδησης. Είναι ανοιχτό σε κάθε συλλογικότητα που θέλει να

συμμετέχει. Δεν έχει αποκλείσει δυνάμεις και δεν προσπάθησε ποτέ να οικειοποιηθεί

την μοναδικότητά του σ’ αυτό τον τομέα. Ταυτόχρονα, μέσα από το Φεστιβάλ οι ίδιοι

οι μετανάστες μπορούν να οργανώσουν και να παρουσιάσουν τις δικές τους

πολιτισμικές παραδόσεις, και να αισθανθούν υπερήφανοι για την προέλευσή τους,

πράγμα που έχουν ιδιαίτερη ανάγκη.

10. Έχετε στο πρόγραμμά σας ή στα σχέδια σας να αναπτύξετε στο μέλλον και

άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες;

Θα ήταν ιδεατό για μας να ξεφυτρώσουν Αντιρατσιστικά Φεστιβάλ σε όλη την

Ελλάδα.