ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Κοινωνικές αναπαραστάσεις

των τρανς ατόμων από το γενικό πληθυσμό

Καμπουρίδου Αικατερίνη (ΑΕΜ: 3422)

Σταυρουλάκη Αικατερίνη-Παναγιώτα (ΑΕΜ: 3508)

Επόπτρια: Αφροδίτη Μπάκα

2013-2014

1

Περιεχόμενα

1 Περίληψη ...........................................................................................................4

2 Επεξήγηση βασικών όρων ............................................................................. 5-8

3 Ιστορική αναδρομή για το φύλο και τη σεξουαλικότητα ........................... 9-21

3.1 Από την Αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση ............................................... 9-10

3.2 Από το Διαφωτισμό μέχρι τη Νεωτερικότητα ............................................ 11-18

3.2.1 Επιστημονική πρόοδος και εξουσία .......................................................... 11-12

3.2.2 Ψυχανάλυση, ψυχιατρική, φύλο και σεξουαλικός προσανατολισμός .......... 12-14

3.2.3 Φεμινισμός .............................................................................................. 14-18

3.3 Σύγχρονες απόψεις για το φύλο και τη σεξουαλικότητα ............................ 18-20

3.3.1 Queer θεωρία................................................................................................ 20

3.4 Τρανς .............................................................................................................. 21

4 Ανασκόπηση ερευνών σχετικών με τα τρανς άτομα ................................. 22-33

4.1 Τρανσφοβία .............................................................................................. 22-24

4.2 Θεματολογία ερευνών ............................................................................... 24-33

4.2.1 Κλινική διάσταση .................................................................................... 24-28

4.2.2 Κοινωνική διάσταση ................................................................................ 29-33

5 Σύνδεση βιβλιογραφίας με την ακόλουθη έρευνα .................................... 34-36

6 Μεθοδολογία .............................................................................................. 37-41

6.1 Συμμετέχοντες/-ουσες ..................................................................................... 37

6.2 Εργαλεία ................................................................................................... 37-39

6.3 Διαδικασία και σχεδιασμός της έρευνας .................................................... 40-41

7 Αποτελέσματα ............................................................................................ 42-75

2

7.1 α. Αναπαραστάσεις για τα τρανς άτομα ..................................................... 42-52

7.1.1 Εικόνες των τρανς ατόμων ...................................................................... 43-49

7.1.2 Αιτιολογία της τρανς ταυτότητας .............................................................. 49-52

7.2 β. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στη δημόσια ζωή .................. 52-60

7.2.1 Αντιμετώπιση της κοινωνίας .................................................................... 53-54

7.2.2 Αντιμετώπιση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ..................................... 54-56

7.2.3 Αντιμετώπιση του κράτους ....................................................................... 56-57

7.2.4 Αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών σχετικά με τα δικαιώματα

των τρανς ατόμων ................................................................................... 58-60

7.3 γ. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στην ιδιωτική ζωή................. 60-72

7.3.1 Αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών ............................................... 61-63

7.3.2 Τα τρανς άτομα στην οικογένεια .............................................................. 63-68

7.3.3 Σεξουαλικότητα ....................................................................................... 68-72

7.4 δ. Δυσκολίες και προβλήματα που προκύπτουν στο λόγο για τα

τρανς άτομα .............................................................................................. 72-75

7.4.1 Άγνοια θεμάτων ............................................................................................ 72

7.4.2 Η χρήση του γένους ....................................................................................... 73

7.4.3 Χιούμορ-Σαρκασμός ................................................................................ 73-75

8 Συζήτηση ................................................................................................... 76-85

8.1 Κριτική στη βιβλιογραφία ......................................................................... 76-77

8.2 α. Αναπαραστάσεις για τα τρανς άτομα ..................................................... 77-79

8.3 β. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στη δημόσια ζωή .................. 79-80

8.4 γ. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στην ιδιωτική ζωή................. 80-81

8.5 δ. Δυσκολίες και προβλήματα που προκύπτουν στο λόγο για τα τρανς άτομα . 82

8.6 Κριτική στην έρευνα ................................................................................. 83-84

8.7 Περιορισμοί και προτάσεις για το μέλλον ................................................. 84-85

3

9 Βιβλιογραφία ............................................................................................. 86-96

10 Ηλεκτρονική βιβλιογραφία ............................................................................. 97

11 Παράρτημα I .................................................................................................... 98

12 Παράρτημα II ...........................................................................................99-101

4

Περίληψη

Η παρακάτω εργασία έχει ως θέμα τις κοινωνικές αναπαραστάσεις των τρανς ατόμων

από το γενικό πληθυσμό. Αρχικά, γίνεται μία βιβλιογραφική αναφορά σχετικά με

ζητήματα που αφορούν το φύλο και τη σεξουαλικότητα, καθώς και μία ανασκόπηση

ερευνών σχετικών με θέματα που αφορούν τα τρανς άτομα. Έπειτα, παρουσιάζεται η

ποιοτική κοινωνική έρευνα που αποσκοπούσε στη διερεύνηση αυτών των κοινωνικών

αναπαραστάσεων. Το δείγμα της έρευνας αποτελούνταν από 12 άτομα (6 άντρες, 6

γυναίκες) ηλικίας 20 έως 55 ετών, εκ των οποίων ένας άντρας ήταν ομοφυλόφιλος

και μία γυναίκα αμφιφυλόφιλη. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των ημι-δομημένων

συνεντεύξεων, οι οποίες απομαγνητοφωνήθηκαν και τα κύρια στοιχεία τους

απομονώθηκαν και να ταξινομήθηκαν κατά την εξαγωγή των αποτελεσμάτων. Τα

κύρια ευρήματα ήταν: α) οι συμμετέχοντες/-ουσες είχαν σχηματίσει συγκεκριμένες

εικόνες για τα τρανς άτομα, β) τα τρανς άτομα έρχονται αντιμέτωπα με διακρίσεις και

αποκλεισμό, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο και γ) οι εικόνες

αυτές και ο τρόπος αντιμετώπισης των τρανς ατόμων έγιναν αντιληπτά και στο πώς

χρησιμοποιούνταν η γλώσσα από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες.

5

Επεξήγηση βασικών όρων

Για να γίνει κατανοητή η παρακάτω εργασία είναι σημαντική η παράθεση και

εξήγηση κάποιων βασικών όρων. Στη βιβλιογραφία το ακρωνύμιο ΛΟΑΤQI

(LGBTQI) χρησιμοποιείται για τους όρους Λεσβία Ομοφυλόφιλος Αμφιφυλόφιλος

Τρανς Queer Intersex (Lesbian Gay Bisexual Trans Queer Intersex). Λεσβία είναι μια

γυναίκα ή ένα κορίτσι που έλκεται σεξουαλικά ή και συναισθηματικά από άτομα του

ίδιου φύλου. Ομοφυλόφιλος, ένας άντρας ή ένα αγόρι που έλκεται σεξουαλικά ή και

συναισθηματικά από άτομα του ίδιου φύλου. Ενώ κάποιοι χρησιμοποιούν τον όρο

μόνο για τους ομοφυλόφιλους άντρες-αγόρια, κάποιοι τον χρησιμοποιούν για να

αναφερθούν και στα δύο φύλα (θηλυκό, αρσενικό). Αμφιφυλόφιλο είναι ένα άτομο

που έλκεται σεξουαλικά ή και συναισθηματικά από άτομα και των δύο φύλων. Ο

όρος τρανς χρησιμοποιείται για τα transsexual και τα transgender άτομα. Το queer,

για το οποίο δεν υπάρχει δόκιμος όρος στην ελληνική γλώσσα, προέκυψε από την

ομώνυμη θεωρία, που υποστηρίζει ότι το υπάρχον σύστημα με τα δύο φύλα και τις

αυστηρά καθορισμένες σεξουαλικότητες οδηγεί σε πολλές διακρίσεις και

αποκλεισμούς εις βάρος ατόμων που δε συμμορφώνονται σε αυτά. Intersex είναι ένα

άτομο που έχει γεννηθεί με αναπαραγωγική ανατομία διαφορετική από αυτό που

θεωρείται τυπικά θηλυκό ή αρσενικό από την κοινωνία. Δόκιμος όρος επίσης δεν

υπάρχει, αν και συχνά χρησιμοποιείται η λέξη «ερμαφρόδιτο». Τέλος, ετεροφυλόφιλο

είναι ένα άτομο που έλκεται σεξουαλικά ή συναισθηματικά από άτομα του άλλου

φύλου.

Σε μία κοινωνία που το φύλο θεωρείται δεδομένο και αναγνωρίζεται ως θηλυκό ή

αρσενικό, η κατανόηση του διαφορετικού ενέχει πληθώρα δυσκολιών. Στο πλαίσιο

των δυσκολιών αυτών, περιλαμβάνεται η δυσκολία ορισμού του διαφορετικού, καθώς

και η δυσκολία σημασιολογίας του ορισμού αυτού και νοηματοδότησής του. Στην

6

αγγλική βιβλιογραφία συναντάμε τους όρους transsexual και transgender. Ο όρος

transsexual χρησιμοποιείται για άτομα που αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους ή ζουν

με άλλο φύλο από αυτό που τους προσδόθηκε στη γέννησή τους και έχουν επέμβει

στο σώμα και την εμφάνισή τους είτε μέσω ορμονικής θεραπείας είτε και μέσω

εγχείρησης αλλαγής φύλου. Έτσι, χρησιμοποιούνται οι συντομογραφίες FTM (female

to male) για αυτούς που αναγνωρίζονται ως άνδρες και MTF (male to female) για

αυτές που αναγνωρίζονται ως γυναίκες. Με τον όρο transgender αναφερόμαστε στα

άτομα που αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους ή ζουν με άλλο φύλο από αυτό που τους

προσδόθηκε στη γέννησή τους, χωρίς κάποια τέτοια επέμβαση (Bettcher, 2007).

Ανάμεσα στους transsexual και τους transgender, υπάρχουν αυτοί που αναγνωρίζουν

τον εαυτό τους ως άνδρες (εάν πρόκειται για FTM) ή ως γυναίκες (εάν πρόκειται για

MTF), κι ακόμη αυτοί, που με ή χωρίς εγχείρηση, με ή χωρίς ορμόνες,

αναγνωρίζονται ως transmen ή transwomen (Butler, 2004). Στα ελληνικά, αφενός δεν

υπάρχει ικανοποιητική, ποσοτικά, βιβλιογραφία που να μπορεί να μελετηθεί,

αφετέρου δεν έχει γίνει κάποια προσπάθεια για κοινή χρήση ορολογίας. Αυτό έχει ως

αποτέλεσμα να υπάρχει μία σύγχυση. Έτσι, ενώ για τον όρο transgender συναντάμε

τη μετάφραση διεμφυλικό, για τον όρο transsexual συναντάμε την ίδια λέξη

γραμμένη στα ελληνικά (τρανσέξουαλ) και τις μεταφράσεις φυλομεταβατικό ή

διαφυλικό. Όμως, η λέξη διαφυλικό χρησιμοποιείται και ως μετάφραση του όρου

intersex. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, επομένως, θα χρησιμοποιούνται στο εξής οι

λέξεις transsexual και transgender.

Στην αγγλική βιβλιογραφία συνηθίζεται να προσδίδεται στον όρο transgender ο

προσδιορισμός της «ομπρέλας». Αυτό προέκυψε από το γεγονός ότι τη δεκαετία του

1990 ο όρος αυτός άρχισε να χρησιμοποιείται για μια σειρά από νέους αναδυόμενους,

μη παραδοσιακούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς ρόλους που συμπεριέλαβαν

7

αποκλίνοντες ορισμούς του φύλου (Zians, 2006) και μια μεγάλη γκάμα ταυτοτήτων,

εμφανίσεων και συμπεριφορών που συγχέουν τις διαχωριστικές γραμμές των

παραδοσιακών δυαδικών φύλων (Beemyn, Curtis, Davis & Tubs, 2005). Έχει

χρησιμοποιηθεί για transsexual και intersex άτομα, για τραβεστί (παρενδυτικά άτομα

– “crossdressers”), για “drag queens” και “drag kings”, για ανθρώπους που

αναγνωρίζονται ως ανδρόγυνοι, ως έχοντες δύο φύλα, το θηλυκό και το αρσενικό

ταυτόχρονα, ή κανένα, για γυναίκες που θεωρούνται αρρενωπές ή αναγνωρίζονται ως

τέτοιες (butch) και για άνδρες που θεωρούνται θηλυπρεπείς ή αναγνωρίζονται ως

τέτοιοι (sissies) (White & Goldberg, 2006).

Στο σημείο αυτό χρειάζεται να αναφερθεί ότι τραβεστί (παρενδυτικό άτομο –

“crossdresser”) θεωρείται ένα άτομο που ντύνεται με ρούχα του αντίθετου φύλου,

χωρίς κάποια περαιτέρω οικειοποίηση χαρακτηριστικών του αντίθετου φύλου μέσω

επεμβάσεων στο σώμα. Επίσης, οι όροι “drag queens” και “drag kings”

χρησιμοποιούνται αντίστοιχα για παρενδυτικά άτομα, τα οποία συνήθως υιοθετούν

την εμφάνιση του αντίθετου φύλου με έναν πιο εκκεντρικό και υπερβολικό τρόπο.

Αυτό γίνεται συχνά είτε για προσωπικούς λόγους, είτε για τη συμμετοχή του ατόμου

σε θέαμα κάποιου νυχτερινού κέντρου διασκέδασης, συνυφασμένης στην γκέι

κουλτούρα.

Ο όρος αυτός, εν τέλει, αναπτύχθηκε σε μια προσπάθεια αποφυγής κλινικών και

ιατρικών ερμηνειών των μη συμμορφωμένων με τα καθεστώτα περί φύλου (Zians,

2006). Και φυσικά, κάθε μια από αυτές τις κοινωνικές πρακτικές φέρουν διακριτές

κοινωνικές επιβαρύνσεις (Butler, 2004).

Τέλος, σημαντικό είναι να γίνει κατανοητή η διαφορά ανάμεσα στους όρους

βιολογικό και κοινωνικό φύλο. Το βιολογικό φύλο είναι ένα ορατό και συνήθως

8

μόνιμο χαρακτηριστικό, το οποίο αποκτά κανείς με τη γέννηση του και αναφέρεται

στα αναπαραγωγικά όργανα και στις λειτουργίες του άνδρα και της γυναίκας, δηλαδή

στις ορμόνες και στα φυσιολογικά χαρακτηριστικά που καθορίζονται με τη γέννηση

(Doyle, 1985). Ο όρος κοινωνικό φύλο, σύμφωνα με την Connell (2005), αναφέρεται

στην «πολιτισμική διαφορά των γυναικών από τους άντρες, βασισμένη στο βιολογικό

διαχωρισμό μεταξύ αρσενικού και θηλυκού».

9

Ιστορική αναδρομή για το φύλο και τη σεξουαλικότητα

Έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το φύλο ανά τους αιώνες, από πληθώρα

θεωρητικών, φιλοσόφων και επιστημόνων. Η επικρατούσα είναι πως τα φύλα είναι

δύο, το αρσενικό και το θηλυκό, με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τα

διαφοροποιούν, όπως τα γεννητικά όργανα, το στήθος στο θηλυκό, η έντονη

τριχοφυΐα στο αρσενικό. Ο διαχωρισμός αυτός συνδέεται, συχνά, άμεσα με την

αναπαραγωγή και τη σεξουαλικότητα. Παρακάτω θα ακολουθήσει μία σύντομη

ιστορική αναδρομή, όσο το δυνατόν πιο περιεκτική, σχετικά με το φύλο και τη

σεξουαλικότητα.

Από την Αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση

Στην Αρχαία Ελλάδα, ο ελεύθερος άντρας θεωρούνταν υπεύθυνος τόσο για τα θέματα

της πόλης όσο και για της οικογένειας. Αντίθετα, η γυναίκα ήταν περιορισμένη στο

σπίτι με κύριες δραστηριότητες τα οικιακά και την ανατροφή των παιδιών. Όπως

διατυπώθηκε από τον Αριστοτέλη, «το θηλυκό ως θηλυκό είναι σίγουρα παθητικό

στοιχείο, και το αρσενικό ως αρσενικό είναι στοιχείο ενεργητικό» (Foucault, 1984).

Τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της θηλυκότητας –οκνηρία, νωχέλεια, απόρριψη

των επίπονων αθλητικών δραστηριοτήτων, προτίμηση για αρώματα και στολίδια,

μαλθακότητα- αποδίδονταν στον άντρα που ενδίδει στις απολαύσεις που τον έλκουν:

επειδή είναι υποταγμένος στις ίδιες του τις ορέξεις όπως στις ορέξεις των άλλων

(Foucault, 1984). Η αντίληψη για τη σεξουαλικότητα ήταν πολύ διαφορετική από τις

κύριες αντιλήψεις των τελευταίων αιώνων. Δε θεωρούνταν τόσο σημαντικός ο

διαχωρισμός ετεροφυλοφιλίας και ομοφυλοφιλίας, ούτε ενεργητικής και παθητικής

ομοφυλοφιλίας. Η έμφαση δινόταν στη διαφορά στάσης απέναντι στις ηδονές και

στην κυριαρχία του εαυτού.

10

Κατά την κλασική αρχαιότητα, στο στοχασμό για τη γενετήσια διαφορά, επικρατούσε

το μοντέλο του «ενιαίου φύλου». Ένα μοντέλο, δηλαδή, κατά το οποίο γυναίκες και

άνδρες είχαν ουσιαστικά «ένα γενετήσιο φύλο και μία ενιαία σάρκα» με μικρές

ανατομικές διαφορές ή σύμφωνα με το Γαληνό, μία κοινή ανατομία αναπαραγωγικών

οργάνων που συνδέει τα φύλα, αντί να τα χωρίζει (Laqueur, 1990/2003). Έτσι, ο

κόλπος θεωρούνταν «εσωτερικό πέος» και οι ωοθήκες θεωρούνταν όρχεις, που απλώς

βρίσκονταν στο εσωτερικό του σώματος και έκκριναν σπερματικά υγρά.

Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του αλεξανδρινού ανατόμου Ηρόφιλου: (Staden,

1989) «Γιατί όσοι έψαξαν το ζήτημα σχολαστικά, βρήκαν πως οι γυναίκες είναι

άντρες γυρισμένοι ανάποδα». Επομένως, έως τότε, το ανθρώπινο σώμα είχε μία

βασική κατασκευή, την αρσενική.

Το μοντέλο του «ενιαίου γενετήσιου φύλου» αποδείχτηκε εξαιρετικά μακρόβιο. Αυτό

οφειλόταν αφενός στην αντίληψη των ανθρώπων για το σώμα σε σχέση με τον

πολιτισμό, και αφετέρου στη σύνδεση του βιολογικού φύλου με την εξουσία. Παρά

τη μακροβιότητά του, όμως, δεν κατάφερε να ισχύσει πέραν του 18ου αιώνα

(Laqueur,1990/2003).

Ήδη από την Αναγέννηση, το σώμα ήταν η βάση του διπολικού συστήματος του

κοινωνικού φύλου. Όπως αναφέρει ο Laqueur στο ίδιο βιβλίο, χαρακτηριστική ήταν η

στάση των δικαστικών αρχών προς τους ερμαφρόδιτους, καθότι ενδιαφέρονταν για τη

διατήρηση των κατηγοριών του κοινωνικού φύλου, και όχι για την εξακρίβωση του

βιολογικού. Την περίοδο εκείνη, ο χριστιανισμός έπαιζε σημαντικό ρόλο στην

αντιμετώπιση των φύλων και της σεξουαλικότητας, καθώς έδωσε μεγάλη έμφαση

στην αρχή της ηθικής με παγκόσμια απήχηση και καταπιεστικές εντολές (Foucault,

1984).

11

Από το Διαφωτισμό μέχρι τη Νεωτερικότητα

Επιστημονική πρόοδος και εξουσία

Κατά τον Foucault (1978), η εμφάνιση του καπιταλισμού τον 17ο αιώνα

ακολουθήθηκε από ένα αστικό καθεστώς και μια βαθιά καταστολή του σεξ για χάρη

της μισθωτής εργασίας. Με τη χριστιανική πίστη να παίζει ακόμη καθοριστικό ρόλο,

η υποχρέωση κάθε καλού χριστιανού να εξομολογείται και να ελέγχει πλήρως τη

σεξουαλική του ζωή ήταν πολύ σπουδαία.

Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα, η επιστημονική πρόοδος, με την εξέλιξη και τη

βελτίωση των ευρημάτων της ανατομίας, οδήγησε στη δημιουργία του νεωτερικού

ερωτήματος «ποιο είναι το πραγματικό, το βιολογικό φύλο». Το 1750, για πρώτη

φορά, αποτυπώθηκε σε ανατομικά βιβλία η λεπτομερής αναπαράσταση του

γυναικείου σώματος, με σκοπό την ανάδειξη των διαφορών του από το ανδρικό. Σε

κείμενα του Διαφωτισμού γινόταν συχνά αναφορά στη διαφορά ανδρών και γυναικών

στο σεξ. Οι, έτσι κι αλλιώς, αναμφίβολες μέχρι τότε, διαφορές των κοινωνικών

φύλων φάνηκαν ακόμη περισσότερο με τα αιτήματα των γυναικών μετά τη Γαλλική

Επανάσταση. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, το βιολογικό φύλο πήρε τη θέση του

θεμελίου που όριζε τι είναι το αρσενικό και τι το θηλυκό. Η γενετήσια φύση του

ανθρώπου είχε οριστικά μεταβληθεί.

Όλο αυτό το διάστημα, παρατηρήθηκε μια αστυνόμευση του σεξ, όχι με την έννοια

της απαγόρευσης, αλλά της ανάγκης για ρύθμιση και λογική εξήγησή του. Η εξουσία

πάνω στο σεξ εκφράστηκε τον 19ο αιώνα με μια στροφή προς τον επιστημονικό λόγο

(Foucault, 1978). Το μόνιμο και νόμιμο ζευγάρι είχε δικαίωμα σε μια ιδιωτικότητα,

το ενδιαφέρον στράφηκε, όμως, στη σεξουαλικότητα των παιδιών, των «τρελών» και

των εγκληματιών. Η ομοφυλοφιλία και ο ερμαφροδιτισμός εντάχθηκαν στο

12

γενικότερο πλαίσιο της διαστροφής και της εγκληματικότητας. Η ιατρική των

διαστροφών και τα προγράμματα του ευγονισμού υπήρξαν, στην τεχνολογία του σεξ,

οι δύο μεγάλες καινοτομίες του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα (Foucault, 1978).

Κατά το Laqueur (1990/2003), αυτό που εν γένει χαρακτήρισε το στοχασμό για το

φύλο κατά το 19ο αιώνα ήταν η «εγγραφή» του βιολογικού φύλου στο κοινωνικό.

Υπάρχει πληθώρα κειμένων για τις διαφορές στη συμπεριφορά, τα συναισθήματα, τη

σκέψη, και όχι μόνο, μεταξύ ανδρών και γυναικών, και σε όλα η εξήγηση ήταν

βιολογική. Χαρακτηριστική η φράση του θεμελιωτή της θεωρίας της εξέλιξης: «η

γενετήσια επιλογή έχει κατά τα φαινόμενα επενεργήσει στον άνθρωπο, τόσο στην

πλευρά των αρρένων, όσο και σ’ εκείνη των θηλέων, διαφοροποιώντας σωματικά και

πνευματικά τα δύο φύλα» (Darwin, 1859). Υποθέσεις σχετικά με την έμμηνο ρύση,

την περίοδο της ωορρηξίας, και απόψεις σχετικά με το γυναικείο οργασμό

συναντώνται, επίσης, σε κείμενα του αιώνα αυτού. Για το Laqueur (1990/2003), ο

διαχωρισμός του γυναικείου οργασμού από τη διαδικασία της σύλληψης είναι ο

δεύτερος λόγος (ο πρώτος είναι η επιστημονική πρόοδος) που συνεισέφερε στην

οριστική κατάρριψη του μοντέλου για το «ενιαίο γενετήσιο φύλο».

Ψυχανάλυση, ψυχιατρική, φύλο και σεξουαλικός προσανατολισμός

Ήδη από το 19ο αιώνα, με την εμφάνιση της ψυχανάλυσης, θεωρητικοί και ψυχολόγοι

προσπάθησαν να εξηγήσουν τη συμπεριφορά των δύο φύλων και τη σεξουαλικότητα

με βάση νέες αρχές και θεωρίες, πολλοί στηριζόμενοι στο μοτίβο της απαγόρευσης

της αιμομιξίας και της έλλειψης του πέους στις γυναίκες.

Το 1905, ο Freud, στο “Three Essays on the Theory of Sexuality” ανέλυσε πώς η

θηλυκότητα θεμελιώνεται στη νευρολογία των γεννητικών οργάνων των γυναικών, με

τη γνωστή άποψή του περί διαχωρισμού του γυναικείου οργασμού σε κλειτοριδικό-

13

εφηβικό και κολπικό-ώριμο. Σύμφωνα με το Laqueur (1990/2003), αυτός ο

στοχασμός του Freud αποτέλεσε ακόμη μια απόδειξη της δυσκολίας με την οποία ο

πολιτισμός προσαρμόζει το σώμα στις αναγκαίες – για τη βιολογική και την

πολιτισμική αναπαραγωγή – κατηγορίες. Ταυτόχρονα, υποστήριξε πως το νήπιο

ξεκινά από μια αμφιφυλόφιλη επιθυμία και υπό την κοινωνική βία πειθαναγκάζεται

και γίνεται ετεροφυλόφιλο. Το «υπερεγώ» ήταν για τον Freud αυτό που θα επέλυε το

«οιδιπόδειο σύμπλεγμα» μέσω της εμπέδωσης του φύλου, της αρρενωπότητας ή της

θηλυκότητας. Ο Freud θέλησε να υποστηρίξει ότι το αγόρι θα έπρεπε να διαλέξει

ανάμεσα στις δύο έμφυλες/σεξουαλικές προδιαθέσεις, την ανδρική και τη γυναικεία.

Η συνήθης ετεροφυλοφιλική επιλογή του αγοριού, δε θα ήταν, λοιπόν, αποτέλεσμα

του φόβου του ευνουχισμού από τον πατέρα, αλλά του φόβου του ευνουχισμού,

δηλαδή του φόβου της «εκθήλυνσης», ο οποίος στους ετεροφυλοφιλικούς

πολιτισμούς συνδέθηκε με την αρσενική ομοφυλοφιλία. Και για το κορίτσι, το

οιδιπόδειο σύμπλεγμα θα μπορούσε να είναι είτε «θετικό» (ταύτιση με το ίδιο φύλο)

είτε «αρνητικό» (ταύτιση με το αντίθετο φύλου). «Η απώλεια του πατέρα, που

εγκαινιάζεται με το ταμπού της αιμομιξίας, θα κατέληγε είτε σε ταύτιση με το χαμένο

αντικείμενο (εμπέδωση του ανδρισμού), είτε σε εκτροπή του στόχου από το

αντικείμενο, οπότε η ετεροφυλοφιλία θα θριάμβευε επί της ομοφυλοφιλίας και

ανευρισκόταν ένα υποκατάστατο αντικείμενο» (Butler, 1990).

Για τον Lacan (1982), τόσο η ανδρική όσο και η γυναικεία θέση εγκαθιδρύθηκαν

μέσω απαγορευτικών νόμων, το ταμπού της αιμομιξίας για τη μητέρα προς το γιο και

ο νόμος που αρνείται στο κορίτσι την επιθυμία τόσο της μητέρας όσο και του πατέρα,

οι οποίοι παράγουν διανοητά φύλα εντός του πολιτισμού, αλλά «μόνο μέσω της

παραγωγής μιας ασυνείδητης σεξουαλικότητας, η οποία επανεμφανίζεται στο πεδίο

14

του φαντασιακού» (Butler, 1990). Τόνισε, επίσης, για ακόμη μία φορά, τη

σημαντικότητα του Φαλλού και της έλλειψής του στην περίπτωση του κοριτσιού.

Σύμφωνα με τη Butler (1990), η Riviere (1929) επικεντρώθηκε στους «ενδιάμεσους

τύπους» σεξουαλικότητας αμφισβητώντας την ταξινόμηση της θηλυκής

σεξουαλικότητας σε ετεροφυλοφιλική και ομοφυλοφιλική και επικαλέστηκε μια

ψυχαναλυτική ερμηνεία που εντόπισε το νόημα των μεικτών έμφυλων γνωρισμάτων

στην «αλληλεπίδραση των συγκρούσεων».

Στις αρχές του 20ου αιώνα δημιουργήθηκε η πρώτη έκδοση του DSM (DSM-I), του

Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου της ψυχιατρικής. Μέχρι την έβδομη

αναθεωρημένη έκδοση του DSM-II, το 1973, η ομοφυλοφιλία συμπεριλαμβανόταν

στις σεξουαλικές διαταραχές. Στην τρίτη έκδοση του DSM (DSM-III), το 1980,

εισήχθη για πρώτη φορά η Διαταραχή της Ταυτότητας Φύλου κατά την οποία

παρατηρήθηκε μια επίμονη ταύτιση ενός ατόμου με το αντίθετο, από το βιολογικό

του, φύλο. Οι αιτιολογίες που προτάθηκαν, είχαν να κάνουν με παράγοντες

γενετικούς, νευροβιολογικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς, ενώ ως θεραπεία

προτάθηκε η αλλαγή του σώματος (με επέμβαση ή με ορμόνες) ή η συμπεριφορική

θεραπεία για την αλλαγή της ταυτότητας φύλου (Kring, Davison, Neale, & Johnson,

2007).

Φεμινισμός

Ταυτόχρονα, ο 20ος αιώνας έφερε πληθώρα αλλαγών, νέων θεωριών και κινημάτων

σχετικά με το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Αν και με διαφορετικές βάσεις και

διαφορετικά συμπεράσματα, σύμφωνα με την Connell (2005), τη σκέψη του Freud

ακολούθησε αυτή της πρωτοπόρου φεμινίστριας Simone de Beauvoir (1953) και

διατυπώθηκε σε μία κλασική φράση: «Γυναίκα δε γεννιέσαι, αλλά γίνεσαι». Δηλαδή,

15

για την Beauvoir, γεννιέται κανείς με βιολογικό φύλο, όμως το βιολογικό φύλο δεν

προκαλεί το κοινωνικό, και το κοινωνικό φύλο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι

αντανακλά ή εκφράζει το βιολογικό (Butler, 1990).

Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, το πρώτο φεμινιστικό κίνημα είχε αρχίσει να

οργανώνεται και εστίαζε σε βασικά δικαιώματα των γυναικών, όπως το εκλογικό. Τη

δεκαετία του 1960 εγκαινιάζεται το δεύτερο φεμινιστικό κίνημα, που ασχολήθηκε με

την ανεξαρτησία των γυναικών, την ισότητα, τη μεγαλύτερη πολιτική δράση. Δύο

σημαντικά αιτήματα που αφορούν τη σεξουαλικότητα ήταν η υπεράσπιση του

δικαιώματος των γυναικών στην προσωπική ερωτική τους ικανοποίηση και η νομική

κάλυψη απέναντι σε ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, δηλαδή το δικαίωμα στην άμβλωση.

Την ίδια περίοδο, το γκέι και λεσβιακό κίνημα επέτρεψε σε πολλούς άνδρες και

γυναίκες να διεκδικήσουν ανοιχτά το δικαίωμα να φαίνονται και να αναγνωρίζονται

ως γκέι και ως λεσβίες, ενώ τα ενδιαφέροντα του φεμινισμού με αναφορά τη

σεξουαλικότητα στράφηκαν σε νέες κατευθύνσεις. Η συζήτηση για την πολιτική

διάσταση της σεξουαλικότητας στη δεκαετία του 1970, αφορούσε αφενός τον τρόπο

με τον οποίο η πατριαρχία δομεί τη γυναικεία σεξουαλικότητα, και αφετέρου

ενδιαφερόταν για τη δυνατότητα και τη δυναμική μιας αυτόνομης γυναικείας

σεξουαλικής επιθυμίας. Η προβληματική αυτή συνδεόταν με την ανάπτυξη του

λεσβιακού φεμινισμού ως στάσης πολιτικής, σύμφωνα με την οποία υπάρχει

ουσιαστική σύνδεση ανάμεσα στην ερωτική και/ή συναισθηματική σχέση μεταξύ

γυναικών και στην αντίσταση απέναντι στην πατριαρχία. Το αποτέλεσμα ήταν η

υποστασιοποίηση της γυναικείας σεξουαλικότητας ως οντολογικά διαφορετικής από

εκείνης των ανδρών. Η αρσενική και η θηλυκή σεξουαλικότητα ορίστηκαν στη βάση

ενός δυαδικού σχήματος, όπου η αρσενική περιγράφηκε ως «ενστικτώδης»,

«εγωιστική», «ανεύθυνη», «βίαιη», ενώ η θηλυκή συνδέθηκε με αξίες όπως η

16

πνευματικότητα, το συναίσθημα, το διάχυτο ενδιαφέρον για τον άλλο (Καντσά,

2009).

Το 1970, Βρετανίδες φεμινίστριες επιστήμονες, επινόησαν τον όρο “gender” για τη

διάκριση μεταξύ κοινωνικού και βιολογικού φύλου. Την ίδια περίοδο, Γαλλίδες

υλίστριες φεμινίστριες, μεταξύ των οποίων η κοινωνιολόγος Colette Guillaumin

(1972) και η Monique Wittig (1976) αμφισβήτησαν τη φυσικότητα της «βιολογικής»

έμφυλης διαφοράς. Κατά τη Butler (1990), η Wittig (1983) θεωρεί πως η κατηγορία

του «βιολογικού φύλου» είναι και αυτή μια κατηγορία κοινωνικά έμφυλη, πλήρως

επενδυμένη πολιτικά, φυσικοποιημένη αλλά όχι φυσική. Tο «βιολογικό φύλο», για τη

Wittig, «είναι ένα σημάδι, μια κατηγορία, που επιβάλλεται από το σύστημα

υποχρεωτικής ετεροφυλοφιλίας και το οποίο θα εξαλειφθεί, θα εξαφανιστεί, αν

εκτοπιστεί η ετεροφυλοφιλική ηγεμονία. Χρησιμοποιεί το φύλο στον ενικό καθώς

θεωρεί, επίσης, πως στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν δύο φύλα. Υπάρχει μόνο

ένα, το γυναικείο, ενώ το ανδρικό δεν είναι φύλο. Γιατί το ανδρικό δεν είναι το

ανδρικό, αλλά το γενικό» (Butler, 1990).

Σε μεταγενέστερα κείμενά τους, οι ερευνήτριες αυτές, ήρθαν σε αντιπαράθεση με τις

Αγγλίδες και κυρίως Αμερικανίδες συναδέλφους τους, και απέρριψαν ρητά τον ήδη

καθιερωμένο όρο “gender” και τη διάκριση κοινωνικού-βιολογικού φύλου. Σύμφωνα

με τη Bock (1993), αν και ο όρος “gender” συνέβαλε στη μελέτη της κοινωνικής και

πολιτισμικής συγκρότησης του φύλου, ένα εννοιολογικό ζεύγος, μια διχοτομία της

οποίας ο άλλος όρος ήταν το βιολογικό φύλο, συνέχισε να αποτελεί όριο.

Στο διάστημα αυτό εκφράστηκαν διάφορες άλλες απόψεις από φεμινίστριες. Η Butler

(1990) παρουσίασε κάποιες από τις σημαντικότερες. Κατά την άποψη της Irigaray

(1985), «η γραμματική του κοινωνικού φύλου, που υποθέτει άνδρες και γυναίκες,

17

καθώς και οι ιδιότητές τους ως ανδρικές και γυναικείες, είναι παράδειγμα ενός

δίπολου που στην πράξη συγκαλύπτει τον μονοσήμαντο και ηγεμονικό λόγο του

ανδρικού, το φαλλογοκεντρισμό (phallogocentrism), φιμώνοντας το γυναικείο ως

τόπο «ανατρεπτικής πολλαπλότητας». Η Rubin (1979) υποστήριζε πως πριν από το

μετασχηματισμό ενός βιολογικού αρσενικού ή θηλυκού σε κοινωνικά έμφυλο άνδρα

ή γυναίκα, «κάθε παιδί περιέχει όλες τις σεξουαλικές δυνατότητες που η ανθρώπινη

έκφραση διαθέτει». Τέλος, η Kristeva (1974) έδωσε μεγάλη έμφαση στη μητρότητα

και το μητρικό σώμα, το οποίο θεωρούσε πως προηγείται του πολιτισμού, καθώς

αυτός έχει «πατρική δομή».

Επίσης, στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές εκείνης του 1980 εντάθηκε

ιδιαίτερα η πόλωση ανάμεσα σε ριζοσπάστριες φεμινίστριες, που θεωρούσαν ότι η

σεξουαλικότητα σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από άνδρες εμπερικλείει

κινδύνους, επειδή οι σεξουαλικές πράξεις διαιωνίζουν τη βία εναντίον των γυναικών,

και σε «ελευθέριες φεμινίστριες», για τις οποίες «το κύριο χαρακτηριστικό της

σεξουαλικότητας είναι οι δυνάμει απελευθερωτικές πλευρές της ανταλλαγής

ευχαρίστησης ανάμεσα σε συναινούντες συντρόφους» (Καντσά, 2009).

Τη δεκαετία του 1980 στην Αμερική, τέθηκε το ζήτημα της κοινωνικής κατασκευής

του βιολογικού φύλου, χωρίς καμία αναφορά στις προηγηθείσες θεωρητικές

επεξεργασίες των Γαλλίδων υλιστριών φεμινιστριών. Όπως ανέφερε ο

Γιαννακόπουλος στον πρόλογο για το «Κατασκευάζοντας το Φύλο» στην ελληνική

έκδοση, η παραγνώριση της γαλλικής υλιστικής φεμινιστικής θεωρίας οφείλεται στην

επικράτηση στην Αμερική των μεταδομιστικών θεωριών (Laqueur, 1990/2003).

Σύμφωνα με τη μεταδομιστική θεωρία, της οποίας κύριος εκπρόσωπος υπήρξε ο

Michel Foucault, «το φύλο αφορά μία θεσμική και πολιτισμική τάξη που σχετίζεται

με τα σώματα. Τα σώματα, ως φορείς κοινωνικής δράσης, συμμετέχουν ενεργά στις

18

πειθαρχημένες δραστηριότητες που προβλέπει η τάξη του φύλου, και ουσιαστικά «το

επιτελούν».

Σύγχρονες απόψεις για το φύλο και τη σεξουαλικότητα

Στη δεκαετία του 1990 διατυπώθηκαν πολλές απόψεις, αντικρουόμενες συχνά μεταξύ

τους, πραγματοποιήθηκαν πολλές έρευνες, εισήχθησαν νέες ιδέες και σημειώθηκαν

ανατροπές στον τρόπο σκέψης σχετικά με το φύλο.

Οι υποστηρικτές της ιδέας ότι η φυσική διαφορά αποτελεί τη βάση για το κοινωνικό

μοντέλο του φύλου (Geary, 1998. Goldberg, 1993) ανέπτυξαν σκεπτικά και εξέδωσαν

βιβλία υπέρ της πατριαρχίας στην κοινωνία. Η Elizabeth Grosz (1994) πρότεινε μία

ιδέα που συνδύαζε το βιολογικό με το κοινωνικό μοντέλο για το φύλο,

υποστηρίζοντας πως οι έμφυλες διαφορές προκύπτουν από τη βιολογία και από τις

κοινωνικές νόρμες. Την ίδια χρονιά, η Judith Lorber εξέδωσε το βιβλίο “Paradoxes of

Gender” καταγράφοντας και παρουσιάζοντας 900 διαφορετικές έμφυλες καταστάσεις

στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες.

Η R.W. Connell στο βιβλίο της “Gender” (2005) συγκέντρωσε κάποιες έρευνες της

ίδιας περιόδου, που επιβεβαιώνουν τις απόψεις περί «κατασκευής» του κοινωνικού

φύλου (Barrie, 1993. Dowsett, 1996. Dunbar, 1994. Novikova, 2000).

Ήδη από το 1990, τόσο ο Laqueur, όπως φάνηκε παραπάνω, όσο και η Βutler, είχαν

θεωρητικοποιήσει και εξηγήσει όσα βρέθηκαν σε αυτές τις έρευνες. Ο ίδιος ο

Laqueur, στο βιβλίο του «Κατασκευάζοντας το φύλο» αναφέρει πως το “Gender

Trouble” αποτέλεσε «τη θεμελίωση της μεταδομιστικής φεμινιστικής σκέψης». Η

Butler στηρίχτηκε στη θεωρία του Λόγου του Michel Foucault και υποστήριξε ότι το

κοινωνικό φύλο είναι το αποτέλεσμα του Λόγου και το βιολογικό φύλο είναι το

19

αποτέλεσμα του κοινωνικού. Η διαφορά της από τις Γαλλίδες υλίστριες φεμινίστριες

έγκειται στο ότι αυτές εστίαζαν, ως πρόβλημα, στην ιεραρχία με βάση την οποία είναι

δομημένη η κοινωνία.

Επομένως, η Butler, εκφράζοντας την άποψη πως και το βιολογικό φύλο ίσως να

είναι τόσο πολιτισμικά κατασκευασμένο, όσο και το κοινωνικό, αμφισβήτησε την

κύρια άποψη πως το κοινωνικό φύλο είναι η πολιτισμική έκφραση του βιολογικού.

Ίσως, μάλιστα, να ήταν ανέκαθεν ήδη κοινωνικό, με αποτέλεσμα η διάκριση μεταξύ

βιολογικού και κοινωνικού φύλου να αποδειχθεί ότι δεν υφίσταται καν (Butler,

1990). Αν ο καθορισμός του βιολογικού φύλο ήταν τόσο απλός, δε θα χρειαζόταν η

πειραματική έρευνα των χρωμοσωμάτων ΧΧ και ΧΥ και του κυρίαρχου γονιδίου,

αφού ο καθορισμός του φύλου θα γινόταν με βάση τα εξωτερικά γεννητικά όργανα.

Η Butler (1999), θεώρησε πως η στιγμή που καταρρίπτονται οι κατασταλαγμένες και

συνήθεις πολιτισμικές αντιλήψεις κάποιου/-ας, όταν δεν μπορεί να «διαβάσει» με

σιγουριά το σώμα που αντικρίζει, είναι ακριβώς η στιγμή που δεν είναι βέβαιος/-α αν

το σώμα που συναντά είναι το σώμα ενός άνδρα ή μιας γυναίκας. Θεώρησε ότι η ίδια

η αμφιταλάντευση μεταξύ των κατηγοριών συγκροτεί την εμπειρία του εν λόγω

σώματος. Όταν αμφισβητούνται τέτοιες κατηγορίες, η πραγματικότητα του φύλου

τίθεται επίσης σε κρίση: γίνεται άδηλο πώς διακρίνεται το πραγματικό από το μη

πραγματικό. Έτσι, γίνεται κατανοητό πως ό,τι θεωρείται «πραγματικό» είναι στην

πραγματικότητα «μια μεταβλητή και αναθεωρήσιμη πραγματικότητα». Το μεταβλητό

της εικόνας του κάθε φύλου γίνεται αντιληπτό και αν ληφθούν υπόψη οι

τροποποιήσεις του ιδανικού, ανά εποχή και πολιτισμό (Butler, 1990).

20

Η Queer θεωρία

Το 2004, με το βιβλίο της “Undoing Gender”, η Butler μίλησε για την Queer θεωρία,

η οποία διαχωρίζει τη σεξουαλικότητα από το φύλο και υποστηρίζει ότι το φύλο δεν

είναι αναγώγιμο στην ιεραρχική ετεροσεξουαλικότητα. Απόδειξη αυτού είναι πως η

δυαδικότητά του δε μπορεί να θεωρείται σίγουρη, παρά μόνον εντός του

ετεροσεξουαλικού πλαισίου. Για την Butler, το κοινωνικό φύλο μπορεί να είναι τόσο

«ο μηχανισμός με τον οποίο παράγονται οι έννοιες του αρσενικού και του θηλυκού»,

όσο και «η συσκευή με την οποία αυτοί οι όροι καταστρέφονται και

αποφυσικοποιούνται».

Ένα χρόνο αργότερα, στο “Gender”, η Connell, transsexual η ίδια, έγραψε πως «η

Queer θεωρία, η κοινωνική επιστήμη και η ιατρική έχουν την τάση να αγνοούν

καταστάσεις και εμπειρίες της πραγματικής ζωής των διαφυλικών και των τραβεστί».

Επιπλέον, αναφέρθηκε στην προσπάθεια που γίνεται για τη διατήρηση της έμφυλης

τάξης και στους σκοπούς που αυτή εξυπηρετεί. Μεταξύ αυτών, είναι η συντήρηση

των ανισοτήτων των έμφυλων κατηγοριών, ως προς το εισόδημα, την εξουσία, την

εκπαίδευση, το σεβασμό, και όχι μόνο. Από την άλλη, η Butler (2004) είχε μιλήσει

για τις κοινωνικές ποινές που επιβάλλονται σε όσους παραβιάζουν το κοινωνικό

φύλο, θέτοντας σε κίνδυνο την έμφυλη τάξη. Παράδειγμα αποτελούν oι διεμφυλικοί,

ως στοιχείο της κατάρριψης κάθε ντετερμινισμού σχετικά με τη σεξουαλικότητα και

το φύλο. Ανέφερε, χαρακτηριστικά, τη φαρμακευτική και ψυχιατρική

παθολογικοποίησή τους, τις παρενοχλήσεις και τον αποκλεισμό που δέχονται, τα

εγκλήματα που διαπράττονται εις βάρος τους, και τη χειρουργική «διόρθωση» των

ερμαφρόδιτων όσο είναι ακόμα βρέφη.

21

Τρανς

Σύμφωνα με την Connell (2012), οι εμπειρίες των τρανς ατόμων χρησιμοποιήθηκαν

από πολλούς μελετητές για τη θεμελίωση των επιχειρημάτων τους σχετικά με το

φύλο, και η επιρροή της Butler υπήρξε η σημαντικότερη. Στο άρθρο της “Transsexual

Women and Feminist Thought: Toward New Understanding and New Politics”,

αναφέρθηκε στο πρώτο δημόσιο transsexual πρόσωπο, που εμφανίστηκε στη

δεκαετία του 1950. Πρόκειται για την Christine Jorgensen, η οποία έκανε εγχείρηση

αλλαγής φύλου με τη βοήθεια μιας ομάδας Δανών ιατρών. Η εμφάνιση αυτή έφερε,

σύμφωνα με την Connell (2012), μια αναστάτωση γύρω από το φύλο, η οποία είναι

πιο ξεκάθαρη στα ιατρικά κείμενα της περιόδου μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Στο

διάστημα αυτό, όσοι άνθρωποι ήθελαν να κάνουν εγχείρηση αλλαγής φύλου, οι

οποίοι ήταν ως επί το πλείστον άνδρες που ήθελαν να γίνουν γυναίκες, κατέφευγαν

στις ΗΠΑ. Εκεί, αναπτύχθηκαν και οι πρώτες ομάδες, μεταξύ αυτών αρκετές

ριζοσπαστικές, που ασχολήθηκαν με την πολιτική διάσταση της αλλαγής φύλου. Το

βασικό θέμα, ωστόσο, του πρόσφατου αυτού άρθρου, όπως φάνηκε και από τον τίτλο,

ήταν η σχέση του φεμινισμού με την τρανσεξουαλικότητα.

Όπως είχε αναφέρει και η Butler (2004), έχει διατυπωθεί μια φεμινιστική θέση, με

κυριότερη, ίσως, εκπρόσωπο, τη Janice Raymond, ενάντια στις transsexual γυναίκες

σε ακραίο βαθμό. Η περίπτωση των τρανς και drag ατόμων έχει θεωρηθεί, από

κάποιες φεμινίστριες, ως «άκριτη οικειοποίηση στερεοτύπων περί σεξουαλικών

ρόλων από την πρακτική της ετεροφυλοφιλίας». Ωστόσο, κατά την Butler (1990), «η

σχέση ανάμεσα στην «απομίμηση» και το «πρωτότυπο» είναι πιο περίπλοκη απ’ όσο

αναγνωρίζει εν γένει η κριτική αυτή».

22

Ανασκόπηση ερευνών σχετικών με τα τρανς άτομα

Τρανσφοβία

Τα τρανς άτομα έχουν υπάρξει, και είναι μέχρι και σήμερα, στόχος, όχι μόνο κάποιων

φεμινιστριών, αλλά και του γενικότερου πληθυσμού. Μάλιστα, αποτελούν το πλέον

περιθωριοποιημένο κομμάτι της ΛΟΑΤQI κοινότητας.

Ο όρος τρανσφοβία (μετάφραση της αγγλικής λέξης “transphobia”) χρησιμοποιείται

για τον παράλογο και αβάσιμο φόβο, την ανησυχία, το θυμό και το μίσος προς τα

transsexual και transgender άτομα (Bettcher, 2005. Bettcher, 2007. Cope & Darke,

1999. Davis, 2007. Lombardi & Takács,2006. Norton, 1997), για την προκατάληψη

και την κοινωνική απόρριψη προς αυτούς που δε συμμορφώνονται στους

παραδοσιακούς έμφυλους ρόλους (Zians, 2006), και για τις αρνητικές αντιλήψεις και

τα στερεότυπα κατά αυτών των οποίων η ταυτότητα φύλου δε συμμορφώνεται στο

κοινωνικοποιημένο φύλο που παραδοσιακά επιτελείται βάσει του βιολογικού τους

φύλου (Ristock, Janice, & Timbang, 2005). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο φόβος για

το διαφορετικό είναι που οδηγεί στη μισαλλοδοξία και την προκατάληψη, κι αυτός ο

φόβος είναι συνηθισμένος όταν πρόκειται για διαφοροποιήσεις από διαδικασίες τόσο

φυσικοποιημένες όσο είναι η επιτέλεση του κοινωνικού ρόλου που επιτάσσει το

βιολογικό φύλο (Chung, 2007).

Σύμφωνα με τον White (2006), η τρανσφοβία χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες:

1. Έμμεση τρανσφοβία: κάθε πράξη με ή χωρίς πρόθεση που βασίζεται σε

άγνοια ή αμέλεια για την ταυτότητα των τρανς ατόμων, όπως το να

παραπέμπεται ένας τρανς άντρας σε μία κλινική για άντρες ή το να μην

αναγνωρίζεται η ανάγκη μιας τρανς γυναίκας σε γυναικολογικές υπηρεσίες.

23

Επίσης, περιλαμβάνει τον αποκλεισμό πολιτικής για ασφάλιση που αποσκοπεί

σε ορμονική θεραπεία ή άλλες ιατρικές διαδικασίες σχετιζόμενες με το φύλο.

2. Άμεση τρανσφοβία: κάθε πράξη που έχει ως σκοπό να βλάψει ένα άτομο

σχετικά με την κοινωνική θέση του, το κοινωνικοποιημένο φύλο του, και την

έκφραση αυτού. Μπορεί να περιλαμβάνει πρακτικές ρατσισμού, προσβλητικά

σχόλια, σωματική ή λεκτική παρενόχληση και βία. Η άμεση τρανσφοβία

στηρίζεται στην άποψη ότι τα άτομα με μη παραδοσιακό κοινωνικοποιημένο

φύλο είναι λιγότερο άνθρωποι, πράγμα που μπορεί να προκαλέσει

προκατάληψη στην ιατρική φροντίδα, φυσική και σεξουαλική κακοποίηση και

ασέβεια προς τα τρανς άτομα (Forshee, 2010).

Συχνά στη βιβλιογραφία η τρανσφοβία συνδέεται με την ομοφοβία, που ορίζεται ως

εχθρότητα και διάκριση εις βάρος ομοφυλόφιλων ατόμων (Zians, 2006). Έχει

χαρακτηριστεί ανάλογη της ομοφοβίας (Sugano, Nemoto, & Operatio, 2006), και έχει

υποστηριχθεί ότι είναι μια προσαρμογή της (Wentling, 2007), καθώς και μια

παραλλαγή της (McIlroy, 2009).

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί πως πολλές φορές οι όροι γύρω από το φύλο και

τη σεξουαλικότητα συγχέονται ή συνδέονται με αποτέλεσμα πολλές έρευνες να

ασχολούνται ταυτόχρονα με το θέμα της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας ή με τη

ΛΟΑΤQI κοινότητα στο σύνολό της και όχι με κάθε ομάδα ξεχωριστά.

Η μελέτη της τρανσφοβίας θεωρείται σημαντική καθώς επηρεάζει άμεσα και έμμεσα

τη ζωή των transsexual και transgender ατόμων σε διάφορους τομείς. Ο τρόπος που

αντιμετωπίζονται από το κράτος, τις δημόσιες υπηρεσίες, τους επαγγελματίες υγείας

και ψυχικής υγείας ή από απλούς πολίτες όπως συναδέλφους, συμμαθητές κ.ο.κ., όχι

24

μόνο δυσχεραίνει πρακτικά την καθημερινότητά τους, αλλά ακόμη δημιουργεί

αισθήματα ανασφάλειας, κατωτερότητας και φόβου σε αυτά τα άτομα.

Θεματολογία ερευνών

Ένα άλλο θέμα που αξίζει να σχολιαστεί είναι η διαφορά στη θεματολογία των

ερευνών για τα transsexual και τα transgender άτομα. Φαίνεται πως οι έρευνες για τα

transsexual άτομα εστιάζουν στις διαδικασίες αλλαγής του σώματος είτε με ορμόνες

είτε με χειρουργικές επεμβάσεις. Πρόκειται, λοιπόν, για ιατρική, κατά κύριο λόγο,

θεματολογία και μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, αρκετά εξειδικευμένη, που

ασχολείται με τις αλλαγές στο σώμα και τις πιθανές παρενέργειες. Ωστόσο, πολλές

είναι οι έρευνες που ασχολούνται και με κοινωνικά ζητήματα και το πώς επηρεάζουν

τη ζωή αυτών των ατόμων.

Η θεματολογία σχετικά με τα transgender άτομα είναι πολύ πιο ευρεία. Στις έρευνες

αυτές βρίσκονται θέματα που αφορούν τη ζωή τους στην εκπαίδευση, στον

εργασιακό χώρο, στην οικογένεια, στα νοσοκομεία. Η τρανσφοβία και η βία στην

οποία αυτή συχνά οδηγεί, αποτελούν συχνότερα αντικείμενο ερευνών με θέμα τα

transgender και όχι τα transssexual άτομα. Η κοινωνική διάσταση είναι πολύ πιο

εμφανής στην περίπτωση χρήσης του όρου transgender.

Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία της τελευταίας δεκαετίας ήταν εύκολο να

διακριθούν δύο βασικές διαστάσεις στην έρευνα για την τρανσφοβία, η κλινική και η

κοινωνική διάσταση.

Κλινική διάσταση

Όσον αφορά την κλινική διάσταση, μια πρώτη κατηγορία ερευνών και άρθρων,

αναφέρεται στις ψυχιατρικές διαγνώσεις που προσδίδονται στα transsexual και

25

transgender άτομα. Με βάση την τελευταία αναθεώρηση του Diagnostic and Statistic

Manual of Mental Disorders (DSM 5, 2013) η «Δυσφορία Φύλου» (Gender

Dysphoria) διαγιγνώσκεται σε παιδιά [302.6 (F64.2)] και σε εφήβους και ενήλικες

(302.85 (F64.1)]. Αναφέρεται, όπως όλες οι άλλες ασθένειες στο DSM, ως έχουσα

προβλεπτικούς παράγοντες, αιτιολογία, πολιτιστικά συσχετιζόμενα χαρακτηριστικά,

συμπτώματα, λειτουργικές επιπτώσεις, συννοσυρότητα και διαφορικές διαγνώσεις.

Όπως προαναφέρθηκε, σε προηγούμενες εκδόσεις του DSM γινόταν λόγος για

Διαταραχή της Ταυτότητας Φύλου (Gender Identity Disorder), με την οποία

ασχολούνταν πολλές έρευνες.

Σύμφωνα με τη Butler (2004), μια στρατηγική προσέγγιση της διάγνωσης είναι προς

το παρόν το μόνο όργανο μέσω του οποίου επιτυγχάνονται οφέλη, (π.χ., σε ελάχιστες

πολιτείες των Η.Π.Α. δωρεάν εγχειρήσεις αλλαγής φύλου). Έτσι, η διάγνωση μπορεί

να θεωρηθεί ένας τρόπος επιβεβαίωσης της ταυτότητας φύλου στην ιατρική

κοινότητα (Snelgrove, Jasudavisius, Rowe, Head & Bauer, 2012). Από την άλλη, η

διάγνωση της διαταραχής φύλου δεν παύει να παθολογικοποιεί την ταυτότητα φύλου

(Snelgrove, Jasudavisius, Rowe, Head & Bauer, 2012) και να στερεί την ελευθερία

των ανθρώπων (Butler, 2004). Μια ακόμη άποψη υποστηρίζει ότι αν η διάγνωση

έπαυε να δίνεται από ψυχιάτρους και ψυχολόγους θα περιοριζόταν η

παθολογικοποίηση των ατόμων αυτών (Hale, 2001).

Οι υπέρμαχοι των ψυχιατρικών διαγνώσεων (π.χ., Rekers, 1996) θεωρούν τις

διαγνώσεις ως «προστάτες» της οικογένειας, των δυνατών πατριαρχικών φιγούρων

και της σύναψης ετεροφυλοφιλικών σχέσεων με στόχο την αναπαραγωγή.

Οι Jones, Wheelwright, Farrell, Martin, Green, Di Ceglie και Baron-Cohen (2012)

διατύπωσαν πως οι γυναίκες με Διαταραχή της Ταυτότητας Φύλου έχουν πολλές

26

πιθανότητες εμφάνισης αυτισμού εξαιτίας της μεγαλύτερης εμφάνισης της ασθένειας

στους άντρες και των αυξημένων αρρενωπών χαρακτηριστικών αυτών των γυναικών.

Η ψυχική υγεία, ωστόσο, δε φαίνεται να επηρεάζεται πάντα από την ταυτότητα

φύλου. Οι Simon, Zsolt, Fogd και Czobor (2011) συμπεραίνουν πως η πιθανότητα

εμφάνισης σωματοποίησης, ψυχαναγκαστικής-καταναγκαστικής διαταραχής,

κατάθλιψης, αγχώδους διαταραχών, εχθρότητας, φοβιών, παρανοϊκού ιδεασμού και

ψυχοτισμού δε διέφερε σημαντικά ανάμεσα στον transsexual πληθυσμό και την

ομάδα ελέγχου. Η μόνη παρατηρήσιμη διαφορά σημειώθηκε στην ενδοπροσωπική

ευαισθησία, όπου οι transsexual γυναίκες φαίνεται να είναι πιο επιρρεπείς. Σε μία

άλλη έρευνα, οι Wierckx, Van Caenegem, Elaut, Dedecker, Van de Peer, Toye,

Weyers, Hoebeke, Monstrey, De Cuypere και T’Sjoen (2011) παρατήρησαν πως η

ψυχική υγεία των transsexual ατόμων δε διέφερε πριν και μετά την εγχείριση αλλαγής

φύλου. Μάλιστα, οι transsexual άντρες ήταν πιο πιθανό να αισθάνονται πιο

λειτουργικοί κοινωνικά από τις γυναίκες.

Στο πλαίσιο της κλινικής διάστασης, υπάρχουν άρθρα και έρευνες σχετικά με την

τρανσφοβία στους χώρους υγείας. Πρώιμες έρευνες είχαν αναφέρει περιστατικά κατά

τα οποία νοσηλευτές αρνούνταν να παρέχουν φροντίδα σε transsexual και transgender

άτομα ή ακόμη είχαν παντελή έλλειψη γνώσεων σχετικά με τον τρόπο φροντίδας τους

(GLBT Health Access, 2000. San Francisco Department of Public Health, 1997).

Έχουν υπάρξει προτάσεις για θεσμοθέτηση κανονισμών και νόμων που θα

προστατεύουν τα τρανς άτομα στους χώρους αυτούς (Lombardi & Bettcher, 2005).

Ένα μέλος της ΛΟΑΤ κοινότητας είναι πολύ πιο πιθανό να μένει ανασφάλιστο, κάτι

που αποτελεί πρωταρχικό εμπόδιο στις υπηρεσίες υγείας. Είναι, επίσης, συχνότερες

οι περιπτώσεις που τους αρνείται η ιατρική φροντίδα. Ακόμη και στις περιπτώσεις

που κάποιος πάροχος φροντίδας θεωρεί τον εαυτό του φιλικό και ανοιχτό προς τη

27

ΛΟΑΤ κοινότητα, συχνά είναι, χωρίς πρόθεση, προκατειλημμένος απέναντί της και

κατά συνέπεια παρέχει λιγότερη φροντίδα σε αυτά τα άτομα (Chance, 2013). Αυτό

είναι πιθανό να συμβαίνει γιατί οι πάροχοι φροντίδας δε λαμβάνουν ειδική

εκπαίδευση σχετική με τις ιδιαίτερες ανάγκες των ατόμων της ΛΟΑΤ κοινότητας

(Chance, 2013).

Έχει, επίσης, μελετηθεί η επίπτωση της έκθεσης στην τρανσφοβία ως παράγοντας

κινδύνου για την υιοθέτηση συμπεριφορών που αυξάνουν τον κίνδυνο για μετάδοση

του HIV. Το βασικό εύρημα ήταν πως η έκθεση στην τρανσφοβία αυξάνει τους

κινδύνους μη προστατευμένης συνεύρεσης, ενώ παρατηρείται μεγαλύτερη αύξηση

του κινδύνου στις περιπτώσεις έκθεσης στην τρανσφοβία σε μικρή ηλικία (Marcellin,

2012. Sugano, Nemoto, & Operatio, 2006). Δηλαδή, όσο πιο νωρίς ένα τρανς άτομο

έρθει αντιμέτωπο με τρανσφοβικές συμπεριφορές, τόσο πιο πιθανό είναι στο μέλλον

να υιοθετήσει συμπεριφορές που αυξάνουν τον κίνδυνο για μετάδοση του HIV.

Μεταγενέστερες έρευνες εστίασαν στις τρανς γυναίκες, ίσως λόγω της πορνείας στην

οποία καταφεύγουν, συχνότερα σε σύγκριση με τους τρανς άντρες. Η μετα-ανάλυση

των Baral, Poteat, Strömdahl, Wirtz, Guadamuz και Beyrer (2012) έδειξε πως οι

transgender γυναίκες διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο εμφάνισης του ιού σε όλες τις

περιοχές που ερευνήθηκαν (Ευρώπη, Κεντρική και Νότια Αμερική, Ασία Ειρηνικού

και Η.Π.Α). Σημαντικό είναι ότι στην ίδια μετα-ανάλυση ως πληθυσμός υψηλού

κινδύνου θεωρήθηκαν και οι ομοφυλόφιλοι, αμφιφυλόφιλοι και άλλοι άντρες σε

σεξουαλικές σχέσεις με άτομα του ίδιου φύλου, και αυτό εξαιτίας του πρωκτικού σεξ.

Άλλες πιθανές αιτίες επικινδυνότητας θεωρήθηκαν ο κοινωνικός αποκλεισμός, η

οικονομική περιθωριοποίηση και η φτωχή παροχή υπηρεσιών υγείας προς αυτά τα

άτομα. Τα ευρήματα αυτά έδωσαν και μία κοινωνική διάσταση στα προβλήματα που

αντιμετωπίζουν τα τρανς άτομα. Οι Garofalo, Johnson, Kuhns, Cotten, Joseph, και

28

Margolis (2012) διαπιστώνοντας, επίσης, την επικινδυνότητα στις transgender

γυναίκες, ερεύνησαν τη μείωση του κινδύνου μετά από μεθόδους μεσολάβησης με

συνεδρίες. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά καθώς, όπως φαίνεται, η παρέμβαση και η

ενημέρωση αποδεικνύονται ευεργετικές.

Ο αυτοκτονικός ιδεασμός στη ΛΟΑΤ κοινότητα χρήζει αναφοράς, καθώς συνδυάζει

την κλινική με την κοινωνική πλευρά. Οι Johnson, Faulker, Jones και Welsch (2007)

παρουσίασαν σύνδεση της τρανσφοβίας με τον κίνδυνο για αυτοκτονία. Το βίωμα

μιας τρανσφοβικής αντιμετώπισης θεώρησαν πως είναι φυσικό να προκαλέσει στρες

και, όπως έχουν δείξει πληθώρα ερευνών, το στρες επηρεάζει τα επίπεδα

αυτοκτονικού ιδεασμού, κυρίως στις κοινότητες των ΛΟΑΤ (LGBT) (π.χ. Bagley &

D’Augelli, 2000. Jorm et al, 2002. McNamee 2006. Ramafedi, 1987). Τα ευρήματα

των Liu και Mustanski (2012) έδωσαν έμφαση στους παράγοντες που μπορούν να

αυξήσουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας ή αυτοτραυματισμού. Σύμφωνα με αυτά, τα

άτομα της ΛΟΑΤ κοινότητας είναι πιο πιθανό να προβούν σε απόπειρες αυτοκτονίας

ή αυτοτραυματισμό καθώς τα παραπάνω έχει φανεί να επηρεάζονται από τη

θυματοποίηση της ΛΟΑΤ κοινότητας και τη χαμηλή κοινωνική υποστήριξη. Πέραν

της αυτοκτονίας, τα transsexual άτομα θεωρήθηκε ότι κινδυνεύουν τρεις φορές

περισσότερο να πεθάνουν από κάθε είδους αιτία (Dhejne, Lichtenstein, Boman,

Johansson, Långström, & Landén, 2011).

Το τελευταίο κομμάτι, όσον αφορά την κλινική διάσταση στο θέμα της τρανσφοβίας,

αφορά τις κλίμακες μέτρησης οι οποίες έχουν δημιουργηθεί με σκοπό τη μέτρησή της

ανάλογα με τις στάσεις των άλλων προς τα τρανς άτομα (Hill & Willoughby, 2005.

Landén & Indalla, 2000. McQueen, K.S., 2008).

29

Κοινωνική διάσταση

Πέραν της κλινικής διάστασης, παρατηρείται επιρροή στη ζωή των τρανς ατόμων

μέσα στην κοινωνία. Οι έρευνες που αντιστοιχούν στην κοινωνική διάσταση της

τρανσφοβίας, σε πρώτη φάση μελετούν τις ανισότητες, την προκατάληψη και τον

αποκλεισμό που προκύπτουν ως αποτελέσματα αυτής (Felsenthal, 2004. Whittle,

Turner, Al-Alami, Rundall, & Thom, 2007). Μελετάται, επίσης, η βία (Bettcher,

2007. Freeman & Jones, 2012. Lamble, 2008. Stotzer, 2008. Ristock, Janice, &

Timbang, 2005. White & Goldberg, 2006.) και τα εγκλήματα (Brown, 2007. Dwyer,

2012. Willingham, 2012) που διαπράττονται εις βάρος τρανς ατόμων. Η φυσική και

σεξουαλική βία εις βάρος των τρανς ατόμων έχει βρεθεί πως εκδηλώνεται με

επιθέσεις, εξευτελιστικά σχόλια, βεβηλώσεις ή και ακρωτηριασμούς μερών του

σώματος όπως το στήθος, τα γεννητικά όργανα, και τα μαλλιά, καθώς αυτά κυρίως

φέρουν τις σχετικές με τις πολιτιστικές αντιλήψεις βασικές διαφορές των φύλων

(White & Goldberg, 2006). Η εξαναγκαστική επίδειξη των σεξουαλικών οργάνων

προκειμένου να επιβεβαιωθεί το βιολογικό φύλο τους μπορεί, επίσης, να αποτελεί

μορφή βίας κατά των τρανς ατόμων, ενώ ο βιασμός FTM ατόμων χαρακτηρίζεται ως

στρατηγική που αποσκοπεί στο να «βάλει τις γυναίκες στη θέση τους» (Βettcher,

2007). Ωστόσο, είναι σημαντικό να εξετάζονται και άλλοι παράγοντες που μπορεί να

εμπλέκονται στα υπό μελέτη κρούσματα βίας, όπως π.χ. η εθνικότητα (Lamble,

2008).

Η δημόσια λεκτική ή και σωματική κακοποίηση είναι συχνό φαινόμενο στην

καθημερινότητα των τρανς ατόμων. Μάλιστα, φαίνεται να πέφτουν θύματα

παρενόχλησης συχνότερα από τα υπόλοιπα μέλη της ΛΟΑΤ κοινότητας και από

αυτούς οι τρανς γυναίκες κινδυνεύουν περισσότερο να υποστούν παρενόχληση.

Σημαντικό είναι πως ευρήματα δείχνουν ότι η Ελλάδα ανάμεσα σε άλλες χώρες της

30

Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει τα υψηλότερα ποσοστά στη λεκτική προσβολή (μαζί με τη

Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο) και σε συμπεριφορές που απειλούν τα τρανς

άτομα (Turner, Whittle, & Combs, 2009).

Στο πλαίσιο της κοινωνικής διάστασης έχει, επίσης, μελετηθεί το κατά πόσο τα τρανς

άτομα αισθάνονται και είναι ενσωματωμένα στην κοινωνία. Σύμφωνα με τη

βιβλιογραφία, ενδεικτικό στοιχείο του κοινωνικού αποκλεισμού και του ρατσισμού

εις βάρος τους είναι το ότι δεν υπάρχουν δημόσιες τουαλέτες παρά μόνο γυναικών

και ανδρών (Chin, 2004). Ένα θέμα, λοιπόν, είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα

MTF άτομα να είναι αποδεκτά σε χώρους όπου επιτρέπονται μόνο γυναίκες και το

αντίστροφο (Sweeny, 2004). Αξιοσημείωτο είναι πως και μέσα στη ΛΟΑΤ κοινότητα

τα τρανς άτομα είναι συχνά αποκλεισμένα (Nealy, 2005), ενώ η Bettcher (2007) κάνει

λόγο για το γεγονός που προαναφέρθηκε, ότι, δηλαδή, οι MTF είναι το λιγότερο

ανεπιθύμητες από κάποιο κομμάτι του φεμινιστικού κινήματος.

Όσον αφορά τη νομική διάσταση, έχει παρατηρηθεί μεγαλύτερη πιθανότητα

καταδίκης για παραβατική και εγκληματική συμπεριφορά στα τρανς άτομα (Dhejne,

Lichtenstein, Boman, Johansson, Långström, & Landén, 2011). Μάλιστα, η

Marksamer (2008) τονίζει την εγκληματικοποίηση των transgender ατόμων που

έρχονται αντιμέτωπα με το νόμο, παρατηρώντας πως οι αιτίες της εμπλοκής τους στο

δικαστήριο ανηλίκων συχνά έχει να κάνει με μικρά εγκλήματα σχετιζόμενα με

προσπάθειές τους να ζήσουν με το κοινωνικοποιημένο φύλο που τους εκφράζει (π.χ.

το κλέψιμο γυναικείων ρούχων, η πορνεία ώστε να μπορέσουν να πληρώσουν τη

θεραπεία με ορμόνες) ή είναι αποτέλεσμα προκατάληψης ή προσβολής μέσα στις

οικογένειές τους, στο σχολείο, σε υπηρεσίες φροντίδας, σε καταλύματα για άστεγους

και σε χώρους εργασίας (Mountz, 2011).

31

Στη δίκη για τη δολοφονία της MTF Gwen Araujo το 2002 οι δολοφόνοι

επικαλέστηκαν ότι βρίσκονταν σε κατάσταση “trans-panic”, μια κατάσταση παρόμοια

με την «εν βρασμώ ψυχής» που αφορά όμως αποκλειστικά τα άτομα που

διακρίνονται από τρανσφοβία. Πρόκειται για ένα ακραίο γεγονός, τόσο όσον αφορά

την κοινωνική, όσο και τη νομοθετική του διάσταση (Steinberg, 2005).

Στο χώρο της εκπαίδευσης, τα παιδιά με διαφορετική του παραδοσιακού κοινωνική

ταυτότητα φύλου αντιμετωπίζουν προβλήματα στο σχολείο, καθώς έρχονται

αντιμέτωπα με περιστατικά ρατσισμού και άνισης μεταχείρισης. Σε έρευνα που

διεξήχθη σε καναδικά σχολεία βρέθηκε ότι από όλη τη ΛΟΑΤ κοινότητα, τα

transgender άτομα είναι πιθανότερο να μη νιώθουν ασφάλεια στα αποδυτήρια, στα

ντους, στους διαδρόμους και σε άλλους χώρους του σχολείου. Τα transgender άτομα,

περισσότερο από τα υπόλοιπα άτομα της ΛΟΑΤ κοινότητας και αυτών που δεν

ανήκουν σε αυτήν, αναφέρουν προσβλητικά σχόλια για έλλειψη αρρενωπότητας και

θηλυκότητας στα αγόρια και τα κορίτσια αντίστοιχα. Το ίδιο ισχύει και για λεκτική

και σωματική κακοποίηση. Μάλιστα, η μεσολάβηση του προσωπικού παρατηρήθηκε

μικρότερη στην περίπτωση των transgender ατόμων του σχολείου (Taylor & Peter,

2009). Η άθληση στο σχολείο είναι ακόμη ένας τομέας επιρροής. Σε μια έρευνα του

2004 με συμμετέχοντες γυμνασίων της Βόρειας Αγγλίας, οι Brackenridge, Rivers,

Gough και Llewellyn (2007) διαπίστωσαν πως από τα ομοφοβικά περιστατικά που

αναφέρθηκαν στο σχολείο, το ένα τρίτο παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια διεξαγωγής

κάποιου αθλήματος ή στα αποδυτήρια (Rivers, 2010).

Διπλό στιγματισμό δέχονται τα transgender άτομα με αναπηρίες στο σχολείο από το

προσωπικό και τους συμμαθητές τους. Τα transgender άτομα με αναπηρίες μπορεί να

είναι πολύ λιγότερο αποδεκτά σε ομάδες ατόμων με αναπηρίες λόγω της

διαφορετικής κοινωνικής ταυτότητας φύλου (Clare, 2001). Σύμφωνα με τους

32

Underhile και Cowles (1998) το σχολείο μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη

διαμόρφωση προτύπων και κατάλληλων συμπεριφορών στην τάξη (Mizock, Covello,

& Ferreira, 2013).

Ένα άλλο θέμα που προκύπτει όσον αφορά την εκπαίδευση είναι η αντιμετώπιση

παιδιών που προέρχονται από οικογένειες των οποίων οι γονείς ανήκουν στη ΛΟΑΤ

κοινότητα. Σε έρευνες των Östlund (2006), Epstein, Idems και Schwartz (2009), και

Clarke, Kitzinger και Potter (2004) βρέθηκε ότι νέα άτομα από οικογένειες της

ΛΟΑΤ κοινότητας κινδυνεύουν να αγνοούνται, να μην υπάρχει κατανόηση προς το

μέρος τους ή να μη λαμβάνεται υπόψη η οικογενειακή τους κατάσταση πριν το

σχολείο. Μάλιστα, αναφέρουν ομοιότητες με τις εμπειρίες των παιδιών και νέων που

ανήκουν στη ΛΟΑΤ κοινότητα. (Malena, & Irina, 2011).

Στον εργασιακό χώρο, οι διακρίσεις είναι επίσης αισθητές. Σύμφωνα με τα ευρήματα

της Εθνικής Έρευνας Προκατάληψης προς τα Transgender άτομα (Grant, Mottet,

Tanis, Herman, Harrison, & Keisling, 2010) ένα μεγάλο ποσοστό transgender ατόμων

μένει άνεργο ή χάνει τη δουλειά του ή έχει λίγες ευκαιρίες προαγωγής. Προβλήματα

παρατηρούνται και στην αγορά ή ενοικίαση ενός σπιτιού εξαιτίας της τρανσφοβίας

(Herman, 2013). Έρευνες των Ray (2006) και των Ven Leeuwen και James et al.

(2006) έχουν δείξει πως νέα άτομα της ΛΟΑΤ κοινότητας αποτελούν ένα

δυσανάλογο ποσοστό των άστεγων ατόμων και αντιμετωπίζουν πρόσθετους

κινδύνους εξαιτίας της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας (Mountz, 2011).

Αρκετά ξεκάθαρη είναι η θέση της θρησκείας προς τα τρανς άτομα. Η πατριαρχία και

ο χριστιανισμός μπορούν να σταθούν ως τροχοπέδη στην αποπεριθωριοποίηση των

τρανς ατόμων καθώς ακολουθούν μια ιεραρχία φύλου αυστηρά δομημένη (Ajandi,

2010). Ο Dallas (2008) τόνισε πως στη Γένεση αναγράφεται πως ο Θεός δημιούργησε

33

δύο βιολογικά φύλα, τον άντρα και τη γυναίκα, οπότε το βιολογικό φύλο δε μπορεί να

θεωρηθεί δευτερεύον και δεν μπορεί να έχει γίνει κάποιο λάθος με το φύλο κάποιου

ατόμου. Επιπρόσθετα, στην έρευνα των Taylor και Peter (2009) φάνηκε πως τα

καθολικά σχολεία είναι πολύ λιγότερο πιθανό να υποστηρίξουν transgender άτομα,

ενώ το προσωπικό είναι μη αποτελεσματικό στην αντιμετώπιση της κακοποίησής

τους από τους συμμαθητές τους.

Τέλος, η συμμετοχή των transsexual ατόμων στα σπορ και ιδιαίτερα στους

ολυμπιακούς αγώνες στο διάστημα 1968-2000 απαγορευόταν. Μετά την αύξηση της

δραστηριότητας του transsexual/transgender και intersex ακτιβισμού κατά τη

δεκαετία του 1990 οι πολιτικές άλλαξαν κι έτσι στους ολυμπιακούς αγώνες του 2004

συμμετείχαν για πρώτη φορά τρανς (Cavanagh & Sykes, 2006. Sykes, 2006).

34

Σύνδεση βιβλιογραφίας με την ακόλουθη έρευνα

Τα τρανς άτομα, με βάση τη βιβλιογραφία, αποτελούν μία εξαιρετικά ευάλωτη

ομάδα. Η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα επιβεβαιώνει καθημερινά και

παγκοσμίως τις διακρίσεις που γίνονται εις βάρος τρανς ατόμων.

Ο Thomas Hammamberg, Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα μέχρι το Μάρτιο

του 2012, εξέδωσε το 2009 μία συγκεντρωτική εργασία σχετικά με την κατάσταση

για τα τρανς άτομα ανά τον κόσμο. Οι βασικοί άξονες στους οποίους εντοπίζονται τα

περισσότερα προβλήματα είναι η νομική αναγνώριση του επιθυμητού φύλου, οι

προϋποθέσεις αλλαγής φύλου και ονόματος, οι συνέπειες στο οικογενειακό βίο, η

πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και η πρόσβαση στην αγορά εργασίας.

Κι ενώ το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ήδη από το 2007 έχει

απαιτήσει την αναγνώριση και το σεβασμό της ταυτότητας φύλου από όλα τα κράτη

(Hammamberg, 2009), η κατάσταση στην Ελλάδα δεν έχει αλλάξει. Σύμφωνα με τα

λεγόμενα της προέδρου του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών (Σ.Υ.Δ), με έτος

ίδρυσης το 2010, Μαρίνας Γαλανού, η Ελλάδα είναι από τις τελευταίες χώρες της

Ευρωπαϊκής Ένωσης που δεν καλύπτει την επέμβαση επαναπροσδιορισμού του

φύλου και το Αιγινήτειο νοσοκομείο της Αθήνας είναι το μόνο σε όλη τη χώρα που

έχει εκπαιδευμένο προσωπικό σε τρανς θέματα.

Σύμφωνα με την ίδια, η επίσημη καταγραφή των εγκλημάτων τρανσφοβίας ξεκίνησε

το 2013 και μέχρι το Νοέμβριο είχαν καταγραφεί δύο περιστατικά. Ένα εξ’ αυτών, η

κλιμακούμενη ρατσιστική και τρανσφοβική συμπεριφορά κατά τρανς μαθήτριας στην

Αθήνα που ξεκίνησε το Νοέμβριο του 2012, όπως γνωστοποιήθηκε από ανακοίνωση

του Σωματείου το Δεκέμβριο του 2013.

35

Η στοχοποίηση της τρανς ταυτότητας αποδείχτηκε, επίσης, με τα επαναλαμβανόμενα

πογκρόμ που συνέβησαν το διάστημα του Μαΐου-Ιουλίου του 2013 κυρίως στη

Θεσσαλονίκη αλλά και στην Αθήνα. Σύμφωνα με το Σ.Υ.Δ, από τις 30 Μαΐου του

2013 άρχισαν καθημερινές προσαγωγές τρανς ατόμων από την αστυνομία.

Ταυτόχρονα, τονίζεται πως αυτές οι επιχειρήσεις ήταν αυθαίρετες και παράνομες με

αποκορύφωμα την κράτηση της δικηγόρου της υπόθεσης. Μέλη του Σ.Υ.Δ επέβαλλαν

μηνύσεις οι οποίες, όμως, ακολουθήθηκαν από ένα νέο κύμα προσαγωγών τον Ιούλιο

του 2013 για παραβάσεις σχετικές με τη νομοθεσία “Περί εκδιδόμενων επ' αμοιβή

προσώπων”. Αξίζει να σημειωθεί πως το Σ.Υ.Δ κάνει λόγο για κακομεταχείριση και

εξευτελισμό των τρανς ατόμων που στοχοποιήθηκαν, γεγονός που δε συνάδει με τις

οδηγίες προς αστυνομικούς για το πώς πρέπει να γίνεται ο έλεγχος ατόμων που

ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, σύμφωνα με τις οποίες “ζητείται από τους

αστυνομικούς να δείχνουν «ιδιαίτερη προσοχή στις περιπτώσεις των τραβεστί

(ανδρών που έχουν προχωρήσει σε εξωτερικές αισθητικές επεμβάσεις και ντύνονται

γυναικεία ή το αντίθετο) και των τρανσέξουαλς (ατόμων που έχουν προχωρήσει σε

επέμβαση αλλαγής φύλου) και να αποφεύγουν προσβολές που αφορούν την εμφάνισή

τους»”.

Όσον αφορά τα θύματα της τρανσφοβίας παγκοσμίως, σύμφωνα με την επίσημη

καταγραφή που ξεκίνησε το 1970, μέχρι το Νοέμβριο του 2013 διαπράχθηκαν 782

φόνοι. Από την καταγραφή αυτή, εξαιρούνται τα θύματα που αναγνωρίζονται βάση

του ανατομικού τους φύλου, που είναι και τα περισσότερα.

Έχοντας ως δεδομένο ότι η τρανσφοβία, ως φοβία του γενικού πληθυσμού, έχει τις

παραπάνω συνέπειες στα τρανς άτομα, σκοπός της ακόλουθης έρευνας είναι η

παρουσίαση των κοινωνικών αναπαραστάσεων του γενικού πληθυσμού για τα άτομα

αυτά.

36

Συγκεκριμένα, στόχος ήταν να ερευνηθεί η εικόνα που έχει σχηματιστεί στην

κοινωνία για τα τρανς άτομα και ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει και

μιλά για τα άτομα αυτά στην καθημερινότητα.

37

Μεθοδολογία

Συμμετέχοντες/-ουσες

Το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα αποτελούνταν από 12 άτομα, έξι

άντρες και έξι γυναίκες. Οι ηλικίες των συμμετεχόντων/-ουσών κυμαίνονταν από 20

έως 56 χρονών. Οκτώ από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες ήταν νέοι από 20 έως 30

ετών και τέσσερις ήταν μεσήλικες από 47 έως 56 ετών. Από τους/τις συμμετέχοντες/-

ουσες, 10 δήλωσαν πως είναι ετεροφυλόφιλοι/-ες, ένας ερωτώμενος δήλωσε

ομοφυλόφιλος και μία αμφιφυλόφιλη. Όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο πέντε

συμμετέχοντες/-ουσες ήταν απόφοιτοι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, τέσσερις

φοιτητές/-τριες πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και τρεις ήταν απόφοιτοι

δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τέλος, από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες, επτά

δήλωσαν πως δεν έχουν γνωρίσει ποτέ τρανς άτομα ενώ πέντε ανέφεραν κάποια

προσωπική επαφή (Παράρτημα Ι).

Οι συμμετέχοντες/-ουσες επιλέχθηκαν βάση των παραπάνω χαρακτηριστικών με

στόχο την όσο το δυνατό μεγαλύτερη ποικιλία απόψεων.

Εργαλεία

Για τη διεξαγωγή της παρακάτω ποιοτικής κοινωνικής έρευνας χρησιμοποιήθηκε η

μέθοδος της ποιοτικής συνέντευξης σε βάθος, καθώς αυτή η μέθοδος επιτρέπει «τη

συλλογή όσο το δυνατό περισσότερων πληροφοριών για τις εμπειρίες, τις απόψεις, τις

στάσεις και τις αναπαραστάσεις των συμμετεχόντων» (Ιωσηφίδης, 2008). Επιλέχθηκε

ο τύπος της ημιδομημένης συνέντευξης διότι αυτός παρέχει μεγαλύτερη δυνατότητα

ευελιξίας, τόσο στον/στην ερευνητή/-τρια στη διατύπωση και τη σειρά των

38

ερωτήσεων, όσο και στο/στη συνεντευξιαζόμενο/-μενη για την παράθεση απόψεων

σχετικών με θέματα που δεν είχαν προκαθοριστεί.

Η συνέντευξη αποτελούνταν από πέντε θεματικές και 22 ερωτήσεις (Παράρτημα ΙΙ).

Πρώτη θεματική: Εικόνα για τα τρανς άτομα

Η πρώτη θεματική αποτελούσε την εισαγωγή στη συνέντευξη και είχε ως άξονα τη

συλλογή κάποιων γενικών πληροφοριών, αρχικά για το αν οι συμμετέχοντες/-ουσες

γνωρίζουν τη λέξη «τρανς» και έπειτα για το πώς οι ίδιοι/-ες σκέφτονται τα τρανς

άτομα. Συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις αφορούσαν την εμφάνιση των τρανς ατόμων και

τους λόγους για τους οποίους επιλέγουν αυτή την ταυτότητα φύλου.

Δεύτερη θεματική: Ιατρικοποίηση/Ψυχολογικοποίηση

Η δεύτερη θεματική έθεσε κάποιες απόψεις που επικρατούν γύρω από τα τρανς

άτομα και ουσιαστικά οι ερωτώμενοι/-μενες εξέφρασαν τη γνώμη τους. Οι απόψεις

αυτές αφορούσαν το πώς η ψυχιατρική, η εγκληματικότητα και τα Σεξουαλικώς

Μεταδιδόμενα Νοσήματα (ΣΜΝ) συνδέονται με τα τρανς άτομα.

Τρίτη θεματική: Δημόσια ζωή

Η τρίτη θεματική περιείχε ερωτήσεις σχετικές με το πώς τα τρανς άτομα μπορούν να

λειτουργήσουν μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Ο τρόπος που ο/η κάθε

συνεντευξιαζόμενος/-μενη θεωρεί πως παρουσιάζονται από τα Μέσα Μαζικής

Ενημέρωσης (ΜΜΕ), το ζήτημα της πορνείας και της δυνατότητας για εργασία

γενικότερα, καθώς και οι απόψεις του/της για τα πιθανά ρατσιστικά σχόλια σε κάποιο

δημόσιο χώρο θεωρήθηκε πως συνθέτουν μία ενδεικτική εικόνα για τη θέση των

τρανς ατόμων στην κοινωνία.

39

Τέταρτη θεματική: Ιδιωτική ζωή

Στην τέταρτη θεματική στόχος ήταν οι συμμετέχοντες/-ουσες να μιλήσουν για το πώς

θα αντιμετώπιζαν ένα τρανς άτομο στη ζωή τους. Οι ερωτήσεις παρουσίαζαν

υποθετικές καταστάσεις που αφορούσαν την περίπτωση ύπαρξης ενός τρανς ατόμου

στον ευρύτερο κοινωνικό κύκλο των συνεντευξιαζόμενων, τις περιπτώσεις που το

παιδί ή οι ερωτικοί σύντροφοί τους επιθυμούσαν να αλλάξουν φύλο, καθώς και την

περίπτωση ερωτικής προσέγγισης από ένα τρανς άτομο. Η θέση της θεματικής αυτής

μέσα στη συνέντευξη είναι σημαντική καθώς θεωρήθηκε πως οι συνεντευξιαζόμενοι/-

μενες χρειαζόταν να εξοικειωθούν πρώτα με το θέμα της έρευνας ώστε να είναι σε

θέση να απαντήσουν ανοιχτά σε ερωτήσεις που αφορούν προσωπικά ζητήματα.

Πέμπτη θεματική: Ζητήματα επικαιρότητας

Στην τελευταία θεματική ζητήθηκε η άποψη των συμμετεχόντων/-ουσών για κάποια

επίκαιρα ζητήματα και το πώς αυτά επηρεάζουν τα τρανς άτομα. Τα δύο πρώτα

ζητήματα που θίγονται στις ερωτήσεις αφορούσαν πρόσφατα γεγονότα που

συνέβησαν στην Ελλάδα, την επιχείρηση σκούπα της αστυνομίας εις βάρος τρανς

ατόμων και την υπόσχεση του δήμαρχου Μπουτάρη να προσλάβει στο δήμο

Θεσσαλονίκης το πρώτο τρανς άτομο. Οι δύο τελευταίες ερωτήσεις έθιγαν το ζήτημα

των δικαιωμάτων των τρανς ατόμων για νόμιμη συμβίωση και τεκνοποίηση. Οι

απαντήσεις των συμμετεχόντων/-ουσών που βασίζονταν στο κατά πόσο ήταν

ενήμεροι για τη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως τη βιώνουν τα τρανς άτομα, είναι

και ένα δείγμα του πώς αντιμετωπίζονται τα τρανς άτομα σήμερα τόσο σε προσωπικό

όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Οι συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν με τη βοήθεια προγράμματος ηχογράφησης

ηλεκτρονικού υπολογιστή.

40

Διαδικασία και σχεδιασμός της έρευνας

Στο πλαίσιο της έρευνας επιλέχθηκαν 14 συμμετέχοντες/-ουσες οι οποίοι/-ες ήταν

διαθέσιμοι/-ες και επιθυμούσαν να πάρουν μέρος σε αυτή. Αρχικά, ορίστηκε για

τον/την κάθε συμμετέχοντα/-ουσα ο χρόνος και ο τόπος συνάντησης. Όσον αφορά

τον τόπο συνάντησης, θεωρήθηκε απαραίτητο να είναι κλειστός, χωρίς εξωτερικές

παρεμβολές και με όσο το δυνατό περισσότερη ησυχία. Στο χώρο αυτό

παρευρίσκονταν μόνο μία ερευνήτρια και ένας/μία συνεντευξιαζόμενος/-μενη.

Πριν τη συνέντευξη, διευκρινίστηκε στον/στην κάθε ερωτώμενο/-μενη ότι πρόκειται

να συμμετάσχει σε μία έρευνα για την εκπόνηση διπλωματικής εργασίας με θέμα τα

τρανς άτομα. Ενημερώθηκε για το μέσο χρόνο διάρκειας της συνέντευξης (περίπου

30 λεπτά) καθώς και για το γεγονός μη ύπαρξης σωστών και λανθασμένων

απαντήσεων. Επίσης, τονίστηκε ο σεβασμός στο απόρρητο και η ανωνυμία που θα

τηρούνταν.

Από τις 14 συνεντεύξεις, οι δύο πρώτες ήταν δοκιμαστικές, ώστε να ελεγχθεί κατά

πόσο το περιεχόμενο των ερωτήσεων είναι κατανοητό και αποφέρει επαρκείς

πληροφορίες. Μετά την ολοκλήρωση αυτών των συνεντεύξεων έγιναν κάποιες

αλλαγές και για αυτό το λόγο δε χρησιμοποιήθηκαν κατά την εξαγωγή των

αποτελεσμάτων. Συγκεκριμένα, αποφασίστηκε να μη συμπεριληφθούν στην τελική

μορφή της συνέντευξης δύο ερωτήσεις και αντίθετα προστέθηκε μία καινούρια. Η

ερώτηση: «Η ψυχιατρική αποδίδει στα τρανς άτομα τη Διαταραχή της Ταυτότητας

Φύλου. Ποια είναι η γνώμη σου για την ύπαρξη αυτής της διαταραχής;» δε

συμπεριλήφθηκε εξαιτίας της εξειδικευμένης γνώσης που θεωρήθηκε ότι χρειαζόταν

για την απάντησή της. Η ερώτηση: «Ποια είναι η γνώμη σου για το αίτημα του

Σ.Υ.Δ. για άρση της απαγόρευσης εργασίας των τρανς ατόμων;» αποκλείστηκε καθώς

41

ήταν δυσνόητη. Η ερώτηση «Τι πιστεύεις ότι ωθεί τα άτομα που διαπράττουν

εγκλήματα εις βάρος τρανς ατόμων;» προστέθηκε επειδή θεωρήθηκε πως μπορεί να

δώσει περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο αντιμετώπισης των τρανς ατόμων.

Για την εξαγωγή των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της θεματικής

ανάλυσης περιεχομένου. Μετά τη συλλογή του ποιοτικού υλικού, έλαβαν χώρα οι

εξής αναλυτικές διεργασίες. Αρχικά, έχοντας ολοκληρώσει με τη διαδικασία των

συνεντεύξεων, τα δεδομένα περιορίστηκαν σύμφωνα με αυτά που θεωρήθηκαν

καταλληλότερα για μία ικανοποιητική ερμηνεία των ερευνητικών στόχων. Στη

συνέχεια, τα ήδη περιορισμένα δεδομένα καταλογογραφήθηκαν με βάση δύο είδη

ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων, την τυπολογική και την ερμηνευτική ανάλυση. Κατά

την τυπολογική ανάλυση, το υλικό δομήθηκε σε κατηγορίες, σε μία προσπάθεια

εξάντλησης του θέματος και αποφυγής της αλληλοεπικάλυψης των κατηγοριών. Η

ερμηνευτική ανάλυση, ήταν βοηθητική ως προς την ανάδειξη του νοήματος που οι

ίδιοι οι συμμετέχοντες προσέδιδαν στην κάθε απάντηση (Ιωσηφίδης, 2008).

Συγκεκριμένα, δόθηκαν τίτλοι και υπότιτλοι στα αποσπάσματα που θεωρήθηκαν

σημαντικά και ουσιώδη και στη συνέχεια οι τίτλοι αυτοί ταξινομήθηκαν με βάση

κάποιες κατηγορίες ανάλογα με τα κοινά τους σημεία.

42

Αποτελέσματα

Με βάση αυτά που ειπώθηκαν από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες στις συνεντεύξεις,

οι τέσσερις κατηγορίες σύμφωνα με τις οποίες δομήθηκαν τα αποτελέσματα ήταν οι

αναπαραστάσεις για τα τρανς άτομα, οι τρόποι αντιμετώπισής τους στον τομέα της

δημόσιας ζωής, οι τρόποι αντιμετώπισής τους στον τομέα της ιδιωτικής ζωής, καθώς

και οι δυσκολίες και τα προβλήματα που προκύπτουν στο λόγο για τα τρανς άτομα.

Κάθε μία από τις κύριες κατηγορίες περιλαμβάνει υποκατηγορίες που προέκυψαν

κατά την ανάλυση των απαντήσεων, συχνά μετά τη διαπίστωση ότι υπήρξαν θέματα

τα οποία θίγονταν κατ’ επανάληψη. Για κάθε υποκατηγορία επιλέχθηκαν οι πιο

αντιπροσωπευτικές φράσεις των συμμετεχόντων/-ουσών, σχετικά με το εκάστοτε

θέμα, ώστε να γίνεται πιο κατανοητό το νόημα της κάθε υποκατηγορίας.

α. Αναπαραστάσεις για τα τρανς άτομα

Η πρώτη κατηγορία των αναπαραστάσεων αναπτύχθηκε σε δύο άξονες. Πρώτον, σε

σχέση με τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες

τα τρανς άτομα, με άλλα λόγια τις εικόνες για τα τρανς άτομα. Οι εικόνες αυτές

σχηματίστηκαν με βάση τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα που παρατηρήθηκαν στις

συνεντεύξεις των συμμετεχόντων σχετικά με το φύλο που τελικά επιλέγουν τα τρανς

άτομα, την εμφάνισή τους, τη ψυχολογία τους, και κάποιες πρώτες σκέψεις που

εξέφρασαν σχετικά με το ρόλο των τρανς ατόμων μέσα στην κοινωνία. Δεύτερον,

στην κατηγορία των αναπαραστάσεων συμπεριλήφθηκαν οι αιτιολογίες για την τρανς

ταυτότητα που αναφέρθηκαν στις συνεντεύξεις, δηλαδή οι λόγοι για τους οποίους

κάποιος άνθρωπος προβαίνει σε αλλαγή φύλου.

43

1. Εικόνες των τρανς ατόμων

Τα τρανς άτομα ως τρανς γυναίκες: Στην πρώτη υποκατηγορία διαπιστώνεται ότι οι

ερωτώμενοι/-μενες όταν μιλούσαν για τρανς άτομα αναφέρονται κυρίως σε τρανς

γυναίκες, θεωρώντας ότι ο όρος παραπέμπει κυρίως σε άτομα που γεννήθηκαν

άντρες και επέλεξαν να γίνουν γυναίκες. Σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν, μία τρανς

γυναίκα έχει ακόμα στην εμφάνισή της αρρενωπά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά,

βαριά φωνή, συνήθως μακριά ξανθά μαλλιά, φοράει γυναικεία ρούχα, ψηλά τακούνια

και βάφεται έντονα για να τονίσει τη θηλυκότητα στην εμφάνισή της. Η εικόνα αυτή

παρουσιάστηκε σε τρεις συνεντεύξεις (Συν 2, Συν 3, Συν 7). Αντιπροσωπευτική είναι

η απάντηση στην ερώτηση «Γνωρίζεις τη λέξη τρανς;»: «Τους τρανσέξουαλ δε λέμε;

[…] Είναι άντρες οι οποίοι μεταμφιέζονται σε γυναίκες και έχουν σεξουαλικές επαφές

με άντρες. […] Α υπάρχουν και τρανς γυναίκες;» (Συν 7).

Ωστόσο, υπήρχαν πέντε συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 1, Συν 4, Συν 6, Συν 9, Συν

10) των οποίων τα λεγόμενα, αν και αναπαράγουν το στερεότυπο των τρανς

γυναικών, παίρνουν απόσταση από αυτό, δηλώνοντας ότι δεν το ενστερνιζόταν. Στην

ερώτηση «Πώς θα φανταζόσουν την εμφάνιση ενός τρανς ατόμου;» χαρακτηριστικό

είναι το απόσπασμα «Αλλά ντάξει μου ‘ρχεται ρε παιδί μου και το στερεοτυπικό λίγο

της υπόθεσης, δηλαδή ότι αν είναι άντρας ξέρω ‘γω θα ‘χει ξανθό μαλλί, θα είναι

λίγο…» (Συν 1).

Τα τρανς άτομα με εκκεντρική εμφάνιση: Μία άλλη εικόνα που παρατηρήθηκε και

πάλι όσον αφορά τρανς γυναίκες, ήταν αυτών που έχουν εντυπωσιακή εμφάνιση,

συχνά πιο «μπροστά από τη μόδα», ντύνονται με «φανταχτερά» και «κιτς» ρούχα,

πολλά χρώματα και αξεσουάρ και βάφονται έντονα. Την εικόνα αυτή παρουσίασαν

στα λεγόμενά τους πέντε συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 4, Συν 6, Συν 7, Συν 8, Συν

44

10). Χαρακτηριστικά ο Συν 7 στην ερώτηση «Πού πιστεύεις ότι θα μπορούσαν να

δουλέψουν;» απάντησε «Αν έπαιζε ρόλο μόνο η εμφάνισή τους, αν ήταν αυτό που

φαντάζονται οι περισσότεροι, το πολύ έντονο, το πολύ φανταχτερό με τα γκλίτερ και τα

φτερά και τα λοιπά…».

Τα τρανς άτομα με προκλητική εμφάνιση: Τέσσερις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 2, Συν

3, Συν 6, Συν 11) έκαναν λόγο για προκλητική συμπεριφορά και εμφάνιση των τρανς

γυναικών, με πολύ αποκαλυπτικά ρούχα. Για παράδειγμα, στην ερώτηση «Πού

πιστεύεις ότι θα μπορούσαν να δουλέψουν τρανς άτομα;» αναφέρθηκε: «Βασικά για

μένα έχω την απορία για ποιο λόγο να ντύνονται έτσι. Θα μπορούσαν να ντύνονται δε

λέω όπως όλοι αλλά τέλος πάντων πιο συμβατικά. Να μην προκαλούν. […] Ρε παιδί

μου να μην ντύνονται ξέρω ‘γω με τόσο κοντά ρούχα, όχι τόσο ανοιχτά, προκλητικά,

πώς να το πω; Δε λέω να γίνουν και καλόγριες! Και το ντύσιμο, το βάψιμό τους να μην

είναι… γενικά αν η εμφάνιση δεν είναι τόσο προκλητική αλλά και η συμπεριφορά , θα

μπορούσαν να βρουν δουλειά» (Συν 3).

Τα περιθωριακά τρανς άτομα: Πέντε από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 3, Συν

7, Συν 8, Συν 9, Συν 12) παρουσιάζουν στα λεγόμενά τους την εικόνα των

περιθωριακών τρανς ατόμων, οι οποίοι έχουν «περίεργες» συναναστροφές,

«κυκλοφορούν σε κακόφημους δρόμους», κυρίως τη νύχτα. Μέσα από αυτή την

εικόνα η ζωή των τρανς ατόμων αναπαριστάται ως επικίνδυνη και «σκοτεινή».

Πολλές φορές, μάλιστα, συνδέθηκε με την πορνεία και την εγκληματικότητα (Συν 3,

Συν 8) ή τα ψυχολογικά προβλήματα (Συν 7). Χαρακτηριστική εικόνα του

«περιθωριακού τρανς ατόμου» δόθηκε από την Συν 3: «Όχι τίποτ’ άλλο γιατί η ζωή

που κάνουν, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, ο κόσμος τον οποίον συναναστρέφονται,

ίσως όλα αυτά τους κάνουν πιο επιρρεπείς κάπως στη βία. Γιατί πολλά απ’ αυτά

νομίζω κυκλοφορούν νύχτα σαν άτομα έτσι; Σε δρόμους ή σε μαγαζιά. Ε κι αυτά

45

βέβαια κρύβουν κινδύνους μεγαλύτερους. Η πόλη δηλαδή αυτή, τα μαγαζιά, τα στενά,

μέσα σ’ εκείνα τα μαγαζιά φαντάζομαι ή και οι δρόμοι εκεί δηλαδή που κάνουν κάποιοι

απ’ αυτούς πεζοδρόμιο…» ως απάντηση στην ερώτηση «Πιστεύεις ότι τα τρανς άτομα

είναι πιο επιρρεπή στην εγκληματικότητα;». Αξιοσημείωτη ήταν και η άποψη του

Συν 8, οποίος στην ερώτηση «Τι πιστεύεις ότι ωθεί τα άτομα που διαπράττουν

εγκλήματα εις βάρος των τρανς ατόμων;» δήλωσε: «Εγώ πιστεύω ότι είναι καθαρά

χρηματική, χρηματική συναλλαγή. Με κάποιο τρόπο, δε ξέρω πώς, έχουνε έχουνε

οικονομική άνεση αυτοί που που σχετίζονται με εγκλήματα. Τώρα ντάξει, μερικά δε

μαθαίνονται κιόλας. Αλλά αυτοί οι πιο… κάπου, δε ξέρω με ποιο τρόπο, εξοικονομούν

χρήματα… Και για να έχουνε ερωτικές παρέες ξέρω ‘γω και τα λοιπά… τροφοδοτούν.

Ε μετά κάποια στιγμή, όταν σου λέει ξέρω ‘γω δε σε θέλω και τα λοιπά, γίνονται τέτοια

εγκλήματα. Απ’ ό,τι έχω διαβάσει, κι απ’ ό,τι καταλαβαίνω».

Όλοι/-ες θεωρούν την κοινωνία και τα ΜΜΕ ως τον κύριο λόγο της

περιθωριοποίησής τους. Μάλιστα, η Συν 9 και η Συν 12 τονίζουν ιδιαίτερα την αιτία

αυτή στο λόγο τους. Χαρακτηριστικά, η Συν 12 στην ερώτηση «Πώς παρουσιάζονται

τα τρανς άτομα στα ΜΜΕ;» αναφέρει: «Απλά θεωρώ ότι στην, πώς να το πω, στο

μέσο Μέσο Μαζικής Ενημέρωσης τα τρανς άτομα παρουσιάζονται ή ως έκθεμα

ζωολογικού κήπου, κάτι περίεργο που κοιτάμε, ή ως μια ομάδα ε… πάλι του

περιθωρίου ε ίσως και λούμπεν ή οτιδήποτε…».

Τα τρανς άτομα ως εκδιδόμενες γυναίκες: Όλοι/-ες οι συμμετέχοντες/-ουσες ανέφεραν

την περίπτωση των τρανς γυναικών που εκδίδονται. Οι οχτώ από αυτούς/-ές (Συν 2,

Συν 3, Συν 4, Συν 6, Συν 8, Συν 9, Συν 11, Συν 12) είχαν στο μυαλό τους την πορνεία,

όχι ως αυτοσκοπό, αλλά ως δυσάρεστη συνέπεια του αποκλεισμού και της ανεργίας.

Τρεις υποστήριξαν ότι η πορνεία ενδέχεται να είναι επιλογή (Συν 1, Συν 7, Συν 10)

και για τους δύο (Συν 1, Συν 10) είναι, μάλιστα, μία επιλογή αξιοσέβαστη και μη

46

κατακριτέα. «Εντάξει. Το… Δε θεωρώ ότι το sex working είναι μια δουλειά που… όχι

βασικά δεν κατακρίνω το sex working σαν δουλειά ίσα ίσα το βρίσκω μια χαρά.» ήταν,

για παράδειγμα, η απάντηση του Συν 1 στην ερώτηση «Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι

τρανς το μόνο που θέλουν να κάνουν είναι να εκδίδονται. Ποια είναι η άποψή σου;».

Ο Συν 7 αξίζει να σημειωθεί πως είχε στο μυαλό του μόνο τρανς εκδιδόμενες

γυναίκες, ενώ ο Συν 5 δε μπορούσε καν να κάνει κάποια σύνδεση μεταξύ τρανς

ταυτότητας και πορνείας. Στην ίδια ερώτηση απάντησε χαρακτηριστικά: «Δε βλέπω

κάποια λογική συνοχή, κάποια σύνδεση μεταξύ των δύο. Δηλαδή και άντρας να ήσουνα,

μπορείς να εκδίδεσαι χωρίς να μπεις στη διαδικασία να γίνεις γυναίκα και μπορείς να

εκδίδεσαι και με άντρες και με γυναίκες, με τα πάντα και με σκυλιά, με όλα. Δεν

χρειάζεται να κάνεις αλλαγή φύλου για να εκδίδεσαι.».

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι τρεις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 3, Συν 7,

Συν 11) συνέδεσαν την εικόνα της εκδιδόμενης τρανς με την πιθανότητα ύπαρξης

κάποιου ΣΜΝ υποστηρίζοντας ότι μόνο οι εκδιδόμενες τρανς μπορεί να είναι φορείς

ΣΜΝ. Χαρακτηριστικά, ο Συν 7 στην ερώτηση «Θεωρείς τα τρανς άτομα ομάδα

κινδύνου για ΣΜΝ;» απάντησε «Τώρα αν είναι τρανσέξουαλ κι έχει την προσωπική

της ζωή και τα λοιπά, παραδείγματος χάρη που είναι μια ηθοποιός τρανσέξουαλ και τα

λοιπά, η γυναίκα δε νομίζω… γυναίκα, άντρας δε ξέρω πώς να τη χαρακτηρίσω… Ε δε

νομίζω να υπάρχει θέμα. Αλλά επειδή κιόλας η πλειοψηφία, η πλειοψηφία… μεγάλο

μέρος ε… κάνουν αγοραίο έρωτα, ναι εκεί υπάρχει πρόβλημα για τη συγκεκριμένη

ομάδα. Γιατί δεν υπάρχει έλεγχος. Κι όχι επειδή είναι τρανσέξουαλ, επειδή δεν

ελέγχονται». Από τους/τις υπόλοιπους/-ες συμμετέχοντες/-ουσες, έξι (Συν 1, Συν 4,

Συν 5, Συν 6, Συν 9, Συν 10) δήλωσαν πως δε θεωρούν τα τρανς άτομα ομάδα

κινδύνου για ΣΜΝ, ενώ τρεις θεωρούν πιθανή την ύπαρξη ΣΜΝ. Συγκεκριμένα, για

47

τον Συν 2 αιτία είναι η ίδια η τρανς ταυτότητα, για τον Συν 8 η σεξουαλικότητά τους

και για την Συν 12 η περιθωριοποίησή τους.

Τρανς άτομα και ψυχολογικά προβλήματα: Η εικόνα αυτή διαμορφώθηκε κυρίως

μέσω των απαντήσεων που δόθηκαν στις ερωτήσεις: «Υποστηρίζεται ότι τα τρανς

άτομα πρέπει να παρακολουθούνται από ψυχίατρο. Ποια είναι η γνώμη σου;» και

«Υποστηρίζεται ότι τα τρανς άτομα είναι επιρρεπή σε ψυχολογικά προβλήματα. Εσύ

τι πιστεύεις;». Παρατηρήθηκε ότι οι απαντήσεις στις ερωτήσεις αυτές δε συμβάδιζαν

απαραίτητα. Υπήρξαν, δηλαδή, απόψεις κατά τις οποίες ένα τρανς άτομο, το οποίο

δεν έχει ψυχολογικά προβλήματα, θα ήταν καλό να παρακολουθείται από ψυχίατρο.

Πιο συγκεκριμένα, έξι συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 3, Συν 7, Συν 8, Συν 9, Συν 10,

Συν 12) στην ερώτηση για τα ψυχολογικά προβλήματα, απάντησαν ότι αιτία της

επιρρέπειάς τους είναι η καταπίεση που υφίστανται από την κοινωνία. Ο Συν 7

ανέφερε, συγκεκριμένα, ότι «μπορεί να έχουν κατάθλιψη ή μελαγχολία», ενώ οι Συν

9 και Συν 12 διευκρίνισαν ότι δε θεωρούν τα προβλήματα αυτά «διαταραχές», που

μπορεί να οφείλονται σε «γονιδιακό υπόστρωμα», όπως δήλωσε η Συν 9, ούτε με την

έννοια της «συννοσηρότητας ή της ασθένειας» όπως ανέφερε η Συν 12. Η Συν 9,

μάλιστα, μίλησε και για μια μορφή αυτό-προστασίας των τρανς ατόμων λέγοντας:

«Επιρρεπή με ποια έννοια; Ότι έχουν γονιδιακό υπόστρωμα ας πούμε για να εκφρα…

για να εκδηλώσουν ψυχολογικά προβλήματα; Με αυτή την έννοια; Ή ότι είναι οι

συνθήκες ζωής τους τόσο στρεσογόνες που θα αναπτύξουν κατάθλιψη… θα κάνουν

διάφορα ας πούμε; Το δεύτερο προφανώς και ισχύει. Γιατί όταν έχεις μια ολόκληρη

κοινωνία που σε μισεί ουσιαστικά, σε θεωρεί πρόβλημα, είναι λογικό αυτό το πράγμα

να σ’ επηρεάζει. Αλλά νομίζω, δε ξέρω… έτσι φαντάζομαι, ότι αυτοί οι άνθρωποι

επειδή είναι κάτι το οποίο, προφανώς, δε συμβαίνει στη ζωή τους για μικρό χρονικό

διάστημα, αλλά αυτή είναι η ζωή τους, αυτός είναι ο εαυτός τους, νομίζω ότι θα ‘χουν

48

καταφέρει ν’ αναπτύξουν μηχανισμούς που να έχουν γίνει ανθεκτικοί απέναντι σ’ αυτό

το πράγμα. Κι έτσι να μη νοσούν ας πούμε ψυχολογικά».

Παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση ψυχολογικών προβλημάτων, θεωρήθηκε η

καταπίεση και ο αποκλεισμός από την κοινωνία και για τέσσερις ακόμα

συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 4, Συν 5, Συν 6, Συν 11), με διαφορά το γεγονός ότι

αυτοί/-ές φάνηκαν δύσπιστοι/-ες ως προς το αν ισχύει μία τέτοια επιρρέπεια.

Χαρακτηριστικά, η Συν 11 απάντησε: «Δε θεωρώ ότι αυτά τα άτομα εν γένει ας πούμε,

γεννήθηκαν ρε παιδί μου, πώς το λένε, με τάσεις να αναπτύξουν το οποιοδήποτε

πρόβλημα. Θεωρώ ότι αυτό το πράγμα χτίζεται μέσα στις κοινωνίες λόγω του

αποκλεισμού».

Για τους Συν 1 και Συν 2, τέλος, τα τρανς άτομα δεν είναι επιρρεπή σε ψυχολογικά

προβλήματα. Ωστόσο, ο καθένας έχει διαφορετική σκοπιά. Δηλαδή, ο Συν 1

απάντησε: «Ίσα ίσα το αντίθετο εγώ θα έλεγα ότι θέλει πολύ δύναμη και θάρρος ξέρω

‘γω για να πάρεις μια τέτοια απόφαση. […] Το άτομο είναι μια χαρά δηλαδή. Δε

θεωρώ ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα ίσα ίσα», απαλλάσσοντας εντελώς τα τρανς

άτομα από την ταυτότητα του διαταραγμένου, σε αντίθεση με τον Συν 2 ο οποίος

διευκρίνισε ότι ναι μεν τα τρανς άτομα είναι αντιμέτωπα με μία γονιδιακή ασθένεια,

απλώς δε θεωρεί την ασθένεια αυτή «ψυχοσωματική» και δε θεωρεί πως «μπορεί να

θεραπευθεί με χάπια». Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως ο Συν 2 ανέφερε αρκετές

φορές στη συνέντευξή του ότι τα τρανς άτομα βρίσκονται σε μία «κατάσταση» την

οποία ο ίδιος όρισε «ενδιάμεση».

Παρόλα αυτά, επτά από αυτούς/-ές (Συν 2, Συν 3, Συν 5, Συν 7, Συν 8, Συν 10, Συν

12) είπαν πως το να παρακολουθούνται τα τρανς άτομα από κάποιο ειδικό ψυχικής

υγείας είναι θεμιτό, λόγω της γενικότερης κατάστασης που βιώνουν. Ο Συν 10

49

εξέφρασε την ίδια γνώμη μιλώντας, όμως, συγκεκριμένα για τις αλλαγές που

συμβαίνουν στο σώμα τους, ως ένα γεγονός για το οποίο ενδεχομένως χρειάζονται

στήριξη και συμβουλευτική. Οι Συν 2, Συν 3 και Συν 7 είπαν πως ίσως να είναι

προτιμότερο να παρακολουθούνται από ψυχολόγο. Μάλιστα ο Συν 7 σχολίασε: «Από

ψυχιάτρους δεν το… βρίσκω σωστό. Από ψυχολόγους μπορεί. Στους ψυχολόγους κι ένα

νορμάλ άτομο πάει». Ένα παρόμοιο σχόλιο έκανε και ο Συν 8 όταν είπε: «Εδώ

άνθρωποι φυσιολογικοί ας πούμε χρήζουν τέτοιας υποστήριξης».

Πέντε συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 1, Συν 4, Συν 6, Συν 9, Συν 11), από την άλλη,

δήλωσαν ρητά πως δεν υπάρχει λόγος τα τρανς άτομα να παρακολουθούνται από

ψυχίατρο ή ψυχολόγο. Χαρακτηριστικά, στη σχετική ερώτηση, η Συν 11 απάντησε:

«(γελά) Ντάξει… Όχι προφανώς! Ε… Λοιπόν, όχι προφανώς και δεν το πιστεύω

[…]Αυτό είναι κάτι το οποίο ξεκάθαρα βασίζεται στα κοινωνικά στερεότυπα ρε παιδί

μου. Στο τι θεωρείται φυσιολογικό και τι όχι ας πούμε, και γιατί κάποια πράγματα, γιατί

μάλλον έχει υπάρξει η έννοια του φυσιολογικού για να διαφοροποιεί τους κανονικούς

από τους μη κανονικούς ας πούμε. Ποια χρηστική αξία έχουνε οι μη κανονικοί

άνθρωποι για το σύστημα; Για μένα, οι αποκλεισμοί αυτοί δεν είναι τυχαίοι, ούτε ας

πούμε… Ενώ υπάρχουν στις συνειδήσεις ολονών μας καλλιεργούνται».

2. Αιτιολογία της τρανς ταυτότητας

Ο άξονας αυτός, όπως προαναφέρθηκε, περιλαμβάνει τους λόγους για τους οποίους

ένα άτομο μπαίνει στη διαδικασία αλλαγής φύλου, βάση των απόψεων των

συνεντευξιαζόμενων. Παρόλο που υπήρχε στη συνέντευξη συγκεκριμένη ερώτηση

επί του θέματος (Για ποιο λόγο πιστεύεις ότι ένα άτομο μπαίνει στη διαδικασία

αλλαγής φύλου;), η γνώμη του καθενός και της καθεμιάς φαινόταν και μέσα από

άλλες απαντήσεις. Η σύγχυση της ταυτότητας φύλου με το σεξουαλικό

50

προσανατολισμό σε σχέση με την αλλαγή φύλου ήταν ένα θέμα το οποίο θίχτηκε, ενώ

κάποιες απαντήσεις ενέπλεκαν σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα στους λόγους

για αλλαγή. Έτσι, οι απόψεις κατηγοριοποιήθηκαν ως εξής.

Προσωπικοί λόγοι: Στην υποκατηγορία αυτή συμπεριλήφθηκαν οι απόψεις των εννέα

συνεντευξιαζόμενων (Συν 1, Συν 3, Συν 4, Συν 5, Συν 6, Συν 9, Συν 10, Συν 11, Συν

12) που εντόπισαν την επιθυμία για αλλαγή στο μη ικανοποιητικό για το άτομο

βιολογικό-ανατομικό του φύλο. Οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες αν και αναφέρονταν

στην ίδια αιτία, μίλησαν γι’ αυτή με διαφορετικό τρόπο, λέγοντας πως πρόκειται για

αισθητικούς λόγους, για βιολογική, ψυχολογική και πνευματική ανάγκη καθώς το

σώμα με το οποίο γεννήθηκαν είναι «λάθος» και τους φυλακίζει. Από τη σχετική

ερώτηση, παρατίθεται η απάντηση του Συν 5: «Ε γιατί πολύ απλά γεννήθηκε σε λάθος

σώμα. Γιατί γεννήθηκε, γιατί από τότε που… Έχω ένα φίλο που ήτανε κοπέλα και μου

έλεγε ότι από τότε που θυμάται τον εαυτό του ένιωθε ότι μεγαλώνοντας θα… ε θα

βγάλει… δε θα μεγαλώσει το στήθος του και ότι θα βγάλει αντρικά γενετικά όργανα.

Οπότε νομίζω ότι αυτός είναι ο λόγος».

Ιατρικοί λόγοι: Οι Συν 2 και Συν 7 ανέφεραν ως λόγο για αλλαγή φύλου την ύπαρξη

κάποιας «γενετικής ανωμαλίας», αναφερόμενοι σε ανατομικά και ορμονικά

προβλήματα. Την ίδια ιδέα φάνηκε να ενστερνίζεται και ο Συν 8, καθώς

επανειλημμένα στη συνέντευξή του μιλούσε για την τρανς ταυτότητα ως ένα

«πρόβλημα που επιβάλει η “Φύση”». Ο Συν 7 έθιξε και το θέμα της ψυχολογίας των

τρανς ατόμων απαντώντας στην ερώτηση «Για ποιο λόγο πιστεύεις ότι ένα άτομο

μπαίνει στη διαδικασία αλλαγής φύλου;» πως «Είναι καθαρά, νομίζω, όχι μόνο

ψυχολογία, αλλά και ανατομία. Άμα έχει περισσότερες θηλυκές ορμόνες το αγόρι σε

μικρή ηλικία, καταπιέζεται, και κάποια στιγμή πρέπει να ζήσει αυτό που νιώθει.

51

Ορμονικά και μόνο να το πάρεις, αν νιώθει γυναίκα μέσα του, δεν πρέπει κάπως να το

ζήσει;»

Αξιοσημείωτη ήταν η απάντηση του Συν 2 στην ίδια ερώτηση, καθώς δεν έκανε λόγο

μόνο για γενετική ανωμαλία αλλά θεώρησε ως λόγο αλλαγής φύλου τις «φιλοδοξίες»

ενός ατόμου. Απάντησε συγκεκριμένα: «Οι λόγοι είναι δύο. Ένας είναι ορμονικός

δηλαδή απ’ τη γέννηση, γενετική ανωμαλία και ο άλλος είναι για λόγους μόδας ή για

λόγους φιλοδοξίας. […] για λόγους μόδας ή για λόγους να πετύχει κάποιους σκοπούς

του πιστεύοντας ότι... φιλοδοξίες του μάλλον… ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα πετύχει

κάποιες φιλοδοξίες του. Ή θεωρεί ότι έτσι θα είναι περισσότερο μέσα στη μόδα, μέσα

στη…».

Συνέπεια σεξουαλικού προσανατολισμού: Παρομοίως, υπήρξε μία ερώτηση που, όπως

ειπώθηκε, αποσκοπούσε στη διευκρίνιση ύπαρξης -ή μη- σύγχυσης μεταξύ της

ταυτότητας φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού όσον αφορά την αλλαγή

φύλου. Οι επτά συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 3, Συν 4, Συν 5, Συν 7, Συν 9, Συν 10, Συν

12) απάντησαν ότι δεν είναι λόγος ο σεξουαλικός προσανατολισμός, ότι δηλαδή ένα

άτομο ομοφυλόφιλο δε θα μπει στη διαδικασία αλλαγής φύλου προκειμένου να

προσελκύει ευκολότερα συντρόφους. Μάλιστα, η Συν 4 χαρακτήρισε το λόγο αυτό

«επιφανειακό» λέγοντας: «Νομίζω ότι είναι πολύ επιφανειακό αυτό, αυτή η οπτική.

Δηλαδή δε νομίζω ότι το κάνεις αυτό μόνο και μόνο για να βρεις περισσότερους

συντρόφους. Είναι πολύ συγκλονιστική αλλαγή να κάνεις πάνω σου μόνο για έναν

τέτοιο λόγο». Τρεις (Συν 1, Συν 6, Συν 11) θεώρησαν το σεξουαλικό προσανατολισμό

σημαντικό λόγο αλλά όχι το μόνο. Η Συν 6, συγκεκριμένα, μίλησε για το σεξουαλικό

προσανατολισμό, πριν της τεθεί ως ερώτηση. Χαρακτηριστική η απάντησή της:

«Λοιπόν, πιστεύω ότι κάποιος αρχικά γεννιέται με προτίμηση προς το άλλο φύλο, με

σεξουαλική προτίμηση προς το άλλο φύλο, αλλά και με προτίμηση να είναι ο ίδιος, να

52

έχει ο ίδιος, ένα διαφορετικό φύλο από το βιολογικό του […]» στην ερώτηση «Για

ποιο λόγο πιστεύεις ότι ένα άτομο μπαίνει στη διαδικασία αλλαγής φύλου;» την

οποία στη συνέχεια συμπλήρωσε, λέγοντας: «αλλά πιστεύω είναι συνήθως εσωτερική

επιταγή». Οι Συν 2 και Συν 8 απάντησαν απλώς ότι «μπορεί» να συμβαίνει και αυτό.

Σε αυτή την κατηγορία περιγράφηκαν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις που

παρατηρήθηκαν στις συνεντεύξεις της έρευνας, τόσο όσον αφορά τις εικόνες για τα

τρανς άτομα, όσο και τις αιτίες για τις οποίες κάποιος/-α γίνεται τρανς. Μέσα από τα

λεγόμενα των συνεντευξιαζόμενων σχηματίστηκαν οι εικόνες των τρανς ατόμων ως

τρανς γυναίκες, και κάποιες φορές ως εκδιδόμενες γυναίκες, των περιθωριακών τρανς

ατόμων, αυτών με εκκεντρική ή προκλητική εμφάνιση, καθώς και των τρανς ατόμων

που με κάποιον τρόπο σχετίζονται με ψυχολογικά προβλήματα. Σχετικά με την

αιτιολογία της τρανς ταυτότητας, οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες ανέφεραν είτε

προσωπικούς λόγους, που σχετίζονται με την αίσθηση του ότι το άτομο ζει σε

«λάθος» σώμα, είτε ιατρικούς, σύμφωνα με τους οποίους το τρανς άτομο φαίνεται να

παρουσιάζει κάποια ανατομικά και ορμονικά προβλήματα, είτε λόγους που

σχετίζονταν με το σεξουαλικό προσανατολισμό του τρανς ατόμου, δηλαδή την

περίπτωση αλλαγής φύλου λόγω ομοφυλοφιλίας.

β. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στη δημόσια ζωή

Στη δεύτερη αυτή κατηγορία συμπεριλήφθησαν, αρχικά, οι απόψεις των

συμμετεχόντων/-ουσών σχετικά με το πώς αντιμετωπίζονται τα τρανς άτομα από την

κοινωνία, τα ΜΜΕ και το κράτος. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα λεγόμενά των

συνεντευξιαζόμενων, στην κοινωνία παρατηρούνται διακρίσεις εις βάρος των τρανς

ατόμων που φτάνουν ακόμη και στην «κοινωνική κατακραυγή». Τα ΜΜΕ

αναπαράγουν, επίσης, στερεότυπα της κοινωνίας εις βάρος των τρανς ατόμων, τα

53

εκμεταλλεύονται και τα γελοιοποιούν, ενώ στην περίπτωση του κράτους, εκτός από

τις διακρίσεις και την εκμετάλλευση, διατυπώθηκε η ύπαρξη μίας προσπάθειας

«εξόντωσης» των τρανς ατόμων. Τέλος, στην κατηγορία αυτή αναφέρθηκε και η

άποψη των συμμετεχόντων/-ουσών για τα δικαιώματα των τρανς ατόμων.

1. Αντιμετώπιση της κοινωνίας

Διακρίσεις: Όλοι/-ες οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες υποστήριξαν ότι τα τρανς άτομα,

λόγω της ταυτότητας φύλου τους, βιώνουν διακρίσεις στην καθημερινή ζωή, στην

τήρηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, στην εύρεση εργασίας και στη συμπεριφορά

που δέχονται από τους άλλους. Ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η ομοφοβία και η

καταπίεση θεωρήθηκαν χαρακτηριστικά της κοινωνίας που διαφαίνονται έντονα στην

περίπτωση των τρανς ατόμων. Έξι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 1, Συν 5, Συν 6,

Συν 7, Συν 10, Συν 12), μάλιστα, τόνισαν το γεγονός ότι οι διακρίσεις αυτές εις βάρος

των τρανς ατόμων είναι εντονότερες στην Ελλάδα σε σχέση με «το εξωτερικό».

Χαρακτηριστικά, η Συν 12 αναφέρει: «Ε το θεωρώ πάρα πολύ λογικό στην Ελλάδα.

Εδώ δεν μπορούμε να χωνέψουμε τους ομοφυλόφιλους θα χωνέψουμε τους τρανς; Ένα

ένα.». Στην ερώτηση «Πιστεύεις ότι τα τρανς άτομα είναι επιρρεπή σε ψυχολογικά

προβλήματα;» δόθηκε ως απάντηση ένα πολύ χαρακτηριστικό απόσπασμα σχετικά με

τις διακρίσεις που βιώνουν τα τρανς άτομα στην κοινωνία: «Αλλά τα μόνα ψυχολογικά

προβλήματα που μπορώ να φανταστώ ότι μπορούν να τους δημιουργηθούν πιο εύκολα

απ’ ότι σε άλλους ανθρώπους, είναι ανασφάλεια, κόμπλεξ, κι όλα αυτά όχι επειδή έχουν

αυτοί κάποιο πρόβλημα με τον εαυτό τους, επειδή τους το δημιουργεί η κοινωνία με όλα

αυτά τα στερεότυπα που θέτει, όλες τις απόψεις της περί κανονικότητας, περί

φυσιολογικού, περί συνηθισμένου» (Συν 6).

54

Κοινωνική κατακραυγή: Για επτά συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 3, Συν 4, Συν 5,

Συν 6, Συν 7, Συν 8, Συν 9) οι διακρίσεις που βιώνουν τα τρανς άτομα φτάνουν στο

σημείο της κοινωνικής κατακραυγής. Τα τρανς άτομα σύμφωνα με αυτούς/ες τους/τις

συμμετέχοντες/-ουσες είναι μη αποδεκτά, κατακριτέα, αντιμετωπίζονται ως ένα

πρόβλημα της κοινωνίας, που όταν υπάρχει συζητείται συνεχώς και δεν μπορεί να

περάσει απαρατήρητο. Είναι τα «περίεργα», «ανήθικα» και «ανώμαλα» άτομα που

«ολόκληρη [η] κοινωνία μισεί ουσιαστικά, τα θεωρεί πρόβλημα…» (Συν 9). Πολύ

χαρακτηριστικά ο Συν 8 στην ερώτηση «Πώς θα αντιδρούσες αν ο γιος ή η κόρη σου

σου ανακοίνωνε ότι θέλει να αλλάξει φύλο;» απάντησε: «Αυτό που θα ‘κανα πιστεύω,

δηλαδή, θα το πήγαινα σε μία κοινωνία που δεν είμαστε γνωστοί, και θα το… θα το

βοηθούσα. […] Γιατί ξέρεις, δεν την αντέχεις την κοινωνική βαβούρα και αυτό και ψου

ψου… Την κατακραυγή και… ψου ψου ψου πίσω απ’ το αυτό και “ο γιος του είναι έτσι

κι είναι αλλιώς, κι αλλιώτικα”. Δηλαδή είναι ένα πρόβλημα πιστεύω σ’ όλους τους

ανθρώπους. Μπορεί σε κάποιους όχι. Αλλά σε κάποιους παίζει ρόλο».

2. Αντιμετώπιση των ΜΜΕ

Αναπαραγωγή στερεοτύπων: Οι διακρίσεις που βιώνουν τα τρανς άτομα σύμφωνα με

έξι συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 1, Συν 6, Συν 9, Συν 10, Συν 11, Συν 12)

οφείλονται και σε στερεότυπα που αναπαράγονται από τα ΜΜΕ. Σύμφωνα με τα

λεγόμενα τους, τα ΜΜΕ παρουσιάζουν μια ρατσιστική εικόνα των τρανς ατόμων και

τα θεωρούν «πολύ διαφορετικά από τον υπόλοιπο πληθυσμό». Συγκεκριμένα, οι

συνεντευξιαζόμενες 6, 11 και 12 ανέφεραν πως τα τρανς άτομα παρουσιάζονται στα

ΜΜΕ ως άτομα που προκαλούν φόβο γιατί είναι «τερατώδη», με ψυχολογικά

προβλήματα, «που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τον πολιτισμό ή την

κανονικότητα…» (Συν 6). Οι συνεντευξιαζόμενες 9 και 11 θεωρούν πως μπορεί και

να παρουσιάζονται ως άτομα με ιδιαίτερα ευαίσθητο χαρακτήρα, «με ένα βαρύ

55

παρελθόν, που αντί για φόβο πρέπει αν προκαλούν λύπηση» (Συν 11), ενώ ο Συν 10 και

η Συν 11, όπως προαναφέρθηκε και στην κατηγορία των εικόνων για τα τρανς άτομα,

ανέφεραν και την περίπτωση της παρουσίασής τους ως άτομα με υπερβολική

εμφάνιση, που βάφονται έντονα και ντύνονται προκλητικά. Χαρακτηριστικά, ο Συν

10 αναφέρει: «Θα παρουσιαστεί ως υπερβολικά βαμμένος, θα… μιλάει με πιο… π.χ. αν

είναι άντρας που έγινε γυναίκα θα μιλά πιο θηλυκά κι απ’ τις γυναίκες, πολύ πιθανό να

είναι άτομο εκδιδόμενο και να επιβεβαιωθεί κι αυτό [το στερεότυπο]».

Εκμετάλλευση: Τα ΜΜΕ ήταν ένα σημαντικό κομμάτι της δημόσιας ζωής στο οποίο

εντοπίστηκε από κάποιους/-ες συμμετέχοντες/-ουσες προσπάθεια εκμετάλλευσης των

τρανς ατόμων. Όσον αφορά την προβολή των τρανς ατόμων, οι συνεντευξιαζόμενοι

2, 5 και 10 έκαναν λόγο για προβολή των τρανς ατόμων από τα ΜΜΕ με σκοπό την

αύξηση των κερδών. Μάλιστα, υποστηρίχθηκε και από τους τρεις πως προβάλλεται

ιδιαίτερα η αδυναμία και η ιδιαιτερότητα των τρανς ατόμων έτσι ώστε το θέμα να

είναι πιο ενδιαφέρον. Ο Συν 2 στην ερώτηση «Πώς παρουσιάζονται τα τρανς άτομα

στα ΜΜΕ;» ανέφερε: «Τα κανάλια μ’ όποιον κι αν αγγίξουν όταν έχεις μια αδυναμία

την προβάλουν πολύ περισσότερο. Δηλαδή όχι ότι τους συμπεριφέρονται διαφορετικά

από κάποιους άλλους, αλλά έχουν την αδυναμία πιο εμφανή. Και ότι προβάλουν την

αδυναμία περισσότερο ακριβώς για να πουλήσουν. Η γνωστή θεωρία των καναλιών.

Και ότι ποντάρουν στις αδυναμίες όλων για να πουλήσουν».

Γελοιοποίηση: Ένας ακόμη τρόπος αντιμετώπισης των τρανς ατόμων από τα ΜΜΕ

που παρατηρήθηκε σε έξι συνεντεύξεις (Συν 3, Συν 4, Συν 5, Συν 7, Συν 10, Συν 12)

είναι η γελιοποίηση τους, η προβολή μιας κωμικής πλευράς που, μάλιστα, για δύο

συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 4, Συν 5) μπορεί να συγκριθεί με τον τρόπο που

αντιμετωπίζονταν παλιότερα οι ομοφυλόφιλοι/-ες. Η Συν 4 όταν ρωτήθηκε «Πώς

παρουσιάζονται τα τρανς άτομα στα ΜΜΕ;» απάντησε: «Ε το γελοιοποιούν το θέμα,

56

όπως σου είπα στην αρχή ότι το δείχνουν έτσι πολύ αστείο, απ’ την κωμική του, όπως

στα 90’s ή στα 80’s φαινόταν οι γκέι στα ΜΜΕ, ε που το ‘δειχναν πολύ αστεία, στην

υπερβολή του τέλος πάντων». Στην ίδια ερώτηση ο Συν 5 ανέφερε: «Αλλά οι ταινίες,

στις ταινίες που βλέπω συνήθως προσεγγίζουν τα τρανς άτομα πιο πολύ προσπαθώντας

να εξηγήσουν το ψυχολογικό τους υπόβαθρο και δεν υπάρχει αυτό το σιχαμένο που

υπάρχει στην ελληνική τηλεόραση του χλευασμού. Αυτό είναι το πιο απαράδεκτο απ’

όλα. Ότι τα τρανς άτομα ε είναι αντικείμενο χλευασμού πάντα. Και… δεν ξέρω. Οι

ομοφυλόφιλοι τώρα πια δεν είναι τόσο αλλά οι τρανς ναι».

3. Αντιμετώπιση του κράτους

Διακρίσεις: Πέραν από τις διακρίσεις που δήλωσαν οι συμμετέχοντες/-ουσες πως

βιώνουν τα τρανς άτομα από την κοινωνία και τα ΜΜΕ, πέντε από αυτούς/-ές (Συν 4,

Συν 5, Συν 8, Συν 10, Συν 11) έκαναν λόγο και για διακρίσεις που βιώνουν από την

πλευρά του κράτους. Οι απόψεις αυτές διατυπώθηκαν κυρίως στην ερώτηση «Ποια

είναι η γνώμη σου για την τακτική των πογκρόμ της αστυνομίας εις βάρος τρανς

ατόμων στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη;» όπου οι παραπάνω συμμετέχοντες/-ουσες

έκαναν λόγο για στοχοποίηση της τρανς κοινότητας, που σύμφωνα με τον Συν 5 σε

ορισμένες περιπτώσεις φτάνει τα όρια του φασισμού, ενώ σύμφωνα με τον Συν 8 το

κράτος δρα αντιδημοκρατικά εναντίον των τρανς ατόμων. Αναφερόμενη στο κράτος,

η Συν 11 απαντά στην προαναφερθείσα ερώτηση: «Λοιπόν, πιστεύω ότι αποσκοπεί [το

κράτος] ξεκάθαρα, ας πούμε, στο να θεωρούνται αυτές οι ομάδες από την κοινωνία όλο

και πιο περιορισμένες και αποκλεισμένες, με αποτέλεσμα και οι ίδιες οι ομάδες να μη

βρίσκουν χώρο να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους μέσα στην κοινωνία. Και

προφανώς αυτό γίνεται με τον πιο σκληρό τρόπο και πάρα πολλές φορές μένει στην

αφάνεια».

57

Εξόντωση: Για τρεις, μάλιστα, συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 6, Συν 10, Συν 12) το

κράτος όχι μόνο φέρεται άνισα στα τρανς άτομα, αλλά ακολουθεί και μία τακτική

«εξόντωσης» και «εξάλειψής» τους καθώς αποτελούν, σύμφωνα με τα λεγόμενά

τους, πρόβλημα και κίνδυνο για την κοινωνία. Πρόκειται, δηλαδή, για μία πιο ακραία

άποψη σχετικά με τις διακρίσεις που βιώνουν τα τρανς άτομα από το κράτος. Ο Συν

10 στην ερώτηση «Ποια είναι η γνώμη σου για την τακτική των πογκρόμ της

αστυνομίας εις βάρος τρανς ατόμων στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη;» ανέφερε:

«[το κράτος] επιθυμεί αν όχι την εξόντωση, τέλος πάντων ο καθένας σε διαφορετικό

βαθμό, επικροτεί το κυνήγι των τρανς ατόμων, είτε γιατί τους θεωρεί επικίνδυνους, είτε

γιατί τους χαλάει την αισθητική τους ή δε ξέρω ‘γω τι».

Εκμετάλλευση: Το μοτίβο της εκμετάλλευσης των τρανς ατόμων επανέρχεται στα

λεγόμενα των συνεντευξιαζόμενων και όσον αφορά το κράτος. Πέντε από αυτούς/-ες

(Συν 5, Συν 6, Συν 7, Συν 10, Συν 11) δήλωσαν πως οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τα

τρανς άτομα κυρίως με ψηφοθηρικούς και επικοινωνιακούς σκοπούς.

Χαρακτηριστικά, ο Συν 7 ανέφερε: «Πολλοί, παραδείγματος χάρη, παίρνουνε

κάποιους ανθρώπους, κυρίως οι πολιτικοί, για να τραβήξουνε κόσμο να τους ψηφίζει»,

ο Συν 10 «Επειδή υπάρχει αυτή η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο κράτος και στους

υπηκόους, προφανώς είτε για ψηφοθηρικούς λόγους είτε και όχι μόνο, το κράτος θέλει

να… να ικανοποιήσει αυτές τις ορέξεις των υπηκόων του». Οι απόψεις αυτές

εκφράστηκαν έντονα στην ερώτηση «Ποια είναι η γνώμη σου για την υπόσχεση του

δήμαρχου Μπουτάρη να προσλάβει στο δήμο της Θεσσαλονίκης το πρώτο τρανς

άτομο;» όπου οι παραπάνω ερωτώμενοι/-μενες χαρακτήρισαν αυτή την υπόσχεση ως

μια προσπάθεια έκφρασης της «εναλλακτικότητας» του δήμαρχου Μπουτάρη με

σκοπό την αύξηση της δημοτικότητάς του.

58

4. Αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών σχετικά με τα δικαιώματα των

τρανς ατόμων

Στις συνεντεύξεις τους, όλοι/-ες οι συμμετέχοντες/-ουσες αναφέρθηκαν σε

δικαιώματα που δεν έχουν τα τρανς άτομα και εξέφρασαν τη γνώμη τους για το

γεγονός αυτό. Τα δικαιώματα αυτά αφορούν καταρχήν, γενικά, το κατά πόσο τα

άτομα αυτά είναι ελεύθερα μέσα στην κοινωνία, την κατάσταση που επικρατεί για τα

τρανς άτομα στον εργασιακό τομέα, και τα ζητήματα της τεκνοποίησης και τη

νόμιμης συμβίωσης των ατόμων αυτών. Οι απαντήσεις που εκφράστηκαν

κατηγοριοποιήθηκαν ως εξής.

Επιθυμία ή μη παραχώρησης δικαιωμάτων: Η υποκατηγορία αυτή αφορά τις απόψεις

των συμμετεχόντων/-ουσών για το αν τα τρανς άτομα πρέπει να αποκτήσουν ίσα

δικαιώματα και ευκαιρίες. Οι απόψεις αυτές φάνηκαν, κυρίως, μέσα από τις

απαντήσεις που δόθηκαν στην τελευταία θεματική που περιλάμβανε ερωτήσεις για

θέματα της επικαιρότητας. Όπως φάνηκε, λοιπόν, επτά από τους/τις

συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 1, Συν 4, Συν 5, Συν 8, Συν 9, Συν 11, Συν 12)

επιθυμούν την παραχώρηση των δικαιωμάτων στα τρανς άτομα, ωστόσο θεωρούν ότι

κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο και κατηγορούν γι’ αυτό τη «συντηρητική κοινωνία».

Για τρεις συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 2, Συν 3, Συν 7) οι απόψεις περί

παραχώρησης διέφεραν ανάλογα με το δικαίωμα το οποίο διεκδικείται.

Συγκεκριμένα, ο Συν 2 δε φάνηκε να επιθυμεί παραχώρηση του δικαιώματος

τεκνοποίησης, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αλλά και εργασιακού δικαιώματος

ανεξαρτήτως κλάδου, καθώς όπως δήλωσε: «Στο δικό μου εργασιακό χώρο θα είχα

πολλές επιφυλάξεις. Λόγω της ιδιαιτερότητας που είναι σχολεία εκεί. Και στο σχολείο

59

τα άτομα με ιδιαίτερες ευαισθησίες και αδυναμίες μπορούν πολύ δύσκολα να

υπάρξουν» (σημειώνεται πως ο Συν 2 είναι καθηγητής στη δευτεροβάθμια

εκπαίδευση). Επίσης, το δικαίωμα στην τεκνοποίηση δε φάνηκε να εγκρίνουν ούτε η

Συν 3, ούτε ο Συν 7.

Οι συνεντευξιαζόμενοι 6 και 10 θεώρησαν τα δικαιώματα, περί των οποίων γίνεται

λόγος, πολύ επιφανειακά και είπαν πως η παραχώρησή τους δε θα επιφέρει καμία

ουσιαστική αλλαγή στις ζωές των τρανς ατόμων. Για παράδειγμα, ο Συν 10 στην

ερώτηση για το σύμφωνο συμβίωσης ανέφερε: «[…] Απ’ την άλλη δε θεωρώ ότι λύνει

τα προβλήματα μια οποιαδήποτε τέτοια τροπολογία. Γιατί, καταρχήν, σ’ ένα βαθμό

μπορεί να έρθει και σαν εξωτερική επιβολή της ευρωπαϊκής ένωσης ρε παιδί μου και δε

θα βρει σύμφωνους τους περισσότερους έλληνες και τις περισσότερες ελληνίδες. Ότι

τέλος πάντων κάτι τέτοιο δε λύνει τα προβλήματα. Έτσι κι αλλιώς, ο στόχος δεν είναι ο

γάμος σα γάμος. Είναι η αξιοπρεπής ύπαρξη σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής ρε παιδί

μου», ενώ η Συν 6 ανέφερε χαρακτηριστικά: «Πρώτα απ 'όλα, επειδή σπουδάζω και

νομική (γέλια) να σου πω ότι δεν έχω καμία ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στο σύμφωνο

συμβίωσης και στη μορφή που συζητιέται ότι θα πάρει […] Για την εγκυρότητα του

γάμου, βασικός παράγοντας εγκυρότητας είναι η διαφορά φύλου, η διαφορά βιολογικού

φύλου οπότε φαίνεται ότι ο νόμος δίνει βάση στο βιολογικό και όχι στο κοινωνικό

φύλο».

Κατάκτηση δικαιωμάτων: Στην υποκατηγορία αυτή γίνεται λόγος για το τι οφείλουν

να κάνουν τα τρανς άτομα προκειμένου να τους παραχωρηθούν ίσα δικαιώματα,

καθώς και για το ποιος πρέπει να θεωρηθεί ως κύριος υπεύθυνος για αυτή την

παραχώρηση. Τρεις συμμετέχοντες (Συν 2, Συν 7, Συν 8) δήλωσαν πως τα τρανς

άτομα ίσως δεν έχουν αγωνιστεί αρκετά για αυτά τα δικαιώματα. Μάλιστα, ο Συν 7

συμπλήρωσε πως απαραίτητη προϋπόθεση είναι οι τρανς να ξεφύγουν από το

60

«περιθώριο» και να αποκτήσουν μία «φυσιολογική ζωή, σεβόμενοι την κοινωνία».

Αντίθετα, ο Συν 10 και η Συν 11 τόνισαν πως οποιαδήποτε κατάκτηση «δεν πρέπει να

τη χρεώνεται αυτός που την επικυρώνει, δηλαδή ένας κρατικός λειτουργός», αλλά η

εκάστοτε «κοινότητα αγώνα» και ανέφεραν και οι δύο το Σ.Υ.Δ.

Στην κατηγορία αυτή παρουσιάστηκαν οι τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων

στη δημόσια ζωή, δηλαδή πώς αντιμετωπίζονται τα τρανς άτομα στην κοινωνία λόγω

της ταυτότητάς τους. Οι διακρίσεις, ο ρατσισμός, η κατακραυγή, η εκμετάλλευση, η

γελοιοποίηση είναι μερικοί από αυτούς τους τρόπους που ανέφεραν οι

συμμετέχοντες/-ουσες. Τόσο η κοινωνία, όσο και τα ΜΜΕ και το κράτος δεν

αντιμετωπίζουν τα τρανς άτομα σαν οποιοδήποτε άλλο μέλος της κοινωνίας. Τέλος, ο

τρόπος αντιμετώπισης των δικαιωμάτων τους, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν

παραχωρούνται ή υποτιμώνται, θεωρήθηκε σημαντικός, καθώς πολλοί/-ες από

τους/τις συνεντευξιαζόμενους/-μενες έκαναν λόγο για την επιθυμία τους για

παραχώρηση ή μη δικαιωμάτων, καθώς και για τη σημασία της κατάκτησής τους από

τα τρανς άτομα.

γ. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στην ιδιωτική ζωή

Στην κατηγορία αυτή αρχικά συγκεντρώθηκαν όλες οι απαντήσεις των

συμμετεχόντων/-ουσών που αναφέρονταν σε οποιαδήποτε διαπροσωπική επαφή με

τρανς άτομα. Πολλά από τα όσα ειπώθηκαν οφείλονταν αποκλειστικά στις ερωτήσεις

που σχετίζονταν με το θέμα αυτό. Με βάση τις απαντήσεις τους, προέκυψαν τρεις

άξονες, έτσι ώστε να καλύπτεται όσο το δυνατό μεγαλύτερο φάσμα της ιδιωτικής

ζωής. Από τους άξονες αυτούς, μόνο ο πρώτος περιορίζεται στον τρόπο

αντιμετώπισης συγκεκριμένα από μεριάς των συμμετεχόντων/-ουσών, ενώ στους

άλλους δύο, γίνεται μία προσπάθεια κατηγοριοποίησης των δεδομένων και πέραν των

61

προσωπικών τους απόψεων, σε σχέση με το πώς αναπαριστώνται τα τρανς άτομα

μέσα στην οικογένεια και όσον αφορά τη σεξουαλική τους ζωή.

1. Αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών

Έκπληξη-σοκ στη γνώση του ότι κάποιος/-α είναι τρανς: Πρώτα απ’ όλα, όσον αφορά

την αντίδρασή τους στην περίπτωση που μάθαιναν ότι κάποιο άτομο του ευρύτερου

κοινωνικού τους κύκλου είναι τρανς, όπως ερωτήθηκαν στη σχετική ερώτηση, εννέα

συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 2, Συν 3, Συν 4, Συν 5, Συν 7, Συν 9, Συν 10, Συν 11, Συν

12) είπαν πως θα αιφνιδιάζονταν, ενώ οι άλλοι/-ες τρεις δεν ανέφεραν κάτι τέτοιο

(Συν 1, Συν 6, Συν 8). Αρκετά επεξηγηματική ως προς την αιτία της έκπληξης ήταν η

απάντηση του Συν 10: «Ντάξει, μπορεί να… Να μου ‘ρχότανε, να ‘τανε λίγο έκπληξη

κάπως… Ε… Ίσως, πώς το λένε, ότι δε… να περάσει η σκέψη ότι μέχρι τώρα, γιατί δε

μου πέρασε από το μυαλό; Γιατί δεν κατάλαβα κάποιο χαρακτηριστικό ας πούμε;». Ενώ

στην αιτιολογία συμπληρώνουν η Συν 3: «Είναι σα να ‘χει διπλή ζωή, έτσι;» και η

Συν 9, με μία ιδιαίτερη παρομοίωση: «Δηλαδή είναι σα να βλέπεις ένα τριαντάφυλλο,

να βλέπεις ένα τριαντάφυλλο, να βλέπεις ένα τριαντάφυλλο, και ξαφνικά μια μέρα να

σου λέω τελικά αυτό ξέρεις τι είναι; Είναι μια γαρδένια που έγινε τριαντάφυλλο!».

Χωρίς διακρίσεις: Επτά συνεντευξιαζόμενοι/-μενες ( Συν 1, Συν 4, Συν 5, Συν 6, Συν

9, Συν 10, Συν 12 ) μιλώντας για τα τρανς άτομα υποστήριξαν ότι θα τα

αντιμετώπιζαν ή και τα αντιμετωπίζουν χωρίς διακρίσεις. Ωστόσο, όπως φαίνεται

στις υπόλοιπες κατηγοριοποιήσεις, αυτό δεν ήταν πάντα ξεκάθαρο για κανέναν από

αυτούς/-ές. Αντιπροσωπευτική, ωστόσο, ήταν η απάντηση της Συν 9: «Δε θα είχα

πρόβλημα εγώ. Κανένα. Το θέμα είναι να ‘τανε ένας δάσκαλος… το θέμα είναι να ‘ναι

σωστός σα δάσκαλος. Τώρα αν είναι, δηλαδή, ποια είναι η διαφορά; Έχω συναδέλφους

62

που ξέρω ότι είναι ομοφυλόφιλοι. Και τι έγινε δηλαδή; Δηλαδή αυτοί γιατί κάνουνε για

να είναι δάσκαλοι και οι τρανς δεν κάνουν;» στην ερώτηση «Πώς θα αντιμετώπιζες

ένα τρανς άτομο στη δουλειά σου;» (σημειώνεται πως η Συν 9 είναι δασκάλα σε

δημοτικό σχολείο).

Τρανσφοβικά σχόλια: Τρανσφοβικές απόψεις εκφράστηκαν από πέντε

συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 2, Συν 3, Συν 7, Συν 8, Συν 12) σε διάφορα σημεία των

συνεντεύξεών τους, άλλοτε κάπως κεκαλυμμένα, άλλοτε όχι. Οι απόψεις και τα

σχόλια αυτά αφορούσαν, κυρίως, την εικόνα των τρανς ατόμων, ως άτομα με

προβλήματα και αναφέρονταν σε υποθετικές συγκρίσεις με αυτό που θεωρείται

«φυσιολογικό». Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα τρανσφοβικού σχολίου αναφέρθηκε

ως απάντηση στην ερώτηση «Πώς βλέπεις να παρουσιάζονται οι τρανς στα μέσα

μαζικής ενημέρωσης;»: «.[…] Βέβαια έχω δει και κάποιες ε μαζώξεις που κάνουνε,

που εκεί βλέπεις κάθε καρυδιάς καρύδι. Δηλαδή ντάξει εκεί ορισμένοι ξεπερνάνε

κάποια όρια δικά μου, έτσι; Μπορεί σε άλλον να είναι αποδεκτοί. […] Εντάξει, είναι

άλλος που ντύνεται γυναίκα ας πούμε, γυναικεία, δηλαδή τον δείχνει η κάμερα από

κάτω κι έχει ένα εντελώς γυναικείο σώμα το οποίο… το το βλέπεις και λες [κοκκινίζει

και χαμογελά] ωραίο… Και πάνω έχει γένια! [γέλια] Δηλαδή όταν ανεβαίνει η κάμερα,

ε αυτό είναι λίγο… δε δε μ’ αρέσει» (Συν 8).

Θετική προκατάληψη: Οι Συν 1, Συν 5 και Συν 6 μίλησαν σε κάποια σημεία με

υπερβολική εύνοια για τα τρανς άτομα. Για παράδειγμα, διατυπώθηκε από τον Συν 5

η άποψη «Κοίτα γενικά τα τρανς άτομα μου φαίνονται λίγο μαγικά κάπως. [...] Και μου

φαίνονται όντως λίγο μαγικά και ενδιαφέροντα και ξέρεις είναι πολύ διαφορετικά

από… πολύ διαφορετικά… όχι δεν είναι, δεν είναι… είναι πολύ διαφορετικά από εμένα

παρόλο που είναι το ίδιο πράγμα. Θα ‘πρεπε να είναι κιόλας», ως απάντηση στην

63

ερώτηση «Πώς θα αντιδρούσες αν μάθαινες ότι ένα άτομο του ευρύτερου κοινωνικού

σου κύκλου είναι τρανς;».

2. Τα τρανς άτομα στην οικογένεια

Κατά κύριο λόγο, και αυτός ο άξονα, σχηματίστηκε βάση των απαντήσεων των

συμμετεχόντων/-ουσών στις σχετικές ερωτήσεις για την αντιμετώπιση προς το παιδί

που θα ήθελε να αλλάξει φύλο και για τη γνώμη τους σχετικά με την τεκνοποίηση

των τρανς ατόμων. Επομένως, θεωρήθηκε σημαντικό να χωριστεί στις εξής

υποκατηγορίες.

Τα τρανς άτομα ως γονείς: Από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες, τρεις δήλωσαν πως

κατά τη γνώμη τους τα τρανς άτομα μάλλον δε θα έπρεπε να τεκνοποιούν. Για τον

Συν 8 λόγος ήταν η σκέψη του πως το παιδί μπορεί να γεννιόταν «με κάποια

ανωμαλία», είτε «στην πορεία να του το μετέφεραν», εννοώντας πως μπορεί να

γινόταν και το ίδιο τρανς. Για τους Συν 2 και Συν 3 λόγος ήταν η σημασία της

ύπαρξης των ρόλων και των δύο φύλων για τη σωστή ανάπτυξη του παιδιού. Το ίδιο

ζήτημα έθιξε και η Συν 12, χωρίς να εκφράσει, ωστόσο, συγκεκριμένη άποψη επί του

θέματος καθώς, όπως είπε και η ίδια, δεν είναι «ειδική» σε τέτοια θέματα. Έτσι,

εκφράστηκε από τον Συν 2 η συγκεκριμένη άποψη: «Ε η τεκνοποίηση είναι δύσκολη

κατάσταση. Η τεκνοποίηση εφόσον αυτοί οι οποίοι θα γίνουν γονείς, ο ένας είναι

μητέρα με τη σημασία της λέξης και ο άλλος είναι πατέρας με τη σημασία της λέξης

[…]Βλέπεις ότι η φύση έχει δημιουργήσει κάποιες καταστάσεις στο ένα φύλο και

κάποιες καταστάσεις στο άλλο φύλο όσον αφορά τις ευαισθησίες, όσον αφορά την

αντιμετώπιση πραγμάτων, όσον αφορά τα ενδιαφέροντα και όλα αυτά. Εάν αυτά μπορεί

να τα έχει ο ένας γονέας εξ ολοκλήρου και ο άλλος απ’ την άλλη μεριά, σαφώς. Εάν δεν

τα έχει, να κάτσουν στ’ αυγά τους, να μην το συνεχίσουν. Δηλαδή πιστεύω ότι σε μία

64

οικογένεια πρέπει να υπάρχουν τα δύο φύλα γιατί είναι θέμα ισορροπίας γι’ αυτόν που

γεννιέται, γι’ αυτόν που γεννιέται».

Τρεις άλλοι συμμετέχοντες (Συν 1, Συν 5, Συν 7) είπαν πως τα τρανς άτομα θα

έπρεπε να μπορούν να τεκνοποιούν ή να υιοθετούν κανονικά και ο λόγος εξαιτίας του

οποίου δε συμβαίνει αυτό είναι οι δύσκολες κοινωνικές συνθήκες. Μάλιστα, έκαναν

μία σύγκριση της κατάστασης στην Ελλάδα σε σχέση με το εξωτερικό λέγοντας ότι

στην Ελλάδα είναι ακόμα πιο δύσκολο κάτι τέτοιο. Χαρακτηριστικά είπε ο Συν 1:

«Τα τρανς άτομα πρέπει να κάνουν παιδιά όπως όλος ο υπόλοιπος κόσμος. Δε βρίσκω

κάτι το προβληματικό σ’ αυτό. […] Θεωρώ ότι είναι πάρα πολύ δύσκολο όχι μόνο στη

δυτική κοινωνία. Παγκοσμίως, παντού. Θεωρώ ότι είναι πολύ δύσκολο, ιδίως σε

κάποιες χώρες ας πούμε είναι ακατόρθωτο ντάξει δεν το συζητάμε. Ε θεωρώ ότι στη

δικιά μας κοινωνία ας πούμε είναι πάρα πάρα πάρα πολύ δύσκολο».

Σχετικά με τις απαντήσεις των υπολοίπων, οι Συν 4 και Συν 6, περισσότερο έντονα,

εξέφρασαν μία άποψη περί καταλληλότητας σε μεγαλύτερο βαθμό από κάποιον/-α

άλλο/-η των τρανς ατόμων, όσον αφορά τη γονεϊκότητα. Η Συν 4 είπε

χαρακτηριστικά: «Ε η ίδια γνώμη που έχω γενικότερα για την τεκνοποίηση. Πιστεύω

ότι δε θα έπρεπε όλοι οι άνθρωποι να γίνονται έτσι κι αλλιώς γονείς. Ε από τη στιγμή

που μπορεί ένας παιδεραστής με μία τύπισσα η οποία ό,τι να ‘ναι ξέρω ‘γω να κάνουν

ένα παιδί, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί τα τρανς άτομα να μην μπορούν να κάνουν

παιδιά. Δηλαδή πιστεύω ότι έτσι κι αλλιώς όλοι οι άνθρωποι θα πρέπει να περνάν από

πολλές εξετάσεις και να το σκέφτονται πάρα πολύ σοβαρά πριν κάνουν ένα παιδί τότε

είτε τρανς, είτε ομοφυλόφιλοι δεν έχει σημασία για μένα. Ίσα ίσα νομίζω ότι και οι

ομοφυλόφιλοι και οι τρανς είναι καταλληλότεροι να κάνουν παιδί γιατί σημαίνει ότι το

‘χουν σκεφτεί πολύ πιο σοβαρά και το ‘χουν, έχουν προσπαθήσει ήδη πάρα πολύ για να

κάνουν κάτι τέτοιο οπότε είναι πολύ πιο κατάλληλοι σαν γονείς».

65

Τέλος, για τους Συν 9 και Συν 10, η ταυτότητα φύλου δεν αποτελεί κριτήριο ή

ένδειξη «γονεϊκής ικανότητας». Όπως τόνισε η Συν 9: «Αν θέλουν οι άνθρωποι να

κάνουν παιδιά, ας κάνουν. Δηλαδή δε πιστεύω ότι ένας τρανς είναι χειρότερος γονιός

από κάποιον άλλο που είναι στρέητ και μπορεί να ΄ναι ο χειρότερος μαλάκας ας πούμε.

Να μην έπρεπε ποτέ του να κάνει παιδιά. Μπορεί να είναι και πολύ… όχι μπορεί. Γιατί

να μην είναι και πολύ καλύτερος. Έχει να κάνει… Το αν θα είσαι καλός γονιός ή όχι,

έχει να κάνει με το τι άνθρωπος είσαι. Όχι αν είσαι τρανς, ή αν είναι στρέητ ξέρω ‘γω

πώς τα λένε, ή αν είσαι γκέι… Τι σημασία έχει το ένα με τ’ άλλο;».

Τα τρανς άτομα ως παιδιά: Στην ερώτηση «Πώς θα αντιδρούσες αν ο γιος ή η κόρη

σου σου ανακοίνωνε ότι θέλει να αλλάξει φύλο;», δόθηκαν, επίσης, διαφορετικές

απαντήσεις. Πρέπει να σημειωθεί ότι, ενώ γενικά τα σενάρια των απαντήσεων

αναφέρονταν σε υποθετικές καταστάσεις, όσον αφορά τη συγκεκριμένη ερώτηση, το

πόσο υποθετικό ήταν το σενάριο ενδεχομένως ποικίλε, καθώς οχτώ από τους/τις

συνεντευξιαζόμενους/-μενες δεν είχαν παιδί (Συν 1, Συν 3, Συν 5, Συν 6, Συν 7, Συν

10, Συν 11, Συν 12). Από αυτούς/-ές, μάλιστα, οι τέσσερις (Συν 4, Συν 6, Συν 11, Συν

12) τόνισαν ότι απάντησαν μη γνωρίζοντας πώς είναι να έχεις παιδί και είπαν ότι στο

μέλλον, αν γίνουν γονείς, μπορεί να αλλάξουν κάποιες απόψεις τους.

Παρόλα αυτά, πέντε συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 1, Συν 6, Συν 10, Συν 11) δήλωσαν

πως θα στήριζαν μία τέτοια απόφαση του παιδιού τους. Ο Συν 1 και η Συν 6 αξίζει να

σημειωθεί πως ήταν πολύ ένθερμοι στην απάντησή τους. Χαρακτηριστικά απάντησε

η Συν 6: «[…] Κοίτα ελπίζω να μη χρειαστεί ποτέ να κάνω παιδί, άλλο αυτό τώρα,

αλλά ναι, φαντάζομαι ναι κομπλέ, εννοείται, ας αλλάξει φύλο, ας κάνει ό,τι γουστάρει,

δικιά του είναι η ζωή, δικιά μου είναι; […] Δηλαδή, ό,τι και να θελήσει να κάνει που

ντάξει, δε θα τον βλάψει σίγουρα, τέλος πάντων, ακόμη κι αν ξέρω ότι μπορεί αν το

βλάψει, θα το αφήσω το παιδί μου να το κάνει. Κι αυτό, φυσικά, δεν πρόκειται να το

66

βλάψει. Οπότε θα του πω ναι, σίγουρα, βουρ!». Ο Συν 5 σχολίασε στην απάντησή του

ότι θα του ήταν κάτι δύσκολο, αλλά δε θα το έλεγε στο παιδί του γιατί πιστεύει ότι θα

του ασκούσε μία «πολύ μεγάλη ψυχολογική πίεση».

Αντίθετα με τους/τις παραπάνω, τέσσερις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 2, Συν 3, Συν 4,

Συν 7) είπαν πως ακούγοντας από το παιδί τους αυτή την απόφαση θα είχαν κάποια

δυσαρέσκεια. Σύμφωνα με τα λεγόμενα της Συν 3: «Ε θα ‘ναι κάτι που σίγουρα δεν

αρέσει σε κανέναν, ιδιαίτερα στους γονείς αλλά από κει και πέρα αν τυχόν υπήρχε

τέτοια περίπτωση και πάλι θα το κουβεντιάζαμε για να δούμε πόσο σίγουρος είναι γι’

αυτή την αλλαγή. Σαφώς και δε θα μου άρεσε έτσι; […] Γιατί μ’ αρέσουν τα καθαρά

πράγματα, τα ίσια πώς αλλιώς να το πω; Τα κανονικά ούτε αυτή είναι σωστή λέξη. Δε

μ’ αρέσουν τα μπερδεμένα. Τα φυσιολογικά, να πω φυσιολογικά; Ε δε θα μου άρεσε, δε

θα το ήθελα αλλά αν γινόταν, ο θεός βοηθός». Για τους άλλους τρεις (Συν 2, Συν 4,

Συν 7) θα υπήρχε ένα παραπάνω στοιχείο, αυτό του αιφνιδιασμού. Όπως απάντησε ο

Συν 2: «Ε αυτό είναι αιφνιδιασμός πολλαπλός [γέλια]. Πολλαπλός αιφνιδιασμός διότι

υποτίθεται ότι όταν ζεις με ένα παιδί ξέρεις ποιο είναι λίγο πολύ. […] αυτή τη στιγμή

υποτίθεται το συγκεκριμένο άτομο, το ξέρω, ξέρω και λέω αυτό είναι ένα κοριτσάκι ας

πούμε, είναι ένα αγοράκι. Τι συνέβη ξαφνικά και φτάσαμε εκεί; Εκεί είναι ο

αιφνιδιασμός. Αφού το ξέρω, το γνωρίζω, συμβιώνω μαζί του, τι συνέβη ξαφνικά και

άλλαξε; Είναι πολλαπλός αιφνιδιασμός, πολλαπλός».

Τέλος, τρεις συνεντευξιαζόμενοι/-μενες, (Συν 8, Συν 9, Συν 12) ενώ δήλωσαν ότι θα

στήριζαν το παιδί τους σε μία τέτοια απόφαση, δεν παρέλειψαν να μιλήσουν για τις

δυσκολίες που θα δημιουργούνταν στη ζωή του παιδιού, λόγω της αντιμετώπισης της

κοινωνίας. Χαρακτηριστικά, ο Συν 8 είπε πως μπορεί να άλλαζαν πόλη: «Δύσκολη

απόφαση. Σε κοινωνίες, ας πούμε, όπως είναι οι δικές μας… Πιστεύω θα το στήριζα,

όμως, στο τέλος. Δηλαδή αυτής της άποψης είμαι. Στο τέλος θα το στήριζα το παιδί

67

μου. Δε ξέρω, μπορεί να έφευγα απ’ αυτή την κοινωνία. Δηλαδή… αυτής της σκέψης

είμαι. Δηλαδή να το ‘παιρνα το παιδί μου, και να πήγαινα στο Βόλο. Που δε μας ξέρει

κανένας. Και να του ‘λεγα… κάνε αυτό που θέλεις! Εδώ, στις καταστάσεις, δηλαδή,

συγγενείς, φίλοι, μπορεί να είχα πρόβλημα. Το αποδέχομαι. Δηλαδή μπορεί να είχα

πρόβλημα. Αυτό που θα ‘κανα πιστεύω, δηλαδή, θα το πήγαινα σε μία κοινωνία που

δεν είμαστε γνωστοί, και θα το… θα το βοηθούσα».

Τα τρανς άτομα ως σύντροφοι/ σύζυγοι: Όπως φάνηκε από τις απαντήσεις των

συμμετεχόντων/-ουσών, η ερώτηση για την αλλαγή φύλου του/της συντρόφου τους

(Πώς θα αντιδρούσες αν ο/η σύντροφος σου σου ανακοίνωνε ότι θέλει να αλλάξει

φύλο;) ήταν αυτή που δυσκόλεψε περισσότερο στην απάντησή της. Ο σεξουαλικός

προσανατολισμός των συμμετεχόντων/-ουσών ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας

για την απάντηση των περισσότερων. Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τις συνεντεύξεις

διευκρινιζόταν πως στο υποθετικό αυτό σενάριο, ο/η σύντροφος δε θα ήθελε να

χωρίσει μετά την αλλαγή φύλου και ότι η μόνη αλλαγή που ήθελε ήταν η καθαρά

προσωπική αυτή αλλαγή.

Εν πάση περιπτώσει, αυτό ήταν δύσκολα κατανοητό από έξι συμμετέχοντες/-ουσες

(Συν 2, Συν 3, Συν 7, Συν 8, Συν 9, Συν 12), οι οποίοι/-ες δήλωσαν ότι θα χώριζαν

μετά από μία τέτοια ανακοίνωση. Αυτό που φάνηκε μέσα από τις απαντήσεις, για

ακόμα μία φορά, ήταν η σύγχυση ταυτότητας φύλου και σεξουαλικού

προσανατολισμού και ο αιφνιδιασμός, σε συνδυασμό με ένα αίσθημα αδικίας. Ότι,

δηλαδή, μετά από καιρό σε μία σχέση, δεν είναι δυνατό να κρύβει κάποιος/-α κάτι

τόσο σημαντικό. Χαρακτηριστική η απάντηση της Συν 12: «Επίσης, το επιλέγεις αυτό

πάνω από μένα, που ίσως καλά κάνεις γιατί αυτή είναι η ταυτότητά σου, αλλά πάλι το

επιλέγεις αυτό πάνω από μένα. Προτιμάς δηλαδή να γίνεις αυτό που θέλεις κι ας μη με

έχεις. Επίσης, πού ήμουν εγώ τόσο καιρό και δεν κατάλαβα τίποτα; Τόσο καιρό είμαστε

68

μαζί δεν έχω καταλάβει τίποτα. Θεωρώ ότι άμα ήταν σημαντική η σχέση κάποια στιγμή

θα τον συγχωρούσα. Αλλά δε θα μπορούσαμε να ‘μαστε μαζί».

Σε αντίθεση με τους/τις παραπάνω, άλλοι τέσσερις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 5, Συν

6, Συν 10, Συν 11) ενώ μίλησαν κι αυτοί για το πρόβλημα της μη σεξουαλικής έλξης

μετά την αλλαγή φύλου, δε δήλωσαν κάποια δυσαρέσκεια, ούτε θεώρησαν πως θα

αιφνιδιάζονταν, ενώ μίλησαν για συναισθήματα αγάπης και για διάθεση στήριξης,

παρά το χωρισμό. Όπως απάντησε ο Συν 10: «Δε ξέρω πόσο οι σεξουαλικές μου

επιλογές έχουν να κάνουν σ’ ένα βαθμό με στερεότυπα ή όχι. Αλλά σου είπα και πριν

ότι ας πούμε σεξουαλικά με ελκύουν τα…ε… θηλυκά χαρακτηριστικά. […] Ε δεν έχω,

δεν είχα έλξη μέχρι τώρα από αγόρια, άρα πιστεύω ότι κι η σύντροφός μου αν άλλαζε

φύλο, θα έπαυε να είναι ελκυστική για μένα ρε παιδί μου. Ε δε θα μπορούσα να μπω

εμπόδιο σ’ αυτή την επιλογή αλλά δε νομίζω ότι θα συνέχιζα μαζί της. Θα τη… θα

συνέχιζα να την αγαπάω ξέρω ‘γω, θα τη… να είμαστε φίλοι, κομπλέ αλλά δε νομίζω

ότι θα μπορούσα να συνεχίσω. Γιατί μάλλον, κιόλας, αν θα μπορούσα να συνεχίσω…».

Τέλος, ο Συν 1 και η Συν 4 είπαν πως ενώ η απόφαση αυτή θα έφερνε σημαντικές

αλλαγές στις ζωές τους ξεχωριστά, αλλά και σα ζευγάρι, θα προσπαθούσαν να

μείνουν μαζί, εφόσον θα ήταν ερωτευμένοι/-μενες με τον άνθρωπο αυτό και θα

τον/την αγαπούσαν.

3. Σεξουαλικότητα

Το τελευταίο κομμάτι που αξίζει να σχολιαστεί, όσον αφορά τον τομέα της ιδιωτικής

ζωής των τρανς ατόμων και της αντιμετώπισης που έχουν από τους γύρω τους στον

τομέα αυτό, είναι αυτό της σεξουαλικής ζωής. Κάποιοι/-ες συμμετέχοντες/-ουσες

εξέφρασαν απόψεις για τους/τις τρανς ως σεξουαλικώς ενεργά άτομα, γενικά με

σχόλια κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, και όλοι/-ες μίλησαν για το πώς οι ίδιοι/-

69

ες θα αντιδρούσαν στην ερωτική προσέγγιση ενός τρανς ατόμου, απαντώντας στη

σχετική ερώτηση (Πώς θα αντιδρούσες αν σε προσέγγιζε ερωτικά ένα τρανς άτομο;).

Έτσι, ο άξονας αυτός δομήθηκε με βάση τις εξής υποκατηγορίες.

Η σεξουαλικότητα των τρανς ατόμων: Έξι συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 1, Συν 5, Συν 6,

Συν 9, Συν 10, Συν 11) δεν ανέφεραν κάτι συγκεκριμένο για τη σεξουαλικότητα των

τρανς ατόμων. Ωστόσο, πέντε (Συν 2, Συν 4, Συν 7, Συν 8, Συν 12) εξέφρασαν

κάποιες προσωπικές τους απόψεις. Επίσης, η Συν 3 φάνηκε να έχει πολύ έντονη τη

σύγχυση της ταυτότητας φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού, όπως και ο

Συν 7.

Συγκεκριμένα, για τους Συν 2, Συν 7 και Συν 8, τα τρανς άτομα καταφεύγουν σε

«λάθος», κατά τη γνώμη τους, επιλογές σεξουαλικών συντρόφων, λόγω προσωπικών

τους αδυναμιών. Όπως ανέφερε ο Συν 8, χαρακτηριστικά, στην απάντησή του στην

ερώτηση για τα ΣΜΝ: «Ασφαλώς, ναι. Σίγουρα. Σίγουρα. […] Για ποιο λόγο… ουφ…

ξέρω ‘γω πώς να το πω… Δηλαδή για να… μπορέσουνε να επιβιώσουν… όχι να

επιβιώσουν, δεν το λέω σωστά… [το σκέφτεται] Αυτό με τα κόμπλεξ τους πάνε; Δηλαδή

πάνε… Πολλοί απ’ αυτούς πάνε… με πολλούς. Ή με πολλές πάνε. Για να

επιβεβαιώσουν, ας πούμε, το ένα φύλο ή το άλλο; Δηλαδή όπου βρουν ευκαιρία και

αδυναμίες στο αντίθετο φύλο απ’ αυτό που επιθυμούν, πάνε και ντάξει…».

Ενώ, για τις Συν 4 και Συν 12 ο ίδιος ο τρόπος που βιώνουν τα τρανς άτομα τη

σεξουαλικότητά τους, διαφέρει από των υπόλοιπων ατόμων. Η Συν 4 ανέφερε πως

βιώνουν τη σεξουαλικότητά τους «πιο έντονα», χωρίς κάποια αιτιολόγηση για την

άποψή της, και η Συν 12, συνέκρινε τα τρανς άτομα με τα ομοφυλόφιλα λέγοντας: «Ε

απ’ ό,τι ξέρω, απ’ ό,τι έχω δει δηλαδή, ακόμα και στις πιο υγιείς περιπτώσεις απλά

ομοφυλόφιλων ανθρώπων, η ερωτική τους ζωή δεν είναι τόσο, δεν έχει τόσες επιλογές,

70

δεν έχουν τόσο μια απλή λογική που σιγά σιγά αναπτύσσεις από τα 14 ξέρω ‘γω και

μετά. […] Οπότε μπλέκονται σε μία κατάσταση πολλοί, τουλάχιστον αυτό έχω δει εγώ,

μπλέκονται σε μία κατάσταση όπου το σεξ γίνεται μόνο βιολογική ανάγκη από ένα

σημείο και μετά […] γιατί δεν ξέρω, γιατί δεν είναι ίσως τόσο ανεπτυγμένο το

κοινωνικό αισθητήριο και στους ίδιους και στους άλλους ούτως ώστε να τους

στηρίξουν και να μπορούνε να δούνε…», απαντώντας και πάλι στην ερώτηση για τα

ΣΜΝ.

Η αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών: Όσον αφορά τη συμπεριφορά των

συμμετεχόντων/-ουσών προς ένα τρανς άτομο που θα τους/τις προσέγγιζε ερωτικά,

έξι (Συν 2, Συν 3, Συν 5, Συν 7, Συν 8, Συν 11) απάντησαν ότι δε θα ήθελαν να έχουν

οποιαδήποτε επαφή. Καθένας/καθεμία το αιτιολόγησε διαφορετικά. Οι Συν 3, Συν 5,

Συν 7 και Συν 8 δήλωσαν, ουσιαστικά, πως απλώς τα άτομα αυτά «δεν είναι του

γούστου τους». Η Συν 3, ωστόσο, έθεσε τον παράγοντα του κατά πόσο θα της άρεσε

το συγκεκριμένο άτομο, χωρίς όμως να αλλάζει την αρνητική της στάση, λέγοντας:

«Θα αρνιόμουν. Θα έλεγα όχι. Τώρα βέβαια δεν ξέρω αν τόσο πολύ μου άρεσε σαν…

έτσι όπως ήτανε, δηλαδή σαν άντρας. Αλλά φαντάζομαι ότι δεν… κάποιο… δε θα μου

άρεσε. Τι θα έκανα είναι η ερώτηση;». Για το Συν 2 θα ήταν μία κίνηση που θα

προκαλούσε την κοροϊδία του, όπως ανέφερε ο ίδιος, «ειδικά στην ηλικία που είναι»,

και μπορεί ακόμη να εκνευριζόταν. Ενώ η Συν 11 είπε πως ο λόγος που θα την

οδηγούσε στο να απορρίψει μία τέτοια προσέγγιση θα ήταν το ότι δεν είναι

«εξοικειωμένη με κάτι τέτοιο».

Τρεις συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 1, Συν 4, Συν 6), εν αντιθέσει, δήλωσαν ότι θα

ανταποκρίνονταν σε μία τέτοια προσέγγιση. Οι Συν 1 και Συν 4, μάλιστα, τόνισαν ότι

«δε θα σήμαινε κάτι» το γεγονός ότι θα επρόκειτο για ένα τρανς άτομο, και η Συν 6

απάντησε: «Ε, άμα είν’ ωραίος, γιατί όχι; Ναι, ε ντάξει, όχι μόνο το εμφανισιακό

71

κριτήριο, προφανώς, αλλά άμα τα βρίσκαμε ρε παιδί μου κι όλα αυτά και τα πηγαίναμε

καλά και γούσταρα κι εγώ, γιατί όχι; Μακάρι βασικά να συμβεί κάτι τέτοιο, πρόκληση,

ουάου [χαμογελά]. Ναι. Όπως με όλους τους άλλους άντρες φαντάζομαι θα

αντιδρούσα. Και γυναίκες. Ναι».

Τέλος, οι Συν 9, Συν 10 και Συν 12, απάντησαν πως θα ανταποκρίνονταν μόνο στην

ερωτική προσέγγιση μόνο ενός τρανσέξουαλ εγχειρισμένου ατόμου. Για τη Συν 9

αυτό θα συνέβαινε επειδή, όπως δήλωσε η ίδια: «[…] αν γνώριζα κάποιον και μου

‘λεγε “ξέρεις μπροστά μου έχω δέκα εγχειρήσεις γιατί θέλω σιγά σιγά να αλλάξω

τελείως το φύλο μου για να γίνω άντρας, γιατί εγώ γεννήθηκα κορίτσι”, να είμαι

ειλικρινής, δε ξέρω αν θα είχα το ψυχικό σθένος να μπω σε μία διαδικασία να κάνω

σχέση μ’ έναν τέτοιο άνθρωπο». Ενώ για το Συν 10, ο οποίος αναφέρθηκε, μάλιστα,

σε μία προσωπική του εμπειρία, ο λόγος θα ήταν ο ετεροφυλοφιλικός σεξουαλικός

προσανατολισμός του. Η Συν 12 αξίζει να σημειωθεί πως αναφερόμενη σε

εγχειρισμένο τρανς χρησιμοποίησε τη φράση «βιολογικά άρτιος άντρας», ενώ έδωσε

μεγάλη σημασία στο αν θα είχε ενημερωθεί για την ταυτότητα του φύλου του/της

εξαρχής.

Το θέμα αυτή της κατηγορίας ήταν η αντιμετώπιση των τρανς ατόμων στην ιδιωτική

τους ζωή. Περιλάμβανε απόψεις των ερωτώμενων σχετικά με την προσωπική τους

αντιμετώπιση, με το πώς αναπαριστώνται τα τρανς άτομα στην οικογένεια και

σχετικά με τη σεξουαλική τους ζωή. Στην κατηγορία αυτή παρουσιάστηκε ο τρόπος

αντιμετώπισης των τρανς ατόμων ως γνωστών/φίλων, ως γονιών, ως παιδιών, ως

συντρόφων/συζύγων, και το πώς κάποιοι/-ες συμμετέχοντες/-ουσες θα τους

αντιμετώπιζαν χωρίς διακρίσεις, ενώ κάποιοι/-ες άλλοι/-ες κατέφευγαν σε

τρανσφοβικά σχόλια και απόψεις. Παρόλα αυτά, σε όλες τις περιπτώσεις τονίστηκε

72

για ακόμη μια φορά η αντιμετώπιση της κοινωνίας ως πολύ βασικός παράγοντας της

περιθωριοποίησης των τρανς ατόμων.

δ. Δυσκολίες και προβλήματα που προκύπτουν στο λόγο για τα τρανς άτομα

Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει κάποια στοιχεία κυρίως της γλώσσας τα οποία

παρατηρήθηκαν επαναλαμβανόμενα σε κάποιους/-ες συνεντευξιαζόμενους/-μενες και

δίνουν περισσότερα στοιχεία όσον αφορά τις εικόνες των τρανς ατόμων και στους

τρόπους αντιμετώπισής τους. Έτσι, οι συμμετέχοντες/-ουσες παρουσίασαν κάποιες

ομοιότητες ως προς την άγνοιά τους σε κάποια συγκεκριμένα θέματα και ως προς τη

χρήση χιούμορ και σαρκασμού στο λόγο τους. Η τέταρτη, λοιπόν, αυτή κατηγορία,

χωρίστηκε βάση των παρακάτω αξόνων.

1. Άγνοια θεμάτων

Όσον αφορά την άγνοιά τους, δύο συμμετέχοντες/-ουσες (συν 3, Συν 5) τόνισαν ότι

δεν είχαν ξανασκεφτεί ποτέ κάποιες από τις ερωτήσεις. Φαίνεται, λοιπόν, πως κάποια

από τα ερωτήματα που τέθηκαν δεν ήταν οικεία για κάποιους/-ες από αυτούς/-ές.

Χαρακτηριστικά, στην ερώτηση «Πιστεύεις ότι για παράδειγμα μία γυναίκα γίνεται

άντρας για να προσελκύει πιο εύκολα γυναίκες για σεξουαλικές της συντρόφους και

το αντίστοιχο για τους άντρες;», δόθηκε η απάντηση: «Δε μου πέρασε από το μυαλό.

Τι να πω;» (Συν 3). Το ίδιο συνέβη και σε ερωτήσεις όπως «Πώς θα αντιδρούσες αν

ο/η σύντροφός σου σου ανακοίνωνε ότι θέλει να αλλάξει φύλο;» ή «Ποια είναι η

γνώμη σου για την τεκνοποίηση των τρανς ατόμων;», που αφορούσαν τη

σεξουαλικότητα ή προσωπικά ζητήματα.

73

2. Η χρήση του γένους

Επίσης, λόγω άγνοιας πάνω σε θέματα φύλου και σεξουαλικότητας, επτά

συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 1, Συν 3, Συν 6, Συν 7, Συν 10, Συν 11, Συν 12)

μπέρδευαν τα γένη κατά τη χρήση της λέξης τρανς. Τέσσερις συνεντευξιαζόμενοι/-

μενες (Συν 6, Συν 10, Συν 11, Συν 12) δήλωσαν πως δεν ήξεραν ποιο γένος έπρεπε να

χρησιμοποιήσουν. Για παράδειγμα ειπώθηκε: «[…] αυτό ναι, το πιστεύουν όχι μόνο

για τους τρανς, τις τρανς, τέλος πάντων έχω μπερδευτεί με τα, με τα γένη τώρα» (Συν

6). Δύο από αυτούς/-ες (Συν 3, Συν 7), όπως προαναφέρθηκε και κατά την περιγραφή

της εικόνας των τρανς ως γυναίκες, χρησιμοποιούσαν κυρίως το θηλυκό γένος, κάτι

που τους δημιουργούσε σύγχυση όταν χρειαζόταν να αναφερθούν στα τρανς άτομα

γενικά. Για παράδειγμα, ο Συν 7 ανέφερε: «[…] παραδείγματος χάρη που είναι μια

ηθοποιός τρανσέξουαλ και τα λοιπά, η γυναίκα δε νομίζω… γυναίκα, άντρας δε ξέρω

πώς να τη χαρακτηρίσω…». Τέλος, στην περίπτωση του Συν 1 παρατηρήθηκε σε ένα

σημείο χρήση του θηλυκού γένους: «[…] θέλω ρε παιδί μου να γίνει αυτό το σύμφωνο

συμβίωσης για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια και θεωρώ ότι το ίδιο θα ‘πρεπε να γίνει και

με τις τρανς», δεδομένων των απόψεων που εξέφρασε στην υπόλοιπη συνέντευξη.

3. Χιούμορ – Σαρκασμός

Εις βάρος τρανς ατόμων: Πέντε συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 2, Συν 3, Συν 7, Συν 8,

Συν 9) χρησιμοποίησαν χιούμορ ή σαρκασμό εις βάρος των τρανς ατόμων. Σε πολλές

περιπτώσεις, το χιούμορ συνοδευόταν και από αυθόρμητα γέλια. Τα χιουμοριστικά

σχόλια αφορούσαν την ταυτότητα φύλου των τρανς ατόμων, τη σεξουαλικότητα, τη

συμπεριφορά και την φωνή τους, όπου οι συμμετέχοντες/-ουσες μιλούσαν συχνά

περιφρονητικά για τα τρανς άτομα. Η πρώτη αντίδραση του Συν 2 μετά την πρώτη

ερώτηση «Γνωρίζεις τη λέξη τρανς;» ήταν η απάντηση «Τρανς λιπαρά. [γέλια]».

74

Επίσης, χιούμορ εις βάρος των τρανς παρατηρήθηκε πως εκφράστηκε μετά από

ερωτήσεις που θεωρήθηκαν πιο προσωπικές, όπως η ερώτηση «Πώς θα αντιδρούσες

αν σε προσέγγιζε ερωτικά ένα τρανς άτομο;» (Συν 2, Συν 3, Συν 8). Για παράδειγμα,

η Συν 3 στην παραπάνω ερώτηση απάντησε: « [γέλια] Δε μου ‘τυχε. Συμβαίνει σε

πολύ κόσμο αυτό; [γέλια]. [...][γέλια] Δεν ξέρω».

Σαρκασμός σε κάποιες απόψεις: Εν αντιθέσει, τέσσερις άλλοι/-ες ερωτώμενοι/-μενες

(Συν 5, Συν 6, Συν 10, Συν 11) μίλησαν σαρκαστικά αναφορικά με απόψεις που

επικρατούν για τα τρανς άτομα. Απόψεις όπως το ότι τα τρανς άτομα πρέπει να

παρακολουθούνται από ψυχίατρο, το ότι είναι επιρρεπή στην εγκληματικότητα ή το

ότι το μόνο που θέλουν να κάνουν είναι να εκδίδονται, όχι μόνο αμφισβητήθηκαν από

αυτούς/-ες τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες αλλά ακόμη και χλευάστηκαν.

Χαρακτηριστικά, η Συν 6 στην ερώτηση «Για παράδειγμα, υποστηρίζεται ότι τα

τρανς άτομα πρέπει να παρακολουθούνται από ψυχίατρο. Ποια είναι η γνώμη σου;»

απάντησε: «Άλλο πάλι κι αυτό… Να σου πω τη γνώμη μου γι’ αυτή την άποψη;

[σαρκασμός] Μήπως αυτή που την εκφράζουν να παρακολουθούνται από ψυχίατρο;

[γέλια]». Επίσης, στο λόγο της Συν 6 και του Συν 10 εκφράστηκε κάποιες φορές και

σαρκασμός προς τα άτομα που αντιμετωπίζουν ρατσιστικά ή εκμεταλλεύονται τα

τρανς άτομα. Σε μια προσπάθεια να δείξει την αποστροφή του προς τα ρατσιστικά

σχόλια με χιουμοριστικό τρόπο, ο Συν 10 στην ερώτηση «Αν σε κάποιο δημόσιο

χώρο άκουγες ρατσιστικά σχόλια εναντίον ενός τρανς ατόμου, πώς θα αντιδρούσες;»

ανέφερε: «[…] Ε η αλήθεια είναι ότι ναι, αν σε όλες αυτές τις απαντήσεις έσπαγα

κεφάλια, θα ‘χα σπάσει πάρα πολλά κεφάλια ρε παιδί μου [γελά]».

Στην τελευταία αυτή κατηγορία αναφέρθηκαν στοιχεία στο λόγο και στη γλώσσα των

συμμετεχόντων/-ουσών που θεωρήθηκε πως έδιναν περαιτέρω πληροφορίες στα

αποτελέσματα της έρευνας. Έτσι, η άγνοια, σε κάποιες περιπτώσεις, της

75

θεματολογίας και η λανθασμένη χρήση του γένους παρατηρήθηκαν σε κάποιες

συνεντεύξεις, ενώ πολλές φορές συνοδεύονταν και από σύγχυση από μεριάς των

συμμετεχόντων/-ουσών. Τέλος, το χιούμορ αποτέλεσε έναν τρόπο δήλωσης της

άποψης των ερωτώμενων, καθώς κάποιοι/-ες το χρησιμοποιούσαν φανερώνοντας την

τρανσφοβική τους προδιάθεση σε αντίθεση με άλλους/-ες που αντιμετώπιζαν

σαρκαστικά κάποιες απόψεις που επικρατούν εις βάρος των τρανς ατόμων.

76

Συζήτηση

Έχοντας ολοκληρώσει την έρευνα, η σύνδεσή της με τη βιβλιογραφία ήταν αναγκαία,

ιδιαίτερα σε ορισμένα σημεία που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια. Αρχικά, όμως,

θεωρήσαμε σημαντικό να προβούμε σε μία κριτική προσέγγιση κάποιων θεμάτων του

βιβλιογραφικού μέρους.

Κριτική στη βιβλιογραφία

Το σημαντικότερο είναι οι συνθήκες που επικρατούν για τα τρανς άτομα παγκοσμίως.

Δυστυχώς, και ενώ σε βάθος χρόνου φαίνεται να υπάρχουν βελτιώσεις, η κατάσταση

είναι μέχρι και σήμερα το λιγότερο δυσχερής, ειδικά στην Ελλάδα. Αυτό, σε

συνδυασμό με το ρόλο της ιατρικής κοινότητας, των ψυχολόγων και των ερευνητών

που έχουν ασχοληθεί με τα ζητήματα που αφορούν τα τρανς άτομα, δίνει ακόμη

μεγαλύτερη αξία στο ότι μέχρι σήμερα τα άτομα αυτά δέχονται μία διαρκή

ιατρικοποίηση με διττή σημασία. Αφενός, ιατρικοποιείται η ίδια η τρανς ταυτότητα,

πρώτα και κύρια με την ύπαρξη της «διαταραχής της ταυτότητας φύλου», και

αφετέρου, όπως φάνηκε, οι περισσότερες έρευνες που διεξάγονται σχετίζονται με

ιατρικά θέματα.

Ακόμη μία ένδειξη αυτής της τάσης για ιατρικοποίηση αποτελεί ο διαχωρισμός της

θεματολογίας των ερευνών για τα transsexual και τα transgender άτομα. Σε κάποιες

έρευνες, μάλιστα, υπήρξαν ευρήματα (για παράδειγμα συσχέτιση αυτισμού με τρανς

ταυτότητα) τα οποία, με τις γνώσεις που έχουμε, μας φάνηκαν το λιγότερο αβάσιμα.

Εξίσου αβάσιμη, αλλά και απαράδεκτη, θεωρούμε τη στοχοποίηση των τρανς

γυναικών από τη μερίδα των φεμινιστριών που αναφέρθηκε στο βιβλιογραφικό

μέρος. Οι τρανς γυναίκες όχι μόνο δε θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ρατσιστικά και

επιθετικά, αλλά θα έπρεπε να δέχονται την αλληλεγγύη, ειδικά εκ μέρους φεμινιστών

77

και φεμινιστριών. Η τρανς ταυτότητα δεν αποτελεί ούτε προσβολή, ούτε

οικειοποίηση, ούτε απομίμηση οποιουδήποτε φύλου.

Τέλος, και ενώ χρειάστηκε και εμείς οι ίδιες να κάνουμε χρήση πολλών όρων και

πρώτα απ’ όλα να τους επεξηγήσουμε, θεωρούμε σημαντικό να τονιστεί πως η

ορολογία πολλές φορές είναι περίπλοκη και αντί να διευκολύνει, δυσχεραίνει τη

συνεννόηση και τον αυτο-προσδιορισμό. Κάθε άνθρωπος πρέπει να αυτο-

προσδιορίζεται, χωρίς η οποιαδήποτε ταυτότητα να τον/την περιορίζει και εν τέλει να

γίνεται αυτοσκοπός.

Σχετικά με τη σύνδεση της έρευνάς μας με όσα αναφέρθηκαν στο βιβλιογραφικό

μέρος, κρίναμε καλύτερο να ακολουθηθεί το ίδιο σχήμα κατηγοριοποίησης που

χρησιμοποιήθηκε και στα αποτελέσματα.

α. Αναπαραστάσεις για τα τρανς άτομα

Στην πρώτη αυτή κατηγορία έγινε λόγος για εικόνες για τα τρανς άτομα που

σχηματίστηκαν από τα λεγόμενα των συμμετεχόντων/-ουσών, καθώς και για τις

αιτιολογίες για την τρανς ταυτότητα που αναφέρθηκαν στις συνεντεύξεις.

Αρχικά, όσον αφορά την επικρατούσα άποψη για τα δύο φύλα και τη σχέση που έχει

με τις εικόνες για τις τρανς γυναίκες, συμπεραίνουμε πως λόγω αυτής υπάρχει μία

τάση, που φάνηκε έμμεσα ή και ξεκάθαρα στα λόγια των συνεντευξιαζόμενων, να

θεωρείται ότι τα MTF άτομα δεν αποτελούν παρά «μία απομίμηση των αληθινών

γυναικών». Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και η άποψη κάποιων φεμινιστριών, που όπως

αναφέρθηκε, θεωρούσαν ότι τα τρανς και drag άτομα προβαίνουν σε μία «άκριτη

οικειοποίηση στερεοτύπων περί σεξουαλικών ρόλων από την πρακτική της

ετεροφυλοφιλίας», άποψη που για παράδειγμα, φάνηκε να ενστερνίζεται η Συν 12

78

μιλώντας για τρανς που θα «κακάριζαν» μέσα σε ένα επαγγελματικό γραφείο, όπως

κάλλιστα –κατά τη γνώμη της- θα έκαναν γυναίκες.

Μία ακόμα εικόνα που αναπαράχθηκε από κάποιους/-ες συνεντευξιαζόμενους/-μενες

(Συν 2, Συν 3, Συν 7, Συν 8, Συν 11, Συν 12) ήταν αυτή των τρανς ως φορέων ΣΜΝ,

και ιδιαίτερα των εκδιδόμενων τρανς γυναικών. Όπως είδαμε, ωστόσο, αρκετές

έρευνες ασχολούνται με τέτοια ζητήματα κυρίως σχετικά με τον ιό του HIV και την

επίπτωσή του στην τρανς κοινότητα και δείχνουν ότι ο πληθυσμός των τρανς είναι

πιθανότερο να πάσχει από AIDS λόγω του αποκλεισμού και της έκθεσης στην

τρανσφοβία σε μικρή ηλικία. Πάντα, επίσης, αναφέρεται ότι ο κίνδυνος αυξάνεται

όσον αφορά τα εκδιδόμενα τρανς άτομα. Επομένως, τα λεγόμενα των

συνεντευξιαζόμενων, αν και στιγματίζουν, δε θεωρούνται αβάσιμα από την ιατρική

κοινότητα.

Γενικά, όσον αφορά την εικόνα των τρανς γυναικών, που όπως ειπώθηκε,

παρουσιάστηκε από τρεις συνεντευξιαζόμενους-μενες (Συν 2, Συν 3, Συν 7), είναι

αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η Connell (2012) έχει ξεκάθαρα διατυπώσει πως

τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια των διορθωτικών επεμβάσεων φύλου (δεκαετία 1960

στην Αμερική), «ήταν περισσότεροι οι άντρες που ήθελαν να γίνουν γυναίκες».

Σχετικά με την εικόνα των τρανς ατόμων που είναι αντιμέτωπα με ψυχολογικά

προβλήματα, μπορούμε να πούμε πως η ιατρική και ψυχιατρική κοινότητα θα

θεωρούσαν βάσιμες τις υποθέσεις των συμμετεχόντων/-ουσών που μίλησαν για τρανς

άτομα με διαταραχές, εφόσον θεωρούν εξ ορισμού τα τρανς άτομα διαταραγμένα.

Μας έκανε, μάλιστα, εντύπωση η «πρόταση» του Συν 8 για αλλαγή φύλου όλων των

τρανς ατόμων, καθώς, όπως αναφέρθηκε, αυτή ήταν μία από τις λύσεις που είχαν

79

προταθεί το 1980 για τη θεραπεία της διαταραχής της ταυτότητας φύλου από την τότε

έκδοση του DSM.

β. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στη δημόσια ζωή

Στη δεύτερη αυτή κατηγορία το θέμα ήταν ο τρόπος αντιμετώπισης των τρανς

ατόμων από την κοινωνία, τα ΜΜΕ και το κράτος. Επίσης έγινε λόγος για την άποψη

των συμμετεχόντων/-ουσών για τα δικαιώματα των τρανς ατόμων.

Αναφορικά με την αντιμετώπιση των τρανς ατόμων από την κοινωνία λόγω της

ταυτότητας φύλου τους, παρατηρήσαμε, επίσης, συνδέσεις μεταξύ της βιβλιογραφίας

και των λεγόμενων των συνεντευξιαζόμενων.

Τόσο στα λεγόμενα των συνεντευξιαζόμενων, όσο και στη βιβλιογραφία, η

τρανσφοβία συνδέεται με την ομοφοβία. Μάλιστα, ο Συν 5 τόνισε ότι αυτό συμβαίνει

εντονότερα στην Ελλάδα, όπως και άλλοι, κυρίως αναφερόμενοι στα δικαιώματα των

τρανς ατόμων.

Σε όσα ανέφεραν οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες, επιβεβαιώνονται οι Butler (2004) και

Connell (2005) σχετικά με τις απόψεις τους περί διακρίσεων και ανισοτήτων εις

βάρος τρανς ατόμων. Όπως είδαμε στη βιβλιογραφία, ένα μεγάλο ποσοστό

transgender ατόμων μένει άνεργο ή χάνει τη δουλειά του. Προβλήματα

παρατηρούνται και στην αγορά ή ενοικίαση ενός σπιτιού εξαιτίας της τρανσφοβίας.

Αυτά αναφέρθηκαν σε όλες τις συνεντεύξεις (Συν 7, Συν 8, Συν 11, Συν 12) και

συνδέθηκαν με την πορνεία, ενώ κάποιοι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 2, Συν 3)

φάνηκε ότι προσωπικά θα είχαν πρόβλημα με ένα τρανς άτομο στο χώρο εργασίας

τους.

80

Όσον αφορά τη βία κατά των τρανς ατόμων, τα λεγόμενα κάποιων

συνεντευξιαζόμενων (Συν 1, Συν 4, Συν 5, Συν 6, Συν 9, Συν 10, Συν 11, Συν 12)

επιβεβαιώνουν την άποψη του Chung (2007) περί μισαλλοδοξίας και προκατάληψης

λόγω φόβου για το διαφορετικό. Είναι, τέλος, αξιοσημείωτη η αμέτοχη στάση που

ειπώθηκε ότι θα είχαν κάποιοι/-ες οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες (Συν 2, Συν 3, Συν 4,

Συν 7) σε περίπτωση που άκουγαν ρατσιστικά σχόλια στο δρόμο, σε συνδυασμό με

το ότι, όπως αναφέρθηκε, η Ελλάδα ανάμεσα σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης έχει τα υψηλότερα ποσοστά στη λεκτική προσβολή και σε συμπεριφορές που

απειλούν τα τρανς άτομα.

γ. Τρόποι αντιμετώπισης των τρανς ατόμων στην ιδιωτική ζωή

Στην κατηγορία αυτή των αποτελεσμάτων είχαν θιχτεί θέματα που αφορούσαν την

προσωπική αντιμετώπιση των συμμετεχόντων/-ουσών, τη σεξουαλικότητα των τρανς

ατόμων, αλλά και το πώς θεωρούν ότι αναπαριστώνται τα άτομα αυτά στην

οικογένεια. Τα λεγόμενα τους κάποιες φορές συμπλήρωσαν θεωρίες και έρευνες που

παρατέθηκαν στο βιβλιογραφικό μέρος, ενώ άλλες φορές είχαν σημαντικές διαφορές.

Η κλασική θεώρηση περί «δυϊσμού του φύλου» αποτελεί, για ακόμη μία φορά,

σημείο κριτικής. Πολλοί/-ές από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες δήλωσαν πως θα

εκπλήσσονταν σε περίπτωση που ανακάλυπταν πως κάποιο άτομο του ευρύτερου ή

κοντινού κοινωνικού τους κύκλου είναι τρανς. Αυτό σχετίζεται άμεσα με την άποψη

της Butler (1999), σύμφωνα με την οποία οι πολιτισμικές αντιλήψεις του φύλου

τίθενται υπό αμφισβήτηση και καταρρίπτονται όταν κάποιος/-α αδυνατεί να

«διαβάσει» το σώμα κάποιου/-ας άλλου/-ης. Αυτό είναι πιθανό να δημιουργεί

σύγχυση στο γενικό πληθυσμό ο οποίος έχει σε πολλές περιπτώσεις αυστηρά

δομημένη την εμφάνιση και τη μορφή των δύο φύλων. Γι’ αυτό το λόγο, οι

81

περισσότεροι/-ες από τους/τις ερωτώμενους/-μενες δήλωσαν πως αρχικά θα

αιφνιδιάζονταν. Μάλιστα, τέτοια αντίδραση υποστήριξαν πως θα είχαν και άτομα που

δεν παρουσίασαν στη συνέντευξή τους σημάδια τρανσφοβίας.

Η άποψη του Laqueur (1990/2003) πως το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο δεν

αποτελούν ξεχωριστές διαστάσεις του φύλου και πως το βιολογικό «εγγράφεται» στο

κοινωνικό συνδέεται με μία γενική πεποίθηση κάποιων συνεντευξιαζόμενων (Συν 2,

Συν 3, Συν 8) σύμφωνα με τους/τις οποίους/-ες το κάθε φύλο έχει κάποιο ρόλο να

επιτελέσει και διαχωρίζεται από το άλλο ως προς τις διαφορετικές ιδιότητές του, που

σχετίζονται με τις δραστηριότητες που μπορεί να επιτελέσει και τα συναισθήματα

που το διακατέχουν. Αυτή η άποψη αποτέλεσε για τους παραπάνω τον ανασταλτικό

παράγοντα στην τεκνοποίηση των τρανς ατόμων, καθώς για να λειτουργήσει μία

οικογένεια και για να μεγαλώσει ένα παιδί σε κατάλληλο περιβάλλον, χρειάζεται οι

ρόλοι να είναι αυστηρά διαχωρισμένοι. Έτσι, φαίνεται πως για τους παραπάνω

συμμετέχοντες/-ουσες το βιολογικό φύλο πράγματι «εγγράφεται» στο κοινωνικό

καθώς αποδίδουν στο κάθε φύλο ιδιότητες που βιολογικά δεν ευσταθούν. Την άποψη

αυτή υποστήριξαν και πολλές φεμινίστριες (Butler,1990. Guillaumin,1972.

Wittig,1983), καθώς και ο Foucault (1984).

Σχετικά με την οικογένεια, μια άλλη άποψη που διατυπώθηκε είναι πως η

τεκνοποίηση των τρανς ατόμων είναι πολύ δύσκολη καθώς τα παιδιά τους θα

αντιμετωπίσουν πολλά προβλήματα στην κοινωνία (Συν 1, Συν 5, Συν 7). Αυτός ήταν

και ο λόγος που κάποιοι/-ες συνεντευξιαζόμενοι/-μενες ήταν επιφυλακτικοί/-ες στην

περίπτωση που το παιδί τους γινόταν τρανς (Συν 8, Συν 9, Συν 12). Ο φόβος των

διακρίσεων από την κοινωνία ίσως επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα ερευνών γύρω

από εκπαιδευτικά ζητήματα, τα οποία έχουν δείξει πως όντως τα τρανς άτομα στο

σχολείο έρχονται αντιμέτωπα με περιστατικά ρατσισμού και άνισης μεταχείρισης.

82

δ. Δυσκολίες και προβλήματα που προκύπτουν στο λόγο για τα τρανς άτομα

Η τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει στοιχεία που παρατηρήθηκαν στο λόγο των

συνεντευξιαζόμενων και θεωρήθηκαν σημαντικά για την έρευνα. Ένα από αυτά ήταν

η άγνοια που δήλωσαν δύο συμμετέχοντες/-ουσες (Συν 3, Συν 5) για θέματα που

αφορούν τα τρανς άτομα. Πέραν αυτών, και σε άλλες συνεντεύξεις ήταν εμφανής μία

μερική άγνοια του θέματος αν και δεν εκφραζόταν ξεκάθαρα από τους

συνεντευξιαζόμενους/-μενες. Λαμβάνοντας υπόψη την ελλειμματική αλλά περίπλοκη

ορολογία της ελληνικής γλώσσας, όσον αφορά τα θέματα φύλου και

σεξουαλικότητας, η άγνοια αυτή είναι κατανοητή και δικαιολογημένη. Βέβαια, δεν

είναι μόνο η έλλειψη ορολογίας, αλλά και η γενικότερη στάση της κοινωνίας προς τα

τρανς άτομα η οποία είτε αδιαφορεί για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων είτε τα

στοχοποιεί και τους «επιτίθεται».

Επιπλέον, η χρήση του γένους ήταν κάτι που δημιούργησε σύγχυση σε πολλούς/-ές

συνεντευξιαζόμενους/-μενες (Συν 1, Συν 3, Συν 6, Συν 7, Συν 10, Συν 11, Συν 12)

καθώς δεν ήξεραν ποιο γένος να χρησιμοποιήσουν όταν αναφέρονταν στα τρανς

άτομα. Η σημαντικότητα της γλώσσας σε θέματα που αφορούν το φύλο και τη

σεξουαλικότητα τονίστηκε από την Irigaray (1985) η οποία αναφέρθηκε σε μία

«γραμματική του κοινωνικού φύλου» που δίνει ιδιότητες και ορίζει τους άντρες και

τις γυναίκες. Το ότι ακόμη και η ίδια η γλώσσα είναι δομημένη με βάση το «δυϊσμό

του φύλου» δημιουργεί, λοιπόν, προβλήματα σε περιπτώσεις που το φύλο κάποιου/-

ας είναι διαφορετικό από τις νόρμες. Σε μια προσπάθεια η έρευνα αυτή να

απευθύνεται σε όλους/-ες, χρησιμοποιούνται, όπου είναι δυνατόν, και τα δύο γένη,

καθώς αυτός είναι ο μόνος επίσημα κατοχυρωμένος τρόπος στην ελληνική γλώσσα

με τον οποίο μπορεί κανείς/καμία να αναφερθεί σε όλο τον πληθυσμό.

83

Κριτική στην έρευνα

Με βάση όλα τα παραπάνω, καταλήξαμε σε κάποια συμπεράσματα όσον αφορά την

έρευνα και τα ευρήματά της. Αρχικά, σε κάποιες περιπτώσεις φάνηκε πως οι

συμμετέχοντες/-ουσες πρόσεχαν ιδιαίτερα το πώς θα εκφράσουν την άποψή τους, ενώ

κάποιοι/-ες επιθυμούσαν να είναι σίγουροι/-ες ότι απαντούν σωστά, γεγονός που

μπορεί να σημαίνει πως δεν ήταν εντελώς ειλικρινείς στις απαντήσεις τους.

Ωστόσο, παρά την προσπάθεια μερικών ερωτώμενων να προσέχουν την έκφρασή

τους, τρανσφοβικά σχόλια παρατηρήθηκαν σε πολλές συνεντεύξεις (Συν 2, Συν 3,

Συν 7, Συν 8, Συν 12) με άμεσο τρόπο, δηλαδή με ρατσιστικά και προσβλητικά

σχόλια. Η άποψη του Forshee (2010) ότι η άμεση τρανσφοβία εκφράζει την ιδεολογία

ότι τα άτομα αυτά είναι κατώτερα του παραδοσιακού φάνηκε να επιβεβαιώνεται σε

κάποιες συνεντεύξεις καθώς πολλοί/-ές μιλούσαν για τα τρανς άτομα με υποτιμητικό

τρόπο θεωρώντας τα περιθωριακά και εγκληματικά. Στις περιπτώσεις των παραπάνω

συνεντευξιαζόμενων, παρατηρήθηκε και έμμεση τρανσφοβία καθώς εξέφρασαν την

πιθανότητα πράξεων εις βάρος τρανς ατόμων οι οποίες θα βασίζονταν σε άγνοια ή

αμέλεια της τρανς ταυτότητας.

Σημαντικό είναι να σημειωθεί πως οι περισσότεροι/-ες από τους

συνεντευξιαζόμενους/-μενες που εξέφρασαν τρανσφοβικά σχόλια (Συν 2, Συν 3, Συν

7, Συν 8), εξέφρασαν, επίσης, και ομοφοβικά σχόλια κατά τη διάρκεια της

συνέντευξης, πράγμα που μπορεί να υποδηλώνει μία γενικότερη αντίληψή τους για

οτιδήποτε ξεφεύγει της ετεροκανονικότητας του φύλου και της σεξουαλικότητας.

Εν αντιθέσει, τα δύο άτομα της ΛΟΑΤQI κοινότητας που συμμετείχαν στην έρευνα

(Συν 5, Συν 6) δεν εξέφρασαν σχόλια εις βάρος των τρανς ατόμων αλλά ήταν θετικά

προσκείμενα και υποστήριζαν σθεναρά τις απόψεις τους περί φύλου,

84

σεξουαλικότητας και διεκδίκησης των δικαιωμάτων των τρανς ατόμων. Παρόλα

αυτά, ευρήματα ερευνών στο παρελθόν έχουν δείξει πως και άτομα που ανήκουν στη

ΛΟΑΤ κοινότητα είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίζουν ρατσιστικά τα τρανς άτομα.

Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των συνεντευξιαζόμενων, είναι σημαντικό να

σημειωθεί πως τα συμπεράσματα της έρευνας δεν μπορούν να γενικευθούν μιας και

το δείγμα το οποίο χρησιμοποιήθηκε δεν ήταν επαρκές. Παρόλα αυτά, τρεις από τους

τέσσερις μεσήλικες που συμμετείχαν φάνηκε να έχουν περισσότερο συντηρητικές

απόψεις συγκριτικά με το νέο πληθυσμό της έρευνας.

Τέλος, το φύλο, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, το μορφωτικό επίπεδο και η

γνωριμία ή μη με τρανς άτομο δε φάνηκε να παίζουν σημαντικό ρόλο στις απόψεις

των συμμετεχόντων/-ουσών για τα τρανς άτομα. Περισσότερο σχετίζονταν ίσως με

την προσωπικότητα του καθενός/-μίας, το περιβάλλον και το χρονικό πλαίσιο μέσα

στο οποίο ζει και έχει μεγαλώσει.

Περιορισμοί και προτάσεις για το μέλλον

Στην έρευνα σημειώθηκαν και κάποιοι περιορισμοί οι οποίοι ίσως δυσχέραιναν την

εξαγωγή των αποτελεσμάτων. Αρχικά, όσον αφορά το δείγμα της έρευνας, ήταν

μικρό (12 άτομα) και μη αντιπροσωπευτικό. Μόνο δύο από τους συμμετέχοντες/-

ουσες ανήκαν στη ΛΟΑΤQI κοινότητα, ενώ ίσως θα ήταν προτιμότερο να ήταν

περισσότεροι/-ες. Τέλος, οι συνεντευξιαζόμενοι/-μενες ήταν του ευρύτερου

κοινωνικού κύκλου μας κάτι που μπορεί να εμπόδιζε την αντικειμενικότητα των

λεγόμενών τους.

85

Επίσης, όσον αφορά τον χρόνο, ήταν περιορισμένος, καθώς η έρευνα

πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της διπλωματικής εργασίας ενός εξαμήνου. Έτσι,

ίσως η βιβλιογραφία θα μπορούσε, σε άλλες περιπτώσεις, να είναι πιο

εμπλουτισμένη. Βέβαια, έγινε προσπάθεια διερεύνησης όσο το δυνατόν

περισσότερων θεμάτων σχετικά με τα τρανς άτομα και την τρανς ταυτότητα. Παρόλα

αυτά, η θεματολογία δε θα μπορούσε να μην είναι περιορισμένη. Εξάλλου, όπως

αναφέρθηκε και σύμφωνα με την Connell (2005), «η Queer θεωρία, η κοινωνική

επιστήμη και η ιατρική έχουν την τάση να αγνοούν καταστάσεις και εμπειρίες της

πραγματικής ζωής των διαφυλικών και των τραβεστί».

Τέλος, στην παραπάνω έρευνα αποφασίστηκε να μη συμμετέχουν τρανς άτομα μιας

και αναφέρεται στις κοινωνικές αναπαραστάσεις του γενικού πληθυσμού για τα τρανς

άτομα. Ωστόσο, πιστεύουμε πως θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διερευνηθεί

μελλοντικά η κοινωνική διάσταση της τρανς ταυτότητας από τα ίδια τα τρανς άτομα,

ώστε να υπάρξει μια πιο σφαιρική ματιά στο πώς βιώνουν τον αποκλεισμό, με σκοπό

να βελτιωθούν οι συνθήκες ζωής και όχι να εμπλουτιστεί το ιατρικό/ψυχιατρικό

προφίλ τους, το οποίο διαιωνίζει την εξάλειψη του ατόμου και της ξεχωριστής

προσωπικότητάς του.

86

Βιβλιογραφία

Ιωσηφίδης, Θ. (2008). Ποιοτικές Μέθοδοι Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες.

Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική ΑΕ.

Ajandi, J. (2010). Neoconservativism and Health Care: Access and Equity for People

who are Transgender, Two-Spirit, and Intersex. Journal of Research on Women and

Gender, 1, 45-61.

Albright, M., & Alcantara-Thompson, D. (2011). Contextualizing Domestic Violence

from a LGBTQ Perspective. 11-13.

American Psychiatric Association, & American Psychiatric Association. Task Force

on DSM 5 (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM 5.

Amer Psychiatric Pub Inc., 451-460.

Bagley, C. & D’Augelli, A. R. (2000) Suicidal behaviour in gay, lesbian and bisexual

youth. British Medical Journal, 320, 1617-1618.

Baral, S. D., Poteat, T., Strömdahl, S., Wirtz, A. L., Guadamuz, T. E., & Beyrer, C.

(2012). Worldwide burden of HIV in transgender women: a systematic review and

meta-analysis. The lancet infectious diseases.

Beemyn, B., Curtis, B., Davis, M., & Tubbs, N.J. (2005). Transgender Issues on

College Campuses. New Directions for student services, 2005 (111), 49-60.

Bettcher, T. M. (2007). Evil Deceivers and Make‐Believers: On Transphobic

Violence and the Politics of Illusion. Hypatia, 22(3), 43-65.

Bock, G., (1993). Πέρα από τις διχοτομίες. Προοπτικές στην ιστορία των γυναικών.,

Δίνη, φεμινιστικό περιοδικό 6: 55-83

87

Brackenridge, C., Rivers, I., Gough, B., & Llewellyn, K. (2007). Driving down

participation: Homophobic bullying as a deterrent to doing sport, in: C.C. Aitchison.

Sport and Gender Identities: Masculinities, femininities and sexualities. London:

Routledge, 122-139.

Brown, N. (2007). Stories from outside the frame: Intimate partner abuse in sexual-

minority women's relationships with transsexual men. Feminism & Psychology, 17(3),

373-393.

Butler, J. (2004). Undoing gender. Routledge.

Butler, J. (2009). Αναταραχή φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας.

Επιμ. Σπυροπούλου, Χ. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. (Το πρωτότυπο εξεδόθη το

1990).

Cavanagh, S. L., & Sykes, H. (2006). Transsexual bodies at the Olympics: The

International Olympic Committee's policy on transsexual athletes at the 2004 Athens

summer games. Body & Society, 12(3), 75-102.

Chance, T. F. (2013). "Going to Pieces" Over LGBT Health Disparities: How an

Amended Affordable Care Act Could Cure the Discrimination That Ails the LGBT

Community. J. Health Care L. & Pol'y, 16, 375-431.

Chin, J. L. (Ed.). (2004). The Psychology of Prejudice and Discrimination: Bias

based on gender and sexual orientation (Vol. 3). Greenwood Publishing Group.

Chung, S.( 2007). Anti-Violence and Vancouver.

Clare, E. (2001). Stolen bodies, reclaimed bodies: Disability and queerness. Public

Culture, 13(3), 359-365.

88

Clarke, V., Kitzinger, C., & Potter, J. (2004). Kids are just cruel anyway: lesbian and

gay parents’ talk about homophobic bullying. British Journal of Social Psychology. 4.

531-550.

Connell, R. (2012). Transsexual Women and Feminist Thought: Toward New

Understanding and New Politics. Signs, 37(4), 857-881.

Connell, R. W. (2002). Gender: Short introductions.

Cope, A. (1999). Trans Accessibility Project: Making Women's Shelters Accessible to

Transgendered Women. Violence Intervention and Education Workgroup, VIEW.

Dallas, J. (2008). The Transsexual Dilemma: A Dialogue about the Ethics of Sex

Change. Christian Research Journal, 31(1), 1-8.

Darwin, C., (1859). The Origin of Species, Garden City (Doubleday) 1958, 96-97.

Davis, B. (2007). Effects of Standardization on Cultural Identity and Community

Involvement: Transgender Clients at the Vrije Universiteit Gender Clinic. ISP

Collection, 225.

De Beauvoir, S. (1953). Le deuxième sexe. Random House Digital, Inc..

Dhejne, C., Lichtenstein, P., Boman, M., Johansson, A. L., Långström, N., & Landén,

M. (2011). Long-term follow-up of transsexual persons undergoing sex reassignment

surgery: Cohort study in Sweden. PLoS One, 6(2), e16885.

Doyle, J. A., & Paludi, M. (1985). Sex and gender: The human experience. WC

Brown Publishers.

Dwyer, A. E. (2012). Review of'Speaking Out: Stopping Homophobic and

Transphobic Abuse In Queensland'. Queensland University of Technology Law and

Justice Journal, 12(2), 115-119.

89

Epstein, R., Idems, B., & Schwartz, A. (2009). Reading, writing, and resilence: queer

spawn speak out about school, in: Rachel Epstein (ed.): Who’s your daddy?: and

other writings on queer parenting. Toronto. 215–233.

Felsenthal, K.D. (2004). Socio-spatial experiences of transgender individuals. The

psychology of prejudice and discrimination: Bias based on gender and sexual

orientation, 3, 201.

Forshee, A. S. (2010). Homophobia and Transphobia. Illumination Project

Curriculum. Ph.D., Early Education & Family Studies. Portland: Portland

Community College.

Foucault, M. (1978). Histoire de la sexualité. I. La volonté de savoir. Paris:

Gallimard.

Foucault, M. (1984). Histoire de la sexualité. 2. L’ usage des plaisirs. Paris:

Gallimard.

Freeman, M., & Jones, K. (2012). Increasing Concern About Violence Against

Transgendered Individuals.

Freud, S., (1905). Three Essays on the Theory of Sexuality, μτφρ. James Strachey,

Νέα Υόρκη (Avon) 1962, 123.

Garofalo, R., Johnson, A. K., Kuhns, L. M., Cotten, C., Joseph, H., & Margolis, A.

(2012). Life skills: evaluation of a theory-driven behavioral HIV prevention

intervention for young transgender women. Journal of Urban Health, 89(3), 419-431.

Geary, D. C. (1998). Male, female: The evolution of human sex differences. American

Psychological Association.

90

GLBT Health Access. (2000) Access to health care for transgendered persons in

greater Boston. JSI Research and Training Institute, Boston.

Goldberg, S. (1993). Why men rule: A theory of male dominance.

Grant, J. M., Mottet, L. A., Tanis, J., Herman, J. L., Harrison, J., & Keisling, M.

(2010). National Transgender Discrimination Survey Report on health and health

care. National Center for Transgender Equality and National Gay and Lesbian Task

Force. Washington, DC, 1-23.

Grosz, E. (1994). Sexual difference and the problem of essentialism. The essential

difference, 82-97.

Guillaumin, C., (1972). L’ idéologie raciste. Paris: Gallimard.

Hale, J. (2001). “Medical Ethics and Transsexuality.” Paper presented at the 2001

Hammemberg, T. (2010). Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ταυτότητα Φύλου. Επιμ.

Γαλανού, Μ. Αθήνα: Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών.

Harry Benjamin International Symposium on Gender Dysphoria.

Herman, J. (2013). The Cost of Employment and Housing Discrimination against

Transgender Residents of New York. Los Angeles: The Williams Institute.

Hill, D. B., & Willoughby, B. L. (2005). The development and validation of the

genderism and transphobia scale. Sex Roles, 53(7-8), 531-544.

Irigaray, L. (1985). Any Theory of the ‘Subject’ Has Always Been Appropriated by

the Masculine. Speculum of the Other Woman. NY: Cornell University Press.

91

Johnson, K., Faulkner, P., Jones, H., & Welsch, E. (2007). Understanding Suicidal

Distress and Promoting Survival in Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender (LGBT)

Communities.

Jones, R. M., Wheelwright, S., Farrell, K., Martin, E., Green, R., Di Ceglie, D., &

Baron-Cohen, S. (2012). Brief report: Female-to-male transsexual people and autistic

traits. Journal of autism and developmental disorders, 42(2), 301-306.

Jorm, A.F., Korten, A.E, Rodgers, B., Jacomb, P.A. & Christensen, H. (2002) Sexual

Orientation and mental health: results from a community survey of young and middle-

aged adults. British Journal of Psychiatry, 180, 423-427.

Kring, A.M., Davison, G. C., Neale, J. M., & Johnson, S. L. (2010) Ψυχοπαθολογία.

Επιμ. Αυδή, Ε., & Ρούσση, Π. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Gutenberg.

Kristeva, J. (1974). La Revolution du langage poétique. Paris: Ed. Du Seuil.

Lacan, J. (1982). The Meaning of the Phallus. Feminine sexuality, 74, 85.

Lamble, S. (2008). Retelling racialized violence, remaking White innocence: The

politics of interlocking oppressions in Transgender Day of Remembrance. Sexuality

Research & Social Policy, 5(1), 24-42.

Landén, M., & Innala, S. (2000). Attitudes toward transsexualism in a Swedish

national survey. Archives of Sexual Behavior, 29(4), 375-388.

Laqueur, T., (1990) Κατασκευάζοντας το φύλο: Το Σώμα και το κοινωνικό φύλο από

τουςαρχαίους Έλληνες έως τον Φρόιντ. Επιμ. Δημητρίου, Α. Αθήνα: Εκδόσεις

Πολύτροπον. (Το πρωτότυπο εξεδόθη το 1990)

92

Liu, R. T., & Mustanski, B. (2012). Suicidal ideation and self-harm in lesbian, gay,

bisexual, and transgender youth. American journal of preventive medicine, 42(3), 221-

228.

Lombardi, E. (2007). Public Health and trans-people: Barriers to care and strategies to

improve treatment. The health of sexual minorities. Springer US, 638-652.

Lombardi, E., & Bettcher, T. (2005). Lesbian, Gay, Bisexual, and

Transgender/Transsexual Individuals. Social Injustice and Public Health, 130.

Lorber, J. (1994). Paradoxes of gender. Yale University Press.

Malena, G., & Irina, S. (2011). Culturally queer, silenced in school? Children with

LGBTQ parents, and the everyday politics of/in community and school. Lambda

Nordica. Tidskrift för homo/lesbisk/bi/transforskning, 16(2-3), 159-187.

Marcellin, R.M. (2012). Self-reported racism, transphobia, their intersection and

impact on past-year HIV related sexual risk behaviour.

McIlroy, C. (2009) Transphobia in Ireland, Transgender Equality Network Ireland.

McNamee, H. (2006) Out on your own: An examination of the mental health of young

same-sex attracted men. The Rainbow Project, Belfast.

McQueen, K.S. (2008). The Development of the Attitudes Toward the Atypically

Gendered Inventory (ATAG-I). ProQuest.

Mizock, L., Covello, C., & Ferreira, C. (2013). Brief Report on Transgender Students

With Disabilities: Best Practices for Higher Education.

93

Mountz, S. (2011). Revolving doors: LGBTQ youth at the interface of the child

welfare and juvenile justice systems. LGBTQ Policy Journal at the Harvard Kennedy

School, 2011 Edition.

Nealy, E. C. (2005). We are Not Alone: Making Connections in the Lesbian, Gay,

Bisexual, and Transgender Communities. Lessons Learned In Community Practice,

25.

Norton, J. (1997). “Brain Says You’re a Girl, But I think You’re a Sissy Boy”

Cultural Origins of Transphobia. International Journal of Sexuality and Gender

Studies, 2(2), 139-164.

Ramefedi, G. (1987) Adolescent homosexuality: Psychosocial and medical

implications, Paediatrics, 79, 331-337.

Ray, N. (2006). Lesbian, gay, bisexual, and transgender youth: An epidemic of

homelessness. New York: National Gay and Lesbian Task Force Policy Institute and

the National Coalition for the Homeless.

Rekers, G. A. (1989). Gender Identity Disorders. Family Research Council of

America.

Ristock, J., & Timbang, N. (2005). Relationship violence in

Lesbian/Gay/Bisexual/Transgender/Queer [LGBTQ] communities: Moving beyond a

gender-based framework. Violence against women online resources.

Rivers, I. (2010). Bullying, homophobia and transphobia in sport: At what cost

discrimination?. Elite Child Athlete Welfare: International Perspectives, 80.

Riviere, J. (1929). Womanliness as a masquerade. The international journal of

psychoanalysis.

94

Rubin, G. (1979). Thinking Sex: Notes for a Radical Theory of the Politics of

Sexuality. Pleasure and Danger, σ. 267-319.

San Francisco Department of Public Health. (1997). HIV prevention and health

service needs of the transgender community in San Francisco: results from eleven

focus groups. San Francisco: Department of Public Health, AIDS Office.

Simon, L., Zsolt, U., Fogd, D., & Czobor, P. (2011). Dysfunctional core beliefs,

perceived parenting behavior and psychopathology in gender identity disorder: A

comparison of male-to-female, female-to-male transsexual and nontranssexual control

subjects. Journal of behavior therapy and experimental psychiatry, 42(1), 38-45.

Snelgrove, J. W., Jasudavisius, A. M., Rowe, B. W., Head, E. M., & Bauer, G. R.

(2012). “Completely out-at-sea” with “two-gender medicine”: A qualitative analysis

of physician-side barriers to providing healthcare for transgender patients. BMC

Health Services Research, 12(1), 110.

Staden von H., (1989). Herophilus: The Art of Medicine in Early Alexandria,

Κέμπριτζ (University Press), 168, 185-186, 234.

Steinberg, V. L. (2005). A Heat of Passion Offense: Emotions and Bias in “Trans

Panic” Mitigation Claims: Hiding from Humanity. By Martha C. Nussbaum. BC

Third World LJ, 25, 499-499.

Stotzer, R. L. (2008). Gender identity and hate crimes: Violence against transgender

people in Los Angeles County. Sexuality Research & Social Policy,5(1), 43-52.

Sugano, E., Nemoto, T., & Operatio, D. (2006). The Impact of exposure to

transphobia on HIV risk behavior in a sample of transgender women of color in San

Francisco. AIDS and Behavior, 10 (2), 217-225.

95

Sweeney, B. (2004). Trans-ending women's rights: The politics of trans-inclusion in

the age of gender. Women's Studies International Forum, 27 (1), 75-88.

Sykes, H. (2006). Transsexual and transgender policies in sport. Women in Sport and

Physical Activity Journal, 15(1), 3-13.

Takács, J., (2006). Social exclusion of young lesbian, bisexual and transgender

(LBGT) people in Europe. Brussels, Belgium, ILCA Europe.

Taylor, C., & Peter, T. (2009). Youth Speak Up about Homophobia and Transphobia

The First National Climate Survey on Homophobia in Canadian Schools Phase One

Report. Winnipeg: Egale Canada Human Rights Trust.

Thibodeaux, J. (2012). The Effects of Bullying on LGBTQ Youth and Strategies for

Prevention. (Doctoral dissertation, The Evergreen State College).

Turner, L., Whittle, S., & Combs, R. (2009). Transphobic Hate Crime in the

European Union. London: Press for Change.

Underhile, R. & Cowles, J. R. (1998). Gay, lesbian, bisexual, and transgender

students with disabilities: Implications for faculty and staff. In Sanlo, R.L. (Ed.),

Working with lesbian, gay, bisexual, and transgender college students: A handbook

for faculty and administrators. Westport, Connecticut: Greenwood Press, 171-177.

Van Leeuwen, James M. et al. (2006). Lesbian, gay, and bisexual homeless youth: An

eight-city public health perspective. Child Welfare 85(2): 151-170.

Walby, S. (1990). Theorizing Patriarchy. Oxford: Blackwell.

Wentling, T. (2007). A brief historical glimpse of Gender Identity Disorder and its

Effects on Personal Stress and Obsessions. Journal of Scolarship and Ideas, 15, 58-

71.

96

Wetherell, M. (2004). Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα. Αθήνα: Εκδόσεις

Μεταίχμιο.

White, C., & Goldberg, J., (2006). Expanding Our Understanding of Gendered

Violence: Violence Against Trans People and Their Loved Ones. Canadian Woman

Studies, 25 (1).

Whittle, S., Turner, L., Al-Alami, M., Rundall, E., & Thom, B. (2007).Engendered

penalties: Transgender and transsexual people's experiences of inequality and

discrimination. Communities and Local Government Publications.

Wierckx, K., Van Caenegem, E., Elaut, E., Dedecker, D., Van de Peer, F., Toye, K.,

Weyers, S., Hoebeke, P., Monstrey, S., De Cuypere, G., & T'Sjoen, G. (2011).

Quality of life and sexual health after sex reassignment surgery in transsexual men.

Journal of Sexual Medicine, 8(12), 3379-3388.

Willingham, A. B. (2012). Forgotten Victims: A Qualitative Study of Familial and

Intimate Partner Abuse of Male-to-Female Transgender Individuals in Central

Kentucky.

Wittig, M. (1983). The Point of View: Universal or Particular?. Feminist Issues, 3(2).

Wittig, M. (1985). The Mark of Gender. Feminist Issues, 5(2).

Wittig, M., (1976). The Category of Sex. Feminist Issues 2,2: 63-68

Zians, J. (2006). The San Diego County Transgender Assessment Report. Family

Health Centers of San Diego’s Transgender Health Project, 127, 4.

97

Ηλεκτρονική βιβλιογραφία

http://www.ellas2.wordpress.com/2010/05/29/κανόνες-συμπεριφοράς-αστυνομικών-

πρ/

http://www.isotitafilon.wikispaces.com/στερεότυπα

http://www.thesstoday.gr/koinonia/30-society/24333-Καταγγέλλουν-πογκρόμ-

προσαγωγών-τρανσέξουαλ-στη-Θεσσαλονίκη.html

http://www.transgender-association.gr

http://www.transgendersupportassociation.wordpress.com/2013/07/19/δελτιο-τυπου-

καθήκον-κάθε-δημοκρατι/

98

Παράρτημα Ι

Πίνακας χαρακτηριστικών δείγματος

Συνεντευξια-

ζόμενοι/-

μενες

Ηλικία Φύλο Σεξουαλικός

Προσανατολισμός

Μορφωτικό

Επίπεδο

Γνωριμία

με τρανς

άτομα

Συν 1 25 Άντρας Ετεροφυλόφιλος Απόφοιτος ΔΕ Όχι

Συν 2 55 Άντρας Ετεροφυλόφιλος Απόφοιτος ΠΕ Όχι

Συν 3 56 Γυναίκα Ετεροφυλόφιλη Απόφοιτος ΠΕ Όχι

Συν 4 30 Γυναίκα Ετεροφυλόφιλη Απόφοιτος ΔΕ Όχι

Συν 5 22 Άντρας Ομοφυλόφιλος Φοιτητής ΠΕ Ναι

Συν 6 20 Γυναίκα Αμφιφυλόφιλη Φοιτήτρια ΠΕ Ναι

Συν 7 27 Άντρας Ετεροφυλόφιλος Απόφοιτος ΠΕ Όχι

Συν 8 50 Άντρας Ετεροφυλόφιλος Απόφοιτος ΔΕ Ναι

Συν 9 47 Γυναίκα Ετεροφυλόφιλη Απόφοιτος ΠΕ Όχι

Συν 10 21 Άντρας Ετεροφυλόφιλος Φοιτητής ΠΕ Ναι

Συν 11 21 Γυναίκα Ετεροφυλόφιλη Φοιτήτρια ΠΕ Όχι

Συν 12 26 Γυναίκα Ετεροφυλόφιλη Απόφοιτος ΠΕ Ναι

Υποσημείωση

ΔΕ: Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

ΠΕ: Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση

Παράρτημα ΙΙ

99

Οδηγός συνέντευξης

Εικόνα για τα τρανς άτομα

• Γνωρίζεις τη λέξη τρανς;

• Πώς θα φανταζόσουν την εμφάνιση ενός τρανς ατόμου (π.χ. ρούχα)

• Για ποιο λόγο πιστεύεις ότι ένα άτομο μπαίνει στη διαδικασία αλλαγής φύλου;

• Πιστεύεις ότι, για παράδειγμα, μία γυναίκα γίνεται άντρας για να προσελκύει

πιο εύκολα γυναίκες για σεξουαλικές της συντρόφους και το αντίστοιχο για

τους άντρες;

Ιατρικοποίηση/Ψυχολογικοποίηση

• Κυκλοφορούν διάφορες απόψεις σχετικά με τους τρανς. Θα θέλαμε να

ακούσουμε και τις δικές σου ιδέες. Για παράδειγμα, υποστηρίζεται ότι τα

τρανς άτομα πρέπει να παρακολουθούνται από ψυχίατρο. Ποια είναι η γνώμη

σου;

• Υποστηρίζεται ότι τα τρανς άτομα είναι επιρρεπή σε ψυχολογικά

προβλήματα. Εσύ τι πιστεύεις;

• Μια άλλη άποψη που επικρατεί είναι ότι τα τρανς άτομα είναι επιρρεπή στην

εγκληματικότητα. Ποια είναι η γνώμη σου;

• Τι πιστεύεις ότι ωθεί τα άτομα που διαπράττουν εγκλήματα εις βάρος τρανς

ατόμων;

• Θεωρείς τα τρανς άτομα ομάδα κινδύνου για ΣΜΝ (Σεξουαλικώς

Μεταδιδόμενα Νοσήματα);

Δημόσια ζωή

100

• Έχεις δει σε ταινίες ή στην τηλεόραση τρανς ανθρώπους; Πώς

παρουσιάζονται τα τρανς άτομα στα ΜΜΕ;

• Πολλοί/-ές υποστηρίζουν ότι οι τρανς το μόνο που θέλουν να κάνουν είναι να

εκδίδονται (πορνεία) ποια είναι η άποψή σας;

• Πού πιστεύεις ότι θα μπορούσαν να δουλέψουν;

• Πώς θα αντιμετώπιζες ένα τρανς άτομο στη δουλειά;

• Αν σε κάποιο δημόσιο χώρο άκουγες ρατσιστικά σχόλια εναντίον ενός τρανς

ατόμου πώς θα αντιδρούσες;

Ιδιωτική ζωή

• Αν μάθαινες ότι κάποιο άτομο του ευρύτερου κοινωνικού σου κύκλου είναι

τρανς πώς θα το αντιμετώπιζες;

• Πώς θα αντιδρούσες αν ο γιος ή η κόρη σου σου ανακοίνωνε ότι θέλει να

αλλάξει φύλο;

• Πώς θα αντιδρούσες αν σε προσέγγιζε ερωτικά ένα τρανς άτομο;

• Πώς θα αντιδρούσες αν ο/η σύντροφος σου σου ανακοίνωνε ότι θέλει να

αλλάξει φύλο;

Ζητήματα επικαιρότητας

• Ποια είναι η γνώμη σου για την τακτική των πογκρόμ της αστυνομίας εις

βάρος τρανς ατόμων στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη;

• Ποια είναι η γνώμη σου για την υπόσχεση του δήμαρχου Μπουτάρη να

προσλάβει στο δήμο της Θεσσαλονίκης το πρώτο τρανς άτομο;

101

• Τελευταία γίνεται λόγος για το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ των ομόφυλων

ζευγαριών. Ποια είναι η γνώμη σου για το ότι δε συμβαίνει κάτι αντίστοιχο

για τα τρανς άτομα;

• Ποια είναι η γνώμη σου για την τεκνοποίηση των τρανς ατόμων;