ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ

ΚΡΗΤΗΣ

43Ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου

Τάξη: Δ1- Δ2

Υπεύθυνοι Εκπαιδευτικοί:

Αναστασία Κουρτικάκη

Εμμανουέλα Περυσινάκη

Μαρία Βασιλάκη

Νίκος Μαχαιράς

Ηράκλειο 2013-2014

~ 2 ~

Η ΟΜΑΔΑ ΜΑΣ

Δ1 Δ2

Εύα Μαλβίνα

Γιώργος Κωνσταντίνα

Γωγώ Αριστοτέλης

Κατερίνα Κατερίνα

Φίλιππος Λευτέρης

Γιάννης Κώστας

Βιονίς Γιάννης

Αλίκη Βαρβάρα

Γκόσο Ιωάννα

Κατερίνα Γιώργος

Εύα Χικμέτ

Ναταλία Ηλίας

Γιάννης Ματίλντα

Μιχάλης

~ 3 ~

… ΟΛΟΝ ΕΤΟΥΤΟΝ

ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ…

«…Όλον ετούτον τον καιρό δεν μπορώ να κοιμηθώ, είπε

κι η φωνή του για πρώτη φορά έτρεμε. Δεν μπορώ να

κοιμηθώ, καπετάνιοι, ένα σκουλήκι με τρώει… Από πού

ερχόμαστε, βρε παιδιά, από πού ερχόμαστε, πού πάμε; Να

το σκουλήκι που με τρώει!...

…Ο δάσκαλος έστησε όρθια στα γόνατά του τη λύρα:

- Απόκριση θες, γέρο Σήφακα, είπε, και θα την έχεις.

Θα σου αποκριθώ με τη λύρα: αυτή ΄ναι το στόμα μου

το αληθινό. Αν καταλάβεις τι λέει, πάει καλά:αν δεν

καταλάβεις, τι να σου κάμω, γέρο Σήφακα; Στραβός

γεννήθηκες, στραβός και θα πεθάνεις!...»

(Ο καπετάν Μιχάλης) Νίκος Καζαντζάκης»

~ 4 ~

ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΝΑΡΙΑ

ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ

Τη γέννηση της μουσικής η μυθολογία την τοποθετεί στην

Κρήτη, μαζί με τη γέννηση του Δία. Όπλα χτυπούσαν οι

Κουρήτες για να καλύψουν το κλάμα του νεογέννητου Δία και

να τον προστατέψουν από τον Κρόνο που έτρωγε τα παιδιά του.

~ 5 ~

Κι ο Θησέας φεύγοντας από την Κρήτη και

φτάνοντας στη Δήλο, χόρεψε με τους

συντρόφους του ένα χορό με ένα ιδιαίτερο

ρυθμό, που αντέγραφε με τα χορευτικά του

βήματα τις στροφές του Λαβύρινθου. Αυτός ο

τύπος χορού λέγεται γέρανος, και χορεύεται ακόμα και σήμερα

σε πολλά ελληνικά νησιά.

Οι Κρήτες μάθαιναν τους νόμους στα παιδιά τους με τη συνοδεία

κάποιας μελωδίας για να ψυχαγωγούνται με τη μουσική και για

να εντυπώνουν ευκολότερα τους νόμους στη μνήμη τους.

Πίστευαν πως η μουσική είχε θεραπευτική δύναμη.

Τον Κρητικό μουσικό και νομοθέτη Θαλήτα από τη Γόρτυνα,

κάλεσαν κάποτε από τη Σπάρτη,τον 8ο αι. π.Χ., για να

αντιμετωπίσει με τις μελωδικές του ωδές το λοιμό που μάστιζε

την πόλη και να μεταδώσει το μουσικό πλούτο της Κρήτης. Οι

μελωδίες του Θαλήτα ακούγονταν και διακόσια χρόνια μετά.

Λέγεται πως ο Πυθαγόρας τις άκουγε με μεγάλη ευχαρίστηση.

Στους Πύθιους μουσικούς αγώνες πρώτος νικητής ήταν ο

Χρυσάνθεμις από την Κρήτη.

Ακόμα και η ασπίδα του Αχιλλέα, όπως μας

λέει ο Όμηρος, ήταν διακοσμημένη με

γλέντι από το παλάτι της Κνωσού.

Σύμφωνα με την παράδοση ο Γλαύκος , ο γιος του Μίνωα,

τάφηκε μαζί με τους αγαπημένους του αυλούς.

~ 6 ~

Συμπληρώνω το σταυρόλεξο:

Οριζόντια

1. Η ασπίδα του ________ είχε πάνω γιορτή από το παλάτι της

Κνωσού.

2. Οι Κουρήτες ήθελαν να _________ το Δία.

3. Πρώτος νικητής στους Πύθιους μουσικούς αγώνες.

4. Πάνω στην ασπίδα ήταν ζωγραφισμένο _______ στην Κνωσό.

5. Έθαψαν το γιό του Μίνωα με τον _______ του.

6. Χορός που αντιγράφει το Λαβύρινθο.

Κάθετα

7. Έτρωγε τα παιδιά του.

8. Άκουγε ευχάριστα τις μελωδίες του Θαλήτα.

9. Γιος του Μίνωα.

10. Η Κρήτη είναι ______.

~ 7 ~

Μετά την κάθοδο των Δωριέων, οι αρχαίοι απόγονοι των

Μινωιτών, οι Ετεοκρήτες, περιορίστηκαν στην Ανατολική Κρήτη

όπου διέσωσαν την αρχαία μουσική τους.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους

αρκετοί δάσκαλοι της εκκλησιαστικής μουσικής φεύγοντας από

την Πόλη πηγαίνουν στην Κρήτη.

Με το πέρασμα των χρόνων η βυζαντινή μουσική διδάσκεται στο

νησί, ενώ διάσημοι Βενετοί μουσικοί έρχονται στον Χάνδακα

(Ηράκλειο), για να διασκεδάσουν τους κατοίκους τους.

~ 8 ~

Χρωματίζω με ό,τι χρώματα προτιμώ.

~ 9 ~

ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΟΡΤΑΤΖΗΣ

Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου και η Ερωφίλη του

Γεώργιου Χορτάτζη είναι τα σημαντικότερα έργα της κρητικής

λογοτεχνίας.

Ο Ερωτόκριτος δημιουργήθηκε στην Κρήτη το 17ο

αι. Αποτελείται από 10.012 δεκαπεντασύλλαβους

ομοιοκατάληκτους στίχους στην κρητική διάλεκτο.

Θεωρείται σπουδαίο κλασικό έργο, χάρη και στη

μουσική με την οποία έχει μελοποιηθεί.

Το θέμα του είναι ο έρωτας ανάμεσα σε δύο νέους,

τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα.

~ 10 ~

Η συνάντηση του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας

Ἐφανερῶσαν το κ’ οἱ δυὸ πὼς εἶναι ἐκεῖ σωσμένοι

κι ἀπόκει στέκου σὰ βουβοὶ κ’ ἡ γλώσσα τως σωπαίνει.

Ἤτρεμ’ ἐκείνη σ’ μιὰ μεριὰ κ’ ἐκεῖνος εἰς τὴν ἄλλη

κι ὁ γεῖς τὸν ἄλλο ἐνίμενε τὴν ἐμιλιὰ νὰ βγάλη˙

μιὰν ὥρα ἐστέκα ἀμίλητοι καὶ τὰ πολλὰ ὁποὺ χώνα

ἐχάσαν τα, σοῦ φαίνεται, τὴν ὥρα ποὺ ἐσιμῶνα.

Δὲν εἶχαν τὴν ἀποκοτιὰ στὰ θέλου νὰ μιλήσου,

δὲν ξεύρουν ἀπὸ ποιὰ μεριὰ τὰ πάθη τως ν’ ἀρχίσου.

Ὡσὰ λαήνι ὁποὺ γενῆ πολλὰ πλατὺ στὸν πάτο

κ’ εἰς τὸ λαιμὸ πολλὰ στενὸ κ’ εἶναι νερὸ γεμάτο,

κι ὅποιος θελήση καὶ βαλθῆ ὄξω νερὸ νὰ χύση

καὶ τὸ λαήνι μὲ τὴ βιὰ πρὸς χάμαι νὰ γυρίση,

μέσα κρατίζει τὸ νερὸ κι ἀπ’ ὄξω δὲν τὸ βγάνει

κι ὅσο τὸ γέρνει τόσο πλιὰ μόνο τὸν κόπο χάνει,

ἐδέτσι ἐμοιάσασι κι αὐτοὶ κ’ ἦσα γεμάτοι πάθη,

ἡ ἀποκοτιὰ τως νὰ τὰ ποῦν, ὡς ἐσιμῶσα, ἐχάθη

καὶ θέλοντας νὰ ποῦν πολλὰ, τὰ λίγα δὲ μποροῦσι˙

τὸ στόμα τως ἐσώπαινε, μὲ τὴν καρδιὰ μιλοῦσι.

Ερωτόκριτος, μέρος Γ΄, στίχοι 583-600.

~ 11 ~

Η Ερωφίλη είναι η πιο γνωστή τραγωδία της κρητικής

λογοτεχνίας, με θέμα την επιδημία πανούκλας που έπληξε

εκείνη την εποχή στην Κρήτη. Πρέπει να γράφτηκε περίπου το

1595 σε δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο. Τα χωρικά

είναι γραμμένα σε ενδεκασύλλαβο στίχο.

ΠΑΝΑΡΕΤΟΣ

Στὸν ἥλιον ἔχω ντήρηση κ’ εἰς τ’ ἄστρα ποὺ περνοῦσι

καὶ τσ’ ὀμορφιές σου, ἀφέντρα μου, κάτω στὴ γῆ θωροῦσι,

μηδὲ χυθοῦ κι ἁρπάξου σε, κ’ ἐμένα τὸν καημένο

παρ’ ἄλλον ἄνθρωπο στὴ γῆ ν’ ἀφήσου πρικαμένο.

ΕΡΩΦΙΛΗ

Τόσες δὲν εἶναι οἱ ὀμορφιές, τόσα δὲν εἶν’ τὰ κάλλη,

μὰ τοῦτο ἐκ τὴν ἀγάπη σου γεννᾶται τὴ μεγάλη.

Μὰ γὴ ὄμορφή ΄μαι γὴ ἄσχημη, Πανάρετε ψυχή μου,

γιὰ σέναν ἐγεννήθηκε στὸν κόσμο τὸ κορμί μου.

ΠΑΝΑΡΕΤΟΣ

Νερὸ δὲν ἔσβησε φωτιά ποτέ, βασίλισσά μου,

καθὼς τὰ λόγια τὰ γροικῶ σβήνουσι τὴν πρικιά μου.

Μ’ ὅλον ἐτοῦτο, ἀφέντρα μου, μὰ τὴν ἀγάπη ἐκείνη

ποὺ μᾶς ἀνάθρεψε μικρὰ καὶ πλιὰ παρ’ ἄλλη ἐγίνη

πιστὴ καὶ δυνατότατη σ’ ἐμένα κ’ εἰς ἐσένα

καὶ τὰ κορμιὰ μας σ’ ἄμετρο πόθο κρατεῖ δεμένα,

περισσα σὲ παρακαλῶ ποτὲ νὰ μὴν ἀφήσεις

νὰ σὲ νικήσει ὁ βασιλιός, νὰ μ’ ἀπολησμονήσεις.

Ερωφίλη, Πράξη Γ΄, 143-158

~ 12 ~

Βάζω χρώμα και δίνω ζωή στους ήρωες του Βιτσέντζου

Κορνάρου και Γεώργιου Χορτάτζη.

~ 13 ~

Ακούμε στην τάξη το τραγούδι του «Ερωτόκριτου» από το

Νίκο Ξυλούρη και δραματοποιούμε το απόσπασμα της

συνάντησης του Ερωτόκριτου με την Αρετούσα.

Τραγούδια\Ερωτόκριτος.mp3

Ακούμε απόσπασμα από την «Ερωφίλη» του Γεώργιου

Χορτάτζη, συζητώ με την ομάδα μου και γράφω τις σκέψεις

μου. Τραγούδια\ΕΡΩΦΙΛΗ.mp3

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

............................................................................................................................

~ 14 ~

Συμπληρώνω την ακροστιχίδα:

Ε _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ρ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Ω _ _ _ _ _ _ _

Φ _

Ι _ _

Λ _ _ _

Η _ _ _ _ _

Ανήκει στα σπουδαιότερα λογοτεχνικά έργα του κόσμου.

Ο «Ερωτόκριτος» στην κρητική ντοπιολαλιά.

Μου αρέσει να χορεύω και να … (αντίστροφα)

Υπάρχει στην «Ερωφίλη».

Ποιητικό άλογο (αντίστροφα).

Μουσικό όργανο της Κρήτης.

Η καταγωγή του Χορτάτζη (με άρθρο)

~ 15 ~

Το 1669 η Κρήτη πέφτει στα χέρια των

Τούρκων. Παρ’ όλα αυτά οι Κρήτες δε

σταματούν να τραγουδούν τις λιγοστές

χαρές και τις περίσσιες λύπες.

Στη μάχη οι Κρητικοί βάδιζαν με τον ήχο της λύρας. Αυτό

κράτησε ως τα χρόνια της επανάστασης. Μετά από κάθε μάχη

κατά των Τούρκων, οι επαναστάτες έφερναν μαζί τους τη λύρα

και χόρευαν. Αυτό δείχνει τη μεγάλη δύναμη που είχε το

τραγούδι και ο χορός στην ψυχή των Κρητικών.

Την εποχή αυτή ζει ο μεγάλος

μουσικοδιδάσκαλος Γεώργιος ο Κρης και

αποδεικνύει τη βυζαντινή θρησκευτική

παράδοση του νησιού.

Μετά την απελευθέρωσή της η Κρήτη και κουβαλώντας μια

μεγάλη μουσική παράδοση θα δεχτεί μια ακόμα έντονη επιρροή

από τη μουσική παράδοση των προσφύγων που φθάνουν από τα

παράλια της Μ.Ασίας. Δημιουργούνται νέα ακούσματα που

αργότερα χαρακτηρίζονται ως ρεμπετοκρητικά.

Οι οικονομικές δυσκολίες δεν εμποδίζουν σπουδαίους μουσικούς

να αποδίδουν την τοπική μουσική παράδοση με ξεχωριστό

τρόπο.

Μια νέα γενιά μουσικών εμφανίζεται που με το ταλέντο τους

μεταφέρουν τους δικούς τους ήχους πηγαίνοντας από τόπο σε

τόπο. Αλλάζουν τη ροή της κρητικής μουσικής. Είναι οι

Πρωτομάστορες.

~ 16 ~

ΟΙ ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΕΣ

Σε εποχές δύσκολες αλλά αγνές (20ο. αι.) οι Πρωτομάστορες της

κρητικής μουσικής με το μεράκι τους συνέβαλαν στη διατήρηση

και εξέλιξή της. Η κρητική μουσική έγινε γνωστή σε κάθε γωνιά

της Ελλάδας.

Πρωτομάστορας, πραγματικός δάσκαλος της κρητικής μουσικής

και σημαντικότερος βιολάτορας της Κρήτης υπήρξε ο Στρατής

Καλογερίδης*.

Άλλοι σπουδαίοι βιολάτορες ήταν ο Νικόλαος Χάρχαλης, ο

Γιάννης Δερμιτζάκης ή Δερμιτζογιάννης, ο Γιώργης Σαριδάκης ή

Μαύρος, ο Γιώργος Κουτσουρέλης, ο Κώστας Παπαδάκης ή

Ναύτης.

~ 17 ~

Πρωτομάστορες της λύρας υπήρξαν ο Χαρίλαος Πιπεράκης ή

Χαρίλαος, ο Αντώνης Καρεκλάς, ο Αλέκος

Καραβίτης, ο Μανόλης Λαγουδάκης ή Λαγός, ο

Μανόλης Πασπαράκης ή Στραβός, ο Στέλιος

Φουσταλιεράκης ή Φουσταλιέρης,

ο Ανδρέας Ροδινός, ο Νίκος

Παπαδογιάννης, ο Γιώργος Καλογρίδης, ο Κώστας

Μουντάκης και ο Θανάσης Σκορδαλός.

Ο Γιάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξεβάνης ασχολήθηκε κυρίως

με το λαούτο και το τραγούδι. Τον αποκαλούσαν αηδόνι της

Κρήτης. Ήταν ένας από τους κορυφαίους τραγουδιστές της

Κρήτης.

Σε ένα τόπο που η μουσική είναι ανάγκη ψυχής, δε θα μπορούσε

να μη δοθεί η σκυτάλη σε νέους δημιουργούς και άξιους

συνεχιστές της κρητικής μουσικής.

Έτσι ο Μιχάλης Κουνάλης, ο Μανώλης Μανουράς, ο

Λεωνίδας Κλάδος, ο Νίκος Μανιάς, ο Γιώργος

Καλομοίρης, ο Νίκος Σωπασής, ο Σπύρος

Σηφογιώργης, ο Ροδάμανθος Ανδρουλάκης, ο

Χρήστος Στιβακτάκης, ο Γιώργος Αβυσσινός, ο

Νικηφόρος Αεράκης, ο Μανώλης Καρπουζάκης, ο

Κακλής, ο Βασίλης Σκουλάς, ο Μιχάλης

Αλεφαντινός, ο Νίκος Γωνιανάκης, o

Μιχάλης Καλλέργης είναι μερικοί μόνο από

~ 18 ~

τους συνεχιστές της μουσικής μας παράδοσης1.

Ο Ross Daly, ο Ψαραντώνης, ο Λουδοβίκος των Ανωγείων, ο

Νίκος Ξυλούρης, ο Μπάμπης Γαργανουράκης, οι Χαΐνηδες ,

ο Γιάννης Χαρούλης, ο Μανόλης Πυροβολάκης, τα Παλαιϊνά

Σεφέρια, οι Αξέγνιοι Περάτες, το Σύνολο Νυκτών και Τοξοτών

Οργάνων Κρήτης, βάζουν την σφραγίδα τους στην έντεχνη

κρητική μουσική. Ο Μίλτος Πασχαλίδης και ο Παντελής

Θαλασσινός επηρεασμένοι από την κρητική μουσική

συνεργάζονται με γνωστούς Κρήτες καλλιτέχνες.

κλ κ Ξυλούρης, Γαργανουράκης, Ψαραντώνης, Παλαιϊνά Σεφέρια, Ρος

Ντέιλι, Χαίνιδες, Αξέγνιοι Περάτες.

1 Δεν είναι λιγότερο σπουδαίο καλλιτέχνες που δεν έχουν αναφερθεί. Οι έντονοι χαρακτήρες αφορούν ό σους

καλλιτέχνες υπάρχουν στις φωτογραφίες

~ 19 ~

ΣΤΟΥΣ ΚΟΡΔΑΛΟΥΣ

ΤΑ ΣΚΟΡΠΙΣΑ…

«…Ο δάσκαλος είχε ακουμπήσει τ΄ολομέθυστο κεφάλι

στον κορμό του κυπαρισσιού, έπαιζε τη λύρα κι όλο

τραγουδούσε την ίδια πάντα μαντινάδα κι είχαν

βουρκώσει τα μάτια του:

- Στους κορδαλούς τα σκόρπισα τα μπαρουτόσκαγά

μου,

Τώρα θωρώ σε, πέρδικα, και καίγεται η καρδιά

μου!...»

(Ο καπετάν Μιχάλης) Νίκος Καζαντζάκης

Η λέξη μαντινάδα είναι ενετική (matinata) και σημαίνει το

νυχτερινό τραγούδι του έρωτα ή του ερωτευμένου, καντάδα.

Ίσως, όπως λένε οι γέροντες στην Κρήτη, να προέρχεται από

την ελληνική λέξη μαντάτα που θα πει ειδήσεις.

Το πρώτο στιχάκι, που χαρακτηρίζεται ως μαντινάδα,

χρονολογείται το 13ο αι.

Για να είναι ένα δίστιχο μαντινάδα θα πρέπει

να είναι γραμμένο σε κρητική διάλεκτο

(ντοπιολαλιά), να έχει λογικό νόημα, να

διαθέτει ποιητικά στοιχεία, όπως πρωτοτυπία,

~ 20 ~

ευρηματικότητα, φαντασία, αλληγορία και να δημιουργεί

εικόνες.

Αυτό το είδος της ποίησης είναι πολύ δύσκολο, γιατί οι σκέψεις

και το συναίσθημα πρέπει να εκφραστούν σε λίγες μόνο λέξεις.

Η μαντινάδα είναι η δημοτική ποίηση της Κρήτης, που δε ζει στα

βιβλία, αλλά μέσα στο λαό, έρχεται από τη ζωή του, εκφράζει το

χαρακτήρα και την πνευματική του ανάπτυξη.

Ο συναγωνισμός είναι αυτός που βοηθά και ακονίζει το μυαλό

του Κρητικού για τη δημιουργία της μαντινάδας. Είναι γνωστές

οι μονομαχίες λόγου με μαντινάδες στην παρέα, στο γλέντι ή

ακόμα και στην καθημερινή κουβέντα.

«Φίλε μολύβι και χαρτί ποτέ να μη σου λείπει

να κάνεις μαντινάδα σου κάθε χαρά και λύπη.»

«Άσε τη σκέψη ελεύθερη αν θες να ταξιδέψεις,

κι ό,τι αισθάνεται η καρδιά θα τυπωθεί σε λέξεις.»

~ 21 ~

«Στο μετερίζι τσ’ ανθρωπιάς και τσι τιμής το χρέος,

εκεί θα στέκω ν’ απαντώ κι ας είμαι ο τελευταίος.»

«Ποτέ μου δεν τα ξέχασα τα ζάλα μου τα πρώτα,

και πως μ΄ανάθρεψαν κουκιά, ψωμί, ελιές και χόρτα.»

«Ποτέ μην πάρεις δανεικά φτερά για να πετάξεις,

με τα δικά σου να πετάς κι όποτε κι όπου φτάξεις.»

«Η απουσία σου βροχή που πέφτει λίγη λίγη,

κι έγινε ο κόσμος γύρω μου θάλασσα και με πνίγει.»

«Σαν τσι σταγόνες τσι βροχής στων αμαθιών την άκρη,

κυλά από τότε που ‘φυγες της μοναξιάς το δάκρυ.»

«Δροσοσταλίδα να ΄μου ΄ναι αγριολούλουδό μου,

να τον περνώ στα φύλλα σου απάνου τον καιρό μου.»

~ 22 ~

Οι μαντινάδες που άκουσα από τον παππού και τη γιαγιά.

~ 23 ~

Συμπληρώνω με την ομάδα μου τη μαντινάδα όπως νομίζω.

~ 24 ~

Ριγοστελιάζω τις δικές μου μαντινάδες.

~ 25 ~

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟ ΕΧΟΥΜΕ…

«Παράδοση το έχουμε εμείς εδώ στην Κρήτη

στο γάμο μας να παίζουμε και κοντυλιές στη νύφη».

Στα παλιά χρόνια μουσικό όργανο της Κρήτης ήταν το χαμπιόλι

(αυλός), φτιαγμένο από καλάμι. Το μέρος του καλαμιού που

βρίσκεται ανάμεσα στα γόνατα, λέγεται κόντυλας. Εκεί άνοιγαν

τις τρύπες για να παίζουν τη μουσική των μαντινάδων, πάνω

στον κόντυλα. Από εκεί βγήκε το όνομα κοντυλιά.

Οι κοντυλιές έχουν τις ρίζες τους στην Ανατολική Κρήτη. Είναι

μουσικές φράσεις, από τις οποίες δημιουργούνται μελωδίες,

τραγούδια και χοροί.

Σήμερα η λέξη κοντυλιά έχει τη σημασία της μουσικής που

αποδίδει η λύρα ή το βιολί, η “δοξαριά”.

~ 26 ~

Τα Ριζίτικα, τα Πολύστιχα Ιστορικά Αφηγηματικά, τα

Μοιρολόγια και τα Ταμπαχανιώτικα είναι τα άλλα είδη της

κρητικής μουσικής.

Από την ιδιαίτερη μουσική παράδοση της Κρήτης ξεχωρίζουν τα

ριζίτικα τραγούδια. Ονομάστηκαν έτσι, γιατί είναι τραγούδια

από τις «ρίζες», τους πρόποδες των Λευκών Ορέων. Κάποιοι

πιστεύουν πως η ονομασία προήλθε από την αρχαία Ριζηνία, τα

σημερινά Μεσκλά της επαρχίας Κυδωνίας. Τα συνέθεταν οι

Ριζίτες, οι κάτοικοι των ψηλών χωριών που διατηρούν τα ήθη και

τα έθιμα της Κρήτης. Τα περισσότερα δημιουργήθηκαν την

εποχή της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας. Οι ρίζες τους

φτάνουν ως τη Βυζαντινή εποχή. Αρκετοί πιστεύουν πως

αποτελούν συνέχεια των πολεμικών ασμάτων των Δωριέων, που

εγκαταστάθηκαν στις ορεινές περιοχές των Χανίων ,το 1000 π.Χ.

και διατήρησαν τις πανάρχαιες παραδόσεις τους. Αποτελούνται

από δεκαπεντασύλλαβους ανομοιοκατάληκτους στίχους.

Χωρίζονται στα ριζίτικα της τάβλας που τραγουδιούνται χωρίς

τη συνοδεία οργάνων από δύο ομάδες ανδρών και στα ριζίτικα

της στράτας που τραγουδιούνται στο δρόμο, με τη συνοδεία

οργάνων (καντάδες). Στην παγκόσμια διάδοση των ριζίτικων

τραγουδιών συντέλεσε ο Νίκος Ξυλούρης. Το γνωστότερο

ριζίτικο τραγούδι είναι το : «Πότε θα κάνει ξαστεριά»

«Πότε θα κάμει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει,

να πάρω το ντουφέκι μου, την έμορφη πατρόνα

να κατεβώ στον Ομαλό, στη στράτα του Μουσούρου,

να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες,

να κάμω και μωρά παιδιά, να κλαιν΄δίχως μανάδες,

να κλαιν τη νύχτα για νερό, και την αυγή για γάλα,

και τ΄αποδιαφωτίσματα τη δόλια τους τη μάνα…»

~ 27 ~

Συμπληρώνω τα κενά με τις παρακάτω λέξεις.

Βιολάτορας, λύρα, ρεμπετοκρητικά, πρωτομάστορας

έντεχνη, ριζίτικο, αηδόνι, κοντυλιά, μαντινάδα, στράτα

1. Μετά από κάθε μάχη οι Κρητικοί γλεντούσαν με τη _______.

2. Με τη βοήθεια των προσφύγων δημιουργήθηκαν τα __________.

3. Ο Στρατής Καλογερίδης ήταν ο σημαντικότερος __________ της Κρήτης.

4. Ο Χαρίλαος ήταν __________ της λύρας. 5. Τον Μπαξεβάνη τον έλεγαν ________ της Κρήτης. 6. Ο Νίκος Ξυλούρης ανήκει στην ________ κρητική μουσική. 7. Το τραγούδι «Πότε θα κάνει ξαστεριά» είναι το πιο γνωστό

________ τραγούδι. 8. Είναι δύσκολο να φτιάξεις μια ________ γιατί πρέπει να

εκφραστείς μόνο σε δύο στίχους. 9. Η ________ είναι η μουσική που βγάζει η λύρα ή το βιολί.

10.Τα ριζίτικα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα ριζίτικα της

τάβλας και τα ριζίτικα της ________.

~ 28 ~

…ΠΡΟΤΟΥ ΒΑΡΕΣΕΙ

ΤΗ ΛΥΡΑ…

«Θρονιάστηκαν κι οι τρεις, πήραν το σκαμνί, γέμισαν τα

τάσια, ξεκρέμασε ο δάσκαλος από τον ώμο τη

βροντόλυρα, την έστησε στα γόνατά του όρθια άπλωσε το

χέρι, άρπαξε μιαν μπουκιά κρέας, να φάει, προτού βαρέσει

τη λύρα, να πάρει δύναμη…»

(Ο καπετάν Μιχάλης) Νίκος Καζαντζάκης

~ 29 ~

Δεμένοι με τα παραδοσιακά μουσικά τους όργανα είναι οι

Κρητικοί.

Ώρες ατέλειωτες παίζουν τη λύρα , το λαούτο και το μαντολίνο,

τραγουδούν και γλεντούν σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής τους.

Τέσσερα είναι τα πιο γνωστά όργανα που χρησιμοποιούν οι

οργανοπαίχτες της Κρήτης. Η λύρα , το βιολί, το λαούτο και το

μαντολίνο.

Το μπουλγαρί, η ασκομαντούρα, το σφυροχάμπιολο και το

νταούλι σχεδόν σπανίζουν. Τα περισσότερα από αυτά

χρονολογούνται στην περίοδο της Ενετοκρατίας.

~ 30 ~

Η ΛΥΡΑ

Το κυρίαρχο και αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο για τους

κατοίκους της Κρήτης είναι η λύρα. Παίζονταν από τα

πανάρχαια χρόνια στο νησί, με διαφορετική μορφή. Έχει τις ρίζες

της στην ανατολή. Το κρητικό λυράκι είναι σχεδόν ίδιο με την

πολίτικη λύρα, τη λύρα της Κωνσταντινούπολης. Οι λύρες

εμφανίστηκαν πριν περίπου 5000 χρόνια σε διάφορους λαούς

της ανατολικής Μεσογείου (Αιγύπτιους, Σουμέριους, Εβραίους

κλπ). Στον Ελλαδικό χώρο η λύρα ήταν γνωστή από την εποχή

του χαλκού (3000- 1100 π.Χ), όπως αποδεικνύεται από τα

Κυκλαδικά ευρήματα της 3ης χιλιετίας. Ο ήχος της συνδεόταν με

το απλό και αυστηρό πνεύμα του Απόλλωνα. Εκτός Κρήτης

παίζεται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως στα

Δωδεκάνησα (Κάσο, Κάρπαθο), τη Θράκη και τη Μακεδονία, σε

διαφορετική μορφή (αχλαδόσχημη ) και διαφορετικό παίξιμο. Οι

Έλληνες της Καπαδοκίας και του Πόντου παίζουν τη

φυαλόσχημη λύρα (κεμετζές).

Αν και ήταν γνωστή η λύρα στον ελλαδικό χώρο από τον 3ο

αιώνα π.Χ, στην Κρήτη άρχισε να χρησιμοποιείται μετά την

τουρκική κατάκτηση, το 17ο ή 18ο αι.

Στην Κρήτη υπήρχαν δύο τύποι λύρας. Το λυράκι που είχε

μικρό σκάφος και έδινε οξύ και διαπεραστικό ήχο, κατάλληλο για

~ 31 ~

χορό και η βροντόλυρα με πιο βαθύ σκάφος και ήταν

κατάλληλη για πολύωρη συνοδεία τραγουδιού.

Από τους δύο τύπους αυτούς προήλθε η σύγχρονη λύρα με τη

χρήση της από τους λυράρηδες Ανδρέα Ροδινό, Γιάννη

Παπαδάκη (Καρεκλά) και Μανόλη Σταγάκη.

Η συνέχεια της εξέλιξης της αχλαδόσχημης αιγαιοπελαγίτικης

λύρας επικράτησε τα τελευταία σαράντα χρόνια στην Κρήτη,

λόγω της ανέξοδης και εύκολης κατασκευής της σε αντίθεση με

το βιολί, που κοστίζει πολύ και κατασκευάζεται από

επαγγελματίες οργανοποιούς. Αυτό βοήθησε στη γρήγορη

διάδοσή της, πιθανόν στα τέλη του 18ου αι.

Μέχρι το πρώτο τέταρτο του 20ου αι. παίζονταν χωρίς

συνοδευτικά όργανα στο κέντρο του χορευτικού κύκλου.

Στο δοξάρι της συνήθιζαν να κρεμούν μικρά σφαιρικά

κουδουνάκια , τα γερακοκούδουνα, επειδή τέτοια κουδούνια

κρεμούσαν κατά τη βυζαντινή περίοδο στα κυνηγετικά γεράκια.

Στις αρχές του μεσοπολέμου (1920- 1941), άρχισε να

χρησιμοποιείται η βιολόλυρα, μια οκτάσχημη λύρα που

δημιουργήθηκε για να αποκτήσει τις δυνατότητες του βιολιού.

Χρησιμοποιήθηκε κυρίως στην περιοχή του Ηρακλείου. Σήμερα

δε χρησιμοποιείται ιδιαίτερα. Track 1 μουσικά όργανα

Κρήτης\track 1.mp3

~ 32 ~

TO ΒΙΟΛΙ

Το βιολί είναι όργανο αγαπητό σε όλο τον κόσμο, θεωρείται όπως και το πιάνο ο βασιλιάς των οργάνων. Ανήκει στην οικογένεια των τοξοτών οργάνων και είναι η εξέλιξη του μουσικού τόξου, το παλαιότερο και απλούστερο έγχορδο που πιθανότατα να προήλθε από το τόξο του

κυνηγού. Χρησιμοποιείται εδώ και χιλιάδες χρόνια σε διάφορα μέρη της γης και είναι ακόμη διαδεδομένο σε ορισμένες περιοχές της Αμερικής και της Αφρικής. Παίζεται κυρίως με δοξάρι ένα ραβδί/ τόξο με μια κορδέλα με 150- 250 τρίχες αλόγου τεντωμένη ανάμεσα στις δύο άκρες του. Οι τέσσερις χορδές του βιολιού κατασκευάζονταν αρχικά από έντερο ζώων και αργότερα

από χαλκό και από χάλυβα.

Το βιολί με τη μορφή που έχει σήμερα υπάρχει στο χώρο μας εδώ και 400 χρόνια. Στην Κρήτη ήταν διαδεδομένο από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Σε μια γραβούρα του 1260 ένας κρητικός απεικονίζεται παίζοντας βιολί, αλλά και σε ένα χειρόγραφο φαίνονται εικόνες από τον «Ερωτόκριτο» που

πλαισιώνονται από μουσικούς που παίζουν βιολί.

Πρωτομάστορες της Κρητικής μουσικής παράδοσης θεωρούνται οι βιολάτορες: Χάρχαλης, Μαύρος, Κωστής Παπαδάκης ή Ναύτης, η Ασπασία Παπαδάκη, ο Φώτης Κατράκης, ο Μιχάλης Κουνέλης κ.α. Όμως μετά τον πόλεμο και την εμφάνιση των μεγάλων πρωτομαστόρων λυράρηδων, άρχισε σιγά σιγά να κυριαρχεί η λύρα, με αποκορύφωμα της τις δεκαετίες του 60- 70. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ένα άρθρο του Ηλία Γ. Οικονομάκη, σχετικά με τη βιολιστική Κρητική μουσική παράδοση. [Γύρω στο έτος 1954-55, ο Σίμων Καράς που ήταν τότε Διευθυντής του μουσικού προγράμματος στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ), εισηγήθηκε... Αλλά προτιμώ να δώσω την είδηση αυτή μέσα από τα αποσπάσματα της Εισήγησης του Γιάννη Τσουχλαράκη, Συγγραφέα-Ερευνητή

~ 33 ~

Λαογραφίας στην Ημερίδα του Τμήματος Μουσικής-Τεχνολογίας και Ακουστικής του Τ.Ε.Ι Κρήτης-Παράρτημα Ρεθύμνης, που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο την 5-9-2004. «Την αρμονική συνύπαρξη βιολιού και λύρας στην κρητική μουσική, τάραξε ο Σίμων Καράς με την παρέμβασή του στα μέσα της δεκαετίας του 1950»]2. Παρόλες τις δυσκολίες που έχει συναντήσει αυτό το όργανο συνεχίζει να παίζεταιο ακόμα και σήμερα, κυρίως στις περιοχές Λασιθίου και Χανίων. Track 2 μουσικά όργανα Κρήτης\track 2..mp3 μουσικά όργανα Κρήτης\track 2.mp3

ΤΟ ΜΠΟΥΛΓΑΡΙ

Είναι όργανο της οικογένειας του ελληνικού ταμπουρά,

προέρχεται από την αρχαία ελληνική πανδούρα, που στην Κρήτη

πήρε αυτή τη μορφή και διακρίνεται από την ιδιαιτερότητα του

ήχου, της κατασκευής και του παιξίματος. Έχει τρεις διπλές

χορδές, όπου στα δύο πάνω ζευγάρια μπαίνουν μπουργκάνες

(τυλιχτές χορδές). Κανείς δεν ξέρει από που προέρχεται το

όνομα μπουλγαρί. Σύμφωνα με τα λεγόμενα πολλών παλιών

2 Βλ. Αναλυτικά: Ηλίας Γ. Οικονομάκης «Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΒΙΟΛΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ»,

http:/www.kritikiparadosi.gr/Page.aspx?pageID=119&lang=gr (12/05/2014)

~ 34 ~

μπουγλαριτζήδων, το όνομα ίσως να οφείλεται στις μπουργκάνες

τις οποίες μερικοί αποκαλούν μπουλγάρες.

Παρόλο που διάφορα σκαφτά όργανα με μπερντέδες έχουν κατά

καιρούς ονομαστεί μπουλγαριά, το γνήσιο κρητικό μπουλγαρί

είναι ένα πολύ ιδιαίτερο όργανο με χαρακτηριστικό ήχο και

μουσικό αποτέλεσμα. Είναι δύσκολο να κατασκευαστεί ένα

σωστό μπουλγαρί. Κριτήριο για την κατασκευή του κρητικού

μπουλγαριού είναι κυρίως ο ήχος και η μουσική που παίζει.

Παίζονταν κυρίως στην περιοχή του Ρεθύμνου στα χρόνια

του Μεσοπολέμου και έγινε δημοφιλές από τον Στέλιο

Φουσταλιέρη. Σήμερα σπανίζει η χρήση του. Track 3 μουσικά

όργανα Κρήτης\track 3.mp3

TO ΛΑΟΥΤΟ

« …Ήπαιρνε το λαγούτον του και

σιγανά επορπάτει,

Κι εχτύπαν το γλυκιά γλυκιά ανάδια

στο παλάτι…»

(Ερωτόκριτος) Βιτσέντζος Κορνάρος

Η ιστορία του λαούτου ξεκινάει από την

3η χιλιετία π. Χ. στη Μεσοποταμία. Τα

πρώτα Ευρωπαϊκά λαούτα (13ος αιώνας)

παίζονταν με πλήκτρο και είχαν τέσσερις

χορδές, στην αρχή μονές, που από τα μέσα

του 14ου αιώνα έγιναν διπλές. Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα,

όταν ήταν στο ψηλότερο σημείο της ακμής του, είχε ένδεκα

χορδές, από τις οποίες οι πέντε ήταν διπλές και η μία μονή (για

να παίζει τη μελωδία). Στην Ελλάδα το πρώτο όργανο αυτού του

τύπου που συναντάμε είναι το αρχαιοελληνικό τρίχορδο, η

~ 35 ~

πανδούρα. Από την πανδούρα προήλθε ο ταμπουράς και από

αυτόν το ελληνικό λαούτο.

Στην Κρήτη εμφανίστηκε την εποχή του Βιτσέντζου

Κορνάρου (Ερωτόκριτος). Το λαούτο χρησιμοποιείται στην

ορχήστρα κυρίως για να συνοδεύει τα υπόλοιπα σολιστικά

όργανα (όπως λέμε στη μουσική να κρατάει το tempo/ ρυθμό),

χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να παίξει και μελωδία.

Από έναν δεξιοτέχνη λαουτιέρη το σόλο αυτού του οργάνου

μπορεί να τραβήξει την προσοχή όλων. Track 4 μουσικά

όργανα Κρήτης\track 4.mp3

ΤΟ ΜΑΝΤΟΛΙΝΟ

Το μαντολίνο προέρχεται από τη μαντόρα ή μαντόλα, όργανο

συγγενικό με το λαούτο. Ο όρος μαντολίνο εμφανίζεται για

~ 36 ~

πρώτη φορά στην Ιταλία κατά το 1600, για να χαρακτηρίσει μια

μικρή μαντόρα. Πήρε την τελική του μορφή κατά το 18ο αιώνα.

Στην Ελλάδα παίζεται κυρίως στα Επτάνησα. Στην Κρήτη άρχισε

να χρησιμοποιείται από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Track 5

μουσικά όργανα Κρήτης\track 5.mp3

Η ΑΣΚΟΜΑΝΤΟΥΡΑ

Η γνωστή σε όλα τα νησιά του Αιγαίου τσαμπούνα , στην Κρήτη

ονομάζεται ασκομαντούρα. Είναι ποιμενικό όργανο3. Με την

ονομασία άσκαυλος παίζονταν από την αρχαιότητα, καθώς και

από τους Έλληνες της Μ. Ασίας των τελευταίων ελληνικών

χρόνων και αργότερα από τους Ρωμαίους.

Στο μοναστήρι του Αγίου Φανουρίου στο Βαλσαμόνερο

Ηρακλείου, υπάρχει εικόνα που δείχνει τον άγιο να παίζει

ασκομαντούρα. Παίζονταν μέχρι τη δεκαετία του 1960 κυρίως

στις ορεινές περιοχές. Σήμερα σπανίζει η χρήση της. Track 6

μουσικά όργανα Κρήτης\track 6.mp3

3 Προέρχεται από τη λέξη «ποιμέν ας» που σημαίνει βοσκός. Πιο συνηθισμένο Ποιμενικό όργανο είναι ο αυλός,

γνωστό σε όλους μας (φλογέρα). Ονομάζεται ποιμενικό γιατί το χρησιμοποιούν οι βοσκοί, γι α να μαζέψουν τα πρόβατα τους.

~ 37 ~

ΣΦΥΡΟΧΑΜΠΙΛΟ Ή ΘΙΑΜΠΟΛΙ

Είναι όργανο της οικογένειας σουραβλιών και φλογέρων.

Παίζεται από την αρχαιότητα. Στην Κρήτη εμφανίζεται από τον

3ο μ.Χ. αι. Ήταν το αγαπημένο όργανο και η συντροφιά των

βοσκών στα βουνά της Κρήτης. Σήμερα παίζεται από λίγους και

μεγάλους σε ηλικία κατοίκους. Track 7 μουσικά όργανα

Κρήτης\track 7.mp3

ΝΤΑΟΥΛΑΚΙ Ή ΤΟΥΜΠΙ

Το νταουλάκι παίζονταν ως συνοδευτικό όργανο της λύρας

και του βιολιού κυρίως από τους κατοίκους της ανατολικής

Κρήτης τη δεκαετία του 1960. Σήμερα δε χρησιμοποιείται

ιδιαίτερα. Track 8 μουσικά όργανα Κρήτης\track 8.mp3

~ 38 ~

Η ΚΙΘΑΡΑ

Η κιθάρα ανήκει στα νυκτά έγχορδα με βραχίονα. Η

σύγχρονη κιθάρα δεν έχει καμία σχέση με την αρχαία ελληνική,

η οποία στην πραγματικότητα ήταν ένα είδος λύρας

κατασκευασμένης σε μεγαλύτερο μέγεθος και με πιο δυνατό ήχο.

Όπως το λαούτο, έτσι και η κιθάρα ήρθε την εποχή του

Μεσαίωνα από της Ασία στην Ισπανία με τους Άραβες. Και τα δύο

όργανα διαδόθηκαν στην Ευρώπη από τα τέλη του 14ου αίωνα,

και συνυπήρχαν για πολλά χρόνια.

Στην Κρήτη έγινε γνωστή από την εποχή της Βενετοκρατίας,

χρησιμοποιείται κυρίως σε περιοχές του νομού Λασιθίου ως

συνοδευτικό όργανο του βιολιού. Track 9 μουσικά όργανα

Κρήτης\track 9.mp3

~ 39 ~

*Γράφω το γράμμα στα κενά για να αντιστοιχίσω τα όργανα με τα

χαρακτηριστικά τους.

1. Λύρα ___ α) Χρησιμοποιείται κυρίως στο Λασίθι και στα Χανιά.

2. Βιολί ___ β) Το πιο αντιπροσωπευτικό όργανο της Κρήτης.

3. Μπουλγαρί ___ γ) Εμφανίστηκε στην Κρήτη την εποχή του

Β.Κορνάρου.

4. Νταουλάκι ___ δ) Δεν χρησιμοποιείται σχεδόν καθόλου σήμερα.

5. Λαούτο ___ ε) Προέρχεται από την Ιταλία.

6. Θιαμπόλι ___ στ) Στα νησιά του Αιγαίου λέγεται τσαμπούνα.

7. Ασκομαντούρα __ ζ) Ήταν το αγαπημένο όργανο των βοσκών.

8. Μαντολίνο ___ η) Παίζονταν ως συνοδευτικό της λύρας και του

βιολιού στην ανατολική Κρήτη.

~ 40 ~

Χρωματίζω τη λύρα, βάζω γερακοκοκούδουνα στο δοξάρι της και

προσπαθώ να σχεδιάσω όσα από τα μουσικά όργανα της Κρήτης

μπορώ.

~ 41 ~

Η ΠΙΟ ΚΑΛΗ ΦΟΡΕΣΙΑ,

ΜΕΪΝΤΑΝΟΓΕΛΕΚΟ ΚΕΝΤΗΤΟ…

« Ξέχασε ο γέρος την πίκρα από το γράμμα του εγγονού

του, άνοιξε τις παλιές κασέλες, έβγαλε την πιο καλή

φορεσιά, μεϊντανογέλεκο κεντητό, βράκα από τσόχα,

λινομέταξο ζωνάρι, φέσι τουνεζί, διάλεξε και δυο

στιβάνια, τα πιο μικροπόδαρα, ξεχώρισε κι από τα

μεσοδόκαρα ένα τουφέκι και τα απίθωσε όλα απάνω στην

κασέλα, να ντύσει αύριο το στερνογιό του γαμπρό…»

(Ο καπετάν Μιχάλης) Νίκος Καζαντζάκης

~ 42 ~

Οι Κρητικοί μετά την κατάκτηση του νησιού από τους

Βενετούς, συνέχισαν να φορούν τα βυζαντινά ρούχα,

το «στιχάριο» (μακρύ ριχτό ρούχο μέχρι τους

αστραγάλους). Οι νεότεροι στην ηλικία φορούν ρούχο

πάνω από το γόνατο με ζώνη στη μέση και κάλτσα από

κάτω. Τα ρούχα αυτής της εποχής είχαν έντονα

χρώματα.

Αργότερα οι πλούσιοι Κρήτες ντύνονται σύμφωνα με

τη βενετσιάνικη μόδα, ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη στην

οποία ανήκουν και το επάγγελμα που εξασκούν.

Οι αγρότες και γενικά όλοι όσοι δυσκολεύονταν οικονομικά

ντύνονταν με ό,τι έβρισκαν αρκεί να καλύψουν το σώμα τους.

Αυτή ήταν η κρητική ενδυμασία ως το πρώτο μισό του 16ου αι.

Τότε κάνει την εμφάνισή της η βράκα, που έγινε το επίσημο

ρούχο του Κρητικού για τους επόμενους αιώνες.

Από πού προήλθε όμως η βράκα;

Το 16ο αι., οι Μπαρμπαρέζοι πειρατές που λυμαίνονταν τη

Μεσόγειο, φορούσαν ένα είδος βράκας, γιλέκο, φέσι με ή χωρίς

σαρίκι, φαρδιά ζώνη και χαμηλές μπότες. Οι Κρήτες ναυτικοί

αναγκάζονταν να φοράνε παρόμοια ρούχα με τους πειρατές,

~ 43 ~

ώστε αυτοί να τους μπερδεύουν και να απομακρύνονται χωρίς

να γίνονται αντιληπτοί. Μην έχοντας άλλα ρούχα οι φτωχοί

χωρικοί της Κρήτης , συνέχισαν να φοράνε τα ίδια και μετά την

αποστράτευσή τους από τα καράβια. Έτσι καθιερώθηκε η βράκα

ως το επίσημο ρούχο των Κρητικών μέχρι τις αρχές του 20ου αι.

Τότε πολλοί Κρητικοί μετανάστευσαν στην Αμερική και δεν

έπρεπε να φοράνε βράκα. Άρχισαν να την αντικαθιστούν με την

κιλότα, που προερχόταν από τους ιππείς των ευρωπαϊκών

στρατευμάτων. Μπαίνει μέσα στα στιβάνια και συνδυάζεται με

πουκάμισο, γιλέκο και μεϊντάνι, πλατιά υφαντή ζώνη και μαύρο

μαντίλι στο κεφάλι.

Τη φορεσιά που βλέπουμε σήμερα την ετοιμάζουν ειδικοί

τεχνίτες, οι «τερζήδες».

Πρώτα ο Κρητικός φοράει το πουκάμισο. Το λευκό φοριόταν

στους γάμους, στις χαρές και στα πανηγύρια, ενώ το μαύρο ήταν

δείγμα πένθους.

Πάνω από το πουκάμισο φοριέται το γιλέκι. Φτιάχνεται από

τσόχα καλής ποιότητας σε σκούρο μπλε χρώμα. Διακοσμείται

από μεταξωτά μαύρα ή μπλε σιρίτια τα χάρτζα.

Κατόπιν φοράει τη βράκα. Φτιάχνεται από τσόχα σε σκούρο

μπλε χρώμα.

~ 44 ~

Τη βράκα συμπληρώνουν οι κάλτσες, τα στιβάνια, άσπρα ή

μαύρα, ανάλογα με την περίσταση.

Στη συνέχεια τυλίγει την μπλε ή κόκκινη ζώνη γύρω από τη

μέση, φτιαγμένη από λεπτό μαλλί ή μετάξι. Περνάει σε αυτή το

μαχαίρι με μαύρη λαβή (μαυρομάνικο) ή ανοιχτόχρωμη, που η

μορφή της σε σχήμα V είναι μοναδική στον κόσμο. Η θήκη του,

συνήθως ασημένια, είναι διακοσμημένη με πλούσια ανάγλυφα

σχέδια.

Στη συνέχεια κρεμιέται από το λαιμό η καδένα, το μοναδικό

κόσμημα της φορεσιάς, που στο τελείωμά της συνδέεται το

ρολόι, το οποίο μπαίνει στο τσεπάκι του γιλέκου.

Στο κεφάλι βάζει ο Κρητικός το τσακιστό φέσι που αργότερα

αντικαταστάθηκε από μαύρο μαντίλι με πυκνά κρόσσια που

μοιάζουν με δάκρυα και -όπως λέει η παράδοση- συμβολίζουν τα

δάκρυα του Ερωτόκριτου για την Αρετούσα, ή τα δάκρυα των

Κρητικών μαθαίνοντας πως η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα

χέρια των Τούρκων, ή τη θλίψη τους για το ολοκαύτωμα του

Αρκαδίου.

Το ντύσιμο ολοκληρώνεται με το μεϊντάνι που μπαίνει πάνω

από το γιλέκι. Είναι ένα ρούχο με μανίκια, μεσάτο και τελείως

ανοιχτό μπροστά. Τις κρύες μέρες ο Κρητικός φοράει αναρριχτό

(όχι από τα μανίκια) το καπότο. Είναι μια κοντή κεντημένη κάπα

με κουκούλα.

~ 45 ~

Όπως ο άνδρας Κρητικός έτσι και η γυναίκα φορά

τα βυζαντινά ρούχα και μετά από την κατάληψη της

Κρήτης από τους Βενετούς, μέχρι την άλωση της

Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, το 1453.

Η γυναικεία φορεσιά αποτελούνταν από δύο ιμάτια

με μανδύα και τυμπάνιο στο κεφάλι. Οι γυναίκες

της υπαίθρου φορούσαν τα ίδια ρούχα, κατώτερης

ποιότητας και στη μέση ποδιά, το προσέργιο.

Συνηθιζόταν ακόμα και το σακοφίστανο( ζακέτα και φούστα).

Από το τέλος του 15ου αι. η γυναίκα ακολουθεί τη μόδα της

Βενετίας.

Οι νέες κοπέλες δανείστηκαν από τους άνδρες το «μεϊντάνι» και

το ονόμασαν ζιπόνι. Το κεντούσαν με χρυσές κλωστές και το

ονόμασαν χρυσοζίπονο .Στην αρχή ήταν κοντό και το

φορούσαν πάνω από το φόρεμα. Αργότερα το φόρεμα χωρίστηκε

σε επανωκόρμι και φούστα. Το επανωκόρμι σιγά σιγά

αντικαθιστάται από κεντημένο πουκάμισο. Η φορεσιά

συμπληρώνεται με τη διακοσμητική μπροσποδιά, κατάλοιπο της

βυζαντινής εποχής.

~ 46 ~

Σήμερα υπάρχουν τρεις χαρακτηριστικές φορεσιές: η

σφακιανή, η ανωγειανή ή «σάρτζα» και η φορεσιά της

Κριτσάς ή «κούδα».

Ξεχωριστή θέση κατέχουν τα κοσμήματα της κεφαλής.

Ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική της θέση η γυναίκα

φοράει και κοσμήματα στο λαιμό, στο στήθος και στη μέση.

Ιδιαίτερο κόσμημα είναι ο σταυρός. Φοράει βραχιόλια,

δαχτυλίδια και νομίσματα, ραμμένα πάνω στο μαντήλι, στο

στήθος και στη μέση. Η φορεσιά συμπληρώνεται από το

αργυρομπουνιαλάκι (γυναικείο μαχαίρι) που περνιέται στη

ζώνη της Κρητικοπούλας.

~ 47 ~

Τι φορούσαν οι άνδρες και τι οι γυναίκες στην Κρήτη.

βράκα στιβάνια ρολόι κεντημένο πουκάμισο νομίσματα

μεϊντάνι

αργυρομπουνιαλάκι ζιπόνι καδένα καπότο φούστα βραχιόλια

μαύρο μαντίλι δακτυλίδια ποδιά μαχαίρι

Ανδρική φορεσιά Γυναικεία φορεσιά

____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

_____________ ______________

~ 48 ~

…ΓΟΡΓΟΠΤΕΡΟΙ

ΤΟΥ «ΠΗΔΗΚΤΟΥ» ΟΙ ΗΧΟΙ…

«Ο τυφλός λυράρης Αλεξανδρης, καθήμενος ες τό μέσον

του χορου, εφαίνετο γοητευμένος υπό της μουσικης του…

Υπό την κίνησιν του δοξαριου του έφυγον γοργόπτεροι

του «πηδηκτου» οι ηχοι. Καί όλος ο κύκλος των χορευτων

εκινειτο διά μιας ως εις άνθρωπος και

των ποδων ο κρότος αντήχει

ταυτοχρόνως και τόσον δυνατά, ώστε

εσείετο, ενόμιζες, το έδαφος…»

Ο ΠΑΤΟΥΧΑΣ (Ιωάννης Κονδυλάκης)

«... Ενω δε η λύρα έκρουε τάς γοργοτέρας στροφάς του

πηδηκτου, ο Μανώλης ανεπήδα εις ύψος μέγα. Και ενω

ητο μετέωρος, εκτύπα με τήν παλάμην, οτέ μέν τήν μίαν,

οτέ δε τήν άλλην του κνήμην. Έπειτα ελύγιζε προς τά

οπίσω το σωμα ή κάμπτων τά γόνατα καί χαμηλώνων

μέχρι του εδάφους ανεπήδα έπειτα με θαυμαστήν

ελαστικότητα…»

Ο ΠΑΤΟΥΧΑΣ (Ιωάννης Κονδυλάκης)

~ 49 ~

Η μεγάλη – μητέρα θεά, η Ρέα,

πρωτοδίδαξε τη μουσική τέχνη στους

Κουρήτες για να καλύψουν τα κλάματα

του νεογέννητου Δία, σύμφωνα με τη

μυθολογία.

Πιστεύεται ότι οι περισσότεροι

χοροί της κλασικής αρχαιότητας έχουν

τις ρίζες τους στην Κρήτη.

Ο πιο φημισμένος κρητικός χορός ήταν ο πυρρίχιος ( πολεμικός

χορός), που με το πέρασμα των χρόνων εξαπλώθηκε σε όλη την

Ελλάδα.

Πολλοί από τους παραδοσιακούς

χορούς της Κρήτης αποτελούν

απόηχο του χορού των

Κουρητών ή της πυρρίχης.

Ιδιαίτερα ονομαστοί από τη

μινωική εποχή ήταν οι κυκλικοί

χοροί ως στοιχεία θρησκευτικών

τελετουργιών.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι Κρήτες

είχαν εφεύρει αυτού του είδους τις

τελετουργίες με τους συρτούς χορούς, που

χορεύονταν γύρω από το βωμό, κατά τη

διάρκεια μιας θυσίας.

Ο χορός λοιπόν από τα πανάρχαια

χρόνια έχει μπει στη ζωή του Κρητικού, ο

οποίος χορεύοντας δείχνει την αντρειοσύνη

του και την παλικαριά του.

~ 50 ~

Είκοσι πέντε περίπου παραδοσιακοί χοροί αποτελούν τη ζωντανή

χορευτική κληρονομιά μας. Από αυτούς οι περισσότερο γνωστοί

είναι η σούστα, ο μαλεβιζιώτης, ο χανιώτικος (συρτός) ο

σιγανός και το πεντοζάλι. Λιγότερο γνωστοί είναι η

γλυκομηλίτσα,η γιτσικιά σούστα, ο φτερωτός συρτός, ο

κουτσαμπαδιανός, ο μπραϊμιανός, ο αγκαλιαστός, ο

ξενομπασάρης, το ρόδο, ο τριζάλης, ο πηδηχτός, ο

απανωμερίτης, το μικρό μικράκι, ο ζερβόδεξος, τα

ντουρνεράκια και ο λαζότης.

Ας γνωρίσουμε καλύτερα μερικούς από τους πιο γνωστούς

χορούς της ιδιαίτερης πατρίδας μας.

ΧΑΝΙΩΤΙΚΟΣ Ή ΧΑΝΙΩΤΗΣ

Η παλαιότερη μορφή του εντοπίζεται στα Χανιά. Είναι συρτός

χορός και χορεύται σε κύκλο από γυναίκες και άνδρες. Σύμφωνα

με τη λαϊκή παράδοση η πρώτη του μελωδία δημιουργήθηκε από

δύο άλλες μελωδίες που έφτιαξαν οι Κρήτες εθελοντές και

τελευταίοι υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Παραλλαγή του χανιώτικου χορού είναι ο φτερωτός συρτός.

Στο Ρέθυμνο λέγεται ντάμα και στα Χανιά πάσο. Ο χορός αυτός

στην περίοδο της Αποκριάς, αλλά και σε όλες τις εύθυμες

περιστάσεις έπαιρνε τη μορφή παιχνιδιού.

~ 51 ~

ΠΕΝΤΟΖΑΛΙ

Ανήκει στην κατηγορία των πηδηχτών

χορών. Χορεύεται σε κύκλο από άνδρες

και γυναίκες. Παλιότερα χορεύονταν

μόνο από άνδρες.

Σύμφωνα με την παράδοση και όπως

κατέγραψε ο βιολάτορας Ναύτης (Κωνσταντίνος Παπαδάκης),

πήρε τη σημερινή του μορφή και ονομασία στην επαρχία

Κισσάμου (Χανιά) την περίοδο της επανάστασης του

Δασκαλογιάννη (1770- 71). Ονομάστηκε πεντοζάλι, γιατί

συμβολίζει το πέμπτο ζάλο(βήμα), την Πέμπτη κατά σειρά ελπίδα

των Κρητικών για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους

Τούρκους. Έχει δέκα βήματα σε ανάμνηση της 10ης Οκτωβρίου

1769 οπότε πάρθηκε η απόφαση των Σφακιανών για την

πραγματοποίηση της επανάστασης. Η μουσική στο πεντοζάλι έχει

δώδεκα γυρίσματα(σκοπούς) προς τιμή των δώδεκα

πρωτεργατών της επανάστασης.

Παραλλαγή του πεντοζάλι είναι ο κουτσαμπαδιανός χορός.

Σύμφωνα με την παράδοση ό χορός αυτός δημιουργήθηκε

αρκετά χρόνια μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, το

1800 περίπου, όταν ένας καπετάνιος από την Αμπαδιά, κουτσός

στο αριστερό του πόδι, μετά από μια μάχη με τους Τούρκους,στη

Λοχριά της Αμπαδιάς, θέλησε να χορέψει πεντοζάλι. Οι μουσικοί

που έπαιξαν και οι χορευτές που χόρεψαν μαζί του, τον τίμησαν

προσαρμόζοντας το ρυθμό και τα βήματα στα ζάλα ενός κουτσού

άνδρα. Εκείνος παρ’ ότι ήταν κουτσός, χόρεψε και έτσι έμεινε ο

χορός με το όνομα κουτσαμπαδιανός ή κουτσιστός. Πολύ

πιθανόν ο κουτσός άνδρας να ήταν ο σπουδαίος οπλαρχηγός

Ιωσήφ Δασκαλάκης ( Σηφοδασκαλάκης) , ο οποίος συμμετείχε

στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη και επέζησε, αλλά έμεινε

κουτσός στο αριστερό του πόδι.

~ 52 ~

ΜΑΛΕΒΙΖΙΩΤΗΣ

Λέγεται και καστρινός πηδηχτός. Είναι χορός της περιοχής

Μαλεβιζίου του νομού Ηρακλείου. Τον χορεύουν άνδρες και

γυναίκες σε κύκλο.

ΣΟΥΣΤΑ

Είναι χορός του νομού Ρεθύμνου. Ανήκει στην κατηγορία των

πηδηχτών χορών και χορεύεται από ζευγάρια. Κατά τη διάρκεια

του χορού αναπτύσσεται ένας χορευτικός διάλογος γεμάτος

συμβολισμούς. Ένα καλό ζευγάρι χορευτών μπορεί να εκφράσει

στη σούστα το χρονικό μιας ερωτικής ιστορίας από την αρχή της

γνωριμίας ως την ώρα του γάμου.

Πιθανόν πήρε το όνομά της η σούστα κατά την περίοδο της

Ενετοκρατίας από τους Ενετούς, όταν άρχισαν να την χορεύουν

στις γιορτές που γίνονταν στο παλάτι του δούκα στο Χάνδακα

(Ηράκλειο).

~ 53 ~

ΣΙΓΑΝΟΣ

Ονομάστηκε σιγανός ίσως γιατί είναι αργός χορός. Χορεύεται

από γυναίκες και άνδρες σε κύκλο. Διάφορες μορφές του

συναντώνται στο Ηράκλειο, Ρέθυμνο, και Λασίθι. Μέχρι πριν

μερικά χρόνια ήταν ο χορός της νύφης στην κεντρική και

ανατολική Κρήτη.

Παλιότερα ο σιγανός χορεύονταν κυρίως από γυναίκες.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι αγάδες καλούσαν τις

οικογένειες των Κρητικών σε δήθεν γλέντια , για να βάζουν τις

γυναίκες και τις κόρες τους να χορεύουν στους οντάδες τους. Οι

Τούρκοι έριχναν στο πάτωμα ρόβι, για να γλιστρούν και

πέφτουν κάτω οι γυναίκες, να τις γελοιοποιούν και να τις

προσβάλουν. Οι Κρητικοί, για να μη γίνεται το κέφι των

Τούρκων, έλεγαν στους οργανοπαίχτες που οι περισσότεροι ήταν

χριστιανοί, να παίζουν το σιγανό με τρόπο τέτοιο ώστε να

αποφεύγονται τα ατυχήματα.

Στο Λασίθι και κυρίως στην Ιεράπετρα, είδος σιγανού χορού

είναι ο ξενομπασάρης. Πήρε το όνομά του από τη μαντινάδα

που τραγουδιέται πάντα πρώτη κατά τη διάρκεια του χορού.

«Ξενομπασαρικάκι μου, ξενομπασάρικό μου

Σγουρό βασιλικάκι μου και να σουνε δικό μου.»

~ 54 ~

Γράφω το γράμμα στα κενά για να αντιστοιχίσω τους χορούς

με τα χαρακτηριστικά τους.

1. Χανιώτης ___ α) Παραλλαγή του Χανιώτη.

2. Φτερωτός συρτός ___ β) Ανήκει στους πηδηχτούς χορούς.

3. Κουτσαμπαδιανός ___ γ) Είναι συρτός χορός.

4. Πεντοζάλι ___ δ) Παραλλαγή του πεντοζάλι.

5. Μαλεβιζιώτης ___ ε) Λέγεται και καστρινός πηδηχτός.

6. Σιγανός ___ στ) Χορεύεται σε ζευγάρια.

7. Πυρρίχιος ___ ζ) Αρχαίος κρητικός χορός.

8. Ξενομπασάρης ___ η) Είδος σιγανού.

9. Σούστα ___ θ) Ήταν ο χορός της νύφης στην

κεντρική και ανατολική Κρήτη.

~ 55 ~

Χρωματίζω τη σκηνή που βλέπω και ζωγραφίζω μία από

σημερινό γλέντι.

~ 56 ~

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

Νίκος Καζαντζάκης, Ο καπετάν Μιχάλης: Ελευθερία ή θάνατος, Αθήνα:

Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2010

Ιωάννης Κονδυλάκης, ΠΑΤΟΥΧΑΣ, Αθήνα: Γεώργιος Φεξής, 1916

Βιτσέντζος Κορνάρος, ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, http://www.ebooks4greeks.gr,

15/03/2014

Γεώργιος Χορτάτζης, Η Ερωφίλη, Τύποις Φοίνικος, 1878

Έφης Αβέρωφ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΡΓΑΝΟΓΝΩΣΙΑ, 7η Έκδοση, Αθήνα:

Μουσικός Οίκος Φίλλιπος Νάκας, 1992

http://www.tsouchlarakis.com/KRITIKATRAGOUDIA.htm

http://www.tsouchlarakis.com/XOROIKRITIS.htm

http://stigmes.gr/gr/grpages/articles/lyra.htm

http://www.rossdaly.gr/el/texts-recommendations/63-cretan-music-by-

ross-daly-

: http://www.cretan-music.gr

https://www.google.gr/search?q=ΜΟΥΣΙΚΑ+ΚΡΗΤΙΚΑ+ΟΡΓΑΝΑ&tbm=isch

&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=Qr27Us7fKY3Xsgba2oBQ&ved=0CDkQsAQ

&biw=1366&bih=666

http://www.stefanakis-

antonis.gr/index.webman?section=cretaninstruments&lang=gr

http://users.sch.gr/chetzogian/globalsch-

autosch/iware/?D=edfa5b00526de867b1d5bcac7ad7cb52

https://www.google.gr/search?q=κρητικοι+παραδοσιακοι+χοροι&tbm=isch

&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=pL67UuLkBofZtQai24HACg&sqi=2&ved=0

CF4QsA

https://www.google.gr/search?q=κρητικη+φορεσια&tbm=isch&tbo=u&sou

rce=univ&sa=X&ei=qsC7UtPYKoLZtQbJ3IHgCg&sqi=2&ved=0CCwQsAQ&bi

w=1008&bih=584

http://el.wikipedia.org/wiki/Κρητική_φορεσιά

http://11lyk-irakl.ira.sch.gr/EREYNHTIKES%20ERGASIES/2011-

2012/b%20tetr%202012/ORGANA%20KAI%20XOROI%20-

%20KRHTIKOI.pdf