Ο ∆ιονύσιος Σολωµός – η γλώσσα της ελευθερίας ή η ελευθερία της γλώσσας TP

1PT

Fatima Eloeva

Πρόσφατα την προσοχή µου τράβηξε µια συζήτηση που έγινε µεταξύ των δύο αρχηγών

της ελάσσονος αντιπολίτευσης της Ελλάδας. TP

2PT Το αντικείµενο της συζήτησης υπήρξε η σηµασία

της λέξης Tβία T και η σωστή ερµηνεία αυτής της λέξης στα συµφραζόµενα του Εθνικού Ύµνου

της Ελλάδας. Ο ένας από τους διαφωνούντες υποστήριζε ότι Tη βία T στην προκειµένη περίπτωση

σηµαίνει “ορµή, βιασύνη” (εποµένως πρόκειται για τηνT βίαT – ο συνοµιλητής επέµεινε ότι

πρόκειται για βία «δύναµη, ορµή, χρήση δυνάµεως προς καταναγκασµόν» TP

3PT). Την πρώτη

παρατήρηση που µπορεί να κάνει κανείς σχετικά µε αυτήν την διαφωνία είναι ότι οι δύο

σηµασίες της λέξης φανερά σχετίζονται. Από την άλλη είναι ενδεικτικό ότι στην προκειµένη

περίπτωση µία ή άλλη εκδοχή της σηµασίας της λέξης έχει ως συνέπεια και την δικαιολόγηση

συγκεκριµένου πολιτικού προγράµµατος και εδώ µπαίνουµε σε χώρο θέµατος «γλώσσα και

εξουσία».

Σκέφτηκα ότι αυτή η γλωσσολογική διαφωνία (που δεν είχε κατά τη γνώµη µου µια

µοναδική και τελική λύση) θα παρουσίαζε ένα ιδανικό διδακτικό υλικό να χρησιµοποιηθεί στο

µάθηµα Νεοελληνικής λεξικολογίας – πάντα η αντίδραση και η αξιολόγηση σηµασίας και

χρήσης µιας λέξης σε συγκεκριµένα συµφραζόµενα από τους φυσικούς φορείς (ακόµα και όταν

είναι αρχηγοί των κοµµάτων) παρουσιάζει µεγάλο γλωσσολογικό ενδιαφέρον – το γεγονός ότι

πιο φυσικοί φορείς και χρήστες της γλώσσας δείχνουν ορισµένες αµφιβολίες και ο ίδιος ο

χαρακτήρας αυτών των αµφιβολιών είναι πολύ ενδεικτικοί. TP

4PT

Αυτή η διαφωνία περί του Εθνικού Ύµνου µου θύµισε τη δική µου αντίδραση όταν

πρωτάκουσα (ή µάλλον πρωτοδιάβασα τον Ύµνο). Τότε ξέροντας ελάχιστα πράγµατα για τον

Ύµνο, για τον συγγραφέα και στην ουσία και για την ίδια την Ελλάδα) ο ύµνος µου φάνηκε

πολύ απρόοπτος – µέχρι παράξενος, µε φόβισε αλλά ταυτόχρονα µε µάγεψε. Είναι ολοφάνερο

ότι ο εθνικός ύµνος οποιουδήποτε κράτους παρουσιάζει άπειρες δυνατότητες για την σηµειωτική

ανάλυση. Ο ύµνος λειτουργεί ως σύµβολο. Από τον Ύµνο µπορεί να µάθει κανείς πολλά

πράγµατα για την χώρα την οποία αντιπροσωπεύει και συµβολίζει. Όντως ο Εθνικός Ύµνος της

TP

1PT The research was supported by Russian Foundation of Humanities, Grant 10-04-00168а.

TP

2PT Αναφέροµαι στο Βήµα του 19 Απρίλη 2009.Χρωστάω στον P.Mackridge αυτήν την παραποµπή. (Όπως και πολλές άλλες πολύτιµες πληροφορίες για την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία). TP

3PT ∆. ∆ηµητράκου Νέον ορθογραφικόν ερµηνευτικόν λέξικόν, 1969. ∆εν υπάρχει αµφιβολία ότι σηµασιολογικά οι δύο σηµασίες είναι στενά δεµένες. TP

4PT Από την άλλη αυτό το περιστατικό µας δείχνει µε έναν σαφέστατο τρόπο ότι στην Ελλάδα σήµερα λείπει ένα ηλεκτρονικό κορπους της ελληνικής γλώσσας και η δηµιουργία ενός τέτοιου κόρπους θα ήταν πράγµατι µια υπόθεση εθνικής σηµασίας - αλλιώς θα µπορούσαµε να ελέγξουµε αµέσως όλα τα συµφραζόµενα της λέξης βία (στην εποχή του Σολωµού) και να δηµιουργήσουµε µια τεκµηριωµένη εικόνα. Τα υπάρχοντα ηλεκτρονικά tezaurus καλύπτουν την αρχαία ελληνική και µεσαιωνική γλώσσα µέχρι τον 15 αιώνα.

Ελλάδας είναι ένας παράξενος ύµνος – στον ύµνο στην ουσία δεν λέγεται ούτε για την Ελλάδα

ούτε για τους ¨Έλληνες (αναφέρονται µόνο τα κόκκαλά τους). TP

5PT Μια απίστευτη ένταση κυριαρχεί

στο κείµενο – είναι κάτι παραπάνω από την ένταση, κάτι που στην κατάσταση σηµερινής

παγκοσµιοποίησης θα ονοµάζαµε το suspence. Ο Ύµνος πράγµατι µοιάζει µε ένα

κινηµατογραφικό έργο. Η Ελευθερία δεν ονοµάζεται στην αρχή – µόνο στο τέλος ακούµε:

«Χαίρε, χαίρε ελευθεριά!». περιγράφεται µε έµµεσο, και όχι άµεσο τρόπο, έτσι ο

Σολωµός καταφέρνει να φτάσει σε µια ακραία δραµατικότητα.

Καταλαβαίνουµε ότι µας πλησιάζει κάτι τροµερό – αλλά παράλληλα και ακαταµάχητα

γοητευτικό. Μας τυφλώνει η λάµψη του σπαθιού – και το γεγονός ότι ο ποιητής µιλάει για Tκόψη T

υπογραµµίζει τους αιµοβόρους σκοπούς της Ελευθερίας σε αυτήν την εκδοχή. Μας παραλύει

ένα τροµακτικό Tβλέµµα T ή µας φοβίζει το Tπρόσωπο T (επίσης σε αυτό το σηµείο υπάρχει µια

ασάφεια, επειδή η λέξη T όψηT εδώ µάλλον σηµαίνει πρόσωπο – αλλά ακριβώς αυτή η

σηµασιολογική ρευστότητα προσθέτει στο έργο την εκφραστικότητα. Στο τέλος

αντιλαµβανόµαστε ότι έχουµε να κάνουµε µε µια τροµερή Θεά και αυτή η Θεά είναι Ελευθερία.

Η Ελευθερία που περιγράφεται από τον Σολωµό είναι µάλλον η Liberte του Delacrois,

αλλά φαίνεται ακόµη πια σκληρή – είναι µια βάκχη, τροµακτική και ανελέητη. Τώρα πέρασαν

πολλά χρόνια και καταλαβαίνω ότι η παραξενιά, πολυσηµία και έλλειψη µιας σαφής εικόνας και

σαφής µετάφρασης δεν ήταν αποκλειστικά συνέπια µιας ανεπάρκειας των δικών µου (ελάχιστων

τότε) γνώσεων για τον ποιητή – αντίθετα – όσο περισσότερα γνωρίζω για τον Σολωµό, τόσο πιο

µυστικός και παράξενος φαίνεται – και είναι το σηµείο το οποίο κείται τουλάχιστον εν µέρει

στην µιγαδική, υβριδική, οριακή του γλώσσα.

Αναλύοντας την πρώτη στροφή διαπιστώνουµε πολλές απορίες – που παραµένουν στην

εκκρεµότητα, λειτουργούν ως καλλιτεχνικά µέσα ακριβώς επειδή δεν λύνονται ούτε δεν

πρόκειται να λυθούν.

Σε γνωρίζω από τη κόψη

Του σπαθιού τη τροµερή

Σε γνωρίζω από την όψη

που µε βία περνάει τη γη.

Απ` τα κόκκαλα βγαλµένη

Των Ελλήνων τα ιερά

Και σαν πρώτα ανδρειωµένη

Χαίρε, χαίρε ελευθεριά!

TP

5PT Αναφέροµαι εδώ αποκλειστικά στο κείµενο του Εθνικού Ύµνου και όχι στον Ύµνο εις την Ελευθερίαν στην ενότητα του.

Προβλήµατα ερµηνείας αρχίζουν από την λέξη όψη – δεν είναι καθόλου σαφές τι

εννοείται – ένα πρόσωπο, βλέµµα ή κάτι άλλο.

Από τη συζήτηση για τη λέξη βία έχουµε αρχίσει.

Όπως παρατήρησε η Αθηνά Αθανασοπούλου TP

6PT, στην οποία χρωστάµε µια λεπτεπίλεπτη

ανάλυση του φαινοµένου της διγλωσσίας του ΣολωµούTP

7PT to επίρρηµα «πρώτα» ο Σολωµός

χρησιµοποιεί ακριβώς κατά το µοντέλο του ιταλικού prima, εποµένως εδώ έχουµε να κάνουµε

µε την διαπλοκή βάθους.

Ο ποιητής ξανάρχεται στη Ζάκυνθο ύστερα από µια απουσία που διαρκούσε χρόνια στα

1817 και γράφει τον Ύµνο στα 1923 εµπνευσµένος από την ελληνική επανάσταση. Ο Ύµνος

σίγουρα δεν είναι από τα πιο πετυχηµένα έργα του Σολωµού. ∆εν συγκρίνεται µε τα

αριστουργήµατα που δηµιούργησε στην επόµενη φάση. Όπως σωστά παρατήρησε ο Peter

ΜαckridgeTP

8PT «oΎµνος έχει λίγο-πολύ δηµοσιογραφικό ύφος, που αποτελείται εν µέρει από τη

µυθοπλαστική πρωτοπρόσωπη αφήγηση κάποιων επεισοδίων της επανάστασης ενσωµατωµένη

σε µια στροφική δοµή που συνηθίζεται σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες». Και πάντως φαίνεται

ότι κανείς άλλος δεν έγραψε µε τόσο υποβλητικό αισθησιασµό, µε τέτοια λακωνικότητα και

διαφάνεια. Ο Σολωµός παίρνει το χρίσµα του εθνικού ποιητή επί του Γεωργίου του Α¨, όταν ο

Ύµνος εις την ελευθερίαν καθιερώνεται ως εθνικός ύµνος της Ελλάδας. Αυτό συµβαίνει στα

1865. Όµως στη συνείδηση των Επτανησίων ο Ζακύνθιος ποιητής είχε από νωρίς καθιερωθεί. TP

9PT

Και όχι µόνο – όταν πεθαίνει – η µερίδα στον Αθηναϊκό Τύπο τον ονοµάζει εθνικό ποιητή της

Ελλάδας.

Ο Ύµνος εις την Ελευθερίαν είναι γραµµένος αποκλειστικά στα ελληνικά και δεν έχει

γνωστό «ιταλικό υπόστρωµα». TP

10PT Αναµφίβολα ήδη στον Ύµνο αναγνωρίζουµε τη γνήσια φωνή

του εθνικού ποιητή.

Η γλώσσα είναι η σκιά στην πλατωνική σπηλιά, αυτό το µοναδικό φαινόµενο που µας

συνδυάζει µε τον κόσµο. Από την άλλη είµαστε στη θέση να πλάττουµε τη γλώσσα, να την

αλλάξουµε . Η γλώσσα είναι η µοναδική ουσία που έχουµε την πολυτέλεια ελευθερίας – φυσικά

µιας σχετικής ελευθερίας – και πάντως – υπακούοντας την υπαγόρευση της γλώσσας κατά

καιρούς της υπαγορεύουµε και ίδιοι. Τον τελευταίο καιρό οι ιδιαιτερότητες της διγλωσσίας του

TP

6PT Αφροδίτη Αθανασοπούλου. TΤα ελληνοϊταλικά του Σολωµού. Προβλήµατα περιγραφής και ερµηνείαςT ∆ηµοσιεύθηκε στο περιοδ. Πορφύρας, τχ. 95-96 (αφιέρ. στον ∆ιονύσιο Σολωµό), Ιούλ.-Σεπτ. 2000, σσ. 197-232.T

TP

7PT ∆ιδακτορική διατριβή της Α Αθανασοπούλου «Το πρόβληµα της διγλωσσίας – Η περίπτωση του Σολωµού», Παν/µιο Κρήτης – Φιλοσοφική Σχολή – Τµήµα Φιλολογίας, 1999. TP

8PT Peter Mackridge, Εκµάγεια της ποίησης, Σολωµός, Κάλβος, Καβάφης. Εστία, 2008.

TP

9PT Αφροδίτη Αθανασοπούλου. ibid., 215.

TP

10PT Octave Merlier, Exposition du centenaire de Solomos (Αθήνα 1957), σ. 54.

Σολωµού TP

11PT(η της διφυίας του) - όλο και περισσότερα κεντρίζουν την προσοχή ερευνητών. Κατά

καιρούς τους αναγνώστες φόβιζε η υβριδική και µιγαδική γλώσσα του Σολωµού, τώρα τους

τραβάει όλο και περισσότερα. Αυτή η µιγαδική γλώσσα από τη µια πλευρά ριζώνεται σε

αντικειµενική γλωσσική κατάσταση των Επτανήσων. Ο Mackridge επισηµαίνει ότι « διγλωσσία

του Σολωµού (δηλαδή η χρήση της ιταλικής και της ελληνικής) ήταν συνέπεια της διπλής

πολιτισµικής κατάστασης που επικρατούσε στα Επτάνησα εξαιτίας της αποικιοκρατικής

διακυβέρνησης». Κατά τη γνώµη του οι πολύγλωσσες σάτιρες του Σολωµού αντανακλάνε µέχρι

κάποιο σηµείο πραγµατική γλωσσολογική κατάσταση στα Επτάνησα. Μια εµπεριστατωµένη

ανάλυση διαπλοκής επιφάνειας και βάθους σε διάφορα γλωσσολογικά επίπεδα πραγµατοποιεί η

Αθανασοπούλου στη διατριβή της. Η ανάλυση της από γλωσσολογική πλευρά είναι άψογη,

πάντως µου φαίνεται ότι στην προκειµένη περίπτωση – στη περίπτωση του Σολωµού δεν έχουµε

πλήρες δικαίωµα να µιλάµε για την περίπτωση της διαπλοκής – είναι κάτι άλλο, κάτι παραπάνω.

Και όπως η ποίηση του Σολωµού έχει φανερά µεταφυσικές διαστάσεις µεταφυσικές διαστάσεις

έχει και η γλώσσα του. Εδώ µάλλον έχουµε να κάνουµε όχι τόσο µε την γλωσσολογική

διαπλοκή par exellance στην πλήρη σηµασία του όρου αλλά µάλλον µε µια συνειδητή

προσπάθεια αλλαγής της γλώσσας , γλωσσολογικού πειράµατος, τελειοποίησης της γλώσσας,

δηµιουργίας µιας άλλης υψηλής µορφής της γλώσσας, την οποίαν ο Peter Mackridge ονοµάζει

«αβραµική». Αυτή η γλωσσική συµπεριφορά έχει την άµεση σχέση µε το θέµα αυτού του

άρθρου – µε το θέµα της ελευθερίας και όπως φαίνεται καλύπτεται καλά µε την κατεύθυνση της

φιλοσοφίας της γλώσσας που σχετίζεται µε τα ονόµατα του Wilhelm Humboldt, Karl Vossler,

Benedetto Croce, µε τις γλωσσολογικές απόψεις του Eugenio Koseriou. Είναι οι ιδέες της

γλώσσας σαν «ενέργειας και όχι έργου» (Humboldt), συνεχούς αλλαγής της γλώσσας και του

ρόλου της πρωτοβουλίας των συµµετασχόντων στη παραγωγή της γλώσσας στην

πραγµατοποίηση αυτής της αλλαγής (Koseriou).TP

12PT Αυτή η θεωρία υπογραµµίζει τον ρόλο του

αυτοσχεδιασµού, µιας δηµιουργικής πράξης στη διαµόρφωση του λογοτεχνικού στάνταρντ. Ο

Lyons στη Θεωρητική εισαγωγή του στη γλωσσολογία ενδεικτικά παρατηρεί ότι οι αγγλόφωνοι

γλωσσολόγοι περίπου ποτέ δεν αναφέρουν και δεν χρησιµοποιούν την θεωρία του Croce. Η

περίπτωση του Σολωµού φαίνεται να είναι µια τέλεια απόδειξη της θεωρίας του Croce για τη

σηµασία του ρόλου της προσωπικής δηµιουργικότητας και αυτοσχεδιασµού στην

πραγµατοποίηση της γλωσσικής αλλαγής και διαµόρφωσης της λογοτεχνικής νόρµας. Και

φαίνεται ότι εδώ µπαίνουµε στο χώρο της εθνογλωσσολογίας – δεν φαίνεται καθόλου τυχαίο ότι

το φαινόµενο του Σολωµού ριζώνεται (εν µέρει) στην ιταλική παράδοση. Εµένα µου φαίνεται

ότι µια συναρπαστική διαδικασία είναι στο επίπεδο της διαπλοκής βάθους να αναλύουµε πως ο TP

11PT εδώ συνειδητά αποφεύγω να µπαίνω στην γλωσσολογική συζήτηση για την ορολογία και τις έννοιες diglossia

κατά τον Ferguson και της έννοιας του bilingualism. TP

12PT Eugenio Koseriou, Sincronia, diacronia e historia. El problem del cambio linguistic, Montevideo, 1958.

Σoλωµός καταφέρνει «να υψωθεί κατακόρυφα», όπως έγραψε στο περίφηµο γράµµα προς

Τερτσέτη, δηλαδή να συνδυάσει τη γνώριµη γλώσσα και τη γνώριµη στιχουργική δοµή µε το

εντελώς καινούργιο ύφος και την καινούργια σκέψη που είχε βρει στην ιταλική ποίηση και

ύστερα στη γερµανική φιλοσοφία.

Σηµαντικό είναι ότι ο Σολωµός συνειδητά µετατρέπει το εαυτό του στον αντικείµενο

ενός γλωσσολογικού πειράµατος – εποµένως όταν βρίσκουµε στα χειρόγραφα του ακραία µέχρι

παραξενιάς παραδείγµατα της µιγαδικής γλώσσας φαίνεται ότι εν ψυχρώ (αν µπορούµε να πούµε

κάτι τέτοιο για έναν ποιητή) συµπεριφέρεται σαν γιατρός που για να πιάσει την ουσία µιας

αρρώστιας αφήνει την ίωση να περάσει στο αίµα του.

Η διφυία και διγλωσσία του Σολωµού έγινε αντικείµενο µελέτης πολλών ερευνητών –

φαίνεται ότι να πάρει κάνεις µια γεύση της νεοελληνικής φιλολογίας αρκεί να µπει στη

σολωµική προβληµατική. Πιστεύω ότι ο κατάλληλος όρος να εντοπίσουµε την διγλωσσία του

Σολωµού θα ήταν ο όρος «καλλιτεχνική διγλωσσία». Κατά τη γνώµη µου το φαινόµενο

δίγλωσσων δηµιουργών έχει εξαιρετική σηµασία στην ιστορία της παγκόσµιας λογοτεχνίας.

Στην διαµόρφωση του ελληνικού λογοτεχνικού στάνταρντ της νεότερης Ελλάδας οι δίγλωσσοι

συγγραφείς – από τον Ανώνυµο Κύπριο ποιητή µέχρι τον Σαραντάρη έπαιξαν οριστικό ρόλο.

Η εντύπωση που δηµιουργείται είναι ότι πρέπει κανείς να απαλλαγεί από τις αρχαϊστικές

παρωπίδες µιας δήθεν καθόλα καθαρής γλώσσας, να αισθανθεί ελεύθερος , να χρησιµοποιήσει

όλες του τις πνευµατικές και γλωσσικές δυνάµεις (ιδίως αν είναι δίγλωσσος), δηµιουργώντας

στο τέλος µια ποιητική ιδιόλεκτο.

Στο γνωστό έργο του «Λογοτεχνικό φαινόµενο» ο Ιουρι Τυνιάνοβ (ο βασικός

θεωρητικός της ρωσικής σχολής των φορµαλιστών) διατυπώνει µια αρκετά απλή σκέψη - ότι η

λογική ανάπτυξης της λογοτεχνίας βασίζεται σε ανανέωση, αλλά τα µέσα που διαθέτει η

λογοτεχνία είναι σχετικά περιορισµένα, το υλικό που χρησιµοποιεί – περίπου το ίδιο. Έτσι

δηµιουργείται η ανάγκη να ψάχνουµε για ένα νέο υλικό ή για µια νέα combination – για κάποια

νέα µετρικά σχήµατα, νέα άρθρωση και επιτονισµό - άλλη diction.

Πιθανόν και άλλα σχήµατα µεταφορικής χρήσης, αποκλίσεις από τη συντακτική δοµή,

ασυνήθιστη χρήση λέξεων, ένα είδος γλωσσικής αλλοτρίωσης ή και αποξένωσης, µια ελεύθερη,

δίχως φραγµούς χρήση µιας άλλης λογοτεχνικής παράδοσης – τα φαινόµενα αυτά µας

γοητεύουν και δηµιουργούν µια ανεπανάληπτη απόχρωση και µια µυστηριώδη ακτινοβολία.

Ο ρωσικός 19 αιώνας βρίσκεται και αυτός σε µια κατάσταση διγλωσσίας και µάλιστα

µιας διγλωσσίας σχετικά ασυνήθιστου τύπου. Οι περισσότεροι ρώσοι αριστοκράτες είχαν ως

µητρική γλώσσα τους γλώσσα την γαλλική και συχνά δεν ήξεραν καν καλά ρωσικά. Σηµειωτέον

ότι ακριβώς σε αυτή τη εποχή δηµιουργείται και ο ρωσικός λογοτεχνικός κανόνας. Έτσι στη

ρωσική ιστορία της λογοτεχνίας – όπως και στην ελληνική – έχουµε να κάνουµε µε δίγλωσσους

δηµιουργούς.

Ο ποιητής Βασίλης Ζουκόβσκι, για παράδειγµα, σύγχρονος του Σολωµού – οι

ηµεροµηνίες της ζωής τους περίπου συµπίπτουν. Η µητέρα του – η ωραία µαυροµάτη Σάλµα

ήταν µια Τουρκάλα αιχµάλωτη (της εποχής των Ρώσο –Τουρκικών πολέµων), ενώ ο πατέρας –

ένας ρώσος αριστοκράτης. Όπως και ο Σολωµός αυτός µεγάλωσε στο κτήµα του πατέρα του

µαζί µε του νόµιµους γιούς του και επηρεάστηκε πολύ από τη γερµανική φιλοσοφία και ποίηση.

Η πρώτη του γλώσσα ήταν γερµανική. Γίνεται γνωστός - στην πρώτη σειρά µε τις µεταφράσεις

του από τα γερµανικά. Αυτές οι µεταφράσεις έπαιζαν πολύ ιδιαίτερο ρόλο στα συµφραζόµενα

της ρωσικής κουλτούρας – τις έµαθαν απέξω, τις θαύµαζαν, τις θεωρούσαν απολύτως νέο λόγο

στην ρωσική ποίηση, τον θαύµαζαν. Ο λαµπρός Ρώσος φιλόλογος Σεργκέι Αβεριντσεβ

αφιέρωσε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο στις µεταφράσεις του Ζουκόβσκι - εύστοχα

παρατηρώντας ότι όταν ο Ζουκόβσκι µεταφράζει ποιητικά κείµενα τα οποία στο πρωτότυπο

παρουσιάζουν το πιο τέλειο που γράφτηκε στα γερµανικά (εννοεί το τραγούδι της Μινιόνας του

Γκαίτε), οι µεταφράσεις του είναι πολύ καλής ποιότητας – αλλά τίποτα παραπάνω. Πάντως όταν

µεταφράζει πολύ πιο µέτρια ποιήµατα (όπως τη ξεχασµένη από καιρό «Undina» του ντε Λα Μοτ

Φουκέ) δηµιουργεί ένα πραγµατικό αριστούργηµα. Κατά τον Αβέριντσέβ «τον µαγεύει ένα

σχέδιο, το οποίο θέλει ανάπτυξη και πραγµατοποίηση». TP

13PT

Αυτό µπορεί να µας θυµίσει την υπόθεση του Ανώνυµου Κύπριου ποιητή. Φαίνεται ότι

µεταφράζοντας τον Πετράρχη αισθάνεται πολύ πιο σφιγµένος και λιγότερα ελεύθερος από τις

περιπτώσεις που παίρνει ως πρότυπο λιγότερα γνωστούς ποιητές – και τότε δηµιουργεί αληθινά

αριστουργήµατα.

Μεταφράζοντας – µάλλον καλύτερα να πούµε – βιώνοντας ξανά ένα αχνό ποιητικό

σχέδιο, ο Ζουκόβσκι στην κυριολεξία αλλάζει τα πάντα – το µέτρο, το ρυθµό και σαν

αποτέλεσµα δηµιουργεί µια νέα γλώσσα της ποίησης. Οι µεταφράσεις του χειραφετώντας από τα

πρότυπα έχουν µια αυτάρκεια και µιαν αυτονοµία, χαρακτηριστικά που τους κάνει να ξεπερνούν

τα πρότυπά τους.

Έτσι λοιπόν προφανές ότι υπάρχουν καταπληκτικές συµπτώσεις στο βίο και το έργο του

Βασίλη Ζουκόβσκι και του ∆ιονύσιου Σολωµού. Και οι δύο είναι κυριολεκτικά διγένηδες, και

αν επιτρέπεται ο «διγενισµός» τους είναι πιο ακραίος – έχει και την ταξική ουσία – µε τον

πατέρα αριστοκράτη και την µητέρα πληβεία. από και οι δύο έχουν µια βαθιά σχέση µε τον

γερµανικό ιδεαλισµό. Κατά κάποιο τρόπο και οι δύο ποιητές µας παρουσιάζουν την περίπτωση

TP

13PT Αverintsev S., Μερικοί συλλογισµοί σχετικά µε τις µεταφράσεις του Ζουκόβσκι/ Ζουκόβσκι και η λογοτεχνία του

τέλους του 18-19 αιώνων, εκδ.V.Trotski, 1988,σ.251-275

του γνωστού παράδοξου του ροµαντισµού. Ο ροµαντισµός είναι µια απόλυτη έκφραση του

προσωπικού ύφους – από την άλλη µε έναν ακραίο τρόπο τείνει να αφοµοιώνει το ξένο στοιχείο

– σε περίπτωση του Ζουκόβσκι ένα ποίηµα που πρωτογράφτηκε σε µια ξένη γλώσσα γίνεται

φαινόµενο της κουλτούρας στην οποία µεταφράστηκε. Σαν αποτέλεσµα µεταµορφώνει αυτήν

την κουλτούρα. Εν τούτοις είναι πολύ δύσκολα να αποκαλούµε µεταφράσεις τα έργα του

Ζουκόβσκι επειδή αντιµετωπίζονται σαν κάτι γνήσιο και απολύτως αυθόρµητο. Από την άλλη

στην περίπτωση του Ζουκόφσκι έχουµε να κάνουµε µε ένα «λιµένα πρωτοειδωµένα», µε έναν

λόγο που ειπώθηκε για την πρώτη φορά.

Και µια τελευταία – και κατά τη γνώµη µου πολύ ενδεικτική λεπτοµέρεια. Και ο

Ζουκόβσκι και ο Σολωµός υπήρξαν συγγραφείς των εθνικών ύµνων των χώρων τους . Αλλά εδώ

τελειώνει η οµοιότητα. Ο Σολωµός γράφει ένα δυναµικό κείµενο – όπου δεν µιλάει καθόλου για

την πατρίδα – µιλάει για την Ελευθερία . Και αντιµετωπίζοντας την Ελευθερία σαν ένα είδος

γλωσσολογικού ταµπού την ονοµάζει µόνο στο τέλος της στροφής «Χαίρε, ω χαίρε

Ελευθεριά».TP

14PT

Η έννοια της ελευθερίας στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης είναι µια από τα πιο

δύσκολα θέµατα. Στην συνείδηση και µάλλον στην υποσυνείδηση των ευρωπαίων η Ελλάδα

συνδυάζεται µε την έννοια της ελευθερίας. O ευρωπαϊκός πολιτισµός στάθηκε τυχερός επειδή το

µοντέλο της αθηναϊκής δηµοκρατίας (που υπήρξε µια φευγαλέα, στιγµιαία περίπτωση) µε

περίπου θαυµατουργικό τρόπο έγινε πρότυπο του ευρωπαϊκού πολιτισµού. Το φαινόµενο του

ελληνισµού, της ελληνικής ταυτότητας διαποτίζεται από την ιδέα της ελευθερίας.

Και φαίνεται ενδεικτικό ότι από την αρχή η ιδέα της ελευθερίας λειτουργεί σε

σύγκρουση των ιδεών, είναι αέναα αναβαλλόµενη. Στον Επιτάφιο του Περικλέους του

Θουκυδίδη περιγράφεται η λειτουργία της δηµοκρατίας – και εδώ µπαίνουµε σε πρώτη

σύγκρουση – η ελευθερία στηρίζεται σε µια σκληρή και αρκετά περίπλοκη οργάνωση , και

περιγράφεται από τον Θουκυδίδη περίπου σαν µια ρουτίνα. Πάντως από την αρχή η ιδέα της

ελευθερίας πραγµατοποιείται στην διαλεκτική σύγκρουση – ο Πλάτων υποστηρίζει την ιδέα του

φιλοσόφου-κυβερνήτη µπαίνοντας σε σύγκρουση µε τους Αθηναίους, ο Σοφοκλής στην

Αντιγόνη µιλάει για την ύπαρξη ανωτάτων ηθικών αρχών στους οποίους υπακούγεται

αναγκαστικά οποιοσδήποτε έστω και απόλυτα δίκαιος νόµος.

TP

14PT Μου φαίνεται ότι δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η παράδοση παρουσίασης της ελευθερίας σαν ένα ταµπού κατά

κάποιο τρόπο συνεχίζεται στο περίφηµο ποίηµα του Σεφέρη « Άρνηση», το οποίο χάρη στο ιδιοφυή µουσική του Θεοδωράκη αντιµετωπίζεται σαν ένα είδος εθνικού ύµνου των Ελλήνων – Γράψαµε το όνοµα της λάθος – και σβήστηκε η γραφή. Και ύστερα στο κείµενο ενός άλλου Ύµνου εις την Ελευθερία – του τραγουδιού του Μάνου Λοΐζου (στοίχοι της Κοστούλας Μητροπούλου) «Ο δρόµος είχε τη δική του ιστορία» η ίδια παράδοση αποκτάει µια συνέχεια

Ο Σωκράτης µε µια φαινοµενική άνεση κάνει µια απίστευτα δύσκολη επιλογή – επιλέγει

να πεθάνει – για να αποδείξει στην αγαπηµένη πόλη του µε το συνηθισµένο παραδοξολογικό

του ύφος – την πραγµατική αξία της ελευθερίας. Στους «Ελεύθερους πολιορκηµένους» ο

Σολωµός κάνει ένα πραγµατικό άλµα και καταφέρνει να δηµιουργήσει ένα «µέχρι παθήσεως»

ωραίο – και παράλληλα διαπεραστικά σοφό κείµενο που δίνει ορισµό της ελευθερίας:

Μάγεµα η φύση κι όνειρο στην οµορφιά και χάρη

...

Με χίλιες βρύσεις χύνεται, µε χίλιες γλώσσες κραίνει

Όποιος πεθαίνει σήµερα, χίλιες φορές πεθαίνει.TP

15PT

και αυτή η Ελευθερία βρίσκεται πολύ µακριά από την ανελέητη θεά του Ύµνου εις την

Ελευθερία παρόλα που και αυτή επισκέπτεται τους ανθρώπους µόνο όταν παίρνουν συνειδητή

απόφασή να πεθάνουν για αυτήν.

Την απόφαση αυτήν οι πολιορκηµένοι παίρνουν εν πλήρει γνώσει της οµορφιάς του

κόσµου. Είναι µια φευγαλέα, στιγµιαία περίπτωση όταν η ελευθερία της γλώσσας ταυτίζεται µε

τη γλώσσα της ελευθερίας.

TP

15PT Ο Γιώργος Βελούδης µας φέρνει καταπληχτικά παραδείγµατα επιρροής και άµεσων δανείων του κειµένου του

Σολωµού από την γερµανική παράδοση, µεταξύ άλλων και του Klopstock « Fruelingsfeier” (Βελουδής Γιώργος, ∆ιονύσιος Σολωµός· Ροµαντική ποίηση και ποιητική· Οι γερµανικές πηγές. Αθήνα, Γνώση, 1989.) “Aber du Fruelingwuermchen das gruenlichgolden neber mir spielsst“ „Το σκουληκάκι βρίσκεται σ’ώρα γλυκιά και εκείνο, Μάγεµα η φύσης κι’όνειρο στην οµορφιά και χάρη». Εδώ πάλι αντιµετωπίζουµε το παράδοξο της µετάφρασης – ο γνωστός στίχος των «Ελεύθερων πολιορκηµένων» που κάνει µια περίπου µηχανική επανάληψη του Klopstock είναι πυθανών από τα πιο γνήσια παραδείγµατα της ελληνικής ποίησης.