ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΣΧΟΛΗ &

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ

1

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩΝ.ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Δ.ΣΟΛΩΜΟΥ.

2

Επτανησιακή Σχολή Επτανησιακή Σχολή ονομάζουμε τη λογοτεχνική σχολή που αναπτύχθηκε στα Επτάνησα κατά το 19ο αιώνα. (Σχολή

στη λογοτεχνία, όπως και στις υπόλοιπες τέχνες, ονομάζουμε το σύνολο των καλλιτεχνών που παρουσιάζουν

κοινά χαρακτηριστικά τόσο στα θέματα με τα οποία καταπιάνονται όσο και στην τεχνοτροπία).

Τα Επτάνησα πρόσφεραν τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ούτως ώστε να σημειωθεί εκεί μεγάλη πνευματική άνθιση,

καθώς επίσης και ανάπτυξης των γραμμάτων και των τεχνών.

Τα επτάνησα δεν περιήλθαν ποτέ κάτω από τουρκική κατοχή. Αντίθετα, η διαδοχική κατοχή τους από τους

Ενετούς, τους Γάλλους, τους ‘Αγγλους και τους Ρώσους υπήρξε ευνοϊκός παράγοντας για την πνευματική τους ακμή.

Η μακρόχρονη επαφή το δυτικό πολιτισμό, η οικονομική ανάπτυξη των νησιών και η ειρηνική διαβίωση των κατοίκων

συνέβαλαν σημαντικά στο να καταστούν τα Επτάνησα το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο της εποχής. Επίσης, θα

πρέπει να σημειωθεί το σημαντικότατο γεγονός ότι το πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο, η Ιόνιος Ακαδημία, ιδρύθηκε

στην Κέρκυρα το 1824 κατά την αγγλική κατοχή.

3

4

Τα βασικά χαρακτηριστικά της Επτανησιακής Σχολής είναι τα εξής:

• Aπό άποψη θεμάτων ιδιαίτερη θέση στην επτανησιακή ποίηση έχει η αγάπη για την πατρίδα, ο θαυμασμός για τη φύση, η πίστη στο Θεό και η εξύμνηση του έρωτα στην πιο αγνή και αυθεντική του μορφή.

• `Οσον αφορά στη μορφή το κυριότερο γνώρισμα είναι η δημοτική γλώσσα, την οποία οι Επτανήσιοι λογοτέχνες όχι μόνο υιοθετούν και καλλιεργούν, αλλά την υποστηρίζουν και θεωρητικά με διάφορες μελέτες και άρθρα τους.

• `Ενα άλλο χαρακτηριστικό είναι η ολιγογραφία, καθώς και η έλλειψη ρητορικών εξάρσεων και στόμφου.

• Τέλος, η ιδιαίτερη φροντίδα στην επεξεργασία του στίχου.

5

Η Επτανησιακή Σχολή με κέντρο τον ηγέτη της Διονύσιο Σολωμό μπορεί να χωριστεί:

• Στους προσολωμικούς,δηλαδή τους Εφτανησιώτες λογοτέχνες που έζησαν πριν από το Σολωμό, ανήκαν στο Διαφωτισμό και κατά κάποιο τρόπο προετοίμασαν το έδαφος για την εμφάνιση του Σολωμού.

• Τους σολωμικούς, που δημιουργούν επηρεασμένοι άμεσα από το έργο του Σολωμού και βαδίζουν στα ίχνη του (αυτοί απαρτίζουν την κυρίως Επτανησιακή Σχολή) .

• Τους εξωσολωμικούς, δηλαδή τους λογοτέχνες που, αν και είναι Εφτανησιώτες και ανήκουν στην ίδια εποχή, εντούτοις δεν επηρεάστηκαν στο έργο τους από το Σολωμό.Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Επτανησιακής σχολης.

Προσολωμικοί: Αντώνιος Μαρτελάος, Νικόλαος Κουτούζης.

Σολωμικοί : Διονύσιος Σολωμός, Ιάκωβος Πολυλάς, Αντώνιος Μάτεσης, Ιούλιος Τυπάλδος, Γεώργιος Τερτσέτης, Γεράσιμος

Μαρκοράς, Γεώργιος Καλοσγούρος, Λορέντζος Μαβίλης .

Εξωσολωμικοί : Ανδρέας Κάλβος, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης και Ανδρέας Λασκαράτος.

6

Ανδρέας Κάλβος

Ιούλιος Τυπάλδος

Διονύσιος Σολωμός Ανδρέας Λασκαράτος

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης Ιάκωβος Πολυλάς

7

Μερικά από τα σπουδαία έργα των λογοτεχνών της Επτανησιακής Σχολής είναι

τα ακόλουθα:

«Ο `Υμνος εις την περίφημο Γαλλίαν, αρχιστράτηγον Βοναπάρτη και τον στρατηγόν Γεντίλλην» του Αντώνιου Μαρτελάου, 

«Ο Βασιλικός» του Αντώνιου Μάτεση,

ο «`Υμνος εις την Ελευθερία» και οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Διονυσίου Σολωμού, 

«Ο `Ορκος» του Γεράσιμου Μαρκορά,

τα «Προλεγόμενα» του Ιάκωβου Πολυλά,

τα «Ποιήματα διάφορα» του Ιουλίου Τυπάλδου,

τα «Μυστήρια της Κεφαλονιάς» του Ανδρέα Λασκαράτου,

ο «Φωτεινός» και ο «Αστραπόγιαννος» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη,

οι είκοσι πατριωτικές «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου.

‘Υστερα από τα δεινά της σκλαβιάς, την πνευματική σιωπή και την ποιητική ατροφία,

έρχεται μια απ’ τις πιο πολύτιμες στιγμές της ποιητικής μας ιστορίας : H εμφάνιση του

Διονύσιου Σολωμού.

8

9

Γεννήθηκε στις 8 Απριλίου του 1798 στη Ζάκυνθο, με πατέρα αριστοκράτη, τον κόμη Νικόλαο Σολωμό και μητέρα κόρη του λαού, την Αγγελική Νίκλη, που υπηρετούσε στο σπίτι των Σολωμών.

Ο Διονύσιος μετά το θάνατο του πατέρα του στην ηλικία των 10 ετών με την παρότρυνση του θείου του πήγε στη Ιταλία συνοδευόμενος από τον Αββά Santo Rossi.

Φοιτά στο «Αυτοκρατορικό Βασιλικό Λύκειο» της Κρεμώνας (Ιταλία) και αρχίζει σιγά – σιγά να ωριμάζει πνευματικά. Σπουδάζει λατινική και ιταλική φιλοσοφία και στις 30 Σεπτεμβρίου του 1815 αποφοιτά από το γυμνάσιο.

Νοέμβριο του 1815 εγγράφεται στην Νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Παβίας. Παράλληλα με τις σπουδές του είχε την ευκαιρία να παρακολουθεί και τις παραδόσεις διαπρεπών φιλολόγων και Ελληνιστών στις οποίες έβρισκε περισσότερο ενδιαφέρον από την Νομική επιστήμη.

Αύγουστο του 1818, ο Σολωμός επιστρέφει στη Ζάκυνθο εγκαταλείποντας τις σπουδές του, τις εκλεκτές συναναστροφές του και τις ποιητικές επιδόσεις του.

Ενώ στην πατρίδα του εξακολουθεί να γράφει ιταλικά, η επαφή με το δημοτικό τραγούδι και η γνωριμία του με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη τόνωσε την απόφασή του να γράψει ελληνικά. Ανακαλύπτει στην δημοτική μας ποίηση θησαυρούς, ενώ μέσα του έντονη είναι η ανησυχία για την γλωσσική κατάκτηση.

Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει ο νους κι ύστερα η καρδία

να αισθανθεί ό, τι ο νους συνέλαβε……!

10

Αυτά τα λόγια δεν ήταν εύρημα μιας στιγμής.

Ήταν η συνισταμένη της ποιητικής του δημιουργίας.

Τόσο που από κάθε του έργο ξεπηδάει αυτό το αξίωμα ίσως με άλλα λόγια ,μα στο βάθος είναι πάντα ίδιο!

11

Κύρια έργα: Ὕμνος εἰς τὴν Ἐλευθερίαν (1823), Εἰς Μάρκον Μπότσαρη (1823), Ἡ καταστροφή τῶν Ψαρῶν (1824), Ὡδή στὸν θάνατο τοῦ Λόρδου Βύρωνα (1824), Ὁ Λάμπρος (1829), Ὁ Κρητικὸς (1833), Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι (1826-1844), Ὁ Πόρφυρας (1849), Ἡ Ξανθούλα, Ὥδή εἰς τὴ Σελήνη, Νεκρική ὡδή, Ἡ σκιά τοῦ Ὁμήρου.

Ύμνος εις την Ελευθερίαν

12

1.- Σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν κόψη τοῦ σπαθιοῦ τὴν τρομερή, σὲ γνωρίζω ἀπὸ τὴν ὄψη ποῦ μὲ βία μετράει τὴ γῆ.

2.- Ἀπ' τὰ κόκαλα βγαλμένη τῶν Ἑλλήνων τὰ ἱερά, καὶ σὰν πρῶτα ἀνδρειωμένη, χαῖρε, ὢ χαῖρε, Ἐλευθεριὰ !

3.- Ἐκεῖ μέσα ἐκατοικοῦσες πικραμένη, ἐντροπαλή, κι ἕνα στόμα ἀκαρτεροῦσες, «ἔλα πάλι» νὰ σοῦ πεῖ.

4.- Ἄργειε νὰ 'λθει ἐκείνη ἡ μέρα,κι ἦταν ὅλα σιωπηλά,γιατί τὰ 'σκιαζε ἡ φοβέρακαὶ τὰ πλάκωνε ἡ σκλαβιά.

5.- Δυστυχής! ΙΙαρηγορίαμόνη σου ἔμενε νὰ λὲςπερασμένα μεγαλεῖακαὶ διηγώντας τὰ νὰ κλαῖς.

6.- Καὶ ἀκαρτέρει καὶ ἀκαρτέρειφιλελεύθερη λαλιά,ἕνα ἐκτύπαε τ' ἄλλο χέριἀπὸ τὴν ἀπελπισιά

13

Στο Λόφο του Στράνη, έξω από την πόλη της Ζακύνθου, ο  ποιητής, εμπνεύστηκε και έγραψε το Μάιο του 1823 τον Ύμνο Εις την Ελευθερίαν, ακούγοντας τα κανόνια του Μεσολογγίου να βροντούν. Έναν χρόνο

αργότερα τυπώθηκε στο Μεσολόγγι.

Το ποίημα αποτελείται από 158 τετράστιχες στροφές από αυτές οι 4 πρώτες καθιερώθηκαν ως εθνικός ύμνος το 1865 .Οι δύο πρώτες ανακρούονται και συνοδεύουν πάντα την έπαρση και την υποστολή της σημαίας και ψάλλονται σε επίσημες στιγμές και τελετές. Το έργο

αυτό περιγράφει τις μάχες, τις θυσίες, τους ηρωισμούς και τα ιδανικά της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Το 1828 μελοποιήθηκε από τον Κερκυραίο Νικόλαο Μάντζαρο πάνω σε λαϊκά μοτίβα. Από τότε ακουγόταν τακτικά σε εθνικές γιορτές, αλλά και στα σπίτια των

Κερκυραίων αστών και αναγνωρίστηκε στη συνείδηση των Ιονίων ως άτυπος ύμνος της Επτανήσου.

Ακολούθησαν και άλλες μελοποιήσεις από τον Μάντζαρο (2η το 1837 και 3η το 1839-’40).

Ο Ύμνος είχε τεράστια απήχηση, μεταφράστηκε σε ξένες γλώσσες και ενίσχυσε το κίνημα του

φιλελληνισμού.

14

Ελεύθεροι Πολιορκημένοι

15

Ἄκρα τοῦ τάφου σιωπὴ στὸν κάμπο βασιλεύειλαλεῖ πουλί, παίρνει σπυρί, κι ἡ μάνα τὸ ζηλεύει.Τὰ μάτια ἡ πείνα ἐμαύρισε στὰ μάτια ἡ μάνα μνέειστέκει ὁ Σουλιώτης ὁ καλὸς παράμερα καὶ κλαίει:«Ἔρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ’ ἔχω γῶ στὸ χέρι;

ὀποῦ σύ μου ΄γινες βαρὺ κι ὁ Ἀγαρηνὸς τὸ ξέρει».

Ὁ Ἀπρίλης μὲ τὸν Ἔρωτα χορεύουν καὶ γελοῦνε,κι ὂσ’ ἄνθια βγαίνουν καὶ καρποὶ τόσ’ ἅρματα σὲ κλειοῦ

Λευκὸ βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,καὶ μὲς στὴ θάλασσα βαθιὰ ξαναπετιέται πάλι,π’ ὁλονυχτὶς ἐσύσμιξε μὲ τ’ οὐρανοῦ τὰ κάλλη.

Καὶ μὲς στῆς λίμνης τὰ νερά, ὂπ’ ἔφθασε μ’ ἀσπούδα,ἔπαιξε μὲ τὸν ἴσκιο τῆς γαλάζια πεταλούδα,

ποῦ εὐωδίασε τὸν ὕπνο τῆς μέσα στὸν ἄγριο κρίνοτὸ σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ὤρα γλυκειὰ κι ἐκεῖνο.Μάγεμα ἡ φύσις κι ὄνειρο στὴν ὀμορφιὰ καὶ χάρη

ἡ μαύρη πέτρα ὁλόχρυση καὶ τὸ ξερὸ χορτάρι.Μὲ χίλιες βρύσες χύνεται, μὲ χίλιες γλῶσσες κρένει:

«Ὅποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορὲς πεθαίνει».

16

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι ένα από τα κορυφαία ποιητικά συνθέματα του εθνικού ποιητή, που

φαίνεται ότι τον απασχόλησε στο μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του, καθώς και ένα από τα πιο σημαντικά έργα της νεότερης ελληνικής ποίησης. Γραμμένο σε

δεκαπεντασύλλαβο, το έργο είναι εμπνευσμένο από τα γεγονότα της πολιορκίας και της Εξόδου του

Μεσολογγίου κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821.

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, είναι ένα από τα πιο αποσπασματικά έργα του. Παραδόθηκε με τη μορφή

τριών σχεδιασμάτων, ύστερα από προσεκτική μελέτη του Ιάκωβο Πολυλά, ο οποίος τα εξέδωσε για πρώτη

φορά.

Ο ποιητής στο παρόν έργο επιχειρεί να αναδείξει σε ποιητικό λόγο το ηθικό μεγαλείο των Ελλήνων

αγωνιστών που οδηγούνται με πλήρη συνείδηση στη θυσία για την κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας

τους.

17

Το έργο δεν είναι ένα ενιαίο ποίημα, αλλά αποτελείται από τρία σχεδιάσματα σε αποσπασματική μορφή:

Το Α' Σχεδίασμα, έχει λυρικό ύφος.

Το Β' Σχεδίασμα, που αποτελείται από τα πιο σημαντικά σε ποιητική σύλληψη κομμάτια, αποτελείται από 61 συνολικά αποσπάσματα, γραμμένα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Συντέθηκε κατά την παραμονή του ποιητή στην Κέρκυρα, κατά το διάστημα 1833-1844.

Τέλος, το Γ` Σχεδίασμα περιλαμβάνει 15 ποιητικά αποσπάσματα και συντέθηκε από το 1844 ως το τέλος της ζωής του Διονύσιου Σολωμού.

Στα Β' και Γ' Σχεδίασματα, μεταξύ των ποιητικών αποσπασμάτων παρεμβάλλονται και πεζά τμήματα, που ήταν χειρόγραφα σχέδια του Σολωμού γραμμένα στα Ιταλικά, και τα οποία μεταφράστηκαν και εντάχθηκαν στο σώμα του έργου από τον Ιάκωβο Πολυλά. Υπάρχουν, επίσης, και επιπρόσθετα πεζά τμήματα, τα οποία έγραψε ο Πολυλάς για την περαιτέρω κατανόηση του κάθε αποσπάσματος και τη σύνδεση μεταξύ τους.

18

1ο απόσπασμα: Η πείνα και οι επιπτώσεις της στους υπερασπιστές του Μεσολογγίου είναι

το θέμα αυτού του αποσπάσματος. Απαρτίζεται από δύο ενότητες. Ο πρώτος στίχος παρέχει μια συνολική εικόνα της κατάστασης στην ευρύτερη

περιοχή με εκπληκτική νοηματική πυκνότητα και εκφραστική λιτότητα. Η απόλυτη σιωπή που κυριαρχεί στον κάμπο αισθητοποιείται με τις λέξεις

ιδιαίτερα υποβλητικές: «άκρα», «του τάφου», «βασιλεύει». Με αυτό δηλώνεται η μόνιμη παρουσία του θανάτου και επισημαίνεται η κατάληξη της ηρωικής

αντίστασης των Ελλήνων.

Ο 2ος στίχος αντιτίθεται στον 1ο μεταβαίνοντας από το γενικό (ο κάμπος) στοειδικό (πουλί) κι από τη «σιωπή» στο κελάηδημα του πουλιού «λαλεί». Αλλά και

τα ημιστίχια του 2ου στίχου συνδέονται αντίθετα: το πουλί λαλεί και ενεργεί (παίρνει σπυρί), ενώ η μάνα περιορίζεται να παρακολουθεί παθητικά «ζηλεύει».

Στον 3ο στίχο θίγεται το θέμα της πείνας που είναι μία από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι πολιορκημένοι: θα πρέπει να αντισταθούν και να το

ξεπεράσουν. Η πείνα είναι η εξωτερική δύναμη που την υπερνικούν, όπως και τις άλλες. Ακολουθεί το θέμα του βλέμματος, σημαντικού μέσου επικοινωνίας. Τα μάτια όπου σ’ αυτά ορκίζεται η μάνα τα οποία έχουν μαυρίσει από την πείνα.

19

Η επιλογή της μάνας δεν είναι τυχαία από τον ποιητή. Αυτή αντιπροσωπεύει

τόσο τους άμαχους όσο και το γυναικείο φύλο.

Στη 2η ενότητα περιγράφεται η στάση του Σουλιώτη. Η εικόνα του σκληροτρά-χιλου πολεμιστή που κλαίει, επειδή δεν μπορεί να αγωνιστεί όπως θα ήθελε,

δείχνει το μέγεθος της δοκιμασίας που αντιπροσωπεύει η πείνα. Ο Σουλιώτης αντιπροσωπεύει όλους τους πολεμιστές που αντιμετωπίζουν την πείνα και

άπραγοι μπροστά στο μοιραίο τέλος κρατούν το αχρηστεμένο από την έλλειψη πολεμοφοδίων και τη σωματική εξασθένιση τουφέκι τους. Η προσω-

ποποίηση του τουφεκιού, καθώς και ο διάλογος του με το τουφέκι αναδεικνύουντην πικρή αγανάκτηση και την πληγωμένη ατομική και εθνική ανδροπρέπεια

των μαχητών.

20

2ο απόσπασμα: Στο 2ο απόσπασμα η φύση βρίσκεται στην καλύτερη ώρα ζωής, δημιουργίας καιέρωτα, σε αντίθεση με τους Μεσολογγίτες που πολιορκούνται όλο και στενότερα

από τους εχθρούς. Οι λυρικές περιγραφές αναδεικνύουν το γλυκό αναβρασμόακόμα και στις αμελητέες υπάρξεις αλλά και στη νεκρή φύση. Επομένως, το θέμα της ανοιξιάτικης φύσης διαδέχεται εκείνο της πείνας. Όλα τα στοιχεία της φύσηςσυμμετέχουν στη γιορτή της άνοιξης: γη, ουρανός, αέρας, θάλασσα. Το ξύπνημα

δίνεται με φθίνουσα κλιμάκωση και παρουσιάζει κλιμακωτά την ιεραρχία των όντων: από το μεγαλύτερο στο μικρότερο και από το πλουσιότερο στο πιο λιτό,

με έξοχες λυρικές εικόνες. Επιπλέον, η μαγεία της φύσης μεταμορφώνει ακόμα και την άψυχη ύλη σε ζωντανή και γεμάτη χαρά.

21

Και εδώ τίθεται το ηθικό δίλημμα:

Η φύση υποβάλλει τους πολιορκημένους σε σκληρή δοκιμασία θέτοντας ένα ηθικόδίλημμα: Να παραδοθούν για να σώσουν την ζωή τους ή να επιτελέσουν

το χρέος τους με τίμημα τον θάνατο;

Ο ποιητής μάλιστα, για να υπογραμμίσει τη σημασία του διλήμματος, συσσωρεύειεκφραστικά μέσα: προσωποποίηση: «με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσεςκραίνει» στ. 12, υπερβολή και επανάληψη: « Όποιος πεθαίνει σήμερα χίλιες φορέςπεθαίνει» στο στ. 13. Δεν πρέπει, τέλος, να αγνοηθεί η αντίθεση ανάμεσα στους

δύο στίχους (ζωή, στ. 12 / θάνατος, στ. 13).

22

Ο Σολωµός πέθανε στην Κέρκυρα το 1857 ύστερα από αλλεπάλληλες εγκεφαλικές συµφορήσεις στην ηλικία των 59 ετών. Τα

οστά του µεταφέρθηκαν το 1865 στη Ζάκυνθο και τοποθετήθηκαν αρχικώς σ' ένα µικρό µαυσωλείο στον τάφο του Κάλβου.

Ο μαθητής του Ιάκωβος Πολυλάς από τα ακατάπαυστα χειρόγραφα του ποιητή απήρτισε την πρώτη έκδοση των Ευρισκομένων ,μόλις

2 χρόνια μετά τον θανατό του ποιητή .

Αλλά τον καιρό που κυκλοφόρησαν , τα Ευρισκόμενα δε βρήκαν την απήχηση που θα περιμέναμε. Ο ποιητής είχε προχωρήσει πολύ εμπρός από την εποχή του ,το μήνυμα του έμεινε ακατάληπτο. Θα χρειαστούν πολλά χρόνια ακόμα ώσπου η νεοελληνική ποίηση να αξιοποιήσει το

δίδαγμά του .

23

Βιβλιογραφία

http://www.myriobiblos.gr/texts/contents_solomos_gr.html

http://www.myriobiblos.gr/greekliterature/solomos_eleftheroi_poliorkimenoi.html

http://www.myriobiblos.gr/greekliterature/solomos_anthem.html

http://www.terrapapers.com/?p=42751

http://www.hfc-bucharest.com/wmt/userfiles/Media/videos/Solomos_el_poliork_gr.pdf

http://blogs.sch.gr/stratilio/archives/1263

Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ά’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Ομαδικο, Ο.Ε.Δ.Β ,Αθήνα 2008

Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Λίνος Πολίτης, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα ,1979

Νεοελληνική Λογοτεχνία ,Μαρία Μιραγίζη,Αθήνα,1979 Τ. Α’ σελίδα 433-472

Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας ,Mario Vitti Οδυσσέας ,Αθήνα ,1978 σελίδα 164- 173

Δικτυογραφία