APItI. t ισc,γωΥής_ .._..f...t..~_g.Δ.~.._Ημερ. Ι=ισογωγής lΔ::: __{1.:::._~..Τ ξιν. r ,Α; ός ..3...3.ιl.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

.,.,

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΚΟΣ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΙ-ΙΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Το ΔιεΘνές ΓραΦείο Εργασίας'!:' 'Θ 'και η αναουση των κοτνωντκων - εσμ.ων

'----ι>ο+-

~

\J)

~ .'-.)cJ

~, ~\J)

C'\.....-

(3'L

© Αντώνη; Λιάχος, 1993ISBN 960-7059-02-6

ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΘΗΝΑ 1.993

I""'<,;,·:f.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΡΟΣΦΤΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ

Την άποψη ό-τι τα δράμ.α αποτελεί μια από -τις δομιχές μορΦές με τ«;οποίες οι άνθρωποι αντιλαμbάνον'ται την ιστορική εξέλιξη, το 1922προσφέρετατ να την επιbεbαιώσει. Η νικηφόρα προέλαση που είχεαρχίσει το 1912, και το πνεύμα των προσδοκιών που την συνόδευανκαι την είχαν προαναγγείλει ήδΊ) από το 1909, έμοιαζε I.LE την πορείατου τραγικού ήρωα. Απεργαζόταν αναπότρεπτα την καταστροφη.Όπως γίνεται κα ι στ κ προσωπυω; συμΦορές, αναζΊ)Τ'ήθηκαν οι αΙ'τίεςστ«; προΦανείς παραλείψεις ή σ-τα λάΘη των πρωταγωνιστών. Όχιστ«; bαθύτερες συνέπειες που είχε για τ«; απώτατε.; γεωγραφικέςαπολήξεις της Ευρώπης η διαδικασία της συγχρό-τησης των εθνών σεσυμπαγή και ομοιογενή κρά-τη, στην ίδια ροπή δηλαδή που είχεοδηγήσει στ«; νίκες. Έκ-το-τε ο εθνικός διχασμός, παρών σχεδόν σεκάθε εθνιχή εξόρμηση κατ έΧδηλος ήδη πριν τα πεπρωμένα γίνουνμ.οίρα, διευρύνθηκε και σΦράγισε τ«; πολι-τικές εξελίξεις με αστάθεια;πάθη, αυΘαιρεσίες. Παρά 'την προσωποποίηση ομως των αιτιών και 'ταπαρα-ταζιακά μίση που εξέ'τρεΦε, ήταν κοινή η αίσθηση πως είχετελειώσει ένας κόσμος και είχε αρχίσει ένας ά.λλος.

«Εντελώ« πρωτοφανή; ε«; έκ-τασιν ανατροπή; υπήρξεν ο τε λευ-ταίος' παγκόσμιος πόλεμος, όστιξ , ως εκ της γενικεύσεως και τηςδιαρχείας του, κατέχει εν -τη ιστορία των εθνών τα σκήπτρα μιαςκοσμογονίας. Οι επιζήσαν-τες διερωτώμεθα εάν ζώμεν επί τουαυ-τού πλανήτου ή μη μετεπηδήσαμεν ε«; έτερον, εγκα'ταλείψαν-τες -την γην».'

ΊΌ φθινόπωρο του 1922 η αλλαγή αυ-τή φαινότα» στους δρομους:ή-ταν η πλημμύρα των προσφύγων. Τα ποσοτικά. στοιχεία δεν χρειάζε-ται να επαναληφθούν εδώ. Με π ληθυσμο 5 εκατομμυρίων κατοίκων, η

1. Γεώργιος Μερκούρης (υπουργό; ΕΟνικ-ής Ουωνορ.ία«}, Η ανεΡΥία, ΛΟήνα1933, σ. 3,

32 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ r;ΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ MEΣOIΊOΛRMO

Ελλάδα δέΧΤΎjX.ε1.200.000 πρόσΦυγες.2 Ανάμεσά τους οι γυναίκες,τα ανήλικα και οι γέροντες, σε σχέση με τοuς εν~λικες άνδρες οιοποίοι είχαν δεκατιστεί από τ«; σΦαγές και την αιχμαλωσία, bpicrxOV-ταν σε πολύ uψηλότερη από τη συνηθισμένη αναλογία. Ι-Ι πλειοψηΦία-660.659 άτομα ~ 186.45Ιοιχογένειες, δηλαδ~ το 54%- κατέΦuγανστ«; πόλεις. Οι Lίπόλoιπoι -561.190 ά'tΟΙJ.αή 145.381i οικογένειες,δηλαδή το 116'%- εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές, χυρίως στηΜακεδονία και τη Θράκη. Η ανα.ζήηση ακρίbειας στους αριθμούς δενέχει νόΎjμα γιατ.ί ως τα 192(), αλλά και αργότερα; ο πλΎjθuσμός αυτός()ρισκόταν σε συνεχή μετακί~Ύjση. Πάντως στα 1928, στ«; πόλεις μεπερισσότεροικ από 20.000. κα'tοίκοuς, τον πλΎjθυσμό αποτελούσαντρε«; ομάδες; σχεδόν ισότιμα κατανεμημενε«: γηγενεκ 35%, εσωτερι-

2. Για το προσφυγ οω ζ~τημα οι σημαντυωτερε-; μαρτυρίες και μελέτες είναι οιεξ~ς: Cllarles Ρ. Howland, LΊfftαbΙίssement des rιfJugiιis el1,Grece, Γενεύη 1926' Η.MorgentIlau, Ι tVαs sent to At11ens, Νέα Υ'όρκη 1929· Cllarles Eddy, Greece αncl t11eGreek ReJugees, Λονδίνο 1931' Β. Βαλαώρατ, Το δημ.ΟΎραφιχόν πρό6λημα της Ελ-λάδος και η επίδρασις των προάφυΥων, ΛΟήνα 1939· Λ. Ι. Λιγίδης, Η Ελλάς χωρίςτους πρόσφυΥας, Λθ'ήνα 1934· Λ. Brown, Greece Old αnd NetV, Λονδίνο 1927' Ε. G.Mears, Greece ΤοιlαΥ. T71e Afterιnαtl1 ο{ tl1e ReJu{',ee Impαct, Stanfoι'd 1Η2Η· Α.DemeI'zis, Situatiull sociαle creee en Grece () /α suite de ΙΊJc11011gι:,Iυ.~ porJ1tloti()n.~,Παρίσι HΙ~Π' Λ. ΜπακιΧλμπασης, 1'0 προσΦυΥικόν ζ-ητημα, Μήνα 1923· ΛΟ. Πρω-τονοτάριοο, Το προσΦυΥικόν πρό6λημα από ιστοριχης, νσμικης και κρατικης απόψε-ως, ΛΘήνα 1930· Μ. Νοταρατ, Η αΥροτικη αποκατάστασις των προσφυΥων, ΛΘήνα193/1' D. Pentzopoulos, Tlle 1922-1923 Exc11ange oJ Minorities αnd its lmpαctUpOl1 Greece, Princeton University Press, 1959· Ιω,χννης Πετρόπουλοα, "Η υποχρε-ωτική ανταλλαγ'ή των πληθυσμών» στο Θ. Βερέμης/Γ. Γουλψ.ή (επιμ.), ΕλευθεριοςΒενιζέλος. ΚοινωνΙα. - οιχονομία - πολιτικη στ/ν εποχή του, Λθήνα 1989· ReneeΗίτεοίιο», Heirs oJ ιl1ε Greek Catastropl1e, ΟξΦορδη 1989.Για τις οικονομικές πλευρές του προσφυγοωύ ζητ~ματoς Ι>λ.: Ρ. De •.tilis, La reCOI1-structiOl1 fi.nαnciere de Ιa Grece et Ιιι SdN, Παρίσι 1929· ΛΟ. Ν. Πετσαλητ, Ηtημοσιονομιχή αντψετώπισις του προσΦυΥιχου ζητηματος, ΛΘ~να 1930· Μαργαρίτα.Δρίτσα , Βιομηχανία χαι τράπεζες στην Ελλάδα του Μεσοπολεμ.ου, AΘ~να 1990· Λ.'Γούντα-Φεργαδή, Το προσΦυΎΙΧΟ tάνειο του 1924, Θεσσαλονίκη 1986' Ιωάννα Μινό-γλου-Πεπελαση, "Οι διαπραγματευσε«; για το προσφυγυω oetνειο του 1921,», στο θ.Βερέμης/Γ. Γoυλψ.~ (επιμ.), ό.π., σ. 331-366. Βλ. επίσης: Οικονομικός Ταχυδρό-μος, 26.4.1973 (αφιέρωμ.α). Τέλος, για τις πολιτ αετ; συνέπειες του προσφυγυωύΙ>λ.: GeoIΊ~e Mavl'Ogordatos, Stillborn Republic: Social Coalitions and ΡΙΙΠΥ Strate-gieS;11 Greece, 1922-1936, Bel'keley 1983.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΊΈΣ33

κοί μετανάστ εε 33,35% και πρόσΦuγες 31, 7%.:! ΛU'τό που ενδιαφέρειπερισσότερο ειi.ναι ο τρόποτ; ι-ι-ετον οποίον Ύjπαρουσία αυτού του κόσμουέγινε αισθητή από τ«; άρχουσες ελίτ αλλά και από ης ΙJ.άζες, μ.ε τ«;

, Θ ' ' ' . ιοποιες 'α επρεπε να ΙJ.οφαστοuν την κατουαα και 'τη γΎj, το νερο και

τους δρόΙJ.ους, τη δουλειά και το εμπόριο.Η περίΘαλψΎj και η εγκα'τάσ'τασΎj 'των προσφύγω> δεν ή'ταν μόνο

ζήΤΎJΙJ.αεθνιχ~ς φιλΟ'τψ.ίας αλλά και πολιτιχής πρόληψης. ΜήπωσηεπφένΎj 'tοuμεγάλου πολέμου δεν είχε σημαδευτεί από μ.εγάλες

κοινωνικές ανατροπέτ;

«ο σεbασμός της τάξΎjς και των νόμων εξαΦανίζεται όταν κάποιοςbλέπει 'τη γυναίκα του και τα παιδιά του να πεθαίνουν από 'τηναθλιότητα. Ο άνΘρωπος γίνεται αναρχικός. Και δεν έλειπαν απότην Ελλάδα εκείνοι που θα ή'ταν έτοιμοι να ψαρέψουν σ' αυτά τανερά και να λαθpOθΎjpεύσOυν με δυναμίΤΎj. Η bοήθεια επομένως σεπαρόμοιεξ ατυχίες αποτελεί όχι ι-ι-όνοζήτημα ανΘρωπισΙJ·ού, αλλά

χαι πολττ ική αναγκαιόΤΎjτα» ."

Παρά τους φόbοuς αποσταΘεροποίΎ]σης, ο προσφυγικός πλΎjθυσμ.όςαποδείχτηκε απαραίτητο; για να ενισχυθεί η εθνικ~ ομοιογένεια τηςΒόρειας Ελλάδας και ακόι.ι..Ύjγια να συμπληρωθούν οι απώλειετ; πουείχε προχαλέσει στου; εν~λικες άνδρες =το πιο δραστήριο οιχονομιχάμέρος 'του πληθυσμού-: ο δεκατισμός τοu πολέμου κατ, πριν από αυτόν,η αψορραγία ΤΎ]ς μετανάστευσης στην Αμ.ερική. Αλλά η εγκατά-στάση 'των προσφύγ ων στοίχιζε. Όχι μόνον εξαιτίας της απώλεια;σημαντικών περιουσιών, ΟΙΚQνΟΙJ.ιχώνευκαιριών και πλουτοπαραγωγι-κών πηγών του εξωελλαδιχού ελληνισμού, αλλά και εξαιτίας τωναναγχαίων δαπανών στ«; όποίες υπο()λήΟηκε το ελληνικό κράτος γιατην εγχατάσ-τασ~ τοuς. Ως το 1931 απορρόφησε , ι.ι..αζί μ.ε τους -τόκου;

των δανείων, το 110% των ετήσιων προϋπολογισμών. 5

3. Οι πρόσφυγετ; αντιστοιχούσαν σΤΟ 28,2% του πληθυσμού της ΔΘ~νας, στο40% του Πειραιά , στο 117,8% της θεσσαλονίκης, σΤΟ 56,9% τη; Και>,χλας. Β.Kayser, ΑνΘρωΠΟΥεωΥραΦΙα. της Ελλάδος, .ΑΟήνα 1968, σ. 33.

4. C. Ρ. HowJand,' ο.π., σ. νί. Ο συγΥραΦέας ~ταν πρόεδρο; της Eπιτρoπ~ς

Αποκατάσταση; Προσφύγων.5. Για το ιίψος του κοστους, της προσφυγικ-ής εγκατάσταση; υπάρχουν διαΦορετι-

κές εκτιμήσεις από το Υ'πουΡΥ·ε!οEξωτερικ(~ν (Ministel'e des affaiτes et,-nnge •.es, Lα

36 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΛΣ!ΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

λουθούσαν να είναι μεγάλες. Ως τα 1950, 20.000 προσΦυγικέςουωγένειετ; συνέχιζαν να ζουν σε τρώγλο; και παραπήγματα." '1'0ποσοστό των μειονεκτούντων προσφυγτκών οικογενειών που στεγασθη-καν σ1:ην πρωτεύουσα από τα προγράμματα της ΕΑΠ και του κράτουςδεν υπερέbη το. 55%. ΙΟ Οι συνΘήκες στέγασής του; και η ποιότητακατουαατ; οιέΦεραν ~ατά περιπτώσεις. Ιδιαίτερα στοω; μη οργανωμέ-νους οικισμούς, οί προυποθεσε«; υγιεινής ηταν συχνά ανύπαρκτες.Ι1

Πάντως, γύρω .στο 1930 τα κρατικά προγράμματα προσΦυγικήςστέγασητ; ανακόπηκαν, ίσως και για να μη γίνουν πόλος έλξης νέωνμεταναστών προς τι:ς πόλεις.12 Δεν δημιουργήθηκε μια ανάλογη μετης δυτικής και κε~τpικής Ευρώπης ροπή προς ην «κοινωνική κα-'τοιχία» .'13 '

.πριν από 1:0 1920 μερίκές επιχειρήσεισ, όπως τα μεταλλείαΛαυρίου; η 1:σιμενΤΟbιομηχανία Ελευσίνας και 1:0 εργοστάσιο λιπα-σμάτων Δραπετσώναξ , είχαν Φροντίσει για τη στέγαση των εργατών

'9. Ιωάννης Μαστρογιάννη«, Ιστόρία της χοινωνιχής προνοίας της ΝεωτεραςΕλλάδος (1821-1960), Αθήνα 1960; σ. 340.

10. Είκα Γκιζελή, Κοινωνικοί μ.ετασχημ.ατισμοί και πpoελεUΣΗ της κοινωνικήςκατοικίας στψ Ε.λλα3α (1920-1930), Aθ~να 198'1, σ. 227Ό

11. Γιατί οι προσφυγογειτονιέτ , παρ' όλη την ελλειψη υποδομ·ής και ΤΟ συνω-στισμό, δεν μεταbλ'ήΟηκαν σε "slums»' ("τενεκοδομαχαλα:δες» ή εξαιρετικά υΠΟbαθ-μισlJ.ενες ασττκέ«; περιοχές); Το ερώτημα αυτό θέτει η Renee Hjrscllon, ό.π., σ. 67.Η απάντηση περιλΙΨbα:νει τη δύναμη των πολτττσμικω» αξιών των οποίω;ι ήτανΦορείς οι πρόσΦυΥες στην πατρίδα τους, και ιδιαίτερα την , κεντρική σημασία τουσπιτιού και της ουωγενεια«, τη δύν,ψ.η της ΥνώlJ.ης τη; Υειτονιας'και τον ενεργητι-κό ρόλο των γυναικών σΤΎ)διατήρηση του σπιτιχού·περιbαλλοντος.

12. C11. Eddy, ό,.π., ,σ. 119 και Μαργαρίτα Δρί-τσα, «Πρόσφυγετ; x(:tt εΚbιομη-χανιση», στο Εερεμης/Γουλψ.ή, ό.π., σ. 29-70. . . ".

13. Στην Αγγλία πήρε τη μορφή προγραμμάτων στέ γασητ από την κ~6ερνησητων Εργατικών: llicllard Rodger, Housing ίιι Urban Britain 1780-1914. Class, Cα-pitaliS1n and Constτuction, !i:ονδίνο 1989. Στήν.Αυστρία ''ήταν υπόθεση των δήμ.ωνπου διοικούνταν από τους σοσιαλιστέξ: Robert .Danneberg,1JJ sociαliS1Πe municipαle'1 ΑutricΙιe. L'adπιi.nistnLtion social-de,nocrαte () Vienne, Παρίσι 1925, Για την πο-λιτική της κοινωνικής κα1:0ικίας σε αλλες χι;)ρες ()λ. Nic:lH11asBHllocklJ~;l;e., Read,ΤΙιε Moveίnent jor Housing Reform ίιι Gerιna~y αnd Frαnce 1R40-1 iJ 14, Calll-bridge 1985. Γι", τη μεταφορα μερους της ΠΡΟbληματικης αυτής στα καθ' ημας Ι>λ.Κική Καωωύλα, Η ,3εα ης «,,:ηπούπολης» στψ ελλψική' πολεοrSομία τΌυ μεσοπο-λέμου) διδ. ocaΤPIb~ Θεσσαλονίκη ΛΠΘ 1990 ..

ΠΡΟΣΦ1ΤΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 37

1:0υςJlι - ήταν όμως μ_ικρές εξαιρέσεις. Το 1916 καθιερώθηκε ενουαο-στασιο το οποίο παρατάθηκε, για 1:0 μεγαλύτερο μέρος των κατοικιώνπου αφορούσε, ως 1:0 1927 .!5 1'0 IJ.έτΡΟbέbαια δεν περιλάμbανε όλα ταε'ιοιχιαζόμενα σπίτια και ακόlJ.η ούτε μόνο τους πρόσΦυγες και τουςεργάτες. ΕπωΦελήΘηκαν πολλοί έμποροι καΘώς και ενουααστετ; εΡΎα-"στηρίων , Για το λόγο αυτό» αλλωστε το 1927 το Βιομηχα'ιιχό και'ΕIJ.ποριχό ΕπφελΎ]τήριο αντ ιταχθηκε σ1:ην χατάργησ'ιΊ 1:0υ:!!; ΊΌνΜάιο 1:0υ 1923 εκδόΘηκε το Νομοθετυω Διάταγμα «Περί ανεγέρσεω.;ευθυνών οικιών» με στόχο τη διευκόλυνση οικοδόlJ.ησης φτηνών κατ οι-κι(~ν «προοριζομένων διά 1:0υς αναπήρου; πολέμου, τους υπαλλήλους,τους συν1:αςιούχους, τους εργάτας, τους πρόσφυγτ«; χαι τας απορωτέ-ρας ιδίως κοινωνικάς τάξεις)). Το διά.ταγμα ή1:αν εξαιρετικά ατελέςκαι γενικό, και δεν εξειδικεύτηκε από την επιτροπή που ιδρύΘηκε γιατο σκοπό αυτόν. Στόχοτ; 1:0υ, όπως και άλλων νορ.οθετημάτων , ήταν ηπαροχή προνομίων και απαλλαγών σε συνεταιρισμού; οι οποίοι θααναλάμbαναν για λογαριασμό των IJ.ελών 1:0υς το χτίσιμο Φ1:ηνώνκατοικιών. 17' Την εξέλιξη την γνωΡίζOUIJ.ε: από τους συνεταιρισμού;στ«; οικοδομικές εταιρείες, από την εντός, στην εκτός σχεδίουδόμηση, από τα κοινωνικά προγράμματα στην αυτοστεγαση. Ι-Ιένταξη γης στον ιστό τη; πόλης χωρίς προηγούμενη ~ποδΟIJ.-ή καικοινόχρηστους χώρους κληροδότησε bibata για 1:0 μέλλον δυσεπίλψταπροbλήματα. Ικανοποίησε όμως τ«; άμεσες στεγαστικετ; ανάγκες,έστω και με πολύ χαlJ.ηλά ποιοτικά ΚΡΙ'τήρια. Η διασπορά τη;γαιοπροσόδου ανταποκρινόταν σε ιδεολογικές επτλογετ.

[!ι. Ε. Ι-Ιerl<ner/Δ. Καλιτσουνάκη«, Το εΡΥατιχόν ζήτημα, ΛΟήνα 1911), σ.3l11. Ο Καλιτσουνάκη; υποστήριζε πως η ΤΟΠΙΚ'ήαυτοδιοίκηση θα έπρεπε να αναλσ.-bEI οργανωμένα το έργο τη; εργατικής στέγη«. Λναλογο αίτημα είχε προ6αλει 'ΤΟ

'1911 το Εργατικό Κέντρο Αθηνών στο υπόll.νημα Ο, εΡΥάται της Ελλά30ς προς τηνΔιπλην Βουλήν των Ελλήνων (αυτοτελή; έκδοση, ΛΟήνα 1911).

15. Γπουργείον Επισιτισμ.ού, Πορίσμ.ατα Κυοερνητιχής Επιτροπης, σ. 39-'15'Ν. πρατσικας, Έρευναι περί της αχριοείας ΤΥ)ζ ζωής χαι της κινήσεως των τιμ,cvνεν ΑΘήναις κατά τα έτη 1923-1927, ΛΟήνα 1927, σ. 22-28' Είκα Γκιζελή, ό.π., σ.270.

16. ΔελτίονΕΠΕΑ, Λπρίλιος 1930, σ. 11!1.17. D. Kallit,oLlnakis, «Ι,ε PIOblel11e du logelnent en Gl'ec:e IJendant et alJl'es

la gLIelTe lllondiale), στο Α. Andreades κ.α., Les effets ecol101niques et sociaIιx de Ί.aguerre en Grece, Παρίσι '1928, σ. 21!1-:2:20. Επίσης: Είκα Γχιζελή, ό. π., σ. 268.

38 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜ:Ο

Σε ανύποπτο χρόνο, Όταν τα πρώτα εργατικά στρώματα δηl;ιουρ-γουνταν στο Λαύριο στα 1870, ο Άριστος Οοωνόμου εντόπιζε τονκίνδυνο στην ελλειψη ιδιοκτησία-ς: «Το Λαύριον δεν είναι ζήτημααπλώς οικονΟIJ.ι?<-όν, αλλά και μεγαλης κοινωνικής σημασίαε , Οεργατυωτ; πληθυσμός δεν έχει εκεί ούτε σπιθαμήν γης». Μισόν αιώναα-ργότερα, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου παραδεχόταν πως το πρό-bλΎ]l.ι.αΤΎ]ςκατοικίας «αποτελεί-την bιXcrtv της δυνατότητο; συντηρή-σεωτ; της μεσα:ίας και κατωτέρας τάξεως». Στον άλλο πόλο τουπολιτυωύ φασμ-α::τος, ο ΙωάννΎ]ς Μεταξάς υποσχόταν, το 19~6, «ε«;τηνεργατικήν. ταξιν την προστασίαν εκείνην, ήτις θα κατ αστή ση ειςτονεργατην εΦικτήν την απόκτησιν μικρας ιδιοκτησίας». Τέλος, το192'9, ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος υποδείκνυε την αναγκα-ιότητα ενΌςστεγαστικού προγραμματο; για- του; πρόσφυγεξ xai του; καπνεργατετ;της Μα-κεδονία-ς ως μέτρο πρόληψης του κομμουνισμού.18

Η μικρή ιδιοκτησία εθεωρείτο επομένω ; α-ντίδοτο στην επαναστα-τυωποίηση του προλετα-ριάτου και εγγύηση κοινωνικής σταθερότηταξ.Εξάλλου, η διαδικασία απόκτησής της -μέσα από ΤΎ] διεκδίκησηπρονομιακής μεταχείρισης.-ή νομιμοποίησης της αυθαίρετης δόμησης-προσέδενε τα λαϊκά στρώμα-τα στον κρατ οω πατερναλισμό και προκα-λούσε τη συντεχνιακή κατατμηση των επιδιώξεων και των αγώνωντους. Εφόσον ομως η <ψ.ικρά ιδιοκτησία» αποτελούσε σημείο κοινωντ-κής καταξίωσης, έγινε και στόχος αυτόνομη; και έμπρακτης διεκδίκη-σής της μέσω της αυθαίρετη; αυτοστέ-γασητ. Από αυτ-ή την άποψη Ύ]ιδεολογική της λειτουργία ήταν διΦορούl.ι.ενη: αΦενός εΠΙbάρυνε εξολοκλήρου την ίδια- την εργατική τάξη με τα έξοδα της ανα-παραγω-γής ΤΎ]ζ" αφετέρου, έστω και αν δεν αμΦισbητούσε την αΡΧ'ή τηςιδιοκτησίας, μπορούσε να στηρίξει, παρέχοντας την αναγκαία ελάχι-στη ασφαλεια, την αντίσταση των κατώτερων τάξεων. Ι!!

Η στεγαστική πολιτική του μεσοπολέμου από το 19~~ κα-ι εξής

18. Για τον Οοωνόμοι»Αλέξανδρος Οικονόμ.ου, Τρεις Άνθρωποι, Τόι-ι.οςΑΙ: Αρι-στείδης Οιχονόρ'ου, ΛΘ~να 1%0, σ. 172. Για τον Παπαναστασίοο: Ευρετ-ηριο Σur;η-τ-ησεων Κοινοοουλίου, Μέρος ΓΙ (1919-1936), τ. 1, ΑΟήνα 1977, σ. 107. Για τονΜεταξά: Ελεύθερον Βήμα, 12.10.1926. Για 'τον Μιχαλακόπουλο: G. Mavl"Ogol"da-tos, ό.π., σ. 1'16, σψ .. 108.

19. Βλ Λίλα Λεοντίδο», Πόλεις της σιωπής. ΕργατΙΧός εποιχισμός της Αθή-νας και του ΠειΡαιά> 1909-1940, ΑΟήνα 1989, σ. 252 ..

ΠΡΟΣΦΧΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 39

δημιούργησε δύο καΤΎ]γορίες λύσεων, που αποτυπώθηκαν σε αντ ίστοι-.χες TCbAEOGOILtxic;περιοχές: τις συμπαγείς και πυκνοχτισμενες, αλλάμε κάποιο σχέδιο, προ?,Φυγογειτονιές και τ.ις περιοχές της αυτοστεγα-σης, σC~ήθως; αυθαίρετετ; ή σε διαδικασία αποαυΘαιρετοποίΎ]σης.20 ΔενεπιχειΡήθηκε.η οργανωμένη κατασκευή εργατικών κα-τοικιών. Μερικοίbέbαια μη ΠΡQο'Φυγες εργάτες επωφε λήθηκα» από τα μέτρα- για τηνπροσφυγική κα-τοικία. ΊΌ 1931 το νομοσχέδιο για. ην ίδρυση τηςΕργατικής Εστίατ; π'ΡΟbλεπε τη δημιουργία εργατικής κατοικίας,αποτελούσε ομως δευτερεύουσα και πάντως διαΚOσμΊjτική επιλογή:σχ.οπόςτης Εργατικής Εστία-ς ήταν να ελέγξει, μέσω της στέγασήςτους, τα συνδικάτα)1

Αν δεχτούμε πως στην Ελλάδα αντ ιστράφηκε το κλασικό σχήμαπου ~θελε την προλεταριοποίηση να συμ6αδίζει με την αποστέρησητων εργα-τών από την ιοιοκτησία-, η στιγμή της αντισ"l'ροφής Φαίνεταιπως ήταν η πιεστική ανάγκη της στέγαση; των προσφύγων και ηεναλλα-κτική πολιτική, στο ζήτηlJ.α αυτό, της ΕΛπ.22 Ωστόσο, εφόσονη μιχρο'ίδιοκτησία 'ήτα-ν μια τόσο σταθερή χρονικα και επίμονη σε όλεςτ«; πολιτικέτ; δυνάμεις επιλογ-ή, κα-ι χωρίς τοικ πρόσφυγετ , ίσως μεαργότερου; ρυθμούς, θα- επιλεγότα-ν η ίδια λύση. Εξά.λλου η εργατικήμετανάστευση από την" ύπαιΘρο προς την πόλη δεν θα μπορούσε ναολοκληρωΘεί χωρίς 'την ίδιοκτησία της κατοικίας. Αν στην προ του ΑΙΠαγκόσμιου Πολέμου εποχή μετανάστευαν σuν~θως άτομα, η Μυφα-σιατική Καταστροφή και η εσωτερική μετανάστευση έκτοτε έΦερνανστ«; πόλε«; κυρίως, ή αναλογικά περισσότερες, ουωγένειεξ. Το αγρο-τικό νοικοκυριό όμως δεν μπορούσε να ρ.εταφερθεί στην πόλη και ναπροσαρμοστεί εκεί, παρά μόνον αν α-νέπτυσσε μορΦές ρ.οφοϊδιοκτησίαξ.

Τα- ερμηνευτικά σχήμ.ατα είναι bεbαια αναγκαία- αλλά Ύ]Εμbέλειάτου; είναι περιορισμένη. Αν ξετυλίξουμε το χρόνο που κρυ6εται στηνιστορική στιγμή κα-ι αν στη Θέση των ποσοτικών πληροφοριών ανασυγ-κροτήσουμε το χρονικό συγκεκριμένων οικογενειών, μήνα ΙJ-ε το μήνα

20. Δ. Οικονόμου, "Σύστημα γης και κατοικίας στη μεταποΛΨ()Οl Ελλάδα»,στο θ. Μαλούτας/Δ. Οικονόμου (επψ.), Προ6λ-ηματα ανάπτυζ,ης του κράτους πρό-νοιας στφ Ελλάδα, ΛΟήνα '1988, σ. 57-114.

21. Γιώργος Κουκουλές, Ελληνιχά συνδικάτα: Οικονομική αυτοδυναμία καιεςάpτr;ση, 1938-1984, ΑΟήνα 198'1, σ. 51.

22. Βλ. Λίλα Λεογτίδου, ό.π., σ. 256.

40 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ~,mΣOnOAEMO

και χρόνο με το χρόνο, θα αντυφίσουμε μια άλλη ιστορία. Μια ζοΦερήιστορία που Φτάνει ως ψ.άς μέσα από τ«; προΦορικές διηγήσεις και τηλογοτεχνία, από τις περιγραΦές των παρατηρητών και τα υπομνή-ματα των προσφύγων , τέλος από τα απομεινάρια προσΦυγικών κατοι-κιών στ«; πυκνοχ-τισμένει; σήμερα πρώην προσΦυγικές γειτονιές.

Μια άλλη παγίδα IJ·άς επιΦυλάσσειη ορολογία. Ποιες πράγματι-κότητες κρύ60νται κάτω από νομικούς ορους οπως «ιδιοκτησία»;

Ένα παράδειγμα είναι η έρευνα για την κατοικία των καπνεργα-τών η οποία αΦορά:'όλη την Ελλάδα. ΠληροΦορούμαστε λοιπόν πως το1J:2%των κατοικιών τους ήταν ιδιόκτητες. Το ποσοστό ιδιοκατοίκησηςήταν : μεγαλύτερο στις μικρές πόλεις (στο Ροδολείbος έΦτανε το87,11% και στην Koμo~ηνή το 79,9%) και μικρότερο στ«; μεγάλεςπόλεις: στον Πειραιά 20/19% και στην Κα6άλα 21;5% μόνο τωνκαπνεργατών κατοικούσαν σε δ,ικό τους σπίτι. Από το σύνολο αυτώντων κατοικιών, πάνω από τις lλισές (το 51%) αποτελούνταν από έναμόνο δωμάτιο. ΊΌ ένα τρίτο (33,9%) είχε δύο δωμάτια και μόνο το15,1% τρία και πλέον δωμάτια. Στο 11,35% των κατοικιών πουαποτελούνταν από ένα δωμάτιο, συνωστ ίζανταν πάνω από έξι ά";"ομα,και στο 113,6% δύο έως τρία άτομα, ΊΌ 62% του συνόλου τωνκατοικιών κρίθηκαν ανθυγιεινές έως μετρίως υγιεινέ«.

«Όσοι συνέ6η να επισκέπτωνται τους ούτω στεγαζομένους εργά-τας, έμενον εκστατυωί προ της καταστάσεώς των. Αμέσωςαντελαμ6άνετό τ«; την μεγίστην σημασίαν , την οποίαν κατέχειεν τη κοινωνία η στέγη. Ητένιζέ τις την όλην απαθλίωσιν, τηνπαιδικήν νοσηρότητα και θνησιμότητα, την ελονοσίαν και τηναναψ.ίαν. Συνήθως έ6λεπέ τ«; εν μέσω αυτών τον κατακεκλψ.ένονΦυlλατικόν αγωνιών-τα, εμπνέοντα την απογοήτευσιν και μολύνον-τα το περιbάλλον». 23

Ι-Ι υγεία των εργατών συνδέθηκε IJ.Eτη στεγαστική πολιτική στιςπροκαταρκτικές συζητήσεις για την ίδρυση του 1ΚΛ. Στη συνάντησηπου είχε ο Βενιζέλος με τη διοίκηση της ΓΣΕΕ στ«; 16 Οκτω6ρίου1929, υΠΟσ'Αέθήκε αναμεσα στα άλλα πως θα έθετε στη διάθεση τωνεργατών οικοπεδικές εκτασε«; για την ανέγερση εργατικών κατοτ-

23. ΤΑΚ, Α' Πεvταετία, Θεσσαλονίκη 1932, σ. 45, 53-57.

ΠΡΟΣφγΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 41

κιών. Δεν υπήρξε όμως συνέχεια. Πέντε χρόνια αργότερα προτάΘηκετα αποθεματικά κεφάλαια του ΙΚΛ να διατεθού-, για την οικοΟόμ.ησηΦτηνών κατοικιών. 2',

ΊΌ πρόbλημα που Θέτει η Εξέλιξη της εργατικής κατοικίας είναιαχ και πωτ; επηρέασε αΦενός την απασχόληση και αφετέρου τ«;συλλογικέ.; συμπεριφορέξ των εργατών. Μπορούμε λ. χ. να συσχετί-σουμε την αυτοστέγαση με την αυτοαπασχόληση (όταν το εργαστήριοσυνέχεται 'με το σπίτι και η εγκα-τάσταση αποτελεί το σπουδαιό-τεροIJ.έρος του κεΦαλαίου της IJ.ιχροεπιχείρησης) και την ενοικίαση IJ.Eτηνεξαρτημένη εργασία; Η ασφαλεια τη; στέγασης πώς λειτουργεί;Εθίζει τους ανΟρώπους στην ασφαλεια της εργασ ίασ, σ-την αναζή-τησηεργασίας' κοντά στο σπίτι και IJ.E οποιουσδήποτε όρους (IJ.E συνέπειεςτον εδαΦικό κατακεΡματισlJ.Ο της αγοράς εργασίας και τη δημιουργίατοπικών ιελαστυωτήτ ων ή ανελαστικοτήτων στην προσφορα της), ή

-i ~-- --αντίθετα τους επιτρέπει να διακινδυνεύσουν το εισόδηlJ.ά τους μέσωτης αυτοαπασχόλησηξ ή / και της συχνής αλλαγής επαγγέλματος καιεπιχείρησης; Δημιουργεί εισοδημα-τικό όριο στην προσφορα εργασία.; ήεπιτρέπει -την προσφορά της και κά-τω του κόστους συντήρησης τηςεργα-τικη:ς δύναμης, εφόσον μέρος αυτού του κόστους επωμίζεται ηοικογένεια με την εργασία συντήρησης της κατοικίας;

Τέλος, η αυτοστέγαση συσφίγγε: τους δεσμούς της εργατικήςκοινότητας απέναντι σε κοινά ΠΡΟbλήματα υποδομής του χώρου τηςκατοικίας και της γεττονιατ; ή τους εξαντλεί σε δικαστικές έριδεςγύρω από οικοπεδικές οριοθετήσεις, καταπατησε«; και κληρονομικέςαμΦισbητήσεις; Θα ήταν χρησιμη μια έρευνα για την εμφάνιση χαι τααιτήματα των τοπικών συλ λογυωτητων, αν μάλιστα συνδυαζόταν μετην έρευνα για την επέκταση του σχεδίου πόλεως, της ηλεκτροδότη-σης, της οδοποιίας, του συγκοινωνιακού, υδροδοτικού και αποχετευ-τι-κού δικτύου, καθώς επίσητ; και των σχολείων. ΔείγιJ.α των νέωνδιεχ:δΙΚ'ήσεων που αναπτύχθηκαν απο-τελεί το καταστα-τικό του ~υνδέ-σμου των κατοίκων της συνοικίας Ξηροκρηνη «Η Ελπίς», το οποίουΠΟbλήΘηΚΕ το 1923 στο πρωτοδικείο -της θεσσαλονίκης όπου, από το

211, Δη(1.ήτριος Σαρατσησ, r"γ,ε,vολογιχόv πρόγραμμα των χοιvωνιχώv ασφαλί-σεωv, θεσσαλονίκη 1934, σ, 8. Βλ επίσης την εισήγηση του γερουσιαστη τωνΕπιμελητηρίων στη Γερωσία, J(Vt,E, Θεμ,δος 1[J34, Παράρτημα Α', σ. 79.

,-;,~~...... ..-:-.

42 ΟΨΕΙΣ ΤΙ-ΙΣ ΕΡΓΛΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

1920 έως το 1936, εγγράΦηχαν 87 συνουαωωί σύλλογοι. Επιδιώξειςτου συλλόγου ήταν:

«1) Η απαλλοτρίωσ«; των οικοπέδων και η παραχώρ1')σις αυτώναντί μικροΙΙ 'τ:.ψ.ηματος τμηματικώς καταbαλλομένου εις τους ήδηκατόχους αυτών οίτινες επί τουρκοκρατίας [ενν. πριν από το1912] είχον οικοδομησει είτε ως μισθωτοί, είτε ως επιΦανειούχοι,στερούνται δε των νομίμων τίτλων. 2) Η ιίορευσις, ο Φωτισμός, 1')ρυμοτομία κα-ι ο εξωραϊσμός της συνοικίας οιά κατασκευής διαΦό-ρων έργων. }j) Η ανοικοΟόμησις επί Τ1) 6άσει σχεδίου και ηκατασκευή οικίσκων ομ.οιομόρΦων κατά το εΦικτόν και εκπλ1')ρούν-των τους όpo~ς υγιεινής. 4) Η ανέγερσ«; σχολείου και εκκλησίας.5) Η κατασχευη συνοικιακών λουτρών, η αυστηρά καθαριόΤ1')ς τηςσυνοικίας,. η εΦαρμογή των κανόνων υγιεινής. 6) Η σύστασ«;ταμείου αλλ1')λΟbοηθείας εξασΦαλίζοντος την ιατρικήν περίΘαλψινκαι προμήθεια» Φαρμάκων εις τους απόρους των κατοίκων». 25

Παρόμοια ή παραπλήσια αιτήματα ΠΡΟbλήθηκαν και από άλλεςκατηγορίες κατοίκων: πρόσΦυγες, εσωτερυωύτ; μετανάστες, πυροπα-Θείς (από ΤΎ)μεγάλη πυρκαγιά του 1917) κτλ.

Για τους συνοικισμούς αυτοΙΙς ο Αχιλλέας Καλεύρας υπέθετε, στοbtbIιio του Αστυφιλία) παρασιτισμός χαι μιχροαστική εγκατάστασις,που έγραψε ως νομάρχης Θεσσαλονίκης το 1930, ότι:

«Οι πέριξ των πόλεων συνοικισμοί μικροαστικήςΘ' αποτελέσουν μετά δεκαετίαν , ενωρίτερα ήπυρήνα των αριστερωτέρων ροπών' με δύο λέξειςεπαναστατικής Ελλάδος. Ο κόσμος αυτός τώραόμως δεν θα ημπορεί και να ψευΤΟζείj» (σ.11).

Μετά από μια δεκαετία, στη διάρκεια της κατοχής και την επαύρτοτης απελευΘέρωσης, όταν οι λαϊκές συνοικίες Τ1')ς Αθήνας, του Πει-ραιά και τητ; Θεσσαλονίκης είχαν γίνε! τα προπύργια της λαϊκήςεξουσίας, Θα επαληθευόταν.

εγκαταστάσεωςαργότερα, τον

τον πυρήνα τηςψευτο ζε ί. Όταν

25. Αρχείο ΠρωΤΟQικείου Θεσσαλονίκης, παλαιό, αριθ. 450.

ΠΡΟΣΦrrEΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 43

2, Απασχόληση

1'0 πρό6λ1')μα της απασχόλησητ; των προσφύγων ήταν πολυπλωωτεροαπό τη στέγασή τους. ΣύμΦωνα με τους υπολογισμούς της Κοινωνίαςτων Εθνών (ΚτΕ), 1:0 35% των προσφύγων ήταν ανειδίχευτοι εργάτεςκαι το 65% τεχνίτες, μικρέμποροι και bΙΟ1:έχνες. 20 Οι υπολογισμό]αυτοί στηρίχηκαν κυρίως σε δηλώσεις ομάδων προσφύγων , Η ολο-κλήρωση μιας έρευνας για τα επαγγέλματα του προσφυγυωύ πληθυ-σμού Θα μας δώσει ασφαλώτ; ευκρινέστερη εικόνα. θα ισχύει όμως γιατην επομένη της άΦιξής του στην Ελλάδα; Τα επα γγελματα πουδηλώνουν οι πρόσφυγετ; μας επιτρέπουν να δταγνώσουμε την εικόνα πουαυτοί είχαν για τον εαυτό τους, ή 1:ην κοινωνική ταυτότητά. 'τους,αλλά όχι τις πραγματυτέτ; δυνατότητες απασχόλησή; τους.27 Ι-Ι συχνήαλλαγή επαγγελματο; που παρατηρήθηκε κατά τα πρώτα χρόνιαστους πρόσΦυγες -ακόμα και έξι Φορές 'το χρόνο!28_, καθώς και τοΦαινόι./,.ενο της εποχΙΧής και της περιστασιακηξ εργασίαξ , δυσκολεύουντο σχηματισΙJ.ό axptbOUC; εικόνας. Εξάλλου, και οι ίδιοι ζοΙΙσαν ι./,.ιααν'τίΦαση ανάμεσα στην επαγγελματική τους ιδιότητα -πραγμCΧτικηή Φανταστικη, αδιάΦορο- όπως είχε διαμορφωΘεί στον τόπο τη;προέλευση; τους, και σε κείνη που τους επιφυλασσόταν στον καινούριο

26. C. Ρ. Howlnnd, Ο.π., σ. 180-183. Για τη διαστρωμάτωση των προσφύγων~λ. και clι. Eddy, Ο.π., σ. 111t.

27. Η Μαργαρίτα Δρίτσα (Βιομ:ηχανια χαι τραπεζες ... , σ. 291 -2!:J!1) παραΟέ-τετ κατάλογο των επαγγελμάτων τα οποία δήλωσαν οι πρόσΦυγες κατά την άΦιξήτους στην Ερμούπολη. Οι περισσότεροι Ο'ήλωσαν ανεξάρτητοι επαγγε λματίετ, παρα-γωγοί ή εμπορευόμενοι . Οι δηλώσε«; για το επαγγε λμα, σε παλαιότερετ; εποχέτ ,αΦενός δείχνουν ανεπτυγμένη αίσΟηση για την Επαγγελματική ειδικότητα, με Ε>άσητην οποία συγκροτείται η κοινωνική ταυτότητα' αΦετέρου, η εμ!J.ον-ήαυτή παρατη-ρείται σε στρώματα χωρίς σταθερή απασχόληση. Δεν "είχνουν όμως τ «; πραγματ αέξ

δυνατότητ«; απασχόλησης ούτε την τελική κατάληξη των δηλούντων. ΣUIJ.Φωναμετον Stnal-t vVoolf, ΤΙlε Ροοτ ίn "'-Ve8tenl EIJrope ίιι tlle EigfIteeιιtl! and Nil1.eteentf,

Centuries, Μείίιυευ, Λονδίνο 1986, σ. 151, ακόμη χαι σε καταλόγου; αιτήσεων γιαΦιλανΟρωπική ~OήOεtα, υπήρχε πλήρης αναντιστοιχ ία ανάμεσα στο επάγγελμα πουείχε δηλωΟεί και στην πραη.ι.ατική Οέση των αιτούντων.

28. Societe des Ναιίουε, Ο.π., σ. ΠΥ.

44 ΟΨRΙΣ ΤΙ-ΙΣ r,;ΡΓΛΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜRΣΟΠΟΛΕ~fΟ

ΠΡΟΣ!IiYΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ45

τόπο της εγκατάσταση; τους. Ποια από :τ«; δύο Θα επικρατούσεεξαρτιόταν από τ«; οικονομικές δομές και διαθεσιμότητετ; της αγοράς,μα και από τ«; δικές τους επιμονές και προπαντός τα μέσα να τ«;στηρίξουν. Η ταλάντευση αυτή καΘόριζε τους όρους της επαγγελματι-κής τους· απασχόληση; τοτε, αλλά και της ταξινόμησής τους σεεπαγγελματ αετ και κατ ' επέκταση σε κοινωνικές κατηγορίεξ απότους μεταγενέστεροι«; IJ.ελετητές. Ό,τι μπορούμε να κάνουll.ε προς τοπαρόν είναι αναγνωριστικ~ς προσεγγίσειξ: ποια -ήταν τα χαρακτηρι-στικά του πρό;'φυγικού πληΘυσμού προτού έλΘει; Ποια ήταν η δομήαπασχόλησης στη χώρα υi~δοχής; Πώς επέδρασε το προσΦυγικό κύll.αστην αγορά εργασίατ; 6ραχ~πρόΘεσμα, και στη δομή των εργασιακώνσχέσεων μακρbπρόΘεσμα; Συνέ6αλε, και με ποιον τρόπο, στην εχ6ιο-ι.ι.ηχάνιση και στο σχηματισμό της ελληνικής εργατικής τάξης;

«[Από την εισροή των προσφύγων] επηκολούΘησε αθρόα προςπασαν εργασίαν προσφορά εργατικών χειρών, ανδρών, γυναικώνκα.ι παίδων, έναντι οιασδήποτε .:ιμοιε-ής και παράλληλος τροπήπρος ποικίλου; κλάδους αμέσου 6ιοπορισμού και δουλειές τουποδαριού [ ... ]. 'Αρ.εσο» και αναγκαίο» αποτέλεσμα της καταστα-σεως και των γεγονότων τούτων υπ·ήρξεν η ανατροπή του κανονι-κού ρυθμού της ζωής και εργασία.; της χώρας [ ... ]. Κυριολεκτι-κώς οι πρόσΦυγες εμοφάσθησαν το ψωμί και τη δουλειά με τονεδώ παλαιότερον πληθυσμόν. Εντεύθεν προήλθε πτώσ«; ημερομι-σθίων και δημιουργία ανέργων». 2Η

γων και των αποστράτων στην (J.Ύopάεργασίας θα πρέπει να συνεξε-ταστεί, και ενδεΧΟIJ.ενως να συμψ-ηφιστεί, με την εσωτερική μετανά-στευση στ«; πόλε«; εξαιτίας της ανακοπής της υπερπόντ ιατ; μετανά-

στευση; ,Η απότομη εισροή των προσφύγων και των αποστράτων στην

αγορά εργ ασίατ; δεν ήταν δυνατόν να συμπέσει με μια αντίστοιχααπότομη αύξηση των θέσεων απασχόλησης. ΔημιουργήΘηκε έτσι μιαχρόνια ανεργία με περιοδικές και εποχικέ ς εξάρσεις και ισχυρή πίεσηστου; -ήδη απασχολούμενους. Ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια, η εξεύρεση

εργασίας ήταν δυσκολότερη.

Το 1922 δημοσιεύτηκε η εξής ανακοίνωση της ΙΈνικής Διοίκησης

Μακεδον ίας:

«Ανωωινούτα: ότι εν τω ολίγω έξωΘι της θεσσαλονίκης συνουα-σμω Καλαμ.αριάς, ούτινος ο πληθυσμό; ανέρχεται ε«; 5.500ψυχές, υπάρχουσιν εργάτες πρόσ"φυγες, κατά το πλείστον Πόντιοι,ι.ι.η δυνάμενοι να εξεύρωσιν εκεί εργασία» και πρόθυμο: ως εκτούτου να έλΘωσιν ε«; Πεφαιά ή ΑΘήνας ή να μεταGι~σιν εκ;άλλας πόλεις της Ελλάδος όπως αναλάεωσιν εργασίαν εις εργο-στάσια ή και εκτός τούτων επί ημερομισθίω συμφέροντι εις τους

εργοδότας». :12

Εκτός όμως από τους πρόσφυγετ , στη στρατιά όσων έψαχνανεργασία προστέΘηκε ένα μεγάλο μέρος από τους 200.000 εφέδρους πουαπολύθηκαν το 1923.30 Αναλύοντας το πρόGλημα της ανεργίας, οΑλέξανδρος ΣGώλος έγραφε: «Πρόσφυγετ; δυνάl.ι.ενοι να εργαστούν,αποστρατευΘέντες έφεδροι και -τραυματίε«; ανάπηρο ι πολέμου αποτε-λούν ενια ίον υλικόν ζητήσεως εργασίας». 31 Η πίεση όlJ.ως των προσφύ-

Παρόμοια πληροφορία έχουl.ι.ε από την Πάτρα: τον Μάιο του 1923εξήντα πρόσΦυγες που οι αρχές είχαν ξεχάσει στο Μεγανήσι, έξω απότη Λευκάδα, ναύλωσαν απελπισμένοι δύο ιστιοφόρα και πήγαν στηνΠάτρα αναζητώντας «οποιαδήποτε δουλειά έναντι οποιασδήποτε aIJ·OL-6ήζ). Στην ίδια πόλη, σύμφωνα με έκΘεση του νομάρχη, από τους20.000 πρόσΦυγες, που περιλάμ.bαναν 2.000 γέροντες χαι 6.500παιδιά, μόνο L1.OOO είχαν GPELεργασία.:I:1 Τέλος, στ«; 1L1 Αυγούστου1923, είκοσι πέντε προσφνγόπουλα που είχαν εγκατασταθεί σταΓιάννενα ζήτησαν από τον γενικό διοικητή Ηπείρου να διατάξει την

Αστυνομία να επιτρέψει:

32. Δελτιον ΕΒΕΑ !" (1922), σ. 133.33. Βασίλης Λάζαρης, Πολ,τ,κ-η Ιστορία της πατρας, τόμ.ος Β', ΑΟήνα 1986,

σ. 182.

29. Σωκράτης Κλαδα«, Η ανερΥια εν Ελλάδ" Λθήνα 1935, σ. 6-7. Για 'τηνπίεση στου; lJ.ισθούς και την απασχόληση bλo Λέων Μακκάς, Έχθεσ,ς της επί τηςΕθΥ,κής Οικονομίας Κοινο60υλευτιχής Επ,τροπ-ης επ! του σχεδιου νόμου «περί ρυΟμι-σεως της αΥοράς εΡΥασιας», ΛΟ·ήνα 1931, σ. 5.

30. Το 1923 απολύθ-ηκαν δέκα ηλικίες εφέδρων, από το 1912.31. Ελεύθερον Β-ημα, 21.1.1923.

46 ΟΨΕΙΣ ΤΙ-ΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ετο MREOllQAEhfO

«να επαγγε λώμεθα 'τον λούστρον εν τη Κεντρική Πλατεία Εθνι-κής Αμύνης και το«; διαΦόροις καΦενείοις αυ'τής, διότι τα αστυνο-

, , ,1 ' Ι Ι ι λ'lJ.txa οργανα κατ αυτατ; μας απαγOpΕUOυν το μονον επα γγε μα,"Μχςαπό 'το οποίον μπορούμε ημείς τα δυστυχή προσφυγόπουλα ναbγάζοuμε τον καθημερινόν άρτον ματ;» ,34

Αλλά και στα μετέπειτα χρόνια το πρόbλημα της απασχόλησηςθα πρέπει να το προστγγίσουμε από δύο πλευρέο. Η μία αΦορά τησύνθεση 'των οικογενειών, η άλλη τη ρευστότητα των κατηγοριών τη;απασχόλησηε, ΕνδεΙΚ'τικά, 'το 20% 'των οικογενειών ή'ταν ορΦανές απόπατέρα'επικεφαλής ήταν γυναίκες, λίγες από τ«; οποίες καταγρά-Φονταν σττοστατ ιστυεετ; 'ως απασχολούμενε«: Οι υπόλοιπετ κέρδιζαντο ψωμί τοικωτ; καθαρίστριεξ ή πλύστρες, ή με αλλες περιστασιακέτ;δουλειές. Μας διαΦεύγεισυνήθως τι κρύbεται κάτω από την κατηγο-

ι ι,' ,ι ιρια «ουαακα: - ο χαραχτηρας, η εχταση και η 'τραχυτητα τηςγυναικείας εργασίας σε συνθήκες αποστέρησης.35 Αλλά και από τανοικωωρια μ.ε επιχεΦαλής άνδρες, το 10% ήταν άνεργοι και το 2%,αναπηροι.

Ένα μέρος των προσφύγων απασχόλήΘηκε στα εργοστάσια, Ηζήτηση προερχόταν από τα υφαντουργεία και αφορούσε γυναίκες καινεαρά κορίτσια, φτηνή δηλαδή και ανειδίκευτη εργασία, Άλλοι μετέ--τρεψαν I.ι.έρος της κατοιχίας τους σε εργαστήριο ή κατέΦυγαν στ«;δουλετέτ; «του ποδαριού». Οι επιλογετ; είχαν να κάνουν αΦενός με τηναν'τικειμενική δυσκολί.α εξεύρεσης πόρων και αΦε'τέρου με 'τη διεχδί-χηση 'της προσωπική; ανεξαρτησίας. Παρουσιαζόταν επομένως τοδίλημμα: σταθερή απασχόληση με τίμημα χαμηλούς μισθούς -πουεξασΦάλιζε συν-ήθως το εργοστάσια- ή ανεξαρτησία με τίμηlJ.α τηνοικονομική ανασφαλεια; Άλλες Φορές επρόκειτο για εποχιχ-ή εναλλαγήρόλων: το καλοκαίρι αυτοαπασχολούμενοι, το χειμώνα σε αναζήτηση

3'!. Αρχείον Γενικής Διοικήσεως Ηπείρου, φάκ. 12, αρτθ. 13279, 15.8.23.35. Για τ«; ιδιαιτερότητετ αuτες, που λίΥΟ προσέχ-τηκαν ακόμη και από την

ισΤΟΡΙΟΥραφίατης γυναικείατ; εργασίω; η οποία συγκέντρωσε την προσοχή της στημισθωτή εργασία, €>λ. παραδειγματικά RiC]laΓd Hoggnrt, Tlw Uses ο/ Litercιcy.Aspects ο/ Working CΙass Life tVitl1 special reference to publications and entertcιi,t-ments, ιΙ95 7 και Caι-!C1linn, ΤΙιeι! Worked ΑΙΙ TIleir Lives, "Vo,nen ο/ tI1e Urban Ροοτ

in England 1880-1930, Μάντσεστερ 1988.

ΠΡΟΣΦΤΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 47

IJ.ισθω'τής εργασίας. Άλλες φορές παλι για κα'ταl.ι.εΡισl.ι.ό ανάμεσα σταφύλα: η επιλογή ενός σταθερού εισοδήματος από τ«; γυναίχες -αργό-τερα και κοινωνικής ασΦάλισης-, που επέτρεπε στον άνδρα να διακιν-δυνεύει.31\ Η κατηγοριοποίηση άνδρες / ι.ι.ικροαστοί, γυναίκες / προλετά-ριες δεν έχει νόημα. Η εργασία και οι απολαbές -ήταν μια ουωγενει-

ακ-~ υπόθεση, καθώς ι.ι.όνο συλλογυω. Θα μπορούσε το νοικωωριό νακρατηθεί στο επίπεδο της δια6ίωσης. Εξαλλου, οι χατηγορίες «αυτοα-πασχολούιιενοτ» και «μισθωτοί: ήταν ρευστέσ, η ι.ι.εταbα.ση από τη Il.ιασχέση εργασίας στην άλλη συxψ~ και οι πιθανότητε ; ανεργίας κοινές:

«Το φύσει περιοδυων της εργασίαξ έχει δημωυργ-ήσει τοιαύτηνσύγχυσιν επαγγελμάτων) ώστε είναι σχεδόν αδύνατον να. εξακρι-6ώσει -τ«; αν εν άτομον είναι υποδημ.ατεργάτης ή καπνεργατηα, ηκουρεύς ή σερbιτόΡος». 37

'Οσο χα-ι αν η αγορά εργα-σίας -ήταν χαταχερματ ισμένη , σε συνθ-ή-κες επαγγελματικής ρευστότητατ; η πίεση από την υπερπροσφορά~ωχετευόταν σε όλους τους χώρους. ΕIJ.Φανιζόταν ως ανεργία αλλάκαι «υπερεπ~γγελIJ.ατισμός») -ή στη γλώσσα της εποχήε: «χεσάτια».:IΗΕξάλλου οι επαγγελματικές κατηγορίες των καταγραφών xptJbOU'!πολλές εκπλήξεις: Μια από αυτές -ήταν «η δυσκαΘόριστος ταξις τωνάνευ οριψένου επαγγέλματος Ελλήνων, 35% μεταξύ των προσφύγωνω:rτών».3Η Πρόχειται κυρίως για τοι«; π λανόδιοι«; επαγγελματίες, οι

οποίοι αποτελούσαν

36. Μια πολύ καλή πεΡΙΥραφή του πρo6λ~μα-τoς της απασχόληση; των προσφύ-γων μέσα από τη (J.ελετη του πλέγματο«; των ουωγενειακων σχέσεων και των νοο-τροπιακών σ-τάσεων μ.ιας συΥκεκριμένης προσφυγικής κοινότητας μας δίνει η Renee

Ηιτεοίιοα, Ο.π., σ. 69-100.37. 'Εκθεσ«; του Ε[ψ. Πειρουνάκη, Επόπτου Εργασίας, «Περί του ζητήματος

της ανεργίατ; των καπνεργατών» στο Γραφείον Προστασία; Ελληνικού Καπνού Θεσ-σαλονίκη«, Το ί;ήτημα. της υποχρεωτικής -ή μη επεςεΡΥασΙα.ς τού εις φύλλα ΧOCΠΥού,

Θεσσαλονίκη [1925], σ. 9.38. Για την έλλειψη αυτοτέλειας των επαγγελματικών κατηγοριών Υια τη

μεταπήδηση από τη (J.ία στην άλλη' για την εποχική αλλαγή ρόλων και για τηνανεΡΥία ~λ Σωκράης ΚλαΜς, Η ανεργία..", σ. 15 και 30· Μ. Λποστολίδητ,'Ερευναι επί της ανεΡΥΙας εν Ελλά8ι, ΛΟήνα 1!:J32, σ. 12 και 21' Βίκα Γκιζελή,

6.π" σ. 262.39. Λ. Μακκάς, ό.π., σ. '1.

48 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΑr;ΜΟ

«επαγ γε λματικην τάξιν ασταΘή. Εργαζόμενοι μόνοι των πολλά-κις γίνονται εργοδότατ προσλαμbάνοντες bοηθούς, συνήθωτ; I.ι.έλητης ουωγενείατ; των η συγγενε«; των. Πολύπειροι και πολυμήχα-νοι μεταbάλλουν εκάστοτε το είδος ,του εμπορεύματοτ; των , αναλό-γως των εποχών και των περιστάσεων, με-ταbαλλόlJ.Ενοικαι ούτοιεκάστοτε από πλανοδίους ε«; ισταμένοι«; και τανάπαλιν». /,0

«Μέγας αριθlJ.ός των μικροεπαγγελματιών τούτων μ.εταπηΟάευκόλως εκ -της τάξεως του επαγγελματίου ε«; την -τάξιν τουεργάτου και ανττστρόφωτ, αναλόγως των γενυωτερων ουωνομι-, , Θ" ~, φ' ,κων συνυηκων και αυτανει τας προσ ερομενατ; προς εργασιανχείρας», ~ι «Εγνώρισα επαγγελματίατ», γράΦει ο.Μ., Αποστολί-δης, «των οποίων η αυτοτέλεια διήρκει επί μήνα ή μήνας τινάς,μετά τοι«; οποίους μετετασσοντο ού-τοι ε«; -την κατηγορία» τωνμισθωτών».112

ΠεριγράΦοντας τΎjVεπίδραση των προσφύγων στους εργατ οωύ;αγώνες, ο Δημήτρης Στρα-τής, ένας από τους γνωστότερους συνδυτα-λιστετ ηγέτετ; του μεσοπολέμου, έγραΦε στο διευθυντή του ΔιεθνούςΓραφείου Εργασίας (ΔΓΕ):

«Ακόμη περισσότερο, η συρροη των προσφύγων και η οικονομικήκρίσΥ] που λυμαίνε-ται τη χώρα χειροτερεύουν την κατάστασηαυτή. Η εργατική τάξΥ)είναι αδύνατο να επιδληθε] στους εργοδό-τες οι οποίοι σε κσ.Θε εργατική διεκδίκYjcrYJτων οργανωμένωνεργατών απαντούν με μαζιχές απολύσε«; , αντικαθιστών-τα« τουςσυνδυταλισμένοι«; εργάτες Ιλε ασυνδικάλιστουτ από τους πρό-σΦυγες».1r3

Κάτω από τ«; συνθήκες αυτές, οι συγκρούσε«; γηγενών χαιπροσφύγων εργα-τών ήταν αναπόφεωττεξ ,

40. ΎΈΟ/ΔιεύΟυνσις Εργασίατ; και Koινωνικ~ς Προνοίατ, ΈΧθεσις διαχειριστι-κών ελεΥχων χατά τα έτη 1924-1933, AO~να 1935, σ. 9 (η πεpιypαφ~ aπό έκΟεσητου 1924).

'11. Σ. ΚλαΟάς, Η ανεργία ... , σ. 15.42. Μ. Αποστολίδη; , ό.π., σ. 12.'.3. Στρατή; προς 'Πιοιυεε, 2 Μαρτίου 1927 (ΒΙΤ, Fonds Α. 'Πιουιεε, Voyages

en Grece, 1927).

ΠΡΟΣΦΤΙΈΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 49

«Η χά.Θοδος των προσφύγων», έγραφε ο A6pacllJ. Μπεναρόγ ιας,«εδημιούργησεν εις την εργατυεην 'Τάξιν δυσχερή Θέσιν. Η αποτο-μος αuξYjσις τη; προσΦοράς εργατικών χειρών και Yj αλλοίωσ«;της συνθέσεως τη; εργα.'ΤΙΧήςτάξεως, δεν ηδύνατο ή να πρόκα-λέση την επίθεσιν του κεΦαλαίου επί των κεκτημένων δικαιωμά-των 'Των εργατών. Νέα και γενικη σύγκρουσκ; των δύο τάξεωνανεΦαίνετο και πάλιν αναπόόευκτο;» ./,~

Η σύγκρουση αυτή ·η'Τανπραγματυωτητα σε μερίκούς κλάδους:

«Οι πρόσφυγε.; εργάτες έξω των οργανώσεων, προκαλούμενοιακόμη υπό των εντοπίων εργατών, αποτελούν κίνδυνον σΟbαρόνεναντίον 'Των συμΦερόντων της εργατυοκ; τάξεως [ ... ]. Σε πολλάεπαγγέλματα οι εντόπιο: εργάτες αντικατεστάθησαν υπό τωνπροσφύγων. Η απο-τυχία πολλών απεργιών οΦείλεται κυρίως ε«;τον λόγον τούτον. Ακόμη η διάστασις εν-τοπίων και προσφύγωνεργατών παρέχει σ06αρα όπλα ε«; τους εργοδότας προς μείωσιντου ημερομισθίου, αυξησιν ωρών εργασίαξ κλπ.» ./15

Οι πολττυτέτ; αΚΡΟbασίες, οι συχνές μ.εταbολές και ο μεικτόςπολιτ οωστρατιωτυω; χαρακτήρας πολλών κυbερνήσεων μ.ετά. το1922 υπήρξαν παράγοντες απαγορευτικοί για μια προσχεδιασμένη καισυνεπή πολιτική στο κοινωνυω ζήτημα, το οποίο αντιμετωπίστηκεμόνο σε εξάρτηση από τ«; κύριες προτεραιότητες, που ήταν η οικονο-μική αστάθεια και το προσΦυγιχό πρόbλYjμα.

Το επανασ-τατικό καθεστώξ 'Του 1922-1923 «ηγνόησε μέχρι τινόςτην κοινωνυωαυωνομικην κρίσιν η οποία έπληζεν την χώραν. Δεναπέδωσεν εις αυτήν "tYjvσπουδαιότητα την οποίαν κατείχε» ./ιl; Το

44. Αβραάμ ΜπεναρΟγια.ς, Η πρώτη σταδιοδρομ.ία του ελληνιχού προλεταριά-του, επιμ. 'Άγγελο; ΕλεΦάνης, πρόλογος Georges Haupt, AO~να 1975, σ. 162.

45. Ριζοσπάστης, 1 Ιουλίου 192'ι. Πρθλ. και το τηληράΦΎJμa (22 Ιουνίου1925) του bουλει.rτ~ Λ.εωνΙδα Ιασωνίδη προς την Koινo()oυ:λει.rτιχ-ήΕΠΙΤΡΟΠ'ήεπι τωνΠροσφυγικων: "Επί προκατόχου υμών επ ετεύχθη μονιμοποίησις προσφύγων σιδηρο-ΟΡΟ!λικώνοι' αυτων πιστών πατρίδα και xaO~xo'! κατέρρευσε γ~ωστ~ μεγάλη απερ-γία». Δημοσιεύεται στο Επίσημ.α Πρακτικά της «Επί των ΠΡοσΦUΥιχ(vν 'ζητημ.άτωνεπιτροπής τψ; Δ' Συντακτικής Συνελεύσεως», ΛO~να. 1926; σ. 1L13.

46. Δημήτριο; Πουρνάρας, "Η εργατικ~ τάξις», ΕλεύΘερον Βήμ.α, 7 Φέ6ρουα-ρίου 192'1.

50 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΛΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

κοινωνικό ζή-τημα αντιμετωπίστηκε από την αποψη της πειθάρχησητ;των μ.αζών: «Η εκτέλεσ«; [των έξι]», έγραΦε ο Στυλιανό; Γονατάς,«ενέπνευσε φόbον εις τα πλήθη, τα οποία εγένόν-το περισσότερονπειθαρχικα»./ι7 Τον Αύγουστο του 1923, η ίδια κυ6έρνηση αντιμετώ-πισε τους απεργούτ; μ.ε στρατιωτυτέτ; δυνάμεις προκαλώντα.; θύματα.Ούτε η' Δημωφατία του 1924, δέσμια άλλωστε των στρα-τιωτικών,πραγματοποίησε τ«; κοινωνικές διαχηρύξεις του Αλέξανδρου Παπανα-στασίου και του κόμματός του που πρωτοσ-τάτησαν στην εγκαθίδρυσήτης. ΤΘν ίδιο χρόνο, η κυbέρνηση Παπαναστασίου διέλυσε τ«; συγκεν-τρωσε«; της ΠΡω-ΤΟJJ.αΥιάς χρησιμοποιώντατ; 6ία. Στην περίοδο αυτή

~ 'θ ,., ρ" λλ '~'εμπεαω ηκε η παραοοση +που ορηκε α ωστε υποστηριςη απο τουςστρατιωτυωύο- σύlJ.Φωνα ι.ι.ε την οποίαν οι αδηλώσεις κοινωνικήςδυσαρέσκειας θεωρούνταν κρούσματα απειθαρχίατ; και δια-τάραξης τηςδημόσιας τάξης. Η παράδοση αυ-τή αποτέλεσε έκτο-τε μια σταθερή

, ", / ζ' ΕΙ'παραμετρο σ-την αντιμετωπιση του εργατυωυ ητηματος. (( συνη-θεια να θεωρούνται όλες οι ταραχέτ ανάμεσα στα εργατικά στρώματακομμουνιστικής προέλευσης είναι πολύ baeLιX ριζωlΊ.ενη για να απο-bληθεί» έΥραΦαν οι 6ρετανικές προξενικές αρχές μετα τα αιματηράγεγονότα της Θεσσαλονίκης το 1936./18 «Ό κρα'τικός lJ.ηχανισμός»),παρατηρούσε την ίδια χρονιά ο Αλέξανδρος Σ6ώλος, «δεν ανέχεταιτας ομαδικάς εκδηλώσεις των διαΦόρων ταξεων του λα ου και κατα-Φεύγει με περισσήν εωωλίαν ε«; αιμα-τοχυσίας»./I!Ι

Μια άλλη παράμετρο; 'ήταν οι συνέπειες από ην πολιτική τηςσταθεροποίησηξ.

3. Η παΡέμ.bασΎj στους μ.ισθούς

Η οικονομική αστάθεια, που με-τά το 1922 αΦράστηκε με απότορ.ετ;διακυμανσεις στην ισοτιμία της δραχμής, και η απότομη πτώση τηςτιl.ι.ής της αγγλικής λίρας την ανοιξη του 1923 παρέσυραν τις τιμές

1.7. Dτυλιανός Γονα:τάς, Απφνημ.ονευμ.ατα, ΑΟήνα 1958, σ. 261.48. Ε •.nst Lomtls, γενικός πρόξενος στη θεσσαλονίκη, προς τον Sir Sydney Wa-

terlow, πρεσθευτη της Ήρετιχνίας στην ΑΟήνα, 27 Μαίou1936, και Alan 'I>ValJceI"προς,ΑnΙ]10nΥ Eden, 2 Ιουνίοu J936 (PRO FO 371/20389).

49. ΕλευθερονΒήμα, 17 Ιανουαρίου 1936.

Πl'ΟΣΦΤΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 51

κατω από το κόστοτ. Δημιούργησαν IJ.εγάλη αbεbαιότητα για ταεπίπεδα σταθεροποίηση; της ισοτιμιαε , η οποία με τη σειρα 'τηςπροκάλεσε περιορισμό των εργασιών. Πολλες επιχειρήσε«; αντέΌρασανμε απαλύσε«; και περυωπέξ ημερομισθίων, τ«; οποίες δέχτηκαν μερικασυνδικάτα εξαιτίας του κινδύνου της ανεργίας. Τα περισσότερα όι.ι..ωςπροσανατολίστηεαν σε απεργιακούς αγώνες και σ-τον ορίζοντα φάνη-καν σημεία εκτεταμένηο εργατικής αναταραχήξ. Για να αντ ψετωπί-σει -τη διογκούΙJ.ενη αναταραχή, η κυ6έρνηση του Στυλιανού Γονατα,με υπουργό Εθνικής ΟικονΟΙJ.ίας το bιομηχανο Ανδρέα Χα-τζηκυριάκο,

.συγκρότησε ΤΊjV Επί -της Ανεργίας Μικτή Επιτροπή. Στην επιτροπήσυμμετείχαν , εκ ΙJ.ερους του υπουργείου, οι αρμόδιοι επί των εργατικώνζητηf!.ά:των Δημ~'τpιoς Καλιτσουνάκης, ΑλέξανΌρος Σέώλος, Α'ιδρέαςΖά:κκας και Φουρναρα.κης. Από τη ΓΣΕΕ, αντιπροσωπεία IJ.Eεπικεφα-λής 'τον Ευάγγελο παπαναστασίου' τέλος, εκπρόσωποι των εργοΌοτών

κατά κλάδους.Οι εκπρόσωποι του υπουργείου πρότειναν 'τη μείωση των ημερομι-

σθίων στοικ καπνεργατες, στους λιγνιτωρυχου; και στους ναυτεργάτ ετ;κατα. 30%, στου; μεταλλωρύχοι«; και στους μυλεργα.τες κατά 20%,στους bυρσοδέψες κατα 15-20%, στους υφαντουργούς κατά 10-15%και σε όλα τα αλλα επαγγέλματα κατα. 10_20%.50 ΟΙ αποφάσε«; τηςεπιτροπής, με τ«; οποίετ; οιαφώνησαν οι εργατικοί αντιπρόσωποι, ηανασ-τολή 'του Νόμου 2112/1920 που πρό6λεπε την αποζημίωση τωναπολυομένων Ίφοκεψ.ένου να διευκολυνθούν οι μ.αζιχές απολύσεισ,καθώς και η αντιστροφή της φοράς των ισοτιμιών που εκδηλώθηκε μετην άνοδο των τιμών, προκάλεσαν ένα εκτετcψ.ένο απεργιακό κύμ.α σεόλη 'τη χώρα που κορυφώθηκε στη γενική απεργία του Αυγούστου του1923. Η κυbέρνηση απάντησε IJ.Eαψατηρ~ καταστολή της διαδήλω-σης στο Πασαλψαν: του Πειραr.α., στις 23 του ίοιου μήνα, και με τηδιάλυση όλων των συνδικαλιστικών οργανώσεων που πήραν μέρος στηναπεργία. Τέλος, οι επιχε φήσε«; αντικατέστησαν τους απεργού; με

πρόσΦυγες εργάτες. οι

50. Δ. Καλιτσουνάκη; , « 'Εκθεσ« των πορισμάτων Τ'ής επί "Ύjςανεργίας. μικτήςεπιτροπήα», ΕλεύΘερος Τύπος, 12-15 Ιουλίου 1923. Επίσης ΕλευθεΡον Βήμα, 21Ιουνίου - 2 Ιουλίου 1923.

51. Μειηοτετιαιυη οΕ tlle Conditions ofVVo •.ke •.s ίτι C,.eece, HJ23 (ΒΤΤ, Ν. 200/

1/26).

52 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΙΆΣΙΑΣ ΣΤΟ MEΣOΠOΛE~fO

4. Η πολ!τα-ή της σταθεροποίησης

Ι-Ι δεύτερη κρατικ~ παρέμbαση έγινε ένα. χρόνο αργότερα, το καλο-καίρι του 1924. Με πρόταση της κυbέρνησης του Αλέξανδρου Παπα-ναστασίου, μέσα στο πλαίσιο της πολΙ'τίκής για τη σταθεροποίηση τηςδραχμής, η Εθνοσυνέλευση συγκρότησε την Eππρoπ~ των Οικονομιώνμε στόχο .να μελετ~σ~ι «τας δυνατάς και εΠΙbεbλημένας ουωνομίατ; εντω προυπολογισμώ των εξόδων του κράτους, ιδία οιά της περικοπήςθ' 't: ,'-, r ιεσεων, συμπτυτεωτ η καταργησεω.; υπηρεσιών και οργανωσεως τωνπρομηθειών τούτων». 52 Πρόεδρος της οωοεκαμελούς επιτροπής ορί-στηκε ο Αθανάσιος Ευταξίας και μέλη οι Ανδρέας Ανδρεάδης, Αλέξαν-δρος Σbώλος, Δημή'τριος Καλιτσουνάκης και Σπύρος Κορώνης, οιεκπρόσωποι των: ε~πoριxών επιμελητηρίων Aθ~νας και ΠειΡαιά Επα-.μεινώνδας Χαρίλαο; και Γεώργιο; Στρίγκος, καθώς και bουλευτές.

Ι-Ι έκθεση της επιτροπής αποτελεί μια εζαιpετικ~ περτγραφή -τηςλεττουργίατ; του κρατικού μηχανισμού και των δημόσιων υπηρεσιώντης εποχής. Πρότεινε περικοπή .των δαπανών μισθοδοσίατ και μείωσητων δημοσίων υπαλλήλων, των τριατατικώ», των σιδηροδρομικών,του υγειονορ.οωύ προσωπικού των νοσοκομείων και των εκπαιδευΤικών.Πρότεινε επίσης μείωση των λιγοστών επιθεωρητών εργασίας. ΟιαποΦάσεις της επττρσπήξ , που τέθηκαν σε ισχύ με σειρά νομοθετικώνδιαταγμάτων την άνοιξη του 1925, προκάλεσαν την πολυήμερηαπεργία των σιδηροδρομικών τον Μάρτιο του ίόιου χρόνου και, στησυνέχεια, των εργατών ηλεκτρισμού και αεριόφωτοτ; καθώς και τωνναυτεργατών. 53 Ι-Ι κυ()έρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου έδωσε στηναπεργιακή αναμέτρηση το χαρακτήρα μιας ευρύτερης στάσης απέναν-τι στ«; εργατικές διεκδικήσεις.5/ι

52. Επιτροπή Ουωνομιών, Το έργον της Επιτροπής Οι"ονομ.ιών, ΑΟήνα 1925,σ. 1. Βλ. επιση; ΑΘανάσιος Ευταξίας, "Το έργον της Επιτροπής Οικονομιών και ηοικονομ.ική μας κατάστασ«;», Α1ηνιαία Οικονομ.ιχή και Κοινωνική Επιθεώρησις τηςΕλλαδος 2/1 (19211), σ. 23-24.

53. Δημήτρης Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των Ελλήνων σιδηροδρομικών,1905-1945, Α0ήνα 1959, σ. 122-132' Γρηγορης ΔαΦνής, Η Ελλας μεταξύ δύοπολέμων, τομος Α', Λθήνα ('1955) 19711, σ. 271.

54. Δ. ΣτραΤ'ι\ς, 40 χρόνων αγώνες ... , σ. 128.

ΠΡΟΣΦΤΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 53

Και οι δύο περιπτώσεις αποτελούν τυπικέτ; απαντήσε«; στα οικονο-μικά ΠΡΟbλήματα της δεκαετίας του 1920. Ι-Ι ΚτΕ άλλωστε αποτε-λούσε έναν επίμονο σύμbουλο για τη σταθεροποίηση του νομίσματος,στην οποία θα έπρεπε να υποταχθεί η κοινωνική πολιτική: αποπληΘω-ρισμός ι.ι.ε ελεύθερη οικονομία κάτω από ισχυρό κράτος. Ι-Ι σταθερό-τητα του εισοδήματος και 'της απασχόλησης έπρεπε να θυστασθεί στησταθεροποίηση και όχι 'το αντίστροφο. Όπως σημειώνει ο Karl Ρο-lanyi,

«Ι-Ι μεταbολή των ισοτιμιών είναι το σιδερένιο χέρι πάνω στουςμισθούς. Ό,τι δεν μπορούν να κατορθώσουν οι δυνάμεις της εσωτε-ρικής αγοράς, το κατορθώνουν οι μεταbολές της ισοτ ψ.ίας τουνορ.ίσματ οτ , Μπορούν να κάμψουν 'την αν-τίσταση των εργαζομε-νών πολύ αποτελεσματυωτερα». 55

Η διαχείριση όl.ι.ως και ο σχημ.α.τισμΟς της αγοράς εργασίαξ δεναφέθηκαν εξ ολοκλήρου στ ις δυνάμε ις 'της αγοράς.

5. Ενθάρρυνση της μ!χροϊδωχτησίας

Παρά τ«; όιαμαΡ'τυρίες για έλλειψη εργατικού δυναμικού πριν από το1922,5(; το κράτος δεν άδραξε 'την ευκαιρία από 'τον ερχομό 'τωνπροσφύγων για να εΦαρμόσει IJ.ta πολΙ'τική προλεταρωποίησηξ. 1Όαντίθετο εκκινώντας περισσότερο από ιδεολογυωύτ; και πολιτοωύι;φό()ους για κοινωνική αντιπαράθεση που δημιουργούσε η ύπαρξη προ-λε'ταριάτου,' επιζητούσε να την μετριάσει, ωθώντας προς IJ,ορΦέςμ.ικρής ανεξάΡ'τητης παραγωγής και μικροασηκοποίησης. Οι ιδεολογι-κές αυτέτ; επιλογές ταίριαζαν όχι μόνο με μ.ια παραδοσιακή τάση πουεχ:θείαζε τον μ οφοαστυω χαρακ-τήρα της ελληνικής κοινωνία.ςαπέναντι στ«; κοινωνικά διχασμενες δυτυωευρωπαϊκέ.; κοινωνίες,57

55. Kar! Polanyi, Tl~e Greαt Trαnsforn1αtion, ('19411), Βοστόνη 1957, σ. 230-232.

56. Βλάσιος Γαbριηλίδης, Αι νέαι οιομηχανίαι της Ελλαδος, Αθήνα [1919], σ.15-23, 256.

57. Βλ. Μιχαλη; Ψαλιδόπουλοτ, Ι-Ι χρΙση του 1929 και οι έλληνες οικονομολό-γοι, Αθήνα 1989, σ. 139-150 και Α. Λιά-κος, "Οι δυνατότητες πρόσληψης τοu μαρ-ξισμου στην Ελλάδα, το 190 αιώνα» στο [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τομ.έας Φιλοσο-Φίας], Ο ΚαΓΙ Μαπ χαι » φιλοσοφία, ΑΟήνα 1987, σ. 307-321.

54ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ JνIEΣOΠOΛEMO

αλλά και με τις τρέχουσες εκείνη την εποχή θεωρίες για τη διάδοσηκαι την ενίσχυση του «συνεργατισμού» ως εναλλαχτιχής του. σοσιαλι-σμού χαι της χοινωνιΧής ανατροπής θεραπείας των χοινωνιχών δεινών:

«Εκ των επιτυχών αποτελεσματων της εργασίας ταυτης θαεξαρτηθή και' η εκ μέρους ηlλων ευρυτέρα ηθική και οικονομικήενίσχυσις του αστικού Συνεργατισlλού, εκ της επιτυχούς εξελίξεωςτου οποίου ελπίζομεν ότι θα προκύψη ου μόνον bελτίωσις εις τηνγενικωτέραν ,οικονομίαν της χώρας αλλα και bαθμιαία επίλυσιςδιαφόρων εργατικών προbλΎJl1.άτων, οχληρώς ήδη απασχολούντωντην ημετέραν'κοινων[αν».58

Θ'α ήταν εξάλλου ανακόλουΘο το κράτος να εγκαθιστα τουςπpόσφυγες-αγpότ~ς σε μικρές ιδιοκτησίες, ολοκληρώνοντας μια απότις ριζικότερες αγροτικές μεταρρυθμίσεις της εποχής, και παράλληλανα εξαναγκαζει στην ακτημοσύνη τους πρόσΦυγες των πόλεων.

Τέλος, τα αισθήματα της εθνικής αλληλεγγύης προς τους «ατυ-χήσαντες ομογενείς αδελΦούς»5fJ δεν νομψοποιουσαν ούτε δικαιολοΥού---σαν την εξώθησή τους στις πύλετ; των εργοστασίων, ιδιαίτερα lλε τησυναισθηματική Φρικίαση με την οποία ήταν εκ των προτέρων Φορτι-σμένη μια παρόμοια πράξη.

Την πολιτική υποστήριξης του συνεργατισμού ανέλαbε να οιεχπε-ραιώσει η Εθνική Τράπεζα δανειοδοτώντας ιισυνεταφισθέντας μικρο-επαγγελματίας και ομοιογενείς εΡγατας» τριών τουλαχιστον προσώ-πων. Συνολικα, ως το 1926 δόΘηκαν 21.753 δάνεια, τα οποίααΦορούσαν 65.259 τουλάχιστον ατομα. Αν υποθέσουμε πως αυτααντιπροσώπευαν ισαριθμεςοικογένειες, τότε αυτές αποτελούνταν απότο 35% των προσφύγω-, που εγκατασταθηχαν στ«; πόλεις.

Ωστόσο η πολιτική της μικροαστικοποίησης είχε όριο. Η τράπεζαμπορούσε να πεισθεί με ιδεολΟΥικα επιχειρήματα να παρέμ6ει, έως τοσημείο που δεν διακινδύνευε την οικονομική της ασφαλεια. Οι δανειο-

58. Εγκύκλιος της ΕΘνικής Τράπεζας της Ελλάδος, αρι0. 70, 19 Σεπτφ.6ρίου1924: "Χορηγήσεις προς ομογενείς πρόσΦυγας δυνάμει του νόμου 3142», παρατίθε-ται στο Μαργαρίτα Δρίτσα, Βιομηχανία χαι τρά.πεζες ... , σ, 549. Για την κυκλοΦο-ρία Των ιδε(;'ν αυτ(;'ν 6λ. παρακάτω σ, 218. '

59, Στο ίο"co,σ. 552,

ΠΡΟΣΦ1'ΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 55

δστήσε«; ήταν .«αναλογοι προς την ευυποληψίαν και Φερεγγυότητατων δανεισθησομένων». σο

«Εάν π.χ. η ομάς αποτελείται αποκλειστικώτ; από άτομα καλήςοικονομικής παταστάσεωξ, αι κατ' άτομον εγκεκριμέναι πιστώ-σεις θα εξαντλούνται. Τουναντίον εάν ε«; μίαν ομάδα εμΦιλοχω-ρήσωσιν άτομα κατωτέρας οικονομικής επιφανείας,. αι ατομιχαίπιστώσε«; θα μειούνται αναλόγως. Η τοιαύτη διαρρύθμισις είναιΦυσιχή συνέπεια της αλληλεγγύου ευθύνης των μελών εκάστηςομάδος, ήτις δεν είναι δυνατόν εν τη πραγματ οωτητι να νοηθείαλλως».σ1

ilapOIJ.OtEC;ρυθμίσεις μείωναν την αποτελεσματυωτητα της πολιτικήςενθάρρυνσης της μικρο'ίδιοχτητιχής παραγωγής .1;2

6-:-ΕνθάρρυνσΎ)ΤΎ)ς bΙO(J-YJxav [ας

Η ανεργία χαι τα κοινωνικά προbλ·~Il.ατα της περιόδου θεωρήθηκαν,και ως ένα bαθμό διχαιολογημένα, όχι παράγωγα του οικονομιχούσυστήματος, αλλά συνέπειες του δηlλογραΦιχού ΠΡΟbλήΙλατος στοοποίο αποδίδονταν δύο όψεις:fJ-ία χύρια, δηλαδή το προσφυγυω, καιμία δευτερεύουσα, oηλαδ'~ η αστυφιλία. Στα πλαίσια αυτά διατυπώ-θηχαν πολλετ; απόψεις - άλλες ουτοπυτέσ, άλλες με αξιώσεις ρεαλι-σΙλΌύ.03 Οι bάσικές κατευθύνσε«; ήταν δύο: αΦενός οι δυνατότητεςεπέκταση; τη; απασχόλησης μέσω ανάπτυξης της bΙΟIJ."l')χανίας χαι

60. Στο ίδιο, σ. 547.61. Εγκύκλιος 32,25 Απριλίου 1925, στο ίδιο, σ. 556,62. Δεν θα πρέπει επομενωτ; οι προθεσε«; για την αποΦυγή της προλεταρωποίη-

σης των προσφύγων να εκλαμ6άνονται ως τα αποτελέσματά τητ. Πρ6λ .ΜαργαρίταΔρίτσα , Βιομηχανία χαι τράπεζες ... : «Μερικοί πρόσΦυγες συμμετείχαν στην οικονο-μία της Ελλάδος χαι ως εργάτες» (σ, 320-321) ή «αψορισμένοι πρόσΦυγες έγινανπρολετάριοι , αυτό συνέ6ΊJ παρά τη Θέληση των χυρίαρχων στρωμάτων και του κρά-τους και όχι γιατί το επεδίωξαν» (σ: 306). Ανασύρεται έτσι η προπολεμική άποψητου Αχιλλέα Καλεύρα , ΑστυΦιλίιχ, παρασιτισμός χαι μικροαστική εΥκαταστασις,Θεσσαλονίκη 193Q.

63, Πυxν~ είναι η αρθρογραΦία στο Ελεύθερον Βήμα, το ΑΟΚΕ, το Μέλλον κ .α .

S6 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

αφετέρου η ανάγχη αποσυμφόρηση; των πόλεων και.ελαχιστοποίηση;της εσωτερικής μετανάστευση ς μέσω της αναζωογόνησης της γεωρ-γίας ~αθώς χαι η αναζ~τηση νέων μεταναστευτικών διεξόδων για τονπλεονάζοντα πληθυσμό. Η πρώτη κατεύθυνση φαινόταν ρεαλιστικό-

, θ ' λ'τερη και μπορούσε να σt:Jγκεκριμενοποιη ει σε πο ιτιχη:

«Έχομεν ανάγκην σ~μεpoν της συνδρΙψ.ής του χεΦαλαίου, ημεδα-πού και ξένου [ ... ] προτ; εκτε λεσιν μεγάλων δημοσίων έργων προςτpoφoδό.~ησ61 δι' εργασίας του προσφυγυωύ πληθυσμού».!ί!ι «Ηαποκαταστασ«; της ~μπιστoσύνης του κεΦαλαίου, προϋποθέτουσακαι εξομάλυνσιν της' .πoλιτικ~ς καταστάσεωτ, είναι απαραίτητο»στοτχείον προς ανακ6ύΦισιν της oικoνoμιχ~ς στενοχωρίαξ και προςτόνωσιν: της παpαγιi)γ~ς».!ί5

Η προτεραιότητα της αποκατάσταση; της εμπιστοσύνη; τουκεΦαλαίου υπήpξεσταθεp~ παράμετρο; αντιμετώπιση; του εργατικούζητήl.ι..α.τος και εκδηλώθηχε από το 1922, επί υπουργίατ; του Αλέξαν-δρου Χατζηκυριάκου =προέδρου του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνωνχαι Βιοτεχνών- με την ψήΦιση του Νόμου 2948 για την ενίσχυση της6ιομηχανίας. Η ενίσχυση του προστατευτισμού μέσω του νόμου αυτούκαι των τροποποιήσεων του δασμολογίου, σε συνδυασμό με τη διεύ-ρυνση της ζ~τησης και την υποχρεωτική προτίμηση των εγχώριωνπροϊόντων από το δημόσιο, εξασΦάλισαν ένα ευνοϊχό κλίμα για τηνανερχόμενη ~ιoμηχανία. Τέλος, έμμεση επιδότηση συνιστούσε χαι .ησιωπηλή ανοχή παραbίασης τηξ εpγατικ~ς νομοθεσίασ.

Η δεύτερη κατεύθυνση bασιζόταν στην αντίληψη που εκείνη τηνεποχη εθεωρείτο κοινός τόπος στην Ελλάδα, ότι δηλαδ~ ο υπερπληθυ-σμός 'ήταν αιτία οικονομικής και κοινωνικής καχοδαψ.ονίας.!ί(; ΤΟ ΔΓΕήταν αποδέκτης αιτημάτων για να ανοίξουν οι μεταναστευτυω;

64. Γ. Ν. ΚοΦινάς, "Το οικονομικον πράγραμμα του νέου υπουργού των Οικονο-μικών» (παρατίθεται στο Θάνος Βερέμης, Οιχονομία χαι διχτατορία: Η συγχυρια1925-1926, ΑΘήνα 1982, σ. 80).

65. 1'. Ν. ΚοΦινάς, 1'0 οιχονομιχόν πρόεΙλημα χαι αι συμμαχιχαί πιστώσεις,ΑΟήνα 1926, σ. 12 (παρατίθεται στο Ήερέμης, Οιχονομια χαι σ'ιχτατορία ... , σ. 81).

66. Κώστας Κωστήτ, Αγροτιχή Οικονομία χαι Γεωργιχή Τράπεζα, ΑΘήνα1987, σ. 60. '

ΠΡΟΣΦ,ΓΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΕΣ 57

δίοδοι.!ί7 Κάποιες απόπειρες διΟ'χέτευσης πλεονάζοντος πληθυσμού έγι-ναν χωρίς επιτυχία στην Αιθιοπία χαι στη Βρετανική Γουιάνα το1926.1>8Ο Ιωάννης Σοφιανόπουλο; επίσης είχε προτείνει μια πολιτικήπου θα διευκόλυνε την επανάκαμψη των προσφύγ ων στην Τουρκία και

τον επανεποιχισμό στη Ρωσία.

7. Εχπα.τρισμοί χα.ι δημωυΡΥία εΡΥα.τιχής δύνα.μης

Αν ωστόσο το προσΦυγικό πρόbλημα αντιμετωπισθεί μέσα σε μιαιστοριχή προοπτική χαι από την πλευρά. της απασχόλησης, η χύριασυμbολή του αΦορά την επιδότηση της ελληνικ~ς οικονΟlλίας IJ·E

παραγωγικό δυναμικό αποκομμένο από· τις ρίζες που είχαν στηνύπαιθρο οι εσωτερικοί μετανάστες, ΙJ.ε την εμπειρία τη; πόλης και μετην κουλτούρα των ελληνικών κοινοτήτων τη; Aνατoλ~ς. Πρόκειτα:για μια λειτουργία που επιτέλεσε το μεταναστευτ υω Φαιναμενο διε-θ,;ώς: η ύπαιθρος επιδότησε την παλη και η περιφέρετα το κέντρο μεαυτού του είδους την έτοιμη εργατιχή δύναμη.(;U Ωστόσο στο ζ~τημα

αυτό δεν υπάρχει γενιχή συlλΦωνία.

Α. Παλαιότερα υποστηριζόταν ο καταλυτ οωτ; χαpακτ~pας της παρου-σίας των προσφύγων στην ελληνικ~ ουωνομία τόσο' από την άποψητης επιχειρηματυωτητα; όσο και -της εργατικής δύναμης που τηςπροσφερθηκε . Το 1927, στη μελέ-τη του για την ελληνική bιομηχα-νία, ο Γεώργιο; Χαριτά.χης σημειώνει:

67. Βλ. παρακάτω, σ. 235.68. Για την Αιθιοπία t:λ. ΔΓΕ, L'annee sociale 1930, Γενεύη 1931, σ. 379. Λ.

Μαχκάς, ό.π.,.σ. 44· Σ. Κλαδάς, Η ανεΡΥΙα ... , σ. 44' Γεώργιο; Αναστασόπουλοο,Ιστορία της ελλΎ)ΥιΧής bιομηχανίας 1840-1fJ!ιO, τόμος Γ', ΛΟήνα 191ι7, σ. 13Ω3.Για τη Βρετανική Γουιάνα bλo PRO FO 371 j Ι1358, Refugees, Ρτοροεειί sclJeme οί'emigration Ιο Britisll Guiana. Τέλος, για τις προτάσεις Σοφιανόπουλου bλo το άρθροτου "Αι συνέπειαι της οικονομικής κρίσεωτ;» , ΕργασΙα, L1 Ιουνίου 1933, σ. 794.

69. Βλ. Micllael Ηοοίιειοτ, «Τίιε position οί' Eastern Ειιιορεευ ίnιmίgΓants Ιο

tlle Unitecl States ίη tlle ct11tural division of labo]"», στο W. Goldfl"ank (επιμ.). TlιB"l'Vorld System ΟΙ Capitali.~m, Pa.st and Present, Beverly Hills Η.ι79 και Maxine S.Sellel", «Νον, dil'ections ίη immigl"ation llistory», Tl,e Social Studies (Σεπτ ,/Ο"τ.1987), σ. 195-201.