1

Απαντήσεις και σχόλια στο πόνημα laquoΗ πλάνη της Σκοπιάς

εις τα άζυμα του Αναμνηστικού Δείπνου του Κυρίουraquo

που εκπόνησε ο Γεώργιος Τσιμπιρίδης

Το πόνημα με τον ανωτέρω πομπώδη τίτλο και τα πολλά επιθετικά

και υποτιμητικά σχόλια αποτυγχάνει να πετύχει το laquoφιλόδοξοraquo στόχο του

δηλαδή να αναιρέσει το ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός χρησιμοποίησε άζυμα

όταν θέσπισε τη Νέα Διαθήκη επειδή περιέχει ορισμένα σοβαρά

σφάλματα παραλήψεις και ανακρίβειες Στο τέλος του παρόντος δοκιμίου

απαριθμούνται 22 σφάλματα τα περισσότερα μείζονος σπουδαιότητας

και γίνεται μια σύντομη κριτική τους που βασίζεται στα όσα θα εκτεθούν

στη συνέχεια Η αποτυχία του πονήματος σχετίζεται μεν με την έλλειψη

επαρκούς γνώσης του ιστορικού πλαισίου και του γλωσσικού υποβάθρου

της Αγίας Γραφής αλλά πρωτίστως οφείλεται στο γεγονός ότι

παραμερίζεται η Γραφή δεδομένου ότι και μόνο η χρήση της Γραφής

αρκεί για να καταδειχθεί με σαφήνεια ότι ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους

μαθητές του κάτι που περιλαμβάνει οπωσδήποτε τη χρήση αζύμων στη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης Ωστόσο φαίνεται ότι αντικειμενικός σκοπός

του πονήματος δεν είναι τελικά η ανάδειξη της βιβλικής αλήθειας αλλά

η τυφλή αμφισβήτηση των Μαρτύρων του Ιεχωβά και συνάμα η πάση

θυσία υποστήριξη της δογματικής διδασκαλίας της Ανατολικής

Ορθόδοξης Εκκλησίας όσον αφορά την απαγόρευση χρήσης αζύμων

ακόμη και αν αυτή η διδασκαλία μπορεί να αμφισβητηθεί σοβαρά και με

πατερικές πηγές όπως επίσης θα δούμε παρακάτω

Το ότι ο πονήσας παρασύρεται από το μένος του προς τους

Μάρτυρες σε βαθμό που να παραμερίζει την Αγία Γραφή αποδεικνύεται

αβίαστα από το εκπληκτικό γεγονός ότι αποφεύγει να πραγματευτεί τα

βασικά εδάφια του ζητήματος το οποίο υποτίθεται πως αναλύει διεξοδικά

Όσο και αν ψάξει κανείς στο πόνημά του δεν θα βρει εξηγήσεις για αυτά

τα εδάφια Για ποια εδάφια μιλούμε Μα φυσικά για τα εδάφια που λένε

με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο ότι οι μαθητές του Ιησού τού ετοίμασαν να

φάει το πάσχα δηλαδή τον πασχάλιο αμνό

laquoΤῇ δὲ πρώτῃ τῶν ἀζύμων προσῆλθον οἱ μαθηταὶ τῷ Ἰησοῦ λέγοντες͵

Ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχα ὁ δὲ εἶπεν͵ Ὑπάγετε εἰς τὴν

πόλιν πρὸς τὸν δεῖνα καὶ εἴπατε αὐτῷ͵ Ὁ διδάσκαλος λέγει͵ Ὁ καιρός μου

ἐγγύς ἐστιν πρὸς σὲ ποιῶ τὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ ἐποίησαν

οἱ μαθηταὶ ὡς συνέταξεν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς͵ καὶ ἡτοίμασαν τὸ πάσχαraquomdash

Ματ 2617-191

1 Όλα τα παραθέματα του πρωτότυπου κειμένου των Χριστιανικών Γραφών είναι από το

κριτικό κείμενο The Greek New Testament 2η έκδοση Στουτγκάρδη 1968 με συντελεστές

τους K Aland M Black CM Martini BM Metzer A Wikgren Τα παραθέματα των

Εβδομήκοντα είναι από την 9η έκδοση του A Ralfs Στουγκάρδη 1935

2

laquoΚαὶ τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων͵ ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον͵ λέγουσιν

αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ͵ Ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς

τὸ πάσχα καὶ ἀποστέλλει δύο τῶν μαθητῶν αὐτοῦ καὶ λέγει αὐτοῖς͵

Ὑπάγετε εἰς τὴν πόλιν͵ καὶ ἀπαντήσει ὑμῖν ἄνθρωπος κεράμιον ὕδατος

βαστάζων ἀκολουθήσατε αὐτῷ͵ καὶ ὅπου ἐὰν εἰσέλθῃ εἴπατε τῷ

οἰκοδεσπότῃ ὅτι Ὁ διδάσκαλος λέγει͵ Ποῦ ἐστιν τὸ κατάλυμά μου ὅπου τὸ

πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγω καὶ αὐτὸς ὑμῖν δείξει ἀνάγαιον

μέγα ἐστρωμένον ἕτοιμον καὶ ἐκεῖ ἑτοιμάσατε ἡμῖν καὶ ἐξῆλθον οἱ

μαθηταὶ καὶ ἦλθον εἰς τὴν πόλιν καὶ εὗρον καθὼς εἶπεν αὐτοῖς͵ καὶ

ἡτοίμασαν τὸ πάσχαraquomdashΜαρ 1412-16

laquoΠορευθέντες ἑτοιμάσατε ἡμῖν τὸ πάσχα ἵνα φάγωμεν οἱ δὲ εἶπαν

αὐτῷ͵ Ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμεν ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς͵ Ἰδοὺ εἰσελθόντων ὑμῶν

εἰς τὴν πόλιν συναντήσει ὑμῖν ἄνθρωπος κεράμιον ὕδατος βαστάζων

ἀκολουθήσατε αὐτῷ εἰς τὴν οἰκίαν εἰς ἣν εἰσπορεύεται καὶ ἐρεῖτε τῷ

οἰκοδεσπότῃ τῆς οἰκίας͵ Λέγει σοι ὁ διδάσκαλος͵ Ποῦ ἐστιν τὸ κατάλυμα

ὅπου τὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγω κἀκεῖνος ὑμῖν δείξει

ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον ἐκεῖ ἑτοιμάσατε ἀπελθόντες δὲ εὗρον καθὼς

εἰρήκει αὐτοῖς͵ καὶ ἡτοίμασαν τὸ πάσχαraquomdashΛου 228-13

Από τις ανωτέρω περικοπές καθίσταται ηλίου φαεινότερο πως όχι

μόνο ο Ιησούς εξέφρασε την επιθυμία να φάει τον πασχάλιο αμνό με τους

μαθητές του (laquoτὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγωraquo) αλλά και ότι οι

μαθητές του πρόλαβαν να κάνουν όλες τις σχετικές ετοιμασίες Το

laquoητοίμασανraquo που επαναλαμβάνουν οι τρεις Ευαγγελιστές οι λεγόμενοι laquoΣυνοπτικοίraquo 2 είναι σε χρόνο αόριστο που σημαίνει ότι είχε ολοκληρωθεί

η ετοιμασία Αν οι μαθητές είχαν αρχίσει τις ετοιμασίες δίχως να

προλάβουν να τις ολοκληρώσουν θα έπρεπε να είχε χρησιμοποιηθεί ένα

άλλο συντακτικό ή λεκτικό σχήμα ή ίσως και ο λεγόμενος

laquoαποπειρατικόςraquo παρατατικός Επιπλέον μια τέτοια διακοπή των

ετοιμασιών θα φαινόταν τουλάχιστον από τα συμφραζόμενα Τίποτα

όμως στα συμφραζόμενα δεν αφήνει να εννοηθεί ότι οι μαθητές διέκοψαν

τις ετοιμασίες ή ότι δεν πρόλαβαν να τις ολοκληρώσουν Τουναντίον τα

συμφραζόμενα λένε κατά λέξη ότι τηρήθηκε το χρονοδιάγραμμα (laquoότε

εγένετο η ώραraquo) για να γιορτάσουν το πάσχα

Αυτή είναι η φυσική και αβίαστη ερμηνεία των ανωτέρω χωρίων

Επειδή η βιβλική μαρτυρία είναι αρκετά ξεκάθαρη είναι εύλογο το ότι οι

περισσότεροιmdashαν όχι όλοι3mdashβιβλικοί ερμηνευτές έχουν την ίδια άποψη

2 laquoΣυνοπτικοίraquo αποκαλούνται οι Ευαγγελιστές Ματθαίος Μάρκος και Λουκάς επειδή

έχουν παρόμοια οπτική στην αφήγησή τουςmdashΕνόραση 21268 3 Συνήθως αυτοί που δεν δέχονται ότι ο Ιησούς τήρησε Πάσχα το υποστηρίζουν αυτό με

το σκεπτικό ότι οι Συνοπτικοί κάνουν λάθος σε αυτά που γράφουν Βλέπε για

παράδειγμα laquoΦυσικά ορισμένοι καινοδιαθηκολόγοιmdashτο Σεμινάριο του Ιησού έρχεται

στο νου μαςmdashτείνουν να αμφισβητούν ότι τα Ευαγγέλια περιγράφουν σε πολλά θέματα

με ακρίβεια τον Ιησού με εξαίρεση ορισμένα από τα λόγια του Είναι ευνόητο ότι αν δεν

3

αν κρίνουμε από μια επισκόπηση των διαθέσιμων σχολιολογίων ή

αλλιώς υπομνημάτων που κάναμε Από τα πολλά ενδεικτικά μόνο

αναφέρουμε τα εξής με πρώτο το σχολιολόγιο του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης που λέει laquoΟ Μάρκος και ο Λουκάς παρουσιάζουν το τελευταίο

δείπνο του Ιησού ως πασχάλιο σεντέρraquo4 Στο πολύτομο Σχολιολόγιο της

Νέας Βίβλου αναφέρεται laquoΑυτό ήταν πασχάλιο γεύμα με όλο τον

ιστορικό και θεολογικό συμβολισμό που περιλάμβανεraquo5 Όσον αφορά το

ζήτημα των ετοιμασιών που ολοκλήρωσαν οι μαθητές το γνωστό Βιβλικό

Σχολιολόγιο του Λόγου αναφέρει laquoΗ ετοιμασία θα έπρεπε να περιλάβει

την εύρεση κατάλληλου χώρου τη θυσία και την ετοιμασία του αρνιού

και την απόκτηση άλλων αναγκαίων τροφίμων όπως χορταρικών

κρασιού και ψωμιούraquo 6 Σε ένα άλλο γνωστό σχολιολόγιο επίσης

αναφέρεται laquoΈπρεπε να ετοιμάσουν τον άζυμο άρτο και να

απομακρύνουν κάθε ίχνος από ζύμηraquo 7 Ακόμα και ο Ορθόδοξος

καθηγητής της Παλαιάς Διαθήκης Δαμιανός Δόικος παραδέχτηκε laquoΚατά

την Συνοπτικήν παράδοσιν ο Ιησούς συνεώρτασε μετά των μαθητών του

διά τελευταίαν φοράν το ορθόδοξον ιουδαϊκόν πάσχα εν Ιερουσαλήμ προ

του πάθους του και συνέφαγε μετrsquo αυτών εις κοινόν πασχάλιον δείπνονraquo8

Για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία και στο αλάθητο της Αγίας

Γραφής το ζήτημα του αν ο Ιησούς και οι μαθητές του έφαγαν άζυμο

άρτο κατά τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης ουσιαστικά λήγει εδώ δηλαδή

στη σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί τέλεσης του Πάσχα την

τελευταία νύχτα Από την άλλη μεριά το ότι ο Ιωάννης δεν αναφέρει τις

ετοιμασίες που έκαναν οι μαθητές του Ιησού για το ιουδαϊκό Πάσχα είναι τόσο σαθρό επιχείρημα κατά της τέλεσής του στους Συνοπτικούς όσο το

να αρνηθεί κάποιος πως ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με ψωμί και

κρασί απλώς και μόνο επειδή αυτό δεν το αναφέρει και ο Ιωάννης Είναι

ευνόητο ότι για τους χριστιανούς η θέσπιση της Νέας Διαθήκης με το

γνωστό τελετουργικό είχε πολλαπλάσια σπουδαιότητα από ότι η τέλεση

του ιουδαϊκού Πάσχαmiddot εντούτοις φαίνεται ότι ο Ιωάννης αποφεύγει να

επαναλάβει γεγονότα που θεωρούσε ότι ήταν ήδη γνωστά στους

μπορούμε να εμπιστευτούμε τα Ευαγγέλια τότε δεν έχουμε λόγο να συμπεράνουμε ότι

υπήρξε ποτέ το Τελευταίο Δείπνο Και αν δεν υπήρξε το Τελευταίο Δείπνο τότε δεν θα

μπορούσε να λάβει χώρα το ΠάσχαraquomdashJonathan Klawans laquoWas Jesusrsquo Last Supper a

Sederraquo Biblical Archeology Review 2011 httpwwwbib-archorge-featuresjesus-last-

supperasp 4 J Barton κά Oxford Bible Commentary Oxford University Press 2001 σ 879 5 DA Carson New Bible Commentary 21st Century Edition Inter-Varsity Press 1994 6 DA Hagner Vol 33B Word Biblical Commentary Matthew 14-28 Word Incorporated 2002 σ

764 7 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339 8 Δαμιανός Δόικος Το Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της

Τελετουργικής 1968 σ 180 Βλέπε επίσης σ 89 για λεπτομέρειες

4

αναγνώστες του και τείνει να επικεντρώνεται σε πτυχές εκείνης της

νύχτας που δεν αναφέρουν οι Συνοπτικοί Και αν πάλι κάποιος επιμείνει

στο ότι ο Ιωάννης λέει πως οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει το πασχαλινό γεύμα

ακόμα αυτό δεν μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε ότι και ο Ιησούς με τους

μαθητές του δεν το είχαν φάει Όχι διότι ο Ιωάννης πουθενά στην

αφήγησή του δεν αρνείται το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν κάνει

ετοιμασίες για να φάνε το πάσχα στο ανώγειο και πουθενά δεν

ισχυρίζεται ότι τάχα απλώς σκόπευαν να το φάνε αλλά χωρίς να

προλάβουν Επομένως δεν υπάρχει κανένα αρκετά ισχυρό στοιχείο για

να τροποποιήσει τη φυσική και αβίαστη ερμηνεία των Συνοπτικών επί του

εξεταζόμενου θέματος ή να προσβάλει την εσωτερική αρμονία των

Ευαγγελίων

Βέβαια οι λόγιοι που δεν αποδέχονται τη θεοπνευστία και το

αλάθητο της Γραφής πολλές φορές μεγεθύνουν τις φαινομενικές

διαφορές που προκύπτουν από τη διαφορετική οπτική γωνία μεταξύ

Συνοπτικών και Ιωάννη ισχυριζόμενοι ότι οι αφηγήσεις είναι ασύμβατες

μεταξύ τους Πολλοί όντας απολύτως σίγουροι ότι ο Ιησούς θα γιόρταζε

το Πάσχα με το ραβινικό τρόπο κατά πάντα θεωρούν ότι οι Συνοπτικοί

είναι εν γένει ακριβείς και τοποθετούν το θάνατό του στις 15 Νισάν ενώ

διατείνονται ότι ο Ιωάννης αλλοιώνει ηθελημένα το ιστορικό για να

συνδέσει πλασματικά τη θυσία του Χριστού με τη σφαγή των πασχαλίων

αμνών στο ναό το μεσημέρι της 14ης Νισάν όπως φαίνεται ότι

συνηθιζόταν από πολλούς αν όχι από τους περισσότερους εκείνη την

εποχή Άλλοι θεωρούν ότι ο Ιωάννης έχει το δίκιο δεδομένης της ισχυρής

ιστορικοθρησκευτικής παράδοσης περί θανάτου του Ιησού την

Παρασκευή 14 Νισάν

Σύμφωνα με μία τρίτη προσέγγιση πιο μετριοπαθή όλα τα

Ευαγγέλια ουσιωδώς συμφωνούν εφόσον είναι απίθανο οι πρώτοι

μαθητές του Ιησού που ήταν Εβραίοι της Παλαιστίνης να μη γνώριζαν

ακριβώς τις θρησκευτικές συνήθειες του τόπου τους ή να είχαν

συγκεχυμένες απόψεις για τις τελευταίες στιγμές του Δασκάλου τους τη

στιγμή που βάσισαν την πίστη τους πάνω στο θάνατο και την ανάστασή

του με το τελευταίο Δείπνο να παίζει κεντρικό ρόλο στις θρησκευτικές

πρακτικές τους

Ωστόσο και αυτοί που υποστηρίζουν την αρμονία των Ευαγγελίων

δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους μερικοί λένε ότι όντως ο Ιησούς

τήρησε Πάσχα (άλλοι λένε στις 14 άλλοι στις 15 Νισάν) ενώ άλλοι

laquoνερώνουνraquo αυτή την αρμονία λέγοντας ότι το Τελευταίο Δείπνο είχε

ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά του Πάσχα δηλαδή ήταν laquoπερίπουraquo

Πάσχα ίσως χωρίς αρνί9 Αυτοί που υποστηρίζουν ότι τήρησε κανονικά

9 Ο Δόικος λανθασμένα υποστηρίζει ότι στον laquoΕυαγγελιστήν Ιωάννην ο Μυστικός

Δείπνος ήτο σύνηθες τι δείπνον εις το οποίον συνεκάθησεν ο Ιησούς μετά των δώδεκα

5

Πάσχα προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το τήρησε πριν από τους

Ιουδαίους όπως φαίνεται να εννοεί ο Ιωάννης Ένας δημοφιλής τρόπος

εξήγησης είναι η εικασία ότι ο Ιησούς τηρούσε διαφορετικό ημερολόγιο

Μια τέτοια θεωρία είχε προβάλει το 2007 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄

υποστηρίζοντας ότι μάλλον ο Ιησούς γιόρτασε Πάσχα κατά το ηλιακό

ημερολόγιο των Εσσαίων10 αν και πρόσφατα την αναθεώρησε και είπε

πως ο Ιησούς απλώς ήθελε να γιορτάσει το Πάσχα με τους μαθητές του

πριν προλάβουν να τον πιάσουν11 Μερικές ενδιαφέρουσες νύξεις κάνει η

Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου όσον αφορά αυτές τις

διαφωνίες laquoΠροσπαθώντας να εναρμονίσουν την αφήγηση του Ιωάννη

με τους Συνοπτικούς οι λόγιοι έχει εικάσει ότι οι Σαδδουκαίοι και οι

Φαρισαίοι διαφώνησαν εκείνη τη χρονιά όσον αφορά το χρόνο τήρησης

της γιορτής και ως αποτέλεσμα θέσπισαν δύο ημερομηνίες Ένα

ημερολόγιο που βρέθηκε στην κοινότητα του Κουμράν τοποθετεί το

Πάσχα το βράδυ της Τρίτης μερικές ημέρες πριν από το επίσημο Πάσχα

Πιθανόν ο Ιησούς ηθελημένα να γιόρτασε το Πάσχα νωρίς μαζί με τους

μαθητές τουraquo12

Η μεγάλη ποικιλία στις απόψεις πέρα από την επιπόλαιη

αμφισβήτηση της ακρίβειας της Αγίας Γραφής αντανακλά κιόλας το

γεγονός ότι το ζήτημα δεν είναι σαφές σε όλες τις πτυχές του Δύο βασικοί

λόγοι για αυτό είναι αφενός ότι δεν έχουμε πλήρη εικόνα για το ιστορικό

πλαίσιο εν προκειμένω τον πολυσύνθετο παλαιστινιακό ιουδαϊσμό του

1ου αιώνα αλλά ούτε και οι Χριστιανικές Γραφές μάς πληροφορούν με

κάθε λεπτομέρεια για τα όσα έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές του (Ιωα

2125) Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην ερμηνεία της

κατά την προτεραίαν του κανονικού πάσχαraquo Και δήθεν laquoεναρμονίζονταςraquo τα τέσσερα

Ευαγγέλια συμπεραίνει laquoΚατά ταύτα ο Μυστικός Δείπνος ενώ κατά την μορφήν δεν

ήταν πασχάλιος κατά τον χαρακτήρα ήτο πάσχα άνευ αμνούraquo (Δαμιανός Δόικος Το

Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ

180-1) Αυτή η προσέγγιση έχει τα εξής λάθη (1) έμμεσα αμφισβητεί την ακρίβεια της

μαρτυρίας των Συνοπτικών που μιλάει για πλήρη ετοιμασία και βρώση του Πάσχα

(δήλωση που για έναν Ιουδαίο εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει τον αμνό) όπως και ο

ίδιος είχε παραδεχτείmiddot (2) εσφαλμένα λέει ότι ο Ιωάννης τάχα περιγράφει το δείπνο ως

σύνηθες ενώ ένα σύνηθες δείπνο δεν λάμβανε χώρα τη νύχτα και ούτε κατrsquo ανάγκην

στην Ιερουσαλήμmiddot (3) αγνοεί παντελώς τις διιστάμενες απόψεις για την ημερομηνία

εορτασμού του Πάσχα (αν και παραδέχεται ότι οι Σαμαρείτες εορτάζουν το Πάσχα

laquoκατά το πλείστον συμφώνως προς την αρχαίαν παράδοσιν της Πεντατεύχουraquo σ 172-3)

που επικρατούσαν τον 1ο αιώνα ζήμημα που θα εξετάσουμε σε λίγο και επίσης

παραβλέπει την προσκόλληση του Ιησού στις διατάξεις του θείου Νόμου θεωρώντας

δεδομένο ότι ο Ιησούς θα ακολουθούσε τις ραβινικές ερμηνείες κατά πάντα 10 httpwwwcatholiccultureorgculturelibraryviewcfmrecnum=7482 11 httpwwwcatholicheraldcoukfeatures20110302pope-benedictE28088xvi-the-

lastE28088supper 12 RS Wallace laquoLordrsquos Supperraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW

Bromiley) Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 165

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

2

laquoΚαὶ τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων͵ ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον͵ λέγουσιν

αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ͵ Ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς

τὸ πάσχα καὶ ἀποστέλλει δύο τῶν μαθητῶν αὐτοῦ καὶ λέγει αὐτοῖς͵

Ὑπάγετε εἰς τὴν πόλιν͵ καὶ ἀπαντήσει ὑμῖν ἄνθρωπος κεράμιον ὕδατος

βαστάζων ἀκολουθήσατε αὐτῷ͵ καὶ ὅπου ἐὰν εἰσέλθῃ εἴπατε τῷ

οἰκοδεσπότῃ ὅτι Ὁ διδάσκαλος λέγει͵ Ποῦ ἐστιν τὸ κατάλυμά μου ὅπου τὸ

πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγω καὶ αὐτὸς ὑμῖν δείξει ἀνάγαιον

μέγα ἐστρωμένον ἕτοιμον καὶ ἐκεῖ ἑτοιμάσατε ἡμῖν καὶ ἐξῆλθον οἱ

μαθηταὶ καὶ ἦλθον εἰς τὴν πόλιν καὶ εὗρον καθὼς εἶπεν αὐτοῖς͵ καὶ

ἡτοίμασαν τὸ πάσχαraquomdashΜαρ 1412-16

laquoΠορευθέντες ἑτοιμάσατε ἡμῖν τὸ πάσχα ἵνα φάγωμεν οἱ δὲ εἶπαν

αὐτῷ͵ Ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμεν ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς͵ Ἰδοὺ εἰσελθόντων ὑμῶν

εἰς τὴν πόλιν συναντήσει ὑμῖν ἄνθρωπος κεράμιον ὕδατος βαστάζων

ἀκολουθήσατε αὐτῷ εἰς τὴν οἰκίαν εἰς ἣν εἰσπορεύεται καὶ ἐρεῖτε τῷ

οἰκοδεσπότῃ τῆς οἰκίας͵ Λέγει σοι ὁ διδάσκαλος͵ Ποῦ ἐστιν τὸ κατάλυμα

ὅπου τὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγω κἀκεῖνος ὑμῖν δείξει

ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον ἐκεῖ ἑτοιμάσατε ἀπελθόντες δὲ εὗρον καθὼς

εἰρήκει αὐτοῖς͵ καὶ ἡτοίμασαν τὸ πάσχαraquomdashΛου 228-13

Από τις ανωτέρω περικοπές καθίσταται ηλίου φαεινότερο πως όχι

μόνο ο Ιησούς εξέφρασε την επιθυμία να φάει τον πασχάλιο αμνό με τους

μαθητές του (laquoτὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγωraquo) αλλά και ότι οι

μαθητές του πρόλαβαν να κάνουν όλες τις σχετικές ετοιμασίες Το

laquoητοίμασανraquo που επαναλαμβάνουν οι τρεις Ευαγγελιστές οι λεγόμενοι laquoΣυνοπτικοίraquo 2 είναι σε χρόνο αόριστο που σημαίνει ότι είχε ολοκληρωθεί

η ετοιμασία Αν οι μαθητές είχαν αρχίσει τις ετοιμασίες δίχως να

προλάβουν να τις ολοκληρώσουν θα έπρεπε να είχε χρησιμοποιηθεί ένα

άλλο συντακτικό ή λεκτικό σχήμα ή ίσως και ο λεγόμενος

laquoαποπειρατικόςraquo παρατατικός Επιπλέον μια τέτοια διακοπή των

ετοιμασιών θα φαινόταν τουλάχιστον από τα συμφραζόμενα Τίποτα

όμως στα συμφραζόμενα δεν αφήνει να εννοηθεί ότι οι μαθητές διέκοψαν

τις ετοιμασίες ή ότι δεν πρόλαβαν να τις ολοκληρώσουν Τουναντίον τα

συμφραζόμενα λένε κατά λέξη ότι τηρήθηκε το χρονοδιάγραμμα (laquoότε

εγένετο η ώραraquo) για να γιορτάσουν το πάσχα

Αυτή είναι η φυσική και αβίαστη ερμηνεία των ανωτέρω χωρίων

Επειδή η βιβλική μαρτυρία είναι αρκετά ξεκάθαρη είναι εύλογο το ότι οι

περισσότεροιmdashαν όχι όλοι3mdashβιβλικοί ερμηνευτές έχουν την ίδια άποψη

2 laquoΣυνοπτικοίraquo αποκαλούνται οι Ευαγγελιστές Ματθαίος Μάρκος και Λουκάς επειδή

έχουν παρόμοια οπτική στην αφήγησή τουςmdashΕνόραση 21268 3 Συνήθως αυτοί που δεν δέχονται ότι ο Ιησούς τήρησε Πάσχα το υποστηρίζουν αυτό με

το σκεπτικό ότι οι Συνοπτικοί κάνουν λάθος σε αυτά που γράφουν Βλέπε για

παράδειγμα laquoΦυσικά ορισμένοι καινοδιαθηκολόγοιmdashτο Σεμινάριο του Ιησού έρχεται

στο νου μαςmdashτείνουν να αμφισβητούν ότι τα Ευαγγέλια περιγράφουν σε πολλά θέματα

με ακρίβεια τον Ιησού με εξαίρεση ορισμένα από τα λόγια του Είναι ευνόητο ότι αν δεν

3

αν κρίνουμε από μια επισκόπηση των διαθέσιμων σχολιολογίων ή

αλλιώς υπομνημάτων που κάναμε Από τα πολλά ενδεικτικά μόνο

αναφέρουμε τα εξής με πρώτο το σχολιολόγιο του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης που λέει laquoΟ Μάρκος και ο Λουκάς παρουσιάζουν το τελευταίο

δείπνο του Ιησού ως πασχάλιο σεντέρraquo4 Στο πολύτομο Σχολιολόγιο της

Νέας Βίβλου αναφέρεται laquoΑυτό ήταν πασχάλιο γεύμα με όλο τον

ιστορικό και θεολογικό συμβολισμό που περιλάμβανεraquo5 Όσον αφορά το

ζήτημα των ετοιμασιών που ολοκλήρωσαν οι μαθητές το γνωστό Βιβλικό

Σχολιολόγιο του Λόγου αναφέρει laquoΗ ετοιμασία θα έπρεπε να περιλάβει

την εύρεση κατάλληλου χώρου τη θυσία και την ετοιμασία του αρνιού

και την απόκτηση άλλων αναγκαίων τροφίμων όπως χορταρικών

κρασιού και ψωμιούraquo 6 Σε ένα άλλο γνωστό σχολιολόγιο επίσης

αναφέρεται laquoΈπρεπε να ετοιμάσουν τον άζυμο άρτο και να

απομακρύνουν κάθε ίχνος από ζύμηraquo 7 Ακόμα και ο Ορθόδοξος

καθηγητής της Παλαιάς Διαθήκης Δαμιανός Δόικος παραδέχτηκε laquoΚατά

την Συνοπτικήν παράδοσιν ο Ιησούς συνεώρτασε μετά των μαθητών του

διά τελευταίαν φοράν το ορθόδοξον ιουδαϊκόν πάσχα εν Ιερουσαλήμ προ

του πάθους του και συνέφαγε μετrsquo αυτών εις κοινόν πασχάλιον δείπνονraquo8

Για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία και στο αλάθητο της Αγίας

Γραφής το ζήτημα του αν ο Ιησούς και οι μαθητές του έφαγαν άζυμο

άρτο κατά τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης ουσιαστικά λήγει εδώ δηλαδή

στη σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί τέλεσης του Πάσχα την

τελευταία νύχτα Από την άλλη μεριά το ότι ο Ιωάννης δεν αναφέρει τις

ετοιμασίες που έκαναν οι μαθητές του Ιησού για το ιουδαϊκό Πάσχα είναι τόσο σαθρό επιχείρημα κατά της τέλεσής του στους Συνοπτικούς όσο το

να αρνηθεί κάποιος πως ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με ψωμί και

κρασί απλώς και μόνο επειδή αυτό δεν το αναφέρει και ο Ιωάννης Είναι

ευνόητο ότι για τους χριστιανούς η θέσπιση της Νέας Διαθήκης με το

γνωστό τελετουργικό είχε πολλαπλάσια σπουδαιότητα από ότι η τέλεση

του ιουδαϊκού Πάσχαmiddot εντούτοις φαίνεται ότι ο Ιωάννης αποφεύγει να

επαναλάβει γεγονότα που θεωρούσε ότι ήταν ήδη γνωστά στους

μπορούμε να εμπιστευτούμε τα Ευαγγέλια τότε δεν έχουμε λόγο να συμπεράνουμε ότι

υπήρξε ποτέ το Τελευταίο Δείπνο Και αν δεν υπήρξε το Τελευταίο Δείπνο τότε δεν θα

μπορούσε να λάβει χώρα το ΠάσχαraquomdashJonathan Klawans laquoWas Jesusrsquo Last Supper a

Sederraquo Biblical Archeology Review 2011 httpwwwbib-archorge-featuresjesus-last-

supperasp 4 J Barton κά Oxford Bible Commentary Oxford University Press 2001 σ 879 5 DA Carson New Bible Commentary 21st Century Edition Inter-Varsity Press 1994 6 DA Hagner Vol 33B Word Biblical Commentary Matthew 14-28 Word Incorporated 2002 σ

764 7 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339 8 Δαμιανός Δόικος Το Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της

Τελετουργικής 1968 σ 180 Βλέπε επίσης σ 89 για λεπτομέρειες

4

αναγνώστες του και τείνει να επικεντρώνεται σε πτυχές εκείνης της

νύχτας που δεν αναφέρουν οι Συνοπτικοί Και αν πάλι κάποιος επιμείνει

στο ότι ο Ιωάννης λέει πως οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει το πασχαλινό γεύμα

ακόμα αυτό δεν μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε ότι και ο Ιησούς με τους

μαθητές του δεν το είχαν φάει Όχι διότι ο Ιωάννης πουθενά στην

αφήγησή του δεν αρνείται το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν κάνει

ετοιμασίες για να φάνε το πάσχα στο ανώγειο και πουθενά δεν

ισχυρίζεται ότι τάχα απλώς σκόπευαν να το φάνε αλλά χωρίς να

προλάβουν Επομένως δεν υπάρχει κανένα αρκετά ισχυρό στοιχείο για

να τροποποιήσει τη φυσική και αβίαστη ερμηνεία των Συνοπτικών επί του

εξεταζόμενου θέματος ή να προσβάλει την εσωτερική αρμονία των

Ευαγγελίων

Βέβαια οι λόγιοι που δεν αποδέχονται τη θεοπνευστία και το

αλάθητο της Γραφής πολλές φορές μεγεθύνουν τις φαινομενικές

διαφορές που προκύπτουν από τη διαφορετική οπτική γωνία μεταξύ

Συνοπτικών και Ιωάννη ισχυριζόμενοι ότι οι αφηγήσεις είναι ασύμβατες

μεταξύ τους Πολλοί όντας απολύτως σίγουροι ότι ο Ιησούς θα γιόρταζε

το Πάσχα με το ραβινικό τρόπο κατά πάντα θεωρούν ότι οι Συνοπτικοί

είναι εν γένει ακριβείς και τοποθετούν το θάνατό του στις 15 Νισάν ενώ

διατείνονται ότι ο Ιωάννης αλλοιώνει ηθελημένα το ιστορικό για να

συνδέσει πλασματικά τη θυσία του Χριστού με τη σφαγή των πασχαλίων

αμνών στο ναό το μεσημέρι της 14ης Νισάν όπως φαίνεται ότι

συνηθιζόταν από πολλούς αν όχι από τους περισσότερους εκείνη την

εποχή Άλλοι θεωρούν ότι ο Ιωάννης έχει το δίκιο δεδομένης της ισχυρής

ιστορικοθρησκευτικής παράδοσης περί θανάτου του Ιησού την

Παρασκευή 14 Νισάν

Σύμφωνα με μία τρίτη προσέγγιση πιο μετριοπαθή όλα τα

Ευαγγέλια ουσιωδώς συμφωνούν εφόσον είναι απίθανο οι πρώτοι

μαθητές του Ιησού που ήταν Εβραίοι της Παλαιστίνης να μη γνώριζαν

ακριβώς τις θρησκευτικές συνήθειες του τόπου τους ή να είχαν

συγκεχυμένες απόψεις για τις τελευταίες στιγμές του Δασκάλου τους τη

στιγμή που βάσισαν την πίστη τους πάνω στο θάνατο και την ανάστασή

του με το τελευταίο Δείπνο να παίζει κεντρικό ρόλο στις θρησκευτικές

πρακτικές τους

Ωστόσο και αυτοί που υποστηρίζουν την αρμονία των Ευαγγελίων

δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους μερικοί λένε ότι όντως ο Ιησούς

τήρησε Πάσχα (άλλοι λένε στις 14 άλλοι στις 15 Νισάν) ενώ άλλοι

laquoνερώνουνraquo αυτή την αρμονία λέγοντας ότι το Τελευταίο Δείπνο είχε

ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά του Πάσχα δηλαδή ήταν laquoπερίπουraquo

Πάσχα ίσως χωρίς αρνί9 Αυτοί που υποστηρίζουν ότι τήρησε κανονικά

9 Ο Δόικος λανθασμένα υποστηρίζει ότι στον laquoΕυαγγελιστήν Ιωάννην ο Μυστικός

Δείπνος ήτο σύνηθες τι δείπνον εις το οποίον συνεκάθησεν ο Ιησούς μετά των δώδεκα

5

Πάσχα προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το τήρησε πριν από τους

Ιουδαίους όπως φαίνεται να εννοεί ο Ιωάννης Ένας δημοφιλής τρόπος

εξήγησης είναι η εικασία ότι ο Ιησούς τηρούσε διαφορετικό ημερολόγιο

Μια τέτοια θεωρία είχε προβάλει το 2007 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄

υποστηρίζοντας ότι μάλλον ο Ιησούς γιόρτασε Πάσχα κατά το ηλιακό

ημερολόγιο των Εσσαίων10 αν και πρόσφατα την αναθεώρησε και είπε

πως ο Ιησούς απλώς ήθελε να γιορτάσει το Πάσχα με τους μαθητές του

πριν προλάβουν να τον πιάσουν11 Μερικές ενδιαφέρουσες νύξεις κάνει η

Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου όσον αφορά αυτές τις

διαφωνίες laquoΠροσπαθώντας να εναρμονίσουν την αφήγηση του Ιωάννη

με τους Συνοπτικούς οι λόγιοι έχει εικάσει ότι οι Σαδδουκαίοι και οι

Φαρισαίοι διαφώνησαν εκείνη τη χρονιά όσον αφορά το χρόνο τήρησης

της γιορτής και ως αποτέλεσμα θέσπισαν δύο ημερομηνίες Ένα

ημερολόγιο που βρέθηκε στην κοινότητα του Κουμράν τοποθετεί το

Πάσχα το βράδυ της Τρίτης μερικές ημέρες πριν από το επίσημο Πάσχα

Πιθανόν ο Ιησούς ηθελημένα να γιόρτασε το Πάσχα νωρίς μαζί με τους

μαθητές τουraquo12

Η μεγάλη ποικιλία στις απόψεις πέρα από την επιπόλαιη

αμφισβήτηση της ακρίβειας της Αγίας Γραφής αντανακλά κιόλας το

γεγονός ότι το ζήτημα δεν είναι σαφές σε όλες τις πτυχές του Δύο βασικοί

λόγοι για αυτό είναι αφενός ότι δεν έχουμε πλήρη εικόνα για το ιστορικό

πλαίσιο εν προκειμένω τον πολυσύνθετο παλαιστινιακό ιουδαϊσμό του

1ου αιώνα αλλά ούτε και οι Χριστιανικές Γραφές μάς πληροφορούν με

κάθε λεπτομέρεια για τα όσα έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές του (Ιωα

2125) Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην ερμηνεία της

κατά την προτεραίαν του κανονικού πάσχαraquo Και δήθεν laquoεναρμονίζονταςraquo τα τέσσερα

Ευαγγέλια συμπεραίνει laquoΚατά ταύτα ο Μυστικός Δείπνος ενώ κατά την μορφήν δεν

ήταν πασχάλιος κατά τον χαρακτήρα ήτο πάσχα άνευ αμνούraquo (Δαμιανός Δόικος Το

Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ

180-1) Αυτή η προσέγγιση έχει τα εξής λάθη (1) έμμεσα αμφισβητεί την ακρίβεια της

μαρτυρίας των Συνοπτικών που μιλάει για πλήρη ετοιμασία και βρώση του Πάσχα

(δήλωση που για έναν Ιουδαίο εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει τον αμνό) όπως και ο

ίδιος είχε παραδεχτείmiddot (2) εσφαλμένα λέει ότι ο Ιωάννης τάχα περιγράφει το δείπνο ως

σύνηθες ενώ ένα σύνηθες δείπνο δεν λάμβανε χώρα τη νύχτα και ούτε κατrsquo ανάγκην

στην Ιερουσαλήμmiddot (3) αγνοεί παντελώς τις διιστάμενες απόψεις για την ημερομηνία

εορτασμού του Πάσχα (αν και παραδέχεται ότι οι Σαμαρείτες εορτάζουν το Πάσχα

laquoκατά το πλείστον συμφώνως προς την αρχαίαν παράδοσιν της Πεντατεύχουraquo σ 172-3)

που επικρατούσαν τον 1ο αιώνα ζήμημα που θα εξετάσουμε σε λίγο και επίσης

παραβλέπει την προσκόλληση του Ιησού στις διατάξεις του θείου Νόμου θεωρώντας

δεδομένο ότι ο Ιησούς θα ακολουθούσε τις ραβινικές ερμηνείες κατά πάντα 10 httpwwwcatholiccultureorgculturelibraryviewcfmrecnum=7482 11 httpwwwcatholicheraldcoukfeatures20110302pope-benedictE28088xvi-the-

lastE28088supper 12 RS Wallace laquoLordrsquos Supperraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW

Bromiley) Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 165

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

3

αν κρίνουμε από μια επισκόπηση των διαθέσιμων σχολιολογίων ή

αλλιώς υπομνημάτων που κάναμε Από τα πολλά ενδεικτικά μόνο

αναφέρουμε τα εξής με πρώτο το σχολιολόγιο του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης που λέει laquoΟ Μάρκος και ο Λουκάς παρουσιάζουν το τελευταίο

δείπνο του Ιησού ως πασχάλιο σεντέρraquo4 Στο πολύτομο Σχολιολόγιο της

Νέας Βίβλου αναφέρεται laquoΑυτό ήταν πασχάλιο γεύμα με όλο τον

ιστορικό και θεολογικό συμβολισμό που περιλάμβανεraquo5 Όσον αφορά το

ζήτημα των ετοιμασιών που ολοκλήρωσαν οι μαθητές το γνωστό Βιβλικό

Σχολιολόγιο του Λόγου αναφέρει laquoΗ ετοιμασία θα έπρεπε να περιλάβει

την εύρεση κατάλληλου χώρου τη θυσία και την ετοιμασία του αρνιού

και την απόκτηση άλλων αναγκαίων τροφίμων όπως χορταρικών

κρασιού και ψωμιούraquo 6 Σε ένα άλλο γνωστό σχολιολόγιο επίσης

αναφέρεται laquoΈπρεπε να ετοιμάσουν τον άζυμο άρτο και να

απομακρύνουν κάθε ίχνος από ζύμηraquo 7 Ακόμα και ο Ορθόδοξος

καθηγητής της Παλαιάς Διαθήκης Δαμιανός Δόικος παραδέχτηκε laquoΚατά

την Συνοπτικήν παράδοσιν ο Ιησούς συνεώρτασε μετά των μαθητών του

διά τελευταίαν φοράν το ορθόδοξον ιουδαϊκόν πάσχα εν Ιερουσαλήμ προ

του πάθους του και συνέφαγε μετrsquo αυτών εις κοινόν πασχάλιον δείπνονraquo8

Για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία και στο αλάθητο της Αγίας

Γραφής το ζήτημα του αν ο Ιησούς και οι μαθητές του έφαγαν άζυμο

άρτο κατά τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης ουσιαστικά λήγει εδώ δηλαδή

στη σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί τέλεσης του Πάσχα την

τελευταία νύχτα Από την άλλη μεριά το ότι ο Ιωάννης δεν αναφέρει τις

ετοιμασίες που έκαναν οι μαθητές του Ιησού για το ιουδαϊκό Πάσχα είναι τόσο σαθρό επιχείρημα κατά της τέλεσής του στους Συνοπτικούς όσο το

να αρνηθεί κάποιος πως ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με ψωμί και

κρασί απλώς και μόνο επειδή αυτό δεν το αναφέρει και ο Ιωάννης Είναι

ευνόητο ότι για τους χριστιανούς η θέσπιση της Νέας Διαθήκης με το

γνωστό τελετουργικό είχε πολλαπλάσια σπουδαιότητα από ότι η τέλεση

του ιουδαϊκού Πάσχαmiddot εντούτοις φαίνεται ότι ο Ιωάννης αποφεύγει να

επαναλάβει γεγονότα που θεωρούσε ότι ήταν ήδη γνωστά στους

μπορούμε να εμπιστευτούμε τα Ευαγγέλια τότε δεν έχουμε λόγο να συμπεράνουμε ότι

υπήρξε ποτέ το Τελευταίο Δείπνο Και αν δεν υπήρξε το Τελευταίο Δείπνο τότε δεν θα

μπορούσε να λάβει χώρα το ΠάσχαraquomdashJonathan Klawans laquoWas Jesusrsquo Last Supper a

Sederraquo Biblical Archeology Review 2011 httpwwwbib-archorge-featuresjesus-last-

supperasp 4 J Barton κά Oxford Bible Commentary Oxford University Press 2001 σ 879 5 DA Carson New Bible Commentary 21st Century Edition Inter-Varsity Press 1994 6 DA Hagner Vol 33B Word Biblical Commentary Matthew 14-28 Word Incorporated 2002 σ

764 7 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339 8 Δαμιανός Δόικος Το Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της

Τελετουργικής 1968 σ 180 Βλέπε επίσης σ 89 για λεπτομέρειες

4

αναγνώστες του και τείνει να επικεντρώνεται σε πτυχές εκείνης της

νύχτας που δεν αναφέρουν οι Συνοπτικοί Και αν πάλι κάποιος επιμείνει

στο ότι ο Ιωάννης λέει πως οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει το πασχαλινό γεύμα

ακόμα αυτό δεν μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε ότι και ο Ιησούς με τους

μαθητές του δεν το είχαν φάει Όχι διότι ο Ιωάννης πουθενά στην

αφήγησή του δεν αρνείται το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν κάνει

ετοιμασίες για να φάνε το πάσχα στο ανώγειο και πουθενά δεν

ισχυρίζεται ότι τάχα απλώς σκόπευαν να το φάνε αλλά χωρίς να

προλάβουν Επομένως δεν υπάρχει κανένα αρκετά ισχυρό στοιχείο για

να τροποποιήσει τη φυσική και αβίαστη ερμηνεία των Συνοπτικών επί του

εξεταζόμενου θέματος ή να προσβάλει την εσωτερική αρμονία των

Ευαγγελίων

Βέβαια οι λόγιοι που δεν αποδέχονται τη θεοπνευστία και το

αλάθητο της Γραφής πολλές φορές μεγεθύνουν τις φαινομενικές

διαφορές που προκύπτουν από τη διαφορετική οπτική γωνία μεταξύ

Συνοπτικών και Ιωάννη ισχυριζόμενοι ότι οι αφηγήσεις είναι ασύμβατες

μεταξύ τους Πολλοί όντας απολύτως σίγουροι ότι ο Ιησούς θα γιόρταζε

το Πάσχα με το ραβινικό τρόπο κατά πάντα θεωρούν ότι οι Συνοπτικοί

είναι εν γένει ακριβείς και τοποθετούν το θάνατό του στις 15 Νισάν ενώ

διατείνονται ότι ο Ιωάννης αλλοιώνει ηθελημένα το ιστορικό για να

συνδέσει πλασματικά τη θυσία του Χριστού με τη σφαγή των πασχαλίων

αμνών στο ναό το μεσημέρι της 14ης Νισάν όπως φαίνεται ότι

συνηθιζόταν από πολλούς αν όχι από τους περισσότερους εκείνη την

εποχή Άλλοι θεωρούν ότι ο Ιωάννης έχει το δίκιο δεδομένης της ισχυρής

ιστορικοθρησκευτικής παράδοσης περί θανάτου του Ιησού την

Παρασκευή 14 Νισάν

Σύμφωνα με μία τρίτη προσέγγιση πιο μετριοπαθή όλα τα

Ευαγγέλια ουσιωδώς συμφωνούν εφόσον είναι απίθανο οι πρώτοι

μαθητές του Ιησού που ήταν Εβραίοι της Παλαιστίνης να μη γνώριζαν

ακριβώς τις θρησκευτικές συνήθειες του τόπου τους ή να είχαν

συγκεχυμένες απόψεις για τις τελευταίες στιγμές του Δασκάλου τους τη

στιγμή που βάσισαν την πίστη τους πάνω στο θάνατο και την ανάστασή

του με το τελευταίο Δείπνο να παίζει κεντρικό ρόλο στις θρησκευτικές

πρακτικές τους

Ωστόσο και αυτοί που υποστηρίζουν την αρμονία των Ευαγγελίων

δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους μερικοί λένε ότι όντως ο Ιησούς

τήρησε Πάσχα (άλλοι λένε στις 14 άλλοι στις 15 Νισάν) ενώ άλλοι

laquoνερώνουνraquo αυτή την αρμονία λέγοντας ότι το Τελευταίο Δείπνο είχε

ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά του Πάσχα δηλαδή ήταν laquoπερίπουraquo

Πάσχα ίσως χωρίς αρνί9 Αυτοί που υποστηρίζουν ότι τήρησε κανονικά

9 Ο Δόικος λανθασμένα υποστηρίζει ότι στον laquoΕυαγγελιστήν Ιωάννην ο Μυστικός

Δείπνος ήτο σύνηθες τι δείπνον εις το οποίον συνεκάθησεν ο Ιησούς μετά των δώδεκα

5

Πάσχα προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το τήρησε πριν από τους

Ιουδαίους όπως φαίνεται να εννοεί ο Ιωάννης Ένας δημοφιλής τρόπος

εξήγησης είναι η εικασία ότι ο Ιησούς τηρούσε διαφορετικό ημερολόγιο

Μια τέτοια θεωρία είχε προβάλει το 2007 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄

υποστηρίζοντας ότι μάλλον ο Ιησούς γιόρτασε Πάσχα κατά το ηλιακό

ημερολόγιο των Εσσαίων10 αν και πρόσφατα την αναθεώρησε και είπε

πως ο Ιησούς απλώς ήθελε να γιορτάσει το Πάσχα με τους μαθητές του

πριν προλάβουν να τον πιάσουν11 Μερικές ενδιαφέρουσες νύξεις κάνει η

Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου όσον αφορά αυτές τις

διαφωνίες laquoΠροσπαθώντας να εναρμονίσουν την αφήγηση του Ιωάννη

με τους Συνοπτικούς οι λόγιοι έχει εικάσει ότι οι Σαδδουκαίοι και οι

Φαρισαίοι διαφώνησαν εκείνη τη χρονιά όσον αφορά το χρόνο τήρησης

της γιορτής και ως αποτέλεσμα θέσπισαν δύο ημερομηνίες Ένα

ημερολόγιο που βρέθηκε στην κοινότητα του Κουμράν τοποθετεί το

Πάσχα το βράδυ της Τρίτης μερικές ημέρες πριν από το επίσημο Πάσχα

Πιθανόν ο Ιησούς ηθελημένα να γιόρτασε το Πάσχα νωρίς μαζί με τους

μαθητές τουraquo12

Η μεγάλη ποικιλία στις απόψεις πέρα από την επιπόλαιη

αμφισβήτηση της ακρίβειας της Αγίας Γραφής αντανακλά κιόλας το

γεγονός ότι το ζήτημα δεν είναι σαφές σε όλες τις πτυχές του Δύο βασικοί

λόγοι για αυτό είναι αφενός ότι δεν έχουμε πλήρη εικόνα για το ιστορικό

πλαίσιο εν προκειμένω τον πολυσύνθετο παλαιστινιακό ιουδαϊσμό του

1ου αιώνα αλλά ούτε και οι Χριστιανικές Γραφές μάς πληροφορούν με

κάθε λεπτομέρεια για τα όσα έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές του (Ιωα

2125) Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην ερμηνεία της

κατά την προτεραίαν του κανονικού πάσχαraquo Και δήθεν laquoεναρμονίζονταςraquo τα τέσσερα

Ευαγγέλια συμπεραίνει laquoΚατά ταύτα ο Μυστικός Δείπνος ενώ κατά την μορφήν δεν

ήταν πασχάλιος κατά τον χαρακτήρα ήτο πάσχα άνευ αμνούraquo (Δαμιανός Δόικος Το

Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ

180-1) Αυτή η προσέγγιση έχει τα εξής λάθη (1) έμμεσα αμφισβητεί την ακρίβεια της

μαρτυρίας των Συνοπτικών που μιλάει για πλήρη ετοιμασία και βρώση του Πάσχα

(δήλωση που για έναν Ιουδαίο εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει τον αμνό) όπως και ο

ίδιος είχε παραδεχτείmiddot (2) εσφαλμένα λέει ότι ο Ιωάννης τάχα περιγράφει το δείπνο ως

σύνηθες ενώ ένα σύνηθες δείπνο δεν λάμβανε χώρα τη νύχτα και ούτε κατrsquo ανάγκην

στην Ιερουσαλήμmiddot (3) αγνοεί παντελώς τις διιστάμενες απόψεις για την ημερομηνία

εορτασμού του Πάσχα (αν και παραδέχεται ότι οι Σαμαρείτες εορτάζουν το Πάσχα

laquoκατά το πλείστον συμφώνως προς την αρχαίαν παράδοσιν της Πεντατεύχουraquo σ 172-3)

που επικρατούσαν τον 1ο αιώνα ζήμημα που θα εξετάσουμε σε λίγο και επίσης

παραβλέπει την προσκόλληση του Ιησού στις διατάξεις του θείου Νόμου θεωρώντας

δεδομένο ότι ο Ιησούς θα ακολουθούσε τις ραβινικές ερμηνείες κατά πάντα 10 httpwwwcatholiccultureorgculturelibraryviewcfmrecnum=7482 11 httpwwwcatholicheraldcoukfeatures20110302pope-benedictE28088xvi-the-

lastE28088supper 12 RS Wallace laquoLordrsquos Supperraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW

Bromiley) Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 165

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

4

αναγνώστες του και τείνει να επικεντρώνεται σε πτυχές εκείνης της

νύχτας που δεν αναφέρουν οι Συνοπτικοί Και αν πάλι κάποιος επιμείνει

στο ότι ο Ιωάννης λέει πως οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει το πασχαλινό γεύμα

ακόμα αυτό δεν μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε ότι και ο Ιησούς με τους

μαθητές του δεν το είχαν φάει Όχι διότι ο Ιωάννης πουθενά στην

αφήγησή του δεν αρνείται το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν κάνει

ετοιμασίες για να φάνε το πάσχα στο ανώγειο και πουθενά δεν

ισχυρίζεται ότι τάχα απλώς σκόπευαν να το φάνε αλλά χωρίς να

προλάβουν Επομένως δεν υπάρχει κανένα αρκετά ισχυρό στοιχείο για

να τροποποιήσει τη φυσική και αβίαστη ερμηνεία των Συνοπτικών επί του

εξεταζόμενου θέματος ή να προσβάλει την εσωτερική αρμονία των

Ευαγγελίων

Βέβαια οι λόγιοι που δεν αποδέχονται τη θεοπνευστία και το

αλάθητο της Γραφής πολλές φορές μεγεθύνουν τις φαινομενικές

διαφορές που προκύπτουν από τη διαφορετική οπτική γωνία μεταξύ

Συνοπτικών και Ιωάννη ισχυριζόμενοι ότι οι αφηγήσεις είναι ασύμβατες

μεταξύ τους Πολλοί όντας απολύτως σίγουροι ότι ο Ιησούς θα γιόρταζε

το Πάσχα με το ραβινικό τρόπο κατά πάντα θεωρούν ότι οι Συνοπτικοί

είναι εν γένει ακριβείς και τοποθετούν το θάνατό του στις 15 Νισάν ενώ

διατείνονται ότι ο Ιωάννης αλλοιώνει ηθελημένα το ιστορικό για να

συνδέσει πλασματικά τη θυσία του Χριστού με τη σφαγή των πασχαλίων

αμνών στο ναό το μεσημέρι της 14ης Νισάν όπως φαίνεται ότι

συνηθιζόταν από πολλούς αν όχι από τους περισσότερους εκείνη την

εποχή Άλλοι θεωρούν ότι ο Ιωάννης έχει το δίκιο δεδομένης της ισχυρής

ιστορικοθρησκευτικής παράδοσης περί θανάτου του Ιησού την

Παρασκευή 14 Νισάν

Σύμφωνα με μία τρίτη προσέγγιση πιο μετριοπαθή όλα τα

Ευαγγέλια ουσιωδώς συμφωνούν εφόσον είναι απίθανο οι πρώτοι

μαθητές του Ιησού που ήταν Εβραίοι της Παλαιστίνης να μη γνώριζαν

ακριβώς τις θρησκευτικές συνήθειες του τόπου τους ή να είχαν

συγκεχυμένες απόψεις για τις τελευταίες στιγμές του Δασκάλου τους τη

στιγμή που βάσισαν την πίστη τους πάνω στο θάνατο και την ανάστασή

του με το τελευταίο Δείπνο να παίζει κεντρικό ρόλο στις θρησκευτικές

πρακτικές τους

Ωστόσο και αυτοί που υποστηρίζουν την αρμονία των Ευαγγελίων

δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους μερικοί λένε ότι όντως ο Ιησούς

τήρησε Πάσχα (άλλοι λένε στις 14 άλλοι στις 15 Νισάν) ενώ άλλοι

laquoνερώνουνraquo αυτή την αρμονία λέγοντας ότι το Τελευταίο Δείπνο είχε

ορισμένα μόνο χαρακτηριστικά του Πάσχα δηλαδή ήταν laquoπερίπουraquo

Πάσχα ίσως χωρίς αρνί9 Αυτοί που υποστηρίζουν ότι τήρησε κανονικά

9 Ο Δόικος λανθασμένα υποστηρίζει ότι στον laquoΕυαγγελιστήν Ιωάννην ο Μυστικός

Δείπνος ήτο σύνηθες τι δείπνον εις το οποίον συνεκάθησεν ο Ιησούς μετά των δώδεκα

5

Πάσχα προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το τήρησε πριν από τους

Ιουδαίους όπως φαίνεται να εννοεί ο Ιωάννης Ένας δημοφιλής τρόπος

εξήγησης είναι η εικασία ότι ο Ιησούς τηρούσε διαφορετικό ημερολόγιο

Μια τέτοια θεωρία είχε προβάλει το 2007 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄

υποστηρίζοντας ότι μάλλον ο Ιησούς γιόρτασε Πάσχα κατά το ηλιακό

ημερολόγιο των Εσσαίων10 αν και πρόσφατα την αναθεώρησε και είπε

πως ο Ιησούς απλώς ήθελε να γιορτάσει το Πάσχα με τους μαθητές του

πριν προλάβουν να τον πιάσουν11 Μερικές ενδιαφέρουσες νύξεις κάνει η

Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου όσον αφορά αυτές τις

διαφωνίες laquoΠροσπαθώντας να εναρμονίσουν την αφήγηση του Ιωάννη

με τους Συνοπτικούς οι λόγιοι έχει εικάσει ότι οι Σαδδουκαίοι και οι

Φαρισαίοι διαφώνησαν εκείνη τη χρονιά όσον αφορά το χρόνο τήρησης

της γιορτής και ως αποτέλεσμα θέσπισαν δύο ημερομηνίες Ένα

ημερολόγιο που βρέθηκε στην κοινότητα του Κουμράν τοποθετεί το

Πάσχα το βράδυ της Τρίτης μερικές ημέρες πριν από το επίσημο Πάσχα

Πιθανόν ο Ιησούς ηθελημένα να γιόρτασε το Πάσχα νωρίς μαζί με τους

μαθητές τουraquo12

Η μεγάλη ποικιλία στις απόψεις πέρα από την επιπόλαιη

αμφισβήτηση της ακρίβειας της Αγίας Γραφής αντανακλά κιόλας το

γεγονός ότι το ζήτημα δεν είναι σαφές σε όλες τις πτυχές του Δύο βασικοί

λόγοι για αυτό είναι αφενός ότι δεν έχουμε πλήρη εικόνα για το ιστορικό

πλαίσιο εν προκειμένω τον πολυσύνθετο παλαιστινιακό ιουδαϊσμό του

1ου αιώνα αλλά ούτε και οι Χριστιανικές Γραφές μάς πληροφορούν με

κάθε λεπτομέρεια για τα όσα έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές του (Ιωα

2125) Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην ερμηνεία της

κατά την προτεραίαν του κανονικού πάσχαraquo Και δήθεν laquoεναρμονίζονταςraquo τα τέσσερα

Ευαγγέλια συμπεραίνει laquoΚατά ταύτα ο Μυστικός Δείπνος ενώ κατά την μορφήν δεν

ήταν πασχάλιος κατά τον χαρακτήρα ήτο πάσχα άνευ αμνούraquo (Δαμιανός Δόικος Το

Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ

180-1) Αυτή η προσέγγιση έχει τα εξής λάθη (1) έμμεσα αμφισβητεί την ακρίβεια της

μαρτυρίας των Συνοπτικών που μιλάει για πλήρη ετοιμασία και βρώση του Πάσχα

(δήλωση που για έναν Ιουδαίο εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει τον αμνό) όπως και ο

ίδιος είχε παραδεχτείmiddot (2) εσφαλμένα λέει ότι ο Ιωάννης τάχα περιγράφει το δείπνο ως

σύνηθες ενώ ένα σύνηθες δείπνο δεν λάμβανε χώρα τη νύχτα και ούτε κατrsquo ανάγκην

στην Ιερουσαλήμmiddot (3) αγνοεί παντελώς τις διιστάμενες απόψεις για την ημερομηνία

εορτασμού του Πάσχα (αν και παραδέχεται ότι οι Σαμαρείτες εορτάζουν το Πάσχα

laquoκατά το πλείστον συμφώνως προς την αρχαίαν παράδοσιν της Πεντατεύχουraquo σ 172-3)

που επικρατούσαν τον 1ο αιώνα ζήμημα που θα εξετάσουμε σε λίγο και επίσης

παραβλέπει την προσκόλληση του Ιησού στις διατάξεις του θείου Νόμου θεωρώντας

δεδομένο ότι ο Ιησούς θα ακολουθούσε τις ραβινικές ερμηνείες κατά πάντα 10 httpwwwcatholiccultureorgculturelibraryviewcfmrecnum=7482 11 httpwwwcatholicheraldcoukfeatures20110302pope-benedictE28088xvi-the-

lastE28088supper 12 RS Wallace laquoLordrsquos Supperraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW

Bromiley) Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 165

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

5

Πάσχα προσπαθούν να εξηγήσουν γιατί το τήρησε πριν από τους

Ιουδαίους όπως φαίνεται να εννοεί ο Ιωάννης Ένας δημοφιλής τρόπος

εξήγησης είναι η εικασία ότι ο Ιησούς τηρούσε διαφορετικό ημερολόγιο

Μια τέτοια θεωρία είχε προβάλει το 2007 ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄

υποστηρίζοντας ότι μάλλον ο Ιησούς γιόρτασε Πάσχα κατά το ηλιακό

ημερολόγιο των Εσσαίων10 αν και πρόσφατα την αναθεώρησε και είπε

πως ο Ιησούς απλώς ήθελε να γιορτάσει το Πάσχα με τους μαθητές του

πριν προλάβουν να τον πιάσουν11 Μερικές ενδιαφέρουσες νύξεις κάνει η

Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου όσον αφορά αυτές τις

διαφωνίες laquoΠροσπαθώντας να εναρμονίσουν την αφήγηση του Ιωάννη

με τους Συνοπτικούς οι λόγιοι έχει εικάσει ότι οι Σαδδουκαίοι και οι

Φαρισαίοι διαφώνησαν εκείνη τη χρονιά όσον αφορά το χρόνο τήρησης

της γιορτής και ως αποτέλεσμα θέσπισαν δύο ημερομηνίες Ένα

ημερολόγιο που βρέθηκε στην κοινότητα του Κουμράν τοποθετεί το

Πάσχα το βράδυ της Τρίτης μερικές ημέρες πριν από το επίσημο Πάσχα

Πιθανόν ο Ιησούς ηθελημένα να γιόρτασε το Πάσχα νωρίς μαζί με τους

μαθητές τουraquo12

Η μεγάλη ποικιλία στις απόψεις πέρα από την επιπόλαιη

αμφισβήτηση της ακρίβειας της Αγίας Γραφής αντανακλά κιόλας το

γεγονός ότι το ζήτημα δεν είναι σαφές σε όλες τις πτυχές του Δύο βασικοί

λόγοι για αυτό είναι αφενός ότι δεν έχουμε πλήρη εικόνα για το ιστορικό

πλαίσιο εν προκειμένω τον πολυσύνθετο παλαιστινιακό ιουδαϊσμό του

1ου αιώνα αλλά ούτε και οι Χριστιανικές Γραφές μάς πληροφορούν με

κάθε λεπτομέρεια για τα όσα έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές του (Ιωα

2125) Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην ερμηνεία της

κατά την προτεραίαν του κανονικού πάσχαraquo Και δήθεν laquoεναρμονίζονταςraquo τα τέσσερα

Ευαγγέλια συμπεραίνει laquoΚατά ταύτα ο Μυστικός Δείπνος ενώ κατά την μορφήν δεν

ήταν πασχάλιος κατά τον χαρακτήρα ήτο πάσχα άνευ αμνούraquo (Δαμιανός Δόικος Το

Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ

180-1) Αυτή η προσέγγιση έχει τα εξής λάθη (1) έμμεσα αμφισβητεί την ακρίβεια της

μαρτυρίας των Συνοπτικών που μιλάει για πλήρη ετοιμασία και βρώση του Πάσχα

(δήλωση που για έναν Ιουδαίο εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει τον αμνό) όπως και ο

ίδιος είχε παραδεχτείmiddot (2) εσφαλμένα λέει ότι ο Ιωάννης τάχα περιγράφει το δείπνο ως

σύνηθες ενώ ένα σύνηθες δείπνο δεν λάμβανε χώρα τη νύχτα και ούτε κατrsquo ανάγκην

στην Ιερουσαλήμmiddot (3) αγνοεί παντελώς τις διιστάμενες απόψεις για την ημερομηνία

εορτασμού του Πάσχα (αν και παραδέχεται ότι οι Σαμαρείτες εορτάζουν το Πάσχα

laquoκατά το πλείστον συμφώνως προς την αρχαίαν παράδοσιν της Πεντατεύχουraquo σ 172-3)

που επικρατούσαν τον 1ο αιώνα ζήμημα που θα εξετάσουμε σε λίγο και επίσης

παραβλέπει την προσκόλληση του Ιησού στις διατάξεις του θείου Νόμου θεωρώντας

δεδομένο ότι ο Ιησούς θα ακολουθούσε τις ραβινικές ερμηνείες κατά πάντα 10 httpwwwcatholiccultureorgculturelibraryviewcfmrecnum=7482 11 httpwwwcatholicheraldcoukfeatures20110302pope-benedictE28088xvi-the-

lastE28088supper 12 RS Wallace laquoLordrsquos Supperraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW

Bromiley) Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 165

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

6

Αγίας Γραφής όπως και σε όλα τα κείμενα βασιζόμαστε στα σαφή σημεία

για να εξηγήσουμε τα λιγότερο σαφή και όχι το αντίστροφο Το επιθετικό

πόνημα περί του δήθεν λάθους των αζύμων έπραξε ακριβώς το αντίθετο

δεν ασχολήθηκε καθόλου με τα σαφή και βασικά σημεία της Βίβλου αλλά

επικεντρώθηκε σε ασαφή και δευτερεύοντα επενδύοντάς τα ενίοτε με

σφάλματα και εικασίες με σκοπό να δημιουργήσει μια πλασματική

συμφωνία μεταξύ της Βίβλου και της δογματικής διδασκαλίας της

Ορθόδοξης Εκκλησίας περί χρήσεως ενζύμων στη laquoΘεία Ευχαριστίαraquo

Είναι ενδιαφέρον όμως το γεγονός ότι ακόμη και αν κανείς πάει

πέρα από την τριπλή και σαφή μαρτυρία των Συνοπτικών περί ετοιμασίας

κανονικού πασχαλινού δείπνου το τελευταίο βράδυ της ζωής του Ιησού

και αρχίσει να λεπτολογεί τις δευτερεύουσες πτυχές του ζητήματος θα

διαπιστώσει ότι και οι τέσσερις Ευαγγελιστές συμφωνούν και μάλιστα

λεπτομερειακά στο ότι όντως ο Ιησούς τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές

του

Κατrsquo αρχάς δεν μπορεί να διαφεύγει την προσοχή μας ότι και τα

τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετούν το θάνατο του Ιησού στην ίδια ημέρα

την Παρασκευή Ο Απόστολος Παύλος ουσιαστικά συμφωνεί με αυτό

καθότι συσχετίζει το θάνατο του Χριστού με το Πάσχα υποδηλώνοντας

τις 14 Νισάν και την ανάσταση του Χριστού με την προσφορά των

πρώτων καρπών που γινόταν στις 16 Νισάν δηλαδή την τρίτη ημέρα

μετά το θάνατο του Ιησούmdash1Κο 1520middot Ενόραση 2801middot Ιώσηπος Ιουδαϊκή

αρχαιολογία Γ΄ 5 (250-1)middot Φίλων Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄ 29 (162-

75)

Το ότι ο Ιησούς πέθανε Παρασκευή 14 Νισάν (και όχι 15) και

αναστήθηκε στις 16 Νισάν την πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας

(που στα μέσα περίπου του 2ου αιώνα ονομάστηκε laquoΚυριακήraquo από τους

χριστιανούς) επαναλαμβάνεταιmdashίσως ομόφωναmdashαπό την

εκκλησιαστική παράδοση Η πιο ενδιαφέρουσα μαρτυρία είναι του

Ευσέβιου ο οποίος λέει για τον Ιωάννη τον Απόστολο ότι τηρούσε το

laquoΠάσχαraquo δηλαδή τη γιορτή της ανάμνησης του θανάτου του Χριστού

στις 14 ΝισάνmdashΕκκλησιαστική ιστορία Ε΄ 24

Τα βιβλικά τα ιστορικά και τα αστρονομικά στοιχεία αποδεικνύουν

ότι η Παρασκευή της εκτέλεσης του Ιησού ήταν η 3η Απριλίου 33 ΚΧ

κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (Όλη η Γραφή είναι Θεόπνευστη και Ωφέλιμη

σ 291middot Σκοπιά 1984 158 σ 37middot Σκοπιά 1976 σ 439-40middot Watchtower 1955 158 σ

489-92)13 Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής στοιχεία

13 Βλέπε επίσης WE Filmer laquoThe Chronology of the Reign of Herod the Greatraquo The Journal

of Theological Studies Oxford University Press τόμ 17 τεύχος 2 (Οκτώβριος 1966) σ 283-

98middot Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 61-

94

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

7

1) Τα αστρονομικά στοιχεία δείχνουν ότι ημέρα Παρασκευή

και 14 Νισάν με Μεγάλο Σάββατο στις 15 έπεσε το 33 ΚΧ

2) Ο Λουκάς εξηγεί ότι η δημόσια διακονία του Ιησού άρχισε

το 15ο έτος του Τιβέριου Καίσαιρα άρα το 29 ΚΧ σύμφωνα με

τον επίσημο ρωμαϊκό τρόπο μέτρησης των ετών όταν ο Ιησούς

ήταν περίπου 30 ετών (Λου 31) Αν λάβουμε υπόψη ότι το

τελευταίο Πάσχα ήταν το τέταρτο που έκανε ο Ιησούς κατά τη

δημόσια διακονία του αυτό μας οδηγεί στο 33 ΚΧ

3) Η προφητεία του Δανιήλ ουσιαστικά προέλεγε ότι η

διακονία του Ιησού θα άρχιζε το 29 ΚΧ και θα ολοκληρωνόταν

μετά από 35 χρόνιαmdashΔα 924-6middot Δώστε Προσοχή στην Προφητεία

του Δανιήλ σ 181-97

4) Η αδύναμη θέση του Πιλάτου ενώπιον των Ιουδαίων στη

δίκη του Ιησού εξηγείται ικανοποιητικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο

Πιλάτος στο παρελθόν είχε εκδηλώσει σφοδρή βιαιότητα προς τους

Εβραίους (βλ Ενόραση 2666) αλλά το 31 ΚΧ ο Τιβέριος εξέδωσε

διάταγμα υπέρ των Εβραίων και εκτέλεσε τον αντισημίτη αρχηγό

της Πραιτοριανής Φρουράς Σηιανό με τον οποίο σχετιζόταν στενά

ο Πιλάτος (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον 159-61) επειδή τον

υποπτευόταν για προδοσία Είναι λογικό κατά τους ιστορικούς ότι

ο Πιλάτος υπό αυτές τις συνθήκες δεν θα ήθελε να δημιουργήσει

άσκοπα προβλήματα στη Ρώμη με φασαρίες στην Ιουδαία14

5) Το ότι ο Ηρώδης και ο Πιλάτος συμφιλιώθηκαν (Λου 2312)

πρέπει να συνέβη μετά το 32 ΚΧ εφόσον τα στοιχεία δείχνουν ότι

εκείνη τη χρονιά ο Ηρώδης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο για

πρόκληση ταραχών στην Παλαιστίνη (Φίλων Πρεσβεία προς Γάιον

299-305) Αυτό εξηγεί το γιατί ο Πιλάτος πήρε την πρωτοβουλία να

ζητήσει τη συνδρομή του Ηρώδη στέλνοντάς του τον Ιησού για να

τον δικάσει παρά τη μέχρι τότε μεταξύ τους έχθρα και παρά το ότι

ο ρωμαϊκός νόμος δεν το απαιτούσε αυτό15mdashΒλ Ενόραση 2666

Τι σημαίνουν όμως τα παραπάνω για το ζήτημα που

πραγματευόμαστε Κατrsquo αρχάς αποδεικνύουν με έναν ακόμη τρόπο την

εσωτερική αρμονία της Γραφής Επίσης ενισχύουν την εμπιστοσύνη μας

στο ότι οι Ευαγγελιστές ήξεραν πολύ καλά τι έλαβε χώρα τις τελευταίες

ημέρες της ζωής του Ιησού Χριστού και επομένως πρέπει να λάβουμε

πολύ σοβαρά υπόψη μας τόσο την ξεκάθαρη μαρτυρία τους περί πλήρους

14 Το ζήτημα της στάσης του Πιλάτου ως επιπρόσθετης απόδειξης της εκτέλεσης του

Ιησού το Πάσχα του 33 ΚΧ αναλύεται στο άρθρο του καθηγητή αρχαίας ιστορίας Paul

Maier laquoSejanus Pilate and the Date of the Crucifixionraquo Church History Cambridge

University Press τόμ 37 τεύχος 1 (Μάρτιος 1968) σ 8-13 15 JB Green κά laquoDeath of Jesusraquo Dictionary of Jesus and the Gospels Inter-Varsity Press 1992

σ 121

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

8

ετοιμασίας του πασχαλινού δείπνου όσο και ότι αυτό όντως χώρα έλαβε

το βράδυ της 14ης Νισάν άσχετα με τι έκαναν οι ραβινιστές Ιουδαίοι κάτι

που θα αναλύσουμε σε λίγο16

Τα παραπάνω ενισχύονται και με έναν τρίτο τρόπο Αν λάβουμε

υπόψη τις διατάξεις του Μωσαϊκού Νόμου καθώς και τις παραδόσεις που

μάλλον τηρούνταν από πολλούς τον 1ο αιώνα17 καταλήγουμε στο ότι οι

λεπτομέρειες της περιγραφής του τελευταίου δείπνου όπως αυτές

παρέχονται και από τους τέσσερις Ευαγγελιστές βρίσκονται σε αρμονία

με το ότι επρόκειτο για τήρηση κανονικού Πάσχα Όσον αφορά αυτό το

θέμα το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΌπως έχει

επανειλημμένα υποστηριχτεί πολλές λεπτομέρειες και στα τέσσερα

Ευαγγέλια συνθέτουν το σκηνικό για την τήρηση του Πάσχα από μέρους

του Ιησού και των μαθητών τουraquo18

Τα παρακάτω σημεία που αναφέρονται στο τελευταίο σύγγραμμα

αλλά και στο Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης19 υποδεικνύουν την

τέλεση κανονικού πασχαλινού δείπνου από τον Ιησού και τους μαθητές

του

1) Ο προγραμματισμένος χρόνος του δείπνου Ο Ιησούς και οι

μαθητές συγκεντρώθηκαν στο ανώγειο για το δείπνο σε

προσδιορισμένο χρόνο laquoότε εγένετο η ώραraquo (Λου 2214) δηλαδή

laquoόταν έγινε η κατάλληλη ώραraquo (μετάφραση Καραλή) Αυτή η

κατάλληλη ώρα ήταν κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου το

βράδυ (laquoοψίας γενομένηςraquo Ματ 2620middot Μαρ 1417middot βλ Μαρ 132) Ο

Ιωάννης και ο Παύλος επιβεβαιώνουν τους Συνοπτικούς εφόσον

αναφέρουν ότι το δείπνο βρισκόταν σε εξέλιξη όταν ήταν νύχτα

(laquoην δε νυξraquo Ιωα 1330middot 1Κο 1123) Τούτο το γεγονός είναι σε

αρμονία με το χρόνο τήρησης του Πάσχα ενώ από την άλλη μεριά

θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι Εβραίοι εκείνης της εποχής

τα καθημερινά τους δείπνα δεν τα έτρωγαν νύχτα αλλά πριν

νυχτώσει

16 Το ότι η εκτέλεση του Ιησού έλαβε χώρα την Παρασκευή 14 Νισάν 33 ΚΧ αποκλείει

κιόλας τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μεν την αρμονία των Ευαγγελίων περί τέλεσης

Πάσχα αλλά με ημερομηνία τη 15η Νισάν κατά τις ραβινικές απόψεις καθότι 15 και

ημέρα Παρασκευή έπεφτε το 27 και το 34 ΚΧmdashΒλ Charles C Torrey laquoIn the Fourth

Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος 1952) σ 237-50middot Colin

Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 62 17 Για το ότι ο Ιησούς τηρούσε παραδόσεις που δεν αντετίθεντο στο Μωσαϊκό Νόμο

βλέπε Ενόραση 2595 18 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 239 19 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 899

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

9

2) Ο προγραμματισμένος τόπος του δείπνου Αν διαβάσει

κανείς τα γεγονότα της τελευταίας εβδομάδας του Ιησού θα

διαπιστώσει ότι διανυκτέρευε στη Βηθανία στο σπίτι του Λαζάρου

(Ματ 2117middot 266middot Μαρ 1111 12middot 143middot Ιωα 121 2) Ωστόσο όπως

δείχνουν και οι τέσσερις Ευαγγελιστές ήταν προγραμματισμένο

εκείνη τη νύχτα να μείνει με τους μαθητές του μέσα στην Ιερουσαλήμ σε κατάλληλο χώρο συγκεκριμένα για το Πάσχα

Τούτο το γνώριζαν οι μαθητές του γιrsquo αυτό και τον ρώτησαν laquoΠοῦ

θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχαraquo Το ερώτημα αυτό ήταν

εύστοχο διότι η Ιερουσαλήμ ήταν γεμάτη από πιστούς που

συμμετείχαν στη γιορτή (τουλάχιστον 300000) και έπρεπε να

βρεθεί κατάλληλος χώρος Ένα σχολιολόγιο παρατηρεί laquoΗ Γιορτή

έπρεπε καθαυτή να γιορταστεί μέσα στην πόλη Οι μαθητές

θέλησαν να μάθουν ποιες ετοιμασίες έπρεπε να γίνουν Είναι

φανερό ότι ο Ιησούς δεν είχε αφήσει τα πράγματα για την

τελευταία στιγμήmiddot είχε ήδη κάνει διευθετήσεις με ένα φίλο στην

Ιερουσαλήμ και είχε ήδη φροντίσει να υπάρχει το συνθηματικό ldquoΟ

Δάσκαλος λέει laquoΟ καιρός έχει πλησιάσειraquordquo Έτσι οι μαθητές

στάλθηκαν να πουν το συνθηματικό λόγο και να κάνουν όλες τις

απαραίτητες ετοιμασίεςraquo 20 Όλα αυτά δείχνουν ότι πράγματι ο

Ιησούς είχε προγραμματίσει να τηρήσει το Πάσχα το βράδυ της

14ης Νισάν καθότι ο εορτασμός του Πάσχα γινόταν μόνο στην

Ιερουσαλήμ

3) Ο αριθμός των παρευρισκομένων Δεδομένου ότι δεν

έπρεπε να μείνει τίποτα από το αρνί μέχρι την άλλη ημέρα (Εξ 124

10) οι Ιουδαίοι είχαν ορίσει κάθε αρνί να το συμφάγουν στο ίδιο

τραπέζι δέκα έως είκοσι άτομα (Ιώσηπος Ιουδαϊκοί πόλεμοι Στ΄ 93

[422-7]) Εν προκειμένω συνέφαγαν 13 άτομα

4) Οι ύμνοι χαλέλ (Ψλ 115-118) Στο πασχάλιο δείπνο

περιλαμβανόταν ψαλμωδία Έτσι έκαναν ο Ιησούς και οι μαθητές

τουmdashΜατ 2630middot Μαρ 1426

5) Η ερμηνεία των φαγώσιμων Με βάση της οδηγίες της

Εξόδου (1226 27) οι Ιουδαίοι συνήθιζαν κατά τη διάρκεια του

πασχαλίου δείπνου να εξηγούν τη συμβολική σημασία των

στοιχείων του δείπνου Προφανώς ο Ιησούς χρησιμοποίησε αυτό το

έθιμο επεκτείνοντάς το στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης

εξηγώντας τι σημαίνει ο άρτος και ο οίνος

6) Η χρήση κόκκινου κρασιού Ήταν έθιμο να

χρησιμοποιείται συγκεκριμένα κόκκινο κρασί το Πάσχα κάτι που

υπήρχε στο τελευταίο δείπνο όπως δείχνει και ο συσχετισμός με το

20 W Barclay The Gospel of Matthew Volume 2 The Daily Study Bible The Westminster Press

2000 σ 339

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

10

laquoαίμα της διαθήκηςraquo Στη Διεθνή Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της

Βίβλου21 εικάζεται ότι η Νέα Διαθήκη θεσπίστηκε με το τρίτο (από

τα τέσσερα) ποτήρι κρασιού που το έπιναν μετά το πασχάλιο

δείπνο το λεγόμενο laquoποτήρι της ευλογίαςraquomdash1Κο 1016

Είναι καλό λοιπόν σε αυτό το σημείο να ανακεφαλαιώσουμε

Είπαμε κατrsquo αρχάς ότι οφείλουμε να βασιστούμε στα σαφή και

πρωτεύοντα σημεία του Λόγου του Θεού και όχι να αρχίσουμε να κάνουμε

εικασίες με βάση τα λιγότερο σαφή Τα σαφή και πρωτεύοντα σημεία

αποτελούνται από την τριπλή αναφορά των Συνοπτικών για το ότι ο

Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές του να κάνουν ετοιμασίες για την

τέλεση του Πάσχα και ότι αυτοί όντως ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες την

κατάλληλη ώρα που ήταν το βράδυ της 14ης Νισάν Παρότι ο Ιωάννης δεν

αναφέρει τις ετοιμασίες για το Πάσχα αλλά ούτε και την επακόλουθη

θέσπιση της Νέας Διαθήκης προφανώς επειδή σκοπός του ήταν να

προσθέσει υλικό που δεν περιλαμβάνουν οι Συνοπτικοί αναφέρει άλλα

σημεία που ουσιωδώς συμφωνούν με τους Συνοπτικούς στο ότι όντως ο

Ιησούς και οι μαθητές του τέλεσαν ιουδαϊκό Πάσχα εκείνη τη νύχτα

Πράγματι όλες οι δευτερεύουσες πτυχέςmdashσχετικά με τον Ιησού και τους

μαθητές τουmdashσυγκλίνουν προς τις σαφείς δηλώσεις των Συνοπτικών

Εχόντων έτσι των πραγμάτων το ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του

τήρησαν Πάσχα στις 14 Νισάν χρησιμοποιώντας κατά συνέπεια άζυμα

στη θέσπιση της Νέας Διαθήκης είναι συμπέρασμα απαρασάλευτο

Ανάλυση των laquoδυσερμήνευτωνraquo αναφορών

του Ευαγγελίου του Ιωάννη

με βάση το βιβλικό και ιστορικό πλαίσιο του εορτασμού του Πάσχα

Αφού είδαμε την καρδιά του ζητήματος δηλαδή το τι έκαναν ο

Ιησούς και οι απόστολοι μπορούμε να εξετάσουμε και κάποια

περιφερειακά ζητήματα που αφορούν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένα από

τα οποία έθιξε το πόνημα κατά της χρήσης των αζύμων για να τα

χρησιμοποιήσει ως βάση εναντίον των σαφών δηλώσεων των Συνοπτικών

Αυτά τα περιφερειακά ζητήματα που δεν καθορίζουν τις λατρευτικές

πρακτικές του Ιησού σχετίζονται με το πώς οι σύγχρονοί του Εβραίοι

τελούσαν το Πάσχα

Τα βιβλικά και τα εξωβλικά στοιχεία δείχνουν ότι η γιορτή του

Πάσχα υπέστη σημαντικές διαφοροποιήσεις από τη βιβλική εποχή μέχρι

την εποχή του Ταλμούδ δηλαδή μέχρι τουλάχιστον το 200 ΚΧ Η

καταστροφή του Ναού το 70 ΚΧ οδήγησε στην κατάργηση των θυσιών

21 MR Wilson laquoPassoverraquo The International Standard Bible Encyclopedia (Επ JW Bromiley)

Eerdmans 1986 τόμ 3 σ 678

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

11

και αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι υποβαθμίστηκε η 14η Νισάν Ως

αποτέλεσμα οι ταλμουδιστές Ιουδαίοι την αποκαλούσαν laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) ενώ laquoΠάσχαraquo αποκαλούσαν την επταήμερη

περίοδο 15 έως 21 Νισάν κάτι που ισχύει και σήμερα22

Πέραν τούτου είναι βέβαιο ότι διαφοροποιήσεις στο Πάσχα γίνονταν

και πριν από την καταστροφή του Ναού Ωστόσο αν και έχουμε ορισμένα

δείγματα αυτών των διαφοροποιήσεων η περίοδος μεταξύ του Νεεμία και

του Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα θολή και επομένως πρέπει να είμαστε

προσεκτικοί πριν κάνουμε απόλυτες δηλώσεις Ο καθηγητής ιουδαϊκής

ιστορίας Lester Grabbe για παράδειγμα έχει γράψει γενικά για την

περίοδο αυτή laquoΟ Ιώσηπος μερικές φορές εξιδανικεύει τα πράγματα και η

ραβινική γραμματεία συχνά αναδημιουργεί την εποχή πριν από το 70

σύμφωνα με τη δική της εικόνα [hellip] Η αρχαιολογία μάς έχει βοηθήσει να

ελέγξουμε σε ένα βαθμό τα κείμενα αλλά πολλά παραμένουν αβέβαια

και πρέπει να αναγνωρίσουμε τα όρια της γνώσης μαςraquo23 Οι πληροφορίες

για την εξέλιξη του Πάσχα είναι εξαιρετικά λίγες και συνήθως πολύ

αποσπασματικές και συγκυριακές αν και για τον 1ο αιώνα υπάρχουν

σίγουρα περισσότερα στοιχεία χάρις στον Ιώσηπο και στο Φίλωνα τα

κείμενα των οποίων διέσωσαν οι χριστιανοί Από την άλλη μεριά η

καταστροφή της Ιερουσαλήμ και οι συστηματικές εκκαθαρίσεις των

Ρωμαίων άφησαν ελάχιστα πράγματα από τους ίδιους τους Εβραίους που

ζούσαν στην Παλαιστίνη

Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία σε

συνδυασμό με τις πληροφορίες των Εβραϊκών Γραφών μπορούν να

χρησιμοποιηθούν στην προσπάθεια να αποσαφηνιστούν στο μέτρο του

δυνατού τα σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που μιλούν για το Πάσχα

των Ιουδαίων και που έχουν πυροδοτήσει μια αντιλογία που κρατάει

περίπου δύο χιλιάδες χρόνια Οφείλουμε βέβαια να πούμε πως λόγω του

εύρους της έρευνας που απαιτείται για την επισκόπηση όλων των

στοιχείων δεδομένης της τεράστιας χρονικής περιόδου και των πολλών

γνωστικών πεδίων που περιλαμβάνονται δεν είναι διόλου απίθανο στο

μέλλον να διαπιστώσουμε ότι υφίστανται λεπτομέρειες που δεν λάβαμε

υπόψη

Έτσι λοιπόν υπάρχουν τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη τα

οποία κατά την άποψη μερικών δίνουν την εντύπωση πως τις τελευταίες

ώρες του Ιησού οι Ιουδαίοι δεν είχαν φάει ακόμη τον πασχάλιο αμνό

χωρίς φυσικά αυτό να μας υποχρεώνει να αμφισβητήσουμε το ότι έφαγαν

22 Βλέπε Baruch Bokser The Origins of Seder The Passover Rite and Early Rabbinic Judaism

Jewish Theological Seminary Press 2002 σ 1 κεξ 23 Judaic Religion in the Second Temple Period Routlege 2000 σ 147-8 Για την οπτική γωνία

του Ιώσηπου και τα σφάλματα που ενίοτε έχει στις αναφορές του βλέπε Lester Grabbe

An Introduction to Second Temple Judaism TampT Clark International 2010 σ 31-2middot Paul Meier

The New Complete Works of Josephus Kregel Publications 1999 σ 1 14-6

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

12

ο Ιησούς και οι μαθητές του Παρόλα αυτά είναι ενδιαφέρον να τα δούμε

ένα-ένα

Το πρώτο και βασικότερο από τα τρία σημεία είναι το μάλλον

ειρωνικό σχόλιο του Ιωάννη laquoΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα

εἰς τὸ πραιτώριον ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵

ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τό πάσχαraquomdashΙωα 1828

Δεδομένου ότι ο Ιησούς και οι μαθητές του είχαν ήδη γιορτάσει το

Πάσχα τις προηγούμενες ώρες υπάρχουν δύο θεμιτές προσεγγίσεις για

να απαντηθεί η εύλογη απορία που γεννάται από το σχόλιο του Ιώαννη

Και οι δύο προσεγγίσεις απαντούν στο Ενόραση (2614-5) αν και δίνεται

μεγαλύτερη έμφαση στη μία24 Οι δύο τρόποι προσέγγισης σχετίζονται με

την ημερομηνία και την ώρα που τέλεσαν το Πάσχα οι Ιουδαίοι στους

οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης

Αν αυτοί οι Ιουδαίοι στους οποίους αναφέρεται ο Ιωάννης είχαν

τελέσει το Πάσχα την ώρα που το τέλεσαν ο Ιησούς και οι μαθητές του

τότε ενδέχεται η έκφραση laquoφάγωσιν τό πάσχαraquo να αναφέρεται στα

θυσιαστικά γεύματα είτε της επόμενης ημέρας είτε ακόμη και όλης της

υπόλοιπης εορταστικής περιόδου Η βιβλική εγκυκλοπαίδεια Ενόραση

αναφέρει την άποψη του Edersheim την οποία συμμερίζονται και άλλοι

επιστήμονες μέχρι σήμερα Αυτοί υποστηρίζουν πως η φρασεολογία στο

Δευτερονόμιο 163 (laquoἑπτὰ ἡμέρας φάγῃ ἐπ΄ αὐτοῦ ἄζυμαraquo) και στο Πεσαχίμ

95 του Ταλμούδ25 (laquoτο Πάσχα όλων των γενεών τηρείται σε επτά ημέρεςraquo)

φαίνεται να επιτρέπει την επέκταση του όρου laquoπάσχαraquo και στα

θυσιαστικά γεύματα των επόμενων ημερών μετά το καθαυτό πασχάλιο

ιδίως εφόσον ο Ιωάννης ποτέ δεν χρησιμοποιεί τη φράση laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo αλλά πάντα αναφέρεται σε όλη την εορταστική περίοδο ως

laquoΠάσχαraquo καταπώς συνήθιζαν οι Εβραίοι στην καθομιλουμένη 26 Ένα

24 Ένα παλιότερο τεύχος της Σκοπιάς επίσης είχε γράψει laquoΓιατί όμως τότε το εδάφιο

Ιωάννης 1828 λέει ότι οι Ιουδαίοι που είχαν συλλάβει τον Ιησού και τον πήγαιναν στη

δικαστική αίθουσα του Πιλάτου αρνήθηκαν να εισέλθουν ldquoστη δικαστική αίθουσαrdquo ενός

Εθνικού ώστε να μη μολυνθούνmiddot αλλά για να μπορέσουν να φάνε το πάσχα μετά Αυτό

πρέπει να αναφέρεται στο ότι προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τελετουργική τους

καθαρότητα εξωτερικά ώστε να μετάσχουν στην επταήμερη γιορτή των άζυμων άρτων

που ακολουθούσε και που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πάσχα (Δευτ 16 2 2 Χρον

35 8 Ντουέ) (Μερικοί εισηγούνται ότι αυτοί οι αξιωματούχοι Ιουδαίοι γιόρταζαν το

Πάσχα μία ημέρα μετά τους κοινούς Ιουδαίους Άλλοι εισηγούνται έχοντας παρουσιάσει

ορισμένα ldquoντοκουμένταrdquo ότι λόγω πιθανών σφαλμάτων στον υπολογισμό του χρόνου οι

προσεκτικοί Ιουδαίοι γιόρταζαν δύο πάσχα ώστε να είναι σίγουροι πως τουλάχιστον η

μία από τις δύο ημέρες ήταν σωστή)raquomdashWatchtower 1944 σ 88 25 httpwwwsacred-textscomjudt03psc03htmmiddot httpwwwish-

tamcomrav_drizinMishnayot_Pesahimpdf 26 Από την άλλη οι Συνοπτικοί συνήθως αποκαλούν όλη την περίοδο laquoΓιορτή των

Αζύμωνraquo Αυτοί οι απλοποιημένοι τρόποι αναφοράς στις δύο ξεχωριστές αλλά συναπτές

και στενά σχετιζόμενες γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων δεν οφείλονται σε έλλειψη

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

13

άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Ιουδαϊκή Τετραμηνιαία Επιθεώρηση

υποστηρίζει αναλύοντας την αντίρρηση των Ιουδαίων να εισέλθουν στο

χώρο του Πιλάτου ότι η συμμετοχή σε μια ρωμαϊκή δίκη θα ήταν τόσο

μεγάλη παραβίαση της ιερότητας της γιορτής ώστε θα εμπόδιζε κάποιον

να λάβει μέρος σε κάθε εορταστική εκδήλωση της πολυήμερης γιορτής27

Παρομοίως σε άλλο άρθρο του ίδιου περιοδικού τονίστηκε η μεγάλη

σπουδαιότητα της πρώτης ημέρας της Γιορτής των Αζύμων στις 15 Νισάν

και το ότι οι Ιουδαίοι θα απέφευγαν πάση θυσία να κινδυνεύσουν να

αποκλειστούν από αυτή λόγω τελετουργικής ακαθαρσίας28

Πολύ πιο πρόσφατα ο καινοδιαθηκολόγος Cullen Story

πραγματεύτηκε διαφορετικά αυτό το ζήτημα δίνοντας έμφαση στην

ορολογία του Πάσχα με τους όρους laquoθυσιάζωraquo laquoετοιμάζωraquo laquoψήνωraquo και

laquoτρώωraquo όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στις Γραφές και έφερε ξανά στο

προσκήνιο την ερμηνευτική πρόταση των γνωστών λεξικογράφων

Moulton και Milligan Σύμφωνα με αυτή την πρόταση η επιλογή του όρου

laquoτρώωraquo από τον Ιωάννη και όχι laquoθύωraquo ή laquoποιώraquo ή laquoετοιμάζωraquo δείχνει

πως αυτό που απασχολούσε τους Ιουδαίους δεν ήταν η ετοιμασία ή η

θυσία του πασχαλινού αρνιού αλλά συγκεκριμένα η βρώση του Πώς

εξηγείται αυτό Ο εν λόγω λόγιος υποθέτει πως τούτο συνέβη επειδή ο

Ιούδας είχε διακόψει το πασχαλινό δείπνο των Ιουδαίων και έτσι αυτοί

δεν είχαν προλάβει να laquoφάνεraquo Εξηγεί επιπλέον ότι η ώρα που πήγαν τον

Ιησού στον Πιλάτο ήταν laquoπρωίraquo (Ιωάννης 1828) όρος που σήμαινε την

τέταρτη φυλακή της νύχτας η οποία διαρκούσε από τις 3 έως τις 6 τα

χαράματα και επομένως ίσως υπήρχε ακόμη χρόνος για την ολοκλήρωση

του γεύματος29

Ο δεύτερος τρόπος προσέγγισης του υπό εξέταση εδαφίου βρίσκεται

σε συμφωνία με αυτό που λέει το Ενόραση όσον αφορά τις διαφορετικές

απόψεις για την ώρα της πασχάλιας θυσίας που ορίζεται στο εβραϊκό

κείμενο με τη σπάνια ιδιωματική φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ η οποία

μεταφράζεται παραδοσιακά laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo laquoΟι Φαρισαίοι

και οι Ραβινιστές θεωρούσαν ότι το πρώτο βράδυ ήταν όταν ο ήλιος άρχιζε

να γέρνει ενώ το δεύτερο η πραγματική δύση Λόγω αυτής της τελευταίας

άποψης οι ραβίνοι πιστεύουν ότι το αρνί σφαζόταν προς το τέλος της

γνώσης των Εβραϊκών Γραφών αλλά απλώς στο ότι χρησιμοποιούν τις εκφράσεις της

δημώδους ανεπιτήδευτης ομιλίας των συγχρόνων τους 27 Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα Σειρά

University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 42 28 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιούλιος

1952) σ 243 29 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 322-3

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

14

14ης ημέρας όχι στην αρχή της και επομένως ότι το πασχαλινό γεύμα

τρωγόταν στην πραγματικότητα τη 15η Νισάνraquo (Ενόραση 2613) Όπως θα

δούμε σε λίγο μια παρόμοια άποψη μαρτυρείται ως πρόταση για την

ερμηνεία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ από το 2ο αιώνα ΠΚΧ ενώ τον 1ο αιώνα

ΚΧ τύγχανε ευρείας αποδοχής αν κρίνουμε από τις μαρτυρίες του

Φίλωνος και του Ιώσηπου30

Ωστόσο αυτός ο χρόνος τήρησης του Πάσχα παραβίαζε τις διατάξεις

του Μωσαϊκού Νόμου και για όσους πιστεύουν στη θεοπνευστία της

Γραφής και στο ότι ο Ιησούς τήρησε το Νόμο του Θεού πλήρως είναι

αντιληπτό ότι ο Ιησούς δεν θα συναινούσε σε κάτι τέτοιο Κάποιος λόγιος

είχε γράψει στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΤο σύγχρονο ιουδαϊκό

Πάσχα στις 15 Νισάν αποτελεί μια επιπρόσθετη αντίρρηση διότι η ΠΔ

τοποθετεί σαφώς τη 14η Νισάν ως την αρχική ημερομηνία του Πάσχα

όπου το αρνί το θυσίαζαν και το έτρωγανraquo31

Αναφορικά λοιπόν με τον όρο μπεν χαrsquoαρμπαγίμ γράφει το Εβραιο-

Αραμαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκηςmdashκαι σε αυτό συμφωνούν όλα τα

σύγχρονα λεξικά της Βιβλικής Εβραϊκής που ερευνήσαμεmdashότι σημαίνει

την laquoώρα ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα το βραδινό λυκόφωςraquo 32

Παρόμοια σχολιάζει το Θεολογικό Εγχειρίδιο της Παλαιάς Διαθήκης laquoΤο

Πάσχα άρχιζε το βράδυ της δέκατης τέταρτης ημέρας του πρώτου

μήνα (βλ Έξ 126 18) Ενίοτε όπως στο Έξ 126 το εβραϊκό κείμενο

λέει κατά γράμμα ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo πιθανότατα το ldquoλυκόφωςrdquo

την ώρα ανάμεσα στη δύση και στο σκοτάδι όπου υπάρχει φωςraquo33 Αυτή η

30 Χρήσιμες πληροφορίες γενικά για το θέμα του Πάσχα έχει το άρθρο laquoΑπό το Σεντέρ

στη Σωτηρίαraquo όπου μεταξύ άλλων λέγεται laquoΗ εβραϊκή ημέρα άρχιζε από τη δύση του

ήλιου (περίπου στις έξι) και τέλειωνε την επόμενη δύση Ο Θεός πρόσταξε να σφαχτεί το

Πασχαλινό αρνί στις 14 Νισάν lsquoανάμεσα στα δυο βράδιαrsquo (Έξοδος 126 ΜΝΚ) Πότε ήταν

αυτό Οι σύγχρονοι Ιουδαίοι μένουν προσκολλημένοι στη ραβινική άποψη που

υποστηρίζει ότι το αρνί έπρεπε να σφαχτεί προς το τέλος της 14ης Νισάν μεταξύ της

ώρας που άρχιζε να πέφτει ο ήλιος (περίπου στις τρεις) και της πραγματικής δύσης Σαν

αποτέλεσμα αυτοί τηρούν το Σεντέρ τους μετά τη δύση του ήλιου όταν έχει αρχίσει η

15η ΝισάνraquomdashΣκοπιά 1990 152 σ 14 31 Grace Amadon laquoAncient Jewish Calendationraquo Journal of Biblical Literature τόμ 61 τεύχος

4 (Δεκέμβριος 1942) σ 230 32 L Koumlhler και W Baumgartner Hebrew-Aramaic Lexicon of the Old Testament Brill 1994-2000

Επίσης laquoΚατά πάσα πιθανότητα ανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το σκοτάδιraquo (F Brown

SR Driver και CA Briggs Hebrew and English Lexicon Clarendon Press 1907)middot laquoΗ έκφραση

ldquoανάμεσα στα δύο βράδιαrdquo (μπεν χαrsquoαρμπαγίμ) ευνοεί την ιδέα ότι υφίστατο διάκριση

ανάμεσα στη δύση και τη νύχτα Η πιο πιθανή ερμηνεία αυτής της έκφρασης (βλ ειδικά

Έξ 126middot Αρ 911middot πρβλ Δευτ 166) είναι ότι το βράδυ περιλαμβάνει την ώρα ανάμεσα στη

δύση και το απόλυτο σκοτάδιraquo (Sverre Aalen laquoאדraquo Τheological Dictionary of the Old

Testament [Επ J Botterweck κά] Eerdmans 1976 τόμ 1 σ 154) Το ίδιο λεξικό laquoΗ φράση

μπεν χαrsquoαρμπαγιμ μπορεί να κατανοηθεί ότι σημαίνει ldquoστο λυκόφωςrdquoraquomdashΤου Wuumlrzurb

Niehr laquoצרב erebraquo 2001 τόμ 11 σ 337 33 Roland Allen laquoצרבraquo Theological Wordbook of the Old Testament (Επ Laird Harris) 1980

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

15

ερμηνεία για τη σπάνια φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ μπορεί να υποστηριχτεί

βάσιμα από το γεγονός ότι σε τρεις περιπτώσεις χρησιμοποιείται

εναλλακτικά ο κοινός όρος ερέβ δηλαδή laquoβράδυraquomdashΕξ 1612 13middot Δε 166middot Ιη

51034

Δεν μας εκπλήσσει επομένως που οι σύγχρονες μεταφράσεις της

Βίβλου αποδέχονται την κατανόηση της σύγχρονης λεξικογραφίας για το

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η Ορθόδοξη Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα

το αποδίδει πάντα laquoβράδυraquo η δε μετάφραση των Λούβαρι και Χαστούπη

laquoκατά την εσπέραraquo δηλαδή κατά το βράδυ Η ιουδαϊκή μετάφραση

Τανάκ το μεταφράζει twilight δηλαδή laquoλυκόφωςraquo όπως και πολλές άλλες

μεταφράσεις 35 Η Βιβλος στη Βασική Αγγλική του Πανεπιστημίου της

Οξφόρδης έχει την απόδοση nightfall laquoόταν νυχτώνειraquo η δε Πλήρης

Ιουδαϊκή Βίβλος έχει τη φράση between sundown and complete darkness

laquoανάμεσα στο ηλιοβασίλεμα και το πλήρες σκοτάδιraquomiddot η μετάφραση της

Ιουδαϊκής Εκδοτικής Εταιρείας προτιμά την απόδοση dusk laquoαπόβραδοraquo

ενώ η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση τη λέξη evening laquoβράδυraquo

Τέλος η Καθολική Νέα Αμερικανική Βίβλος έχει την απόδοση evening

twilight laquoβραδινό λυκόφωςraquo

Εφόσον λοιπόν στο θρησκευτικό ημερολόγιο η ημέρα άρχιζε με τη

δύση του ήλιου τότε υποχρεωτικά πρέπει να δεχτούμε ότι κατά το

Μωσαϊκό Νόμο η θυσία του πασχαλίου αμνού γινόταν στην αρχή της

14ης Νισάν (ή Αβίβ) και όχι προς το τέλος της και επομένως το πασχάλιο

γεύμα το έτρωγαν τη νύχτα της ίδιας ημερολογιακής ημέρας Κατά

συνέπεια το Πάσχα ολοκληρωνόταν πριν από την έναρξη της Γιορτής

των Αζύμων που διαρκούσε από τις 15 έως τις 21 Νισάν (ή Αβίβ) Εύλογα

λέει το Θεολογικό Λεξικό της Βίβλου των Εκδόσεων Μπέικερ laquoΣύμφωνα

με το κεφάλαιο 12 της Εξόδου το βράδυ της 14ης του πρώτου μήνα [hellip] οι

Ισραηλίτες συγκεντρώθηκαν κατά οικογένειες ώστε να θυσιάσουν ένα χρονιάρικο αρνί ή κατσίκι [hellip] Ακριβώς μετά το Πάσχα ακολουθούσε η

Γιορτή των Αζύμωνraquo36 Επίσης το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων

αναφέρει laquoΣτο λυκόφως της 14ης ημέρας έσφαζαν αυτό το άμωμο ζώο

[hellip] Το κρέας το έψηναν και το έτρωγαν την ίδια νύχτα [hellip] Την επόμενη

34 Επίσης ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Διαμιανός Δόικος έγραψε laquoΣυνεπώς το

ldquoμεταξύ των δύο εσπέρωνrdquo αναφέρεται εις δύο χρονικά σημεία της αυτής ημέρας και

δηλοί ίσως το ενδιάμεσον μεταξύ της δύσεως του ηλίου και της ελεύσεως του σκότους

ήτοι διάστημα μιας περίπου ώρας ή της ldquoδείλης πρωίαςrdquo και της ldquoδείλης οψίαςrdquo και κατά

προτίμησιν την εσπέραν προς την νύχτα εις χρόνον δηλ καθrsquo όν η μεν ημέρα παρήλθεν

ήδη η δε νυξ ήρχισεν επικρατούσαraquomdashΤο Βιβλικόν Εβραϊκόν Πάσχα κατά τας Πηγάς και

τα Δεδομένα της Τελετουργικής 1968 σ 120 35 Την απόδοση twilight (λυκόφως) έχουν επίσης οι Holman Christian Bible English Standard

Version New American Standard Version New English Translation New International Version New

Jerusalem Bible New King James Version New Revised Standard 36 Duane A Garret laquoFeasts and Festivals of Israelraquo Baker Theological Dictionary of the Bible (Επ

WA Elwell) Baker 1996 σ 249-50

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

16

ημέρα άρχιζε η Γιορτή των Αζύμων που διαρκούσε εφτά ημέρεςraquo 37

Ομοίως ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δημήτριος Καϊμάκης γράφει

σε άρθρο του που αναρτήθηκε στον επίσημο ιστότοπο της Εκκλησίας της

Ελλάδος laquoΤο Πάσχα γιορτάζεται όταν υπάρχει πανσέληνος τον πρώτο

μήνα της χρονιάς την άνοιξη Από τις 10 του μήνα κάθε οικογένεια

διαλέγει ένα αρσενικό και άρτιο πρόβατο ενός έτους που το θυσιάζουν

στις 14 του μήνα μετά τη δύση του ήλιου [hellip] Το ζώο στη συνέχεια πρέπει

να ψηθεί και να καταναλωθεί όλο την ίδια νύχτα που έχει πανσέληνο [hellip]

Το δείπνο περιέχει ακόμη πικρά χόρτα και άζυμο ψωμί [hellip] Την επόμενη

μέρα δηλαδή τη 15η αρχίζει η γιορτή των Αζύμωνraquo38 Το δε Λεξικόν της

Καινής Διαθήκης του Ορθόδοξου μητροπολίτη Σωφρονίου Ευστρατιάδου

λέει laquoΠάσχα [εορτή] διαρκούσα από της 14ης του μηνός Νισάν μέχρι της

21ης [hellip] β) ιδίως η πρώτη ημέρα καθrsquo ήν ετρώγετο το αρνίονmiddot εν

αντιθέσει προς τας λοιπάς ημέρας της εορτής αίτινες εκαλούντο ημέραι

των αζύμωνraquo39

Ως εκ τούτου σε αντίθεση με το Ταλμούδ ποτέ στη Γραφή δεν

αναφέρεται ότι η πρώτη ημέρα του Πάσχα είναι η 15η Νισάν Ναι στις

Εβραϊκές Γραφές πάντα το Πάσχα τοποθετείται χρονικά τη 14η και ενίοτε

διαφοροποιείται με σαφήνεια από τη Γιορτή των Αζύμων (Λε 235 6middot Αρ

2816 17) Σε αρμονία με αυτό η δεκάτη πέμπτη ήταν η laquoεπαύριον του

Πάσχαraquo όπως το θέτει η Ορθόδοξη Αγία Γραφή Μετάφραση από τα

Πρωτότυπα Κείμενα (ΜΠΚ)mdashΑριθμοί 333

Αξίζει να δούμε και τρεις περιπτώσεις εορτασμού του Πάσχα που

δείχνουν τόσο τον χρονικό προσδιορισμό του ως 14ης ημέρας του μήνα

(και όχι ως 15ης) όσο και τη σαφέστατη διαφοροποίηση του καθαυτό

Πάσχα με τη θυσία και το δείπνο από τη συναπτή Γιορτή των Αζύμων

laquoΟ Ισραηλίτες [hellip] γιόρτασαν εκεί στις πεδιάδες της Ιεριχώ το

Πάσχα το βράδυ της δέκατης τέταρτης μέρας εκείνου του μήνα Την

επομένη του Πάσχα έφαγαν άζυμο ψωμίraquomdashΙη 510 11 ΜΠΚ

laquoΟ Ιωσίας γιόρτασε το Πάσχα στην Ιερουσαλήμ προς τιμήν του

Κυρίου Στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα έσφαξαν τα πασχαλινά

αρνιά [hellip] Έτσι οργανώθηκε εκείνη την ημέρα όλη η τελετή προς τιμήν

του Κυρίου η γιορτή του Πάσχα και η προσφορά των ολοκαυτωμάτων

στο θυσιαστήριο του Κυρίου σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά Ιωσία

Μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες που βρίσκονταν εκεί γιόρτασαν

και τη γιορτή των Αζύμων για εφτά ημέρεςraquomdash2Χρ 351 16 17 ΜΠΚ

laquoΟ λαός που είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία γιόρτασε το Πάσχα

στις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα [hellip] Οι λευίτες έσφαξαν τα αρνιά για

37 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 237 38 httpwwwecclesiagrgreekHolySynodcommiteesliturgicalh_symposio_eisigisi5html 39 Εκδόσεις Πελεκάνος 1910 σ 599

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

17

τις πασχαλινές θυσίες [hellip] Από τις θυσίες έφαγαν οι Ισραηλίτες που

είχαν γυρίσει από την αιχμαλωσίαmiddot λάτρευσαν τον Κύριο και αποκήρυξαν

τις ειδωλολατρικές συνήθειες των λαών της γύρω περιοχής Γιόρτασαν τη

γιορτή των Αζύμων εφτά μέρες και ευφράνθηκαν ενώπιον του Κυρίουraquomdash

Εσδ 619-22 (710-14) ΜΠΚ

Όχι πολύ μετά την εποχή του Έσδρα γράφτηκε επίσης μια ιουδαϊκή

επιστολή που έχει διασωθεί στην περιοχή της Ελεφαντίνης στην Αίγυπτο

η οποία μεταξύ άλλων περιέχει οδηγίες για την τέλεση του Πάσχα Αν και

η επιστολή έχει μεγάλες φθορές οι ειδικοί έχουν προσπαθήσει να την

αποκαταστήσουν και το κείμενο που μας παραδίδουν λέει τα εξής laquoΘα

μετρήσετε δεκατέσσερις ημέρες στο Νισάν και στο λυκόφως της 14ης θα

γιορτάσετε το Πάσχα και από τη 15η ημέρα μέχρι την 21η Νισάν θα

γιορτάσετε τη γιορτή των Άζυμων Άρτων Επτά ημέρες θα τρώτε

άζυμους άρτους [hellip] Να μην εργαστείτε τη 15η και την 21η ημέρα [hellip]

Και μη φάτε τίποτα ένζυμο ούτε να βρεθεί στα σπίτια σας από το

ηλιοβασίλεμα της 14ης Νισάν μέχρι το ηλιοβασίλεμα της 21ης Νισάνraquo40

Έτσι λοιπόν όλα αυτά τα ντοκουμέντα και κυρίως τα βιβλικά

δείχνουν ότι η θυσία και η βρώση του πασχάλιου αμνού αρχικάmdashκαι

σύμφωνα με το Νόμοmdashγινόταν στις 14 Νισάν και ότι η τέλεση της θυσίας

προς το τέλος της 14ης ημέρας με τη βρώση του πασχαλίου δείπνου την

αρχή της 15ης δεν αποτελεί παρά διαφοροποίηση στο χρόνο της γιορτής

Εντούτοις μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο αναμάρτητος Γιος του

Θεού δεν θα ακολουθούσε μια διαφοροποίηση στη γιορτή που θα ερχόταν

σε σύγκρουση με το Νόμο άσχετα με το τι έκαναν οι πολλοί την εποχή του

Το πότε και υπό ποιες συνθήκες άρχισαν ορισμένοι να θυσιάζουν τα

αρνιά προς το τέλος της 14ης ημέρας είναι άγνωστο Το ζήτημα ίσως

ξεκίνησε από τη διάσταση των απόψεων όσον αφορά την ερμηνεία του

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ

Οι παλαιότερες ενδείξεις επrsquo αυτού ανάγονται στο 2ο αιώνα ΠΚΧ

Την αναδρομή μας θα την ξεκινήσουμε με το απόκρυφο των Ιωβηλαίων

(περ 150 ΠΚΧ)41 Σε εκείνο το κείμενο που υποτίθεται ότι δημοσιοποιεί

μια ιδιαίτερη αποκάλυψη που έκανε ο Θεός στο Μωυσή μεταξύ των

διάφορων ηλίθιων απόψεων όπως πχ ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν

περιτμημένοι (1527) παρουσιάζεται και μια παρερμηνεία για τη φράση

40 Κείμενο του αποκατεστημένου κειμένου σε μετάφραση μπορεί να βρεθεί στον εξής

σύνδεσμο httpcojsorgcojswikiThe_Passover_Papyrus_from_Elephantine_419_BCE

Επίσης σύγχρονη μετάφραση υπάρχει στο σύγγραμμα του Lawrence Schiffman Texts and

Traditions A Source Reader for the Study of Second Temple and Rabbinic Judaism (Ktav Pub Inc

1997) σ 73-4 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονες μεταφράσεις της εν λόγω επιστολής

έχουν αναθεωρήσει την αρχική μετάφραση του A Cowley η οποία έλεγε laquoΜην τρώτε

ζύμη από το ηλιοβασίλεμα της 15η ημέρας μέχρι την 21raquomdashJewish Documents of the Time of

Ezra 1919 σ 53 41 httpwesleynnueduindexphpid=2127

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

18

μπεν χαrsquoαρμπαγίμ laquo[Να γιορτάζετε το Πάσχα] στην ώρα του στις

δεκατέσσερις του πρώτου μήνα ώστε να το θυσιάσετε πριν από το βράδυ

και να το φάτε τη νύχτα το βράδυ της δέκατης πέμπτης από την ώρα της

δύσης [hellip] Οι Ισραηλίτες πρέπει να έρθουν και να γιορτάσουν το Πάσχα

τη συγκεκριμένη ημέραmdashτη δέκατη τέταρτη του πρώτου μήναmdashανάμεσα

στα βράδια από το τρίτο μέρος της ημέρας [200 μμ ndash 600 μμ] μέχρι το

τρίτο μέρος της νύχτας [600 μμ ndash 10 μμ ή 200 πμ - 600 πμ] Διότι δύο

μέρη της ημέρας έχουν δοθεί για το φως και το τρίτο για το βράδυ Αυτό

είναι που ο Κύριος σας διέταξεmdashνα το γιορτάζετε ανάμεσα στα βράδια

Δεν πρέπει να θυσιαστεί οποιαδήποτε ώρα φέγγει ο ήλιος αλλά την ώρα

του ορίου του βραδιού [= το ηλιοβασίλεμα] Θα το φάνε κατά τις βραδινές

ώρες μέχρι το τρίτο μέρος της νύχτας [είτε εννοεί τις 1000 μμ είτε τις 200

πμ] Και όσο κρέας περισσέψει μετά το τρίτο μέρος της νύχτας θα πρέπει

να καείraquo (491 10-12) Αν και αυτή η περιγραφή δεν είναι απόλυτα σαφής

μάλλον φανερώνει δύο σφάλματα (1) το μπεν χαrsquoαρμπαργίμ ερμηνεύεται

εσφαλμένα ως το διάστημα από τις 200 μμ μέχρι τις 1000 μμ ή τις 200

πμmiddot (2) το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ εφαρμόζεται σε όλη τη διάρκεια της γιορτής

και όχι μόνο στη θυσία42 Σε κάθε περίπτωση το εν λόγω κείμενο δεν λέει

πώς όντως οι Εβραίοι γενικά γιόρταζαν το Πάσχα τότε αλλά πώς έπρεπε

να το γιορτάζουν σύμφωνα με τη laquoθείαraquo αποκάλυψη που δήθεν

εμπεριέχει

Μια περίπου σύγχρονη μαρτυρία της προηγούμενης αν και όχι

ικανοποιητικά σαφής σχετικά με το πώς μερικοί Ιουδαίοι της Διασποράς

κατανοούσαν τα γεγονότα της Εξόδου εμφανίζεται στην ιουδαϊκή

τραγωδία Εξαγωγή του ελληνιστή Ιουδαίου Εζεκιήλου Για το χρόνο της

θυσίας στην Αίγυπτο αναφέρεται η φράση laquoτὸ πάσχα θύσαντας θεῷ τῆς

πρόσθε νυκτὸςraquo που έχει ερμηνευτεί ως laquoτην προηγούμενη νύχταraquo ή

laquoπριν από τη νύχταraquo Για δε το χρόνο βρώσης της θυσίας υπάρχει η φράση

laquoὑμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέαraquo δηλαδή επρόκειτο να φάνε μέσα

στη νύχτα (157-8) Λίγο παρακάτω όμως υπάρχει η φράση laquoπρὸς ἑσπέραν

θύσαντεςraquo (178) η οποία προέρχεται από τους Εβδομήκοντα όπως και το

μεγαλύτερο μέρος των βιβλικών παραπομπών στην τραγωδία Τη φράση

αυτή ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας H Jacobson που έχει ασχοληθεί

επισταμένα με το εν λόγω έργο επέλεξε να την αποδώσει at evening (laquoτο

βράδυraquo) και όχι towards the evening (laquoπρος το βράδυraquo) όπως και κανονικά

σημαίνει ίσως διότι θέλει να την εναρμονίσει νοηματικά με την

42 RC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 254-5middot James C Vanderkam The

Book of Jubilees Universitatis Catholicae Americae 1989 σ 315-8 O Vanderkam αναφέρει

στη σελίδα 318 ότι στη λατινική μετάφραση των Ιωβηλαίων η φράση laquoανάμεσα στα

βράδιαraquo αποδίδεται in uespertino (laquoτην εσπέρα το βράδυraquo) και όχι ad uesperam (laquoπρος

εσπέραν προς το βράδυraquo) Αυτή η λατινική απόδοση είναι σωστή μεν από βιβλική άποψη

αλλά προφανώς δεν εκφράζει με ακρίβεια τη σκέψη του αρχικού συγγραφέα

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

19

προηγούμενη χρονική αναφορά της θυσίας Επιπρόσθετα ο ίδιος

καθηγητής επισημαίνει στο κείμενο μια νέα ερμηνεία που διαφαίνεται

και σε ραβινικές πηγές για την προέλευση της Γιορτής των Αζύμων

laquoὅπως ἀφ΄ ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ΄͵ Αἰγύπτου δ΄ ἄπο ἕπτ΄ ἦτ΄ ὁδοιποροῦντες

ἡμέρας ὁδόν͵ πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα ἄζυμ΄ ἔδεσθε καὶ θεῷ

λατρεύσετεraquo (167-71) κατά την οποία μετά την τέλεση του Πάσχα οι

Ισραηλίτες έτρωγαν άζυμα στην υποτιθέμενη επταήμερη43 πορεία τους

μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα 44 Μια τέτοια παρουσίαση κάνει σαφή

διαχωρισμό ανάμεσα στο Πάσχα και στη Γιορτή των Αζύμων και μοιάζει

να ενισχύει την άποψη ότι ο Εζεκιήλος και το ιουδαϊκό περιβάλλον του

κατανοούσαν ότι όχι μόνο η θυσία αλλά ολόκληρη η τέλεση του Πάσχα

γινόταν στις 14 Νισάν

Στον ίδιο τόπο την Αλεξάνδρεια και στην ίδια εποχή δηλαδή αρχές

προς μέσα του 2ου αιώνα ΠΚΧ ανήκει και η επόμενη μαρτυρία που

σώζεται σε μια επιστολή του χριστιανού διανοούμενου Ανατόλιου μέσω

του Ευσέβιου Ο Ανατόλιος ισχυρίζεται πως ήταν ενημερωμένος για τις

ιουδαϊκές πηγές όσον αφορά τη σωστή ημερομηνία τέλεσης του Πάσχα

και αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Αριστόβουλος ιουδαίος φιλόσοφος που

παραδοσιακά θεωρείται ένας από τους συντελεστές της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα λέει για τη χρονική τοποθέτηση laquoτῆς τῶν διαβατηρίων

ἡμέρας [δηλ του Πάσχα σε αρχαιοελληνική μετάφραση] τῇ

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ τοῦ μηνὸς μεθ΄ ἑσπέρανraquo (Εκκλησιαστική ιστορία Ζ΄

32) Φυσικά η μαρτυρία αυτή βρίσκεται σε αρμονία με τις Εβραϊκές Γραφές

και συγκρούεται ξεκάθαρα με τη μεταγενέστερη ταλμουδική άποψη ότι το

Πάσχα αρχίζει τη 15η ημέρα αφήνοντας μάλιστα να εννοηθεί ότι η

γιορτή άρχιζε με το ξεκίνημα της ημέρας (το laquoμεθ΄ ἑσπέρανraquo o Maier το

αποδίδει after sunset δηλαδή laquoμετά το ηλιοβασίλεμαraquo45)

Από τον Αριστόβουλο μπορούμεmdashκαι οφείλουμεmdashνα περάσουμε

στην ίδια τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ώστε εν τάχει να εξετάσουμε

το πώς χειρίζεται τις χρονικές φράσεις της laquoεσπέραςraquo δηλαδή της

βραδινής ώρας και ιδιαίτερα την επίμαχη φράση μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Η εν

λόγω ιδιωματική εβραϊκή φράση αποδίδεται μάλλον από διαφορετικούς

μεταφραστές με τέσσερις τρόπους laquoπρος εσπέρανraquo (Εξ 126middot 1612middot Αρ 93

11middot 284 8) laquoτο δειλινόνraquo (Εξ 2939 41) laquoοψέraquo (Εξ 308) laquoανά μέσον των

εσπερινώνraquo (Λευ 235) Η περίπτωση του Λευιτικού δεν μπορεί να

43 Στην Έξοδο δεν αναφέρεται πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες μέχρι να φτάσουν

στην Ερυθρά θάλασσα Η απόσταση από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλλασα είναι

περίπου 120 χιλιόμετρα στην ευθεία και επομένως η καθαυτή οδική απόσταση ήταν

σαφώς μεγαλύτερη για όσους ξεκίνησαν από εκεί Αν συνυπολογίσουμε και το μεγάλο

πλήθος που έπρεπε να οργανωθεί και να μετακινηθεί με μικρά παιδιά και φορτία είναι

λογικό ότι χρειάστηκαν κάποιες ημέρες μέχρι να φτάσουν στην ακτή 44 Howard Jacobson The Exagoge of Ezekiel Cambridge University Press 1983 σ 61 125 45 Paul L Maier Eusebius The Church History Kregel 1999 σ 282

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

20

ερμηνευτεί φυσικά γιατί είναι laquoκατά λέξηraquo46 απόδοση του εβραϊκού Οι

άλλες τρεις αποδόσεις φανερώνουν διάσταση απόψεων καθώς το laquoπρος

εσπέρανraquo σημαίνει laquoλίγο πριν δύσει ο ήλιοςraquo (βλ Δε 2312middot Λου 2429) ενώ

το laquoοψέraquo σημαίνει laquoμετά τη δύση του ήλιουraquo μέχρι την ώρα που

σκοτεινιάζει πλήρως47 Όσο για το laquoδειλινόνraquo και τη laquoδείληraquo αν και στα

Αρχαία Ελληνικά σημαίνουν την ώρα laquoμετά το μεσημέριraquo όταν γέρνει ο

ήλιος μπορούν κατrsquo επέκταση να σημαίνουν και laquoεσπέραraquo δηλαδή

laquoβράδυraquo48 Και είναι ενδιαφέρον ότι στους Εβδομήκοντα αυτοί οι όροι

σχεδόν πάντα έχουν τη δεύτερη σημασία δηλαδή σημαίνουν την ώρα

μετά το απόγευμα Στο λεξικό του Muraoka πάντα αποδίδονται evening

δηλαδή laquoβράδυraquo ενώ στο λεξικό των Lust Eynikel και Hauspie υπάρχει

εναλλακτικά μαζί με το evening και η απόδοση afternoon laquoαπόγευμαraquo

μόνο για το εδάφιο 2Χρ 313 Ως εκ τούτου στατιστικά είναι πιο πιθανό ότι

το laquoδειλινόνraquo ως απόδοση του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνει laquoβράδυraquo

Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σωστή απόδοση του ερέβ στο εδάφιο

Ιη 510 laquoΚαὶ ἐποίησαν οἱ υἱοὶ Ισραηλ τὸ πασχα τῇ τεσσαρεσκαιδεκάτῃ

ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς ἀπὸ ἑσπέραςraquo δηλαδή μετά τη δύση του ήλιου και όχι

laquoπρος εσπέρανraquo ούτε φυσικά τη 15η ημέρα Τέλος υπάρχει μια

περίπτωση όπου το laquoδειλινόνraquo κατrsquo εξαίρεση στους Εβδομήκοντα σημαίνει

τις ώρες που δύει ο ήλιος Πρόκειται για το πολύ ενδιαφέρον εδάφιο 3Βα

1829 laquoΚαὶ ἐπροφήτευον͵ ἕως οὗ παρῆλθεν τὸ δειλινόν καὶ ἐγένετο ὡς ὁ

καιρὸς τοῦ ἀναβῆναι τὴν θυσίανraquo Τούτη η απόδοση αποτελεί παράφραση

του εβραϊκού κειμένου στο οποίο χρησιμοποιείται το ουσιαστικό που

σημαίνει laquoμεσημέριraquo αλλά μαζί με μια φράση που υποδηλώνει ότι η

προφητεία των ιερέων του Βάαλ συνέχιζε για ώρες μέχρι την ώρα της

βραδινής θυσίας Οι Εβδομήκοντα ερμηνεύουν το νόημα όλης της φράσης

δείχνοντας ότι η ώρα της βραδινής θυσίας ήταν μετά το δειλινό δηλαδή

κάποια στιγμή μετά τη δύση του ηλίου Αυτή η μεταφραστική τακτική

46 Σύμφωνα με τις τελευταίες απόψεις η εβραϊκή φράση αν και μορφολογικά μοιάζει να

σημαίνει laquoανάμεσα στα δύο βράδιαraquo μάλλον κυριολεκτικά σημαίνει laquoστη διάρκεια του

βραδινού λυκόφωτοςraquomdashWuumlrzburg Niehr laquoצרב erebraquo Theological Dictionary of the Old

Testament (Επ G Johannes Botterweck κά) 2001 τόμ 11 σ 337 47 Τ Muraoka A Greek-English Lexicon of the Septuagint Peeters 2009 σ 141 294 517middot J Lust

κά Greek-English Lexicon of the Septuagint Deutsche Bibelgesellschaft 2003 Το laquoπρος

εσπέρανraquo οι Εβδομήκοντα το χρησιμοποιούν πολύ επιτυχημένα στα εδάφια Γε 811 2Σα

112 Ησ 1714 Ζα 147 όπου απαντά συγκεκριμένη εβραϊκή φράση που σημαίνει laquoτην

ώρα περίπου που δύει ο ήλιοςraquo Στο εδάφιο Γε 2411 απαντά η ίδια εβραϊκή φράση που

αυτή τη φορά αποδίδεται laquoπρος οψέraquo Η λέξη laquoοψέraquo χρησιμοποιείται στο Ησ 511

αποδίδοντας μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει laquoτο λυκόφωςraquo ή το laquoλυκαυγέςraquo και από

τους Εβδομήκοντα αποδίδεται αλλού laquoδειλινόνraquo (Γε 38) laquoδείληraquo (1Σα 3017)

laquoσυσκοτάσαιraquo (= σκοτεινιάσει) (Ιερ 1316) laquoνύχταraquo (Ιωβ 39) laquoσκότειraquo (= στο σκοτάδι) (2Βα

75middot Ιερ 1316) κλπ Για τη χρήση του laquoοψέraquo βλέπε επίσης Μαρ 1119 48 Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Εκδόσεις Δομή ΑΕ 1953 τόμ 4

σ 1777middot L Scott κά A Greek-English Lexicon Oxford University Press 1996 σ 373-4

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

21

βρίσκεται σε συμφωνία με το γεγονός ότι η ίδια θυσία αλλού

προσδιορίζεται ως laquoεσπερινήraquo (2Βα 1615middot Εσδ 94 5middot Ψλ 1402middot Δα 921)

όρος που σαφώς αναφέρεται στην ώρα μετά τη δύση του ηλίου (Παρ 79)

Μάλιστα το λεξικό του Bauer εξηγεί ότι το επίθετο laquoεσπερινόςraquo που

χρησιμοποιούν οι Εβδομήκοντα ταυτιζόταν την ελληνιστική εποχή με

την πρώτη φυλακή της νύχτας δηλαδή το διάστημα 600-900 μμ 49

Φυσικά ο τρόπος που ερμηνεύουν οι Εβδομήκοντα το χρόνο της εσπερινής

θυσίας σχετίζεται πολύ με το θέμα μας διότι στην Πεντάτευχο η ώρα

αυτής της θυσίας προσδιορίζεται επίσης με το μπεν χαrsquoαρμπαγίμ (Εξ 2939

41middot Αρ 284 8) Όλα αυτά τα σημεία αποτελούν επιπρόσθετες μαρτυρίες

για τη σωστή κατανόηση του χρόνου της πασχάλιας θυσίας κατά την

ελληνιστική εποχή

Ήδη λοιπόν αντιλαμβανόμαστε ότι την εποχή του Ιησού υπήρχαν

αρκετοί που γνώριζαν πως η θυσία του Πάσχα προς το τέλος της 14ης

Νισάν δεν συμφωνούσε με τις Γραφές Μέσα σε αυτούς προφανώς ήταν

και ο Ιώσηπος Είναι αλήθεια βέβαια ότι ο Ιώσηπος περιγράφει ένα

περιστατικό επί Νέρωνος στο οποίο τα αρνιά σφάζονταν στο Ναό προς το

τέλος της 14ης ημέρας αλλά αυτό δεν το αναφέρει για να αναλύσει το

ζήτημα της τέλεσης του Πάσχαmiddot απλώς το καταθέτει ως ιστορικό γεγονός

για να δείξει το μεγάλο αριθμό των συμμετεχόντων στη γιορτή (Ιουδαϊκοί

πόλεμοι Στ΄ 93 [423]) Όταν όμως ο Ιώσηπος αναλύει το πώς περιγράφει ο

Νόμος τη θέσπιση του Πάσχα μας λέει κάτι διαφορετικό laquoΔιατάξας εἰς

φατρίας ἐν ταὐτῷ συνεῖχεν͵ ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης πάντες

πρὸς ἄφοδον ἔχοντες ἔθυον [hellip] καὶ δειπνήσαντες τὰ λοιπὰ τῶν κρεῶν

ἔκαυσαν ὡς ἐξελευσόμενοι ὅθεν νῦν ἔτι κατὰ τὸ ἔθος οὕτως θύομεν τὴν

ἑορτὴν πάσχα καλοῦντες͵ σημαίνει δ΄ ὑπερβάσια͵ διότι κατ΄ ἐκείνην τὴν

ἡμέραν ὁ θεὸς αὐτῶν ὑπερβὰς Αἰγυπτίοις ἐναπέσκηψε τὴν νόσον ἡ γὰρ

φθορὰ τῶν πρωτοτόκων κατ΄ ἐκείνην ἔπεισι τὴν νύκτα τοῖς Αἰγυπτίοιςraquo

(Ιουδαϊκή αρχαιολογία Β΄ 146 [311-3]) Ναι ο Ιώσηπος λέει πώς η θυσία

έγινε στην αρχή της 14ης ημέρας (ἐνστάσης δὲ τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης)

και η φρασεολογία του δείχνει ότι θεωρεί πως η μεσονύκτια πληγή στους

Αιγυπτίους έλαβε χώρα την ίδια ημερολογιακή ημέρα δηλαδή εντός της

14ης Νισάν

Λίγο παρακάτω στο ίδιο κείμενο ο Ιώσηπος επίσης δηλώνει

ξεκάθαρα ότι οι γιορτές του Πάσχα και των Αζύμων είναι κατrsquo ουσίαν

ξεχωριστές αν και αλλού αναφέρει πως στην κοινή λαλιά αυτοί οι όροι

πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως ταυτόσημοι laquoΤῷ δὲ μηνὶ τῷ Ξανθικῷ͵

ὃς Νισὰν παρ΄ ἡμῖν καλεῖται καὶ τοῦ ἔτους ἐστὶν ἀρχή͵

τεσσαρεσκαιδεκάτῃ κατὰ σελήνην ἐν κριῷ τοῦ ἡλίου καθεστῶτος͵ τούτῳ

γὰρ τῷ μηνὶ τῆς ὑπ΄ Αἰγυπτίους δουλείας ἠλευθερώθημεν͵ καὶ τὴν θυσίαν͵

49 W Bauer κά laquoεσπερινόςraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

22

ἣν τότ΄ ἐξιόντας ἀπ΄ Αἰγύπτου θῦσαι προεῖπον ἡμᾶς πάσχα λεγομένην͵

δι΄ ἔτους ἑκάστου θύειν ἐνόμισεν͵ καὶ δὴ τελοῦμεν αὐτὴν κατὰ φατρίας

μηδενὸς τῶν τεθυμένων εἰς τὴν ἐπιοῦσαν τηρουμένου πέμπτῃ δὲ καὶ

δεκάτῃ διαδέχεται τὴν πάσχα ἡ τῶν ἀζύμων ἑορτὴ ἑπτὰ ἡμέρας οὖσα͵

καθ΄ ἣν ἀζύμοις τρέφονται καὶ καθ΄ ἑκάστην ἡμέραν ταῦροι σφάζονται

δύο καὶ κριὸς μὲν εἷς ἑπτὰ δὲ ἄρνες [hellip] τῇ δὲ δευτέρᾳ τῶν ἀζύμων ἡμέρᾳ͵

ἕκτη δ΄ ἐστὶν αὕτη καὶ δεκάτη͵ τῶν καρπῶν οὓς ἐθέρισαν͵ οὐ γὰρ ἥψαντο

πρότερον αὐτῶν͵ μεταλαμβάνουσι καὶ τὸν θεὸν ἡγούμενοι τιμᾶν δίκαιον

εἶναι πρῶτον͵ παρ΄ οὗ τῆς εὐπορίας τού των ἔτυχον͵ τὰς ἀπαρχὰς αὐτῷ

τῆς κριθῆς ἐπιφέρουσι τρόπον τοιοῦτονraquo (Ιουδαϊκή αρχαιολογία Γ΄ 105

[248-50]) Σε αντίθεση με τις ταλμουδικές απόψεις ο Ιώσηπος σαφέστατα

αναφέρει ότι το Πάσχα γιορτάζεται στις 14 και ότι το διαδέχεται η Γιορτή

των Αζύμων στις 15 έως 21 ενώ τη 16η ημέρα δεύτερη ημέρα της Γιορτής

των Αζύμων γίνονται οι προσφορές των πρώτων καρπών Η σειρά των

εορταστικών εκδηλώσεων που περιγράφει δίνει εύλογα την εντύπωση ότι

η γιορτή του Πάσχα ολοκληρωνόταν εντός της 14ης ημέρας η δε χρήση

του πρώτου προσώπου (σε αντίθεση με το τρίτο πρόσωπο που

χρησιμοποιεί στο χωρίο των Ιουδαϊκών πολέμων όπου αναφέρεται η θυσία

προς το τέλος της 14ης) αφήνει τα περιθώρια να εικάσουμε πως ο ίδιος

ταυτίζεται με όσους τρώνε το Πάσχα το βράδυ της 14ης πριν από τη

Γιορτή των Αζύμων50

Το ότι υφίστατο διάσταση απόψεων μεταξύ των Ιουδαίων ως προς το

χρόνο τέλεσης της γιορτής του Πάσχα διαφαίνεται και από ένα

περιστατικό που καταγράφει ο Ιώσηπος οι Σικάριοι της Μασάδας

επιτέθηκαν τους κατοίκους της Εν-Γαδί κατά τη διάρκεια της γιορτής

(Ιουδαϊκός πόλεμος Δ΄ 72 [402]) Επrsquo αυτού το Λεξικό του Ιησού και των

Ευαγγελίων σχολιάζει laquoΜια τέτοια επιδρομή από μέρους τόσο

σχολαστικών τηρητών του Νόμου (όπως η αρχαιολογία έχει δείξει για

τους Σικάριους) φαίνεται πέρα για πέρα απίθανη εκτός αν στην

πραγματικότητα τηρούσαν ένα διαφορετικό θρησκευτικό ημερολόγιο από

τους κατοίκους της Εν-Γαδί Για τους επιδρομείς η ημέρα που επιτέθηκαν

προφανώς δεν ήταν κάποια από τις ημέρες της περιόδου της γιορτήςraquo51

Αναφορικά με τις γιορτές του ιουδαϊσμού έγραψε μια σύντομη

πραγματεία ο Φίλων ο οποίος ως προς το Πάσχα βρίσκεται ανάμεσα στις

βιβλικές και στις ταλμουδικές απόψεις καθότι τοποθετεί μεν την

πασχάλια θυσία προς το κλείσιμο της ημέρας (προφανώς της 14ης

Νισάν)mdashη οποία θυσία κατά τη μαρτυρία του τηρούνταν μαζικά

(πανδημεί) από τους Εβραίουςmdashαλλά όμως ξεχωρίζει τη γιορτή του

50 Βλ Percy J Heawood laquoThe Time of the Last Supperraquo The Jewish Quarterly Review Νέα

Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 1 (Ιούλιος 1951) σ 37-8 51 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

23

Πάσχα από τη Γιορτή των Αζύμων ως διαφορετική laquoΣυνάπτει δὲ τοῖς

διαβατηρίοις [= Πάσχα] ἑορτὴν διάφορον ἔχουσαν καὶ οὐ συνήθη τροφῆς

χρῆσιν͵ ἄζυμα͵ ἀφ΄ οὗ καὶ ὠνόμασταιraquo (Περί των εν μέρει διαταγμάτων Β΄

17 [145] 18 [150]) Επιπρόσθετα σύμφωνα με ένα άρθρο που ασχολήθηκε

με το ζήτημα της εναρμόνισης Συνοπτικών και Ιωάννη ως προς την

τέλεση του Πάσχα και που δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό της Βιβλικής

Φιλολογίας ο Φίλων επισήμανε ότι υπήρχαν ωστόσο διαφορετικές

παραδόσεις όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του

Πάσχα52 Ο συγγραφέας του άρθρου εικάζει ότι διαφορές θα μπορούσαν

να προκύψουν από τον τρόπο μέτρησης του μήνα Νισάν δεδομένου ότι

στην Παλαιστίνη η έναρξη του νέου μήνα δεν βασιζόταν σε ένα σταθερό

σύστημα μέτρησης των ημερών του χρόνου αλλά γινόταν μέσω

παρατήρησης της νέας σελήνης την οποία θα μπορούσαν να

δυσχεράνουν ή και να εμποδίσουν εντελώς οι κακές καιρικές συνθήκες53

Ο ίδιος σχολιάζει laquoΊσως μια τέτοια κατάσταση ρίχνει φώς στις διαφορές

μεταξύ φαρισαίων και σαδδουκαίων σχετικά με τους ldquoκαιρούς και τις εποχέςrdquo όπως πολλοί μελετητές έχουν επισημάνειraquo 54 Εξέχουσα

περίπτωση διαφορετικών απόψεων στο εορτολόγιο μεταξύ φαρισαίων και

σαδδουκαίων ήταν και η χρονολόγηση της προσφοράς των πρώτων

καρπών μετά το Πάσχα την οποία λόγω διιστάμενων απόψεων στην

ερμηνεία της Γραφής οι φαρισαίοι τη γιόρταζαν στις 16 Νισάν ενώ οι

σαδδουκαίοι την επομένη του εβδομαδιαίου σαββάτου μετά το Πάσχα55

Ίσως για τέτοιους και άλλους λόγους ο RH Charles που

ασχολήθηκε επισταμένα με την ελληνιστική περίοδο είχε υποστηρίξει τα

εξής laquoΟι φαρισαίοι και οι σαδδουκαίοι διαφωνούσαν στην ερμηνεία της

φράσης ldquoανάμεσα στα βράδιαrdquo Οι πρώτοι έλεγαν ότι αυτό σήμαινε την

ώρα που ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του μέχρι την πλήρη του εξαφάνιση

δηλ από τις 3 έως τις 6 μμ αλλά σύμφωνα με τους δεύτερους αυτή η

φράση σήμαινε την ώρα μεταξύ της πλήρους δύσης και του σκοταδιού

52 Το χωρίο που δίνει ο συγγραφέας του άρθρου είναι Quaestiones et solutiones in Exodum i1

Προέρχεται από διασωθέν σπάραγμα που δεν συμπεριλαμβάνεται όπως διαπιστώσαμε

στις κλασικές εκδόσεις των έργων του Φίλωνος Ωστόσο έχουμε ζητήσει τη βοήθεια

κάποιου καθηγητή που ειδικεύεται στο Φίλωνα και περιμένουμε την απάντησή του ώστε

να δούμε όλο το απόσπασμαmdashMassey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John

Correct about the Date of Jesusrsquo Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2

(Ιούνιος 1961) σ 131 53 Βλέπε επίσης Ενόραση (11093) laquoΣε μεταγενέστερες περιόδους χρησιμοποιούνταν

σήματα φωτιάς ή αποστέλλονταν αγγελιοφόροι προκειμένου να ειδοποιηθεί ο κόσμος

για την έναρξη του μήναraquo Μερικές λεπτομέρειες για το θέμα υπάρχουν στο βιβλίο του

Colin Humphreys The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 σ 52-6 54 Massey H Shepherd laquoAre Both the Synoptics and John Correct about the Date of Jesusrsquo

Deathraquo Journal of Biblical Literature τόμ 80 τεύχος 2 (Ιούνιος 1961) σ 128 55 Kenneth A Strand laquoJohn as Quartodeciman A Reappraisalraquo Journal of Biblical Literature

τόμ 84 τεύχος 3 (Σεπτέμβριος 1965) σ 252

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

24

δηλ 6-7 μμ (Πεσαχίμ εδ 1) [hellip] Οι Σαμαρείτες και οι καραΐτες Ιουδαίοι

υποστηρίζουν τη χρήση των σαδδουκαίων περιορίζοντας το χρόνο της

θυσίας στην ώρα μεταξύ της δύσης και του πλήρους σκοταδιούraquo56

Επομένως με όλες αυτές τις μαρτυρίες φαίνεται πως όχι μόνο

υπήρχε γνώση για τη σωστή ώρα τέλεσης του Πάσχα τον 1ο αιώνα αλλά

είναι βάσιμο να θεωρούμε πως μερίδα πιστών έτσι το τηρούσε Αυτό

σημαίνει με τη σειρά του ότι το Πάσχα όντως δεν το γιόρταζαν όλοι την

ίδια ημέρα Το Λεξικό του Ιησού και των Ευαγγελίων υποστηρίζει laquoΟι

εορτασμοί της μεσοδιαθηκικής περιόδου δεν χαρακτηρίζονται από

ομοιομορφία Οι λόγοι για αυτή την έλλειψη ομοιομορφίας είναι πολλοί

αλλά για το σκοπό του άρθρου θα περιοριστούμε σε τρεις (1) έλλειψη

συμφωνίας όσον αφορά το κατάλληλο ημερολόγιοmiddot (2) διαφωνίες για τη

σωστή ερμηνεία των βιβλικών χωρίωνmiddot και (3) συνεχής εξέλιξη με

προσθήκη εξωβιβλικών στοιχείων στις βιβλικές οδηγίεςraquo57

Φυσικά μια κλασική περίπτωση θρησκευομένων που δεν δέχονταν

τη ραβινική εκδοχή του Πάσχα ήταν οι Σαμαρείτες που μέχρι σήμερα

συνεχίζουν το έθιμο Για αυτούς λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια

laquoΠράγματι από πολλές απόψεις ο εορτασμός του Πάσχα από τους

Σαμαρείτες φέρνει στο νου μας τον τρόπο εορτασμού που μάλλον

υφίστατο την εποχή του ισραηλιτικού βασιλείου Στους Σαμαρείτες για

παράδειγμα οι γιορτές του Πάσχα και των Άζυμων Άρτων

εξακολουθούν να είναι ξεχωριστέςraquo58 Όπως αναφέρει και το Ενόραση μία

σημαντική πτυχή του σαμαρειτικού τυπικού είναι η θυσία του αρνιού

στην αρχή της 14ης Νισάν και όχι στο τέλος της Στις ημέρες μας

εξακολουθεί αυτό να γίνεται laquoΑκριβώς στις 710 μμ ο μέγας ιερέας δίνει

το σύνθημα για να αρχίσει η θυσίαraquo59

Βέβαια οι Σαμαρείτες έσφαζαν τον πασχάλιο αμνό στο Γαριζίν Τι

θα πούμε όμως για τους Ιουδαίους και το Ναό της Ιερουσαλήμ Η

διαφορά στο χρόνο τήρησης του Πάσχα μεταξύ των Ιουδαίων του 1ου

αιώνα επιβεβαιώνεται αδιάψευστα από την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση

Σύμφωνα με το βιβλίο Παραδόσεις των Ραβίνων από την Εποχή της Καινής

Διαθήκης στο κείμενο laquoΠεσαχίμraquo της Τοσεφτά (48α) αναφέρεται ότι

laquoορισμένοι έφερναν θυσίες του Πάσχα πριν από τον κανονικό χρόνο [ως

προς τις ραβινικές απόψεις] με το σκεπτικό ότι αυτό επιτρεπόταν από την

Τοράraquo Το κείμενο δείχνει ότι ήδη από τις 13 Νισάν γίνονταν τέτοιες

θυσίες Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στο ραβινικό κείμενο η διαφορά της

ώρας στις θυσίες πιθανολογείται ότι σχετίζεται με διαφορετικούς τρόπους

56 Την άποψη του Charles αν κα τη συνάντησα και σε άλλα συγγράμματα δεν γνωρίζω

πού τη βασίζειmdashRC Charles The Book of Jubilees or the Little Genesis 1912 σ 255 57 ΜΟ Wise laquoFeasts in the OTraquo Dictionary of Jesus and the Gospels (Επ JB Green κά) Inter-

Varsity Press 1992 σ 238 58 GW Macrae laquoPassoverraquo New Catholic Encyclopedia Gale Thomson 2003 τόμ 10 σ 935 59 httpwwwynetnewscomarticles07340L-339469900html

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

25

ερμηνείας της φράσης μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Με αυτά και άλλα υπόψη ο

συγγραφέας του συγγράμματος σχολιάζει laquoΤο γεγονός ότι ορισμένοι

ενίοτε έφερναν τις πασχαλινές θυσίες πριν από την επίσημη ώρα παρέχει

έναν πιθανό τρόπο για να εναρμονίσουμε τους Συνοπτικούς με τον

Ιωάννη όσον αφορά το τελευταίο Πάσχα του Ιησούraquo60

Το ίδιο σύγγραμμα προσθέτει ότι ένα συχνό πρόβλημα που

αναφέρουν οι ραβινικές πηγές αφορούσε την προσπάθεια αποφυγής

σύμπτωσης του Πάσχα με το εβδομαδιαίο Σάββατο ώστε να μην

παραβιαστούν οι κανόνες του Σαββάτου (όπως φυσικά τους ερμήνευαν

εκείνοι) από τις ετοιμασίες του Πάσχα Ο συγγραφέας υποθέτει ότι το

πρόβλημα αυτό το αντιμετώπιζαν ενίοτε παραβιάζοντας τη σωστή

έναρξη των ημερών του Νισάν και ενδεχομένως όσοι αντιδρούσαν σε

αυτό ίσως τηρούσαν το Πάσχα σε διαφορετική ημέρα από την επίσημη

που διακήρυσσε το Σάνχενδριν Μάλιστα από τα ραβινικά κείμενα

μαρτυρείται μία περίπτωση γιορτής του Πάσχα που οι ιερείς και οι ραβίνοι έδωσαν διαφορετικές εντολές για την ημερομηνία τήρησής της61

Σύμφωνα λοιπόν με τις ιστορικά τεκμηριωμένες διαφορές στο

εορτολόγιο του Πάσχα κατά τον 1ο αιώνα ένας λόγιος κατέληξε σε άρθρο

του στο Περιοδικό Βιβλικής Φιλολογίας laquoΟι Συνοπτικοί χρησιμοποίησαν

μια αυθεντική παράδοση κατά την οποία ο Ιησούς τήρησε το πασχάλιο

γεύμα ενώ το Τέταρτο Ευαγγέλιο ακολούθησε μια εξίσου αυθεντική

παράδοση κατά την οποία το γεύμα δεν έγινε την ώρα του επίσημου

Πάσχαraquo 62 Και εμείς μπορούμε να προσθέσουμε πως ασχέτως του τι

έκανε η πλειονότητα ή τι έλεγαν οι ραβίνοι ο Ιησούς τηρούσε το Πάσχα

τη σωστή ώρα και ημέρα όπως τεκμηριωμένα έκαναν και άλλοι Ιουδαίοι

που ήθελαν να εφαρμόσουν το Νόμο κατά γράμμα Αντί λοιπόν να

εκλάβουμε ως δυσερμήνευτη τη δήλωση του Ιωάννη ότι οι Ιουδαίοι που

συνέλαβαν τον Ιησού θα έτρωγαν το πάσχα μετά από Αυτόν μπορούμε

να τη δούμε ως επιβεβαίωση του ότι όντως ο Ιησούς τηρούσε πιστά το

Νόμο τρώγοντας τον πασχάλιο αμνό στις 14 και όχι στις 15 Νισάν

Έχοντας εξετάσει τις δύο θεμιτές εκδοχές ερμηνείας του πρώτου

σημείου μπορούμε πλέον να περάσουμε στο δεύτερο σημείο του

Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo Τι σημαίνει

άραγε Άσχετα από το ποια ήταν η κατάσταση εκείνα τα χρόνια όσον

αφορά τις διιστάμενες απόψεις του εορτολογίου αυτή η φράση είναι

αδύνατον να ταυτίζεται σημασιακά με την laquoπαραμονή του Πάσχαraquo (ερέβ

πεσάχ) που απαντά στο Ταλμούδ και σε άλλα ραβινικά συγγράμματα

60 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 131-3 61 David Instone-Brewer Traditions of the Rabbis from the Era of the New Testament Eerdmans

2011 τόμ 2Α σ 179-80 62 James A Walther laquoThe Chronology of Passion Weekraquo Journal of Biblical Literature τόμ 77

τεύχος 2 (Ιούνιος 1958) σ 122

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

26

εφόσον εκεί ως πρώτη ημέρα του Πάσχα νοείται η 15η ημέρα του μήνα και

όχι η 14η Όπως είπαμε παραπάνω το ερέβ πεσάχ είναι όρος που

αντιτίθεται στις διατάξεις του θείου Νόμου και που καθιερώθηκε μετά το

70 ΚΧ όταν είχε εκλείψει η πασχάλια θυσία Από την άλλη μεριά τόσο

στις βιβλικές όσο και στις εξωβιβλικές πηγές πριν από την καταστροφή

του Ναού η 14η Νισάν ονομαζόταν πάντα laquoΠάσχαraquo και ποτέ laquoπαραμονή του Πάσχαraquo ή laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo με το δεύτερο όρο μάλιστα να

είναι αμάρτυρος στην ιουδαϊκή γραμματεία γενικά ακόμη και στα

μεταγενέστερα χρόνια63 Επιπρόσθετα είναι διαφωτιστικό ότι στη βάση

δεδομένων του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας (TLG) η φράση

laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo απαντά μόνο στο εν λόγω εδάφιο του Ιωάννη

καθώς και σε μεταγενέστερα σχόλια πάλι για το συγκεκριμένο εδάφιο

γεγονός που επιβεβαιώνει πως αυτή η φράση όντως δεν ήταν τεχνικός

όρος που σήμαινε την ημέρα πριν από το Πάσχα64

Άρα ποια είναι η σημασία της laquoπαρασκευήςraquo στο εν λόγω εδάφιο του

Ιωάννη Το Ενόραση λέει πολύ σωστά laquoΑυτή η λέξη φαίνεται ότι

προσδιορίζει όχι την προηγουμένη της 14ης Νισάν την προηγουμένη του

εβδομαδιαίου Σαββάτου το οποίο σε αυτή την περίπτωση ήταν

ldquoμεγάλοrdquo δηλαδή δεν ήταν Σάββατο μόνο επειδή ήταν η 15η Νισάν η

πρώτη ημέρα της καθαυτό Γιορτής των Άζυμων Άρτων αλλά επειδή ήταν

και εβδομαδιαίο Σάββατο Αυτό είναι εύλογο εφόσον όπως ειπώθηκε ήδη

η λέξη laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιούνταν μερικές φορές αναφερόμενη σε

ολόκληρη τη γιορτήraquo (2615-6) Και πράγματι συγκεκριμένα ο Ιωάννης

αναφέρεται πάντα σε όλη την εορταστική περίοδο ως laquoΠάσχαraquo και όχι

μόνο στη 14η Νισάν Αυτή η άποψη του Ενόραση βρίσκεται ουσιαστικά σε

συμφωνία με την ανάλυση που έχει κάνει ο ειδικός σε ζητήματα αρχαίου

ιουδαϊσμού και χριστιανισμού Charles Torrey Ο Torrey τεκμηριώνει ότι ο

όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιείται στα Ευαγγέλια πάντα ως ονομασία

της ημέρας πριν από το εβδομαδιαίο Σάββατο (Μαρ 1542) και επομένως

στη φράση laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η γενική laquoτου Πάσχαraquo πρέπει να

κατανοηθεί ως γενική κτητική και όχι ως γενική αντικειμενική Με άλλα

λόγια η φράση σημαίνει την εβδομαδιαία παρασκευή στη διάρκεια της

γιορτής του Πάσχα Το ότι όντως ο όρος laquoπαρασκευήraquo χρησιμοποιήθηκε

από τον Ιωάννη εξαιτίας του ότι ήταν η έκτη ημέρα της εβδομάδας και όχι

επειδή ήταν 14 Νισάν είναι εμφανές από συναφή εδάφια Ιωα 1931 4265 Η

άποψη του Torrey εμφανίζεται ως εναλλακτική πρόταση και στο λεξικό

63 Alfred Edersheim The Temple its Ministry and Services 1874 σ 188 64 Βλέπε επίσης Samuele Bacchiocchi The Time of the Crucifixion and the Ressurection 2001 σ

23-5 65 Βλέπε επίσης το ίδιο συμπέρασμα σε Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament

Terminology on the Johannine Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum

Testamentum τόμ 31 τεύχος 4 (Οκτώβριος 1989) σ 318

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

27

της Βιβλικής Ελληνικής του Bauer66 Βέβαια επισημαίνουμε ότι εφόσον η

εβδομαδιαία παρασκευή συνέπεσε συγκεκριμένα με τη 14 Νισάν θα

περιλάμβανε εκ των πραγμάτων ετοιμασίες για τη Γιορτή των Αζύμων

Τέλος για το τρίτο σημείο του Ευαγγελίου του Ιωάννη τη φράση

laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo (Ιωα 131) μπορούμε να πούμε ότι ο

τρόπος που αυτή είναι τοποθετημένη μέσα στην περίεργη συντακτικώς

περίοδο εφόσον φαίνεται να λείπει μία κύρια πρόταση δεν είναι δυνατόν

να αποδείξει ότι το τελευταίο δείπνο έγινε πριν από το Πάσχαmiddot η αναφορά

του δείπνου γίνεται στην επόμενη περίοδο δηλαδή δεν συνδέεται

συντακτικά με την υπό εξέταση φράση Κατά τον Torrey το περίεργο

συντακτικό σχήμα οφείλεται σε αραμαϊσμό και η μετοχή παρακειμένου67

laquoεἰδὼςraquo πρέπει να κατανοηθεί ως laquoἤδειraquo laquoΠριν από τη γιορτή του Πάσχα

ο Ιησούς είχε γνωρίσει ότι είχε φτάσει ο καιρός του για να αναχωρήσει

για τον Πατέραraquo68 Και άσχετα από την εύλογη γραμματικά εισήγηση ότι

το laquoπρὸ δὲ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχαraquo προσδιορίζει χρονικά το laquoεἰδὼςraquo είναι

σίγουρο όπως λέει ξεκάθαρα ο Ιωάννης ότι ο Ιησούς γνώριζε πριν από το

Δείπνο άρα και πριν από το Πάσχα πως πλησίαζε η ώρα να τερματίσει

την επίγεια πορεία τουmdashΙωα 1223

Φτάνοντας στον επίλογο αυτού του υποτίτλου επαναλαμβάνουμε

πως το συμπέρασμα ότι ο Ιησούς τις 14 Νισάν του 33 ΚΧ τήρησε Πάσχα

με τους μαθητές του χρησιμοποιώντας άζυμα στη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης βασίζεται γερά στη μαρτυρία των τεσσάρων Ευαγγελιστών και

του Αποστόλου Παύλου Τα τρία σημεία του Ευαγγελίου του Ιωάννη που

μερικοί παρουσιάζουν για να αποδυναμώσουν τη σαφή μαρτυρία των

Συνοπτικών μπορούν να εξηγηθούν ικανοποιητικά με τρόπο που ενισχύει

την πεποίθησή μας στην αρμονία των Ευαγγελίων Επίσης είδαμε ότι τα

επιχείρηματα που χρησιμοποιούν η εγκυκλοπαίδεια Ενόρασηmdashη οποία

αναντίλεκτα είναι μοναδική στο είδος της στην ελληνική βιβλιογραφίαmdash

και άλλα έντυπα των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τον εορτασμό

του Πάσχα και τις τελευταίες ημέρες του Ιησού είναι ισχυρά και

συμφωνούν με πολλές δημοσιευμένες θέσεις επιστημόνων που έχουν

ειδίκευση στους τομείς των βιβλικών γλωσσών και της βιβλικής ιστορίας

66 W Bauer κά laquoπαρασκευήraquo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early

Christian Literature University of Chicago Press 2000 67 Η μετοχή παρακειμένου μπορεί να λογιστεί ως υπερσυντέλικου σε παρελθοντικές

περιόδους (δηλώνοντας μια ενέργεια ή κατάσταση που προηγείται χρονικά του

παρελθοντικού ρήματος της κύριας πρότασης) δεδομένου ότι δεν υπάρχει καθαυτή

μετοχή υπερσυντέλικου 68 Charles C Torrey laquoIn the Fourth Gospel the Last Supper was the Paschal Mealraquo The Jewish

Quarterly Review Νέα Σειρά University of Pennsylvania Press τόμ 42 τεύχος 3 (Ιανουάριος

1952) σ 246

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

28

Γινόταν χρήση του άζυμου άρτου το 2ο αιώνα

Εφόσον ο Ιησούς θέσπισε τη Νέα Διαθήκη με άζυμο άρτο και οι

πρώτοι χριστιανοί ήταν Ιουδαίοι σε μεγάλο ποσοστό είναι απολύτως

λογικό ότι αρχικά οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν όντως άζυμο άρτο στην

ανάμνηση του θανάτου του (1Κο 1126) Σε αυτό το σημείο όμως μπορεί

μπορεί να διερωτηθεί κανείς πώς και πότε καθιερώθηκε η χρήση ένζυμου

άρτου και ποια είναι η άποψη των μεταποστολικών συγγραφέων και

ερμηνευτών για τα γεγονότα της τελευταίας νύχτας του Ιησού Μολονότι

η άποψή τους δεν αποτελεί για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά αυθεντία σε

θέματα πίστης έχει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη

Κατά το Θεολογικό Λεξικό της Καινής Διαθήκης αρχικά οι χριστιανοί

χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο laquoΣύμφωνα με το 1Κο 58 επίσης φαίνεται

ότι χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο στο Δείπνο του Κυρίου κατά τη νύχτα

του Πάσχα [hellip] Η αρχαία πρακτική ακολουθούνταν από τους Εβιωνίτες

που χρησιμοποιούσαν άζυμο άρτο κάθε χρόνο στην ευχαριστία του

Πάσχα βλ Επιφάνιος Κατά Αιρέσεων 30 16 1 (GCS 25 353 10-12)

ldquoΜυστήρια δὲ δῆθεν τελοῦσι κατὰ μίμησιν τῶν ἁγίων ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπὸ

ἐνιαυτοῦ εἰς ἐνιαυτὸν διὰ ἀζύμων καὶ τὸ ἄλλο μέρος τοῦ μυστηρίου δι΄

ὕδατος μόνουrdquo [hellip] Στην ανατολική Συρία επίσης το έθιμο ήταν να

τρώνε άζυμους άρτους το Πάσχα Aphraates Demonstratio 12 8

(Patrologia Syriaca I 1 σ 521 14 κεξ) βλ Lietzmann Ο Ωριγένης Ομιλίαι

επί του εδαφίου Ιερεμίας 1213 (GCS 6 100 4 κεξ) επιτίθεται στους

χριστιανούς που χρησιμοποιούν άζυμο άρτο το Πάσχα Για λεπτομέρειες

βλ O Michel Art ldquoAzymardquo RAC I 1058-1062raquo Κατά το ίδιο λεξικό αυτή

η τακτική άλλαξε σταδιακά το 2ο αιώνα μαζί με άλλες αλλαγές που

γνωρίζουμε ότι έγιναν γενικά γύρω από το laquoΠάσχαraquo όπως η αλλαγή της

ημερομηνίας για την οποία έγινε μεγάλη διαμάχη στα μέσα του 2ου

αιώνα69 Ωστόσο τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετοί συνέχιζαν επί αιώνες

να χρησιμοποιούν άζυμα Από τον 4ο αιώνα έρχεται η εξής απειλή προς

τους laquoιουδαΐζοντεςraquo κληρικούς που χρησιμοποιούσαν άζυμα laquoΕἴ τις

ἐπίσκοπος ἢ ἄλλος κληρικὸς νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων ἢ ἑορτάζει μετ΄

αὐτῶν ἢ δέχεται αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια͵ οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον͵

καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκός͵ ἀφοριζέσθωraquo (Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων

847) Παρακάτω θα δούμε και άλλες τέτοιες αναφορές που ανάγονται στη

μέση βυζαντινή περίοδο

Το ότι όσοι χρησιμοποιούσαν άζυμα θεωρούνται laquoιουδαΐζοντεςraquo ίσως

μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η χρήση του ένζυμου άρτου στη γιορτή της

ανάμνησης του θανάτου του Χριστού και στη λεγόμενη laquoευχαριστίαraquo

άρχισε να υιοθετείται λόγω της γενικευμένης και ριζοσπαστικής

69 J Jeremias laquoπάσχαraquo Theological Dictionary of the New Testament (Επ G Kittel κά)

Eerdmans 1967 τόμ 5 σ 903-4

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

29

αποστασιοποίησης των χριστιανών από τον ιουδαϊσμό κατά το 2ο αιώνα

στάση που ορισμένες φορές όπως ξέρουμε έφτασε στο σημείο του

αντισημητισμού Αυτή η στάση προφανώς έχει τις ρίζες της τόσο στο

σκληρό διωγμό των Εβραίων κατά των χριστιανών όσο και στην αιματηρή

απάντηση της Ρώμης προς τους επαναστάστες Εβραίους που εύλογα

έκανε τους χριστιανούς να μη θέλουν να ταυτίζονται με αυτούς στα μάτια

της ρωμαϊκής κοινωνίας70 Ωστόσο όπως δείχνουν τα στοιχεία που θα

παραθέσουμε αμέσως μετά στη γενίκευση της χρήσης του ένζυμου άρτου

συντέλεσε και η άγνοια για ορισμένα στοιχεία του Πάσχα ίσως ακόμη και

η υπερτίμηση της μαρτυρίας του Φίλωνος εις βάρος της μαρτυρίας των

Συνοπτικών

Τι λένε οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς

για το Πάσχα και το Τελευταίο Δειπνο

Ένα συναφές και εξίσου ενδιαφέρον ζήτημα από ιστορική άποψη

είναι το πώς ερμήνευαν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς το συσχετισμό

μεταξύ του Πάσχα και του Τελευταίου Δείπνου στα Ευαγγέλια Ο Cullen

Story που αναφέραμε παραπάνω επισημαίνει τις διαφωνίες μεταξύ των

εκκλησιαστικών συγγραφέων περί της ερμηνείας του εδαφίου Ιωάννης

182871 Τα παρακάτω σημεία βασίζονται πρωτίστως στα όσα αναφέρει ο

Story αλλά ωστόσο έχουμε προσθέσει και ορισμένα που εντοπίσαμε στην

έρευνά μας χωρίς φυσικά να αξιώνουμε ότι έχουμε εξαντλήσει το ζήτημα

Ένα κείμενο άγνωστης πατρότητας του 7ου αιώνα που τιτλοφορείται

Πασχάλιον χρονικόν υποστηρίζει για το Χριστό laquoΟὐκ ἔφαγε τὸν ἀμνόν͵

ἀλλ΄ αὐτὸς ἔπαθεν ὡς ἀληθινὸς ἀμνὸς ἐν τῇ τοῦ πάσχα ἑορτῇ͵ καθὼς

διδάσκει ὁ θεολόγος καὶ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἐν τῷ κατ΄ αὐτὸν

εὐαγγελίῳ͵ λέγων οὕτως ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ

πραιτώριον ἦν δὲ πρωία͵ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ

μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχαraquo Και επιτίθεται αποκαλώντας

laquoαμαθείςraquo όσους λένε το αντίθετο laquoΚαὶ οὐχ ὥς τινες ἀμαθίᾳ φερόμενοι

διαβεβαιοῦνται ὡς φαγὼν τὸ πάσχα παρεδόθηraquo Πρέπει να θεωρήσουμε

αυτονόητο ότι ο συγγραφέας βασίστηκε στο Φίλωνα από τον οποίο

παραθέτει εκτενώς βγάζοντας έτσι το laquoασφαλέςraquo συμπέρασμα ότι ο

Ιησούς δεν τέλεσε Πάσχα στο Δείπνο αφού ο λαός θα θυσίαζε τον

πασχάλιο αμνό την επόμενη ημέρα Επίσης ο ίδιος διατείνεται ότι

συγκέντρωσε τις εξής μαρτυρίες κατά της τέλεσης του νομικού Πάσχα

από μέρους του Ιησού Για τον Ιππόλυτο λέει ότι έγραψε laquoᾧ καιρῷ

70 Μερικά γενικά σχόλια υπάρχουν στο έργο του Charles Freeman A New History of Early

Christianity Yale University Press 2009 σ 133 139-41 71 Cullen IK Story laquoThe Bearing of Old Testament Terminology on the Johannine

Chronology of the Final Passover of Jesusraquo Novum Testamentum τόμ 31 τεύχος 4

(Οκτώβριος 1989) σ 320

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

30

ἔπασχεν ὁ Χριστὸς οὐκ ἔφαγε τὸ κατὰ νόμον πάσχα οὗτος γὰρ ἦν τὸ

πάσχα τὸ προκεκηρυγμένον καὶ τὸ τελειούμενον τῇ ὡρισμένῃ ἡμέρᾳraquo

Στη συνέχεια παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Κλήμεντα τον

Αλεξανδέα laquoὍτι μὲν οὖν ἐν ᾧ καιρῷ πέπονθεν ὁ κύριος ἡμῶν καὶ σωτὴρ

οὐκ ἔφαγε τὸν νομικὸν καὶ σκιώδη ἀμνόν͵ ἀλλ΄ αὐτὸς ὡς ἀληθὴς ἀμνὸς

ἐτύθη ὑπὲρ ἡμῶν ἐν ἡμέρᾳ παρασκευῇ τῇ ιδraquo Επιπλέον είπε πως ο

Απολλινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως χαρακτήρισε αμαθείς όσους

υποστηρίζουν ότι ο Ιησούς έφαγε το πάσχα laquoΕἰσὶ τοίνυν οἳ δι΄ ἄγνοιαν

φιλονεικοῦσι περὶ τούτων͵ συγγνωστὸν πρᾶγμα πεπονθότες ἄγνοια γὰρ

οὐ κατηγορίαν ἀναδέχεται͵ ἀλλὰ διδαχῆς προσδεῖται καὶ λέγουσιν ὅτι τῇ

ιδ τὸ πρόβατον μετὰ τῶν μαθητῶν ἔφαγεν ὁ κύριος͵ τῇ δὲ μεγάλῃ ἡμέρᾳ

τῶν ἀζύμων αὐτὸς ἔπαθενraquo (10-4) Μολονότι δεν έχουμε βάσιμους λόγους

να αρνηθούμε την αυθεντικότητα των αποσπασμάτων που επικαλείται ο

συγγραφέας του Πασχαλίου χρονικού τα οποία αν είναι γνήσια

ανάγονται γύρω στο 200 ΚΧ θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η

επιχειρηματολογία του όπως και ο ίδιος ανοιχτά λέει αποσκοπεί στο να

αποδυναμώσει μια παράδοση που όντως υφίστατο μέχρι την εποχή του

τον 7ο αιώνα περί τέλεσης του Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας

Διαθήκης

Επιπλέον υπάρχουν δύο νόθα κείμενα της μέσης βυζαντινής

περιόδου που υποστηρίζουν το σενάριο ότι ο Ιησούς δεν χρησιμοποίησε

άζυμα και δεν τήρησε το Πάσχα επειδή δεν είχε έρθει η κατάλληλη

ημερομηνία Το πρώτο κείμενο εσφαλμένα (από σκοπιμότητα)

αποδίδεται και στον Αθανάσιο και στον Ιωάννη το Δαμασκηνό ενώ δεν

είναι κανενός εκ των δύο laquoΚαὶ ὁ Λουκᾶς ἐν ἁγίῳ Εὐαγγελίῳ αὐτοῦ͵ Καὶ

λαβὼν ἄρτον͵ φησὶν͵ εὐχαριστήσας ἔκλασεν Ἰδοὺ δὲ καὶ αὐτὸς ἄρτον εἶπε

λαβεῖν τὸν Χριστὸν͵ καὶ οὐκ ἄζυμον Οὐ γὰρ ἔτι ἦν͵ πέμπτης οὔσης

τηνικαῦτα ἡμέρας δεκακαιτρίτη γὰρ ἦν ἡ σελήνη τότε͵ καὶ οὐκ ἦν ἄζυμον

διὰ τὸ μήπω γενέσθαι Τῇ ιε γὰρ τῆς σελήνης νενομοθετημένον ἦν ἐσθίειν

ταῦτα Τῇ δὲ ιδ τὸν ἀμνὸν καὶ μόνον ἤσθιον διὸ καὶ τὴν δεκακαιτετάρτην

τοῦ αὐτοῦ μηνὸς τῆς σελήνης͵ Πάσχα προσαγορεύει ὁ νόμος τὴν δὲ ιε

αὐτὴν καὶ Σάββατον ὀνομάζει Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὴν

δεκακαιτετάρτην τῆς σελήνης͵ ἡμέρᾳ Παρασκευῇ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν

ἀζύμων ἑορτὴ͵ ὅτε τὰ ἄζυμα ἤσθιον͵ πότε ταῦτα τοῖς ἀποστόλοις

παρέδωκεν͵ ὅτι λέγουσιν παρὰ τῶν ἀποστόλων ταῦτα λαβεῖν Οὐδὲ γὰρ

τὸ Πάσχα τὸ νόμιμον κατὰ τὸν χρόνον ἔφαγεν ὁ Χριστός Καὶ γὰρ μετὰ τὸ

δειπνῆσαι͵ παρέδωκε διὰ τῆς τοῦ ἄρτου κλάσεως͵ τὸ τῆς Καινῆς Διαθήκης

μυστήριον κατὰ τὴν πέμπτην ἡμέραν Ὅτε δὲ ἑορτὴ τῶν Ἀζύμων ἦν ἐν τῷ

Σαββάτῳ κατὰ τὴν ιε ἡμέραν τοῦ μηνὸς͵ ἐν τῷ τάφῳ ἔκειτο ὁ Κύριος

Ἀζύμων οὖν μὴ ὄντων πρὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἀζύμων ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ͵

ποῦ εὑρέθησαν τότε τὰ ἄζυμα͵ ὅτε μετὰ τῶν αὐτοῦ μαθητῶν τὸ δεῖπνον

ἔφαγεν ὁ Χριστός Παύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ ἀντιμαχόμενοι Καὶ τὸ͵ ῏Ην δὲ

Παρασκευὴ τοῦ Πάσχα͵ οὕτω νοεῖται Ἡτοίμαζον γὰρ͵ οἷον καὶ

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

31

παρεσκεύαζον τὰ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα καὶ τὸ͵ Αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ

πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα͵ πῶς νοήσεις͵

εἰ τῇ πέμπτῃ ἦν τὸ Πάσχα πῶς τῇ Παρασκευῇ πρὸς τὸ πραιτώριον οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἀλλ΄ εὐλαβοῦντο προκαθαιρόμενοί πως διὰ τὴν τοῦ Πάσχα

μετάληψινraquo (Περί αζύμων με το όνομα του Αθανασίου PG 26 1326-32middot με

το όνομα του Δαμασκηνού PG 95 389-92) Τα παραπάνω δείχνουν την

άγνοια του ανώνυμου συγγραφέα για μια σειρά από θέματα (1) Λέει ότι

το Τελευταίο Δείπνο τελέστηκε τη 13η Νισάν προφανώς επειδή ο

συγγραφέας δεν γνώριζε πως στο εβραϊκό θρησκευτικό ημερολόγιο η

ημέρα αρχίζει από το ηλιοβασίλεμαmiddot (2) επίσης εσφαλμένα αναφέρει ότι

κατά τη γιορτή του Πάσχα έτρωγαν μόνο αρνί χωρίς άζυμα με το

σκεπτικό ότι η γιορτή των Αζύμων άρχιζε τη 15ηmiddot (3) κάνει το σημαντικό

σφάλμα ότι η λέξη laquoάρτοςraquo δεν μπορεί να σημαίνει laquoάζυμοraquo (Βλ στους

Εβδομήκοντα Λευ 712) Όσο για την έκρηξη του laquoΠαύσασθε οἱ τῇ ἀληθείᾳ

ἀντιμαχόμενοιraquo αυτή φανερώνει πως την εποχή του υπήρχαν άτομα που

χρησιμοποιούσαν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Αυτό το κείμενο είναι συναπτό στα υποτιθέμενα έργα του

Δαμασκηνού με ένα άλλο νόθο προφανώς του ίδιου άγνωστου

συγγραφέα το Έκτη αίρεσις Αρμενίων Το εν λόγω κείμενο αναφέρεται

συγκεκριμένα στο γιο του αυτοκράτορα Ηρακλείου Κωνσταντίνο και έτσι

μας επιτρέπει να πούμε ότι γράφτηκε κάποια στιγμή μετά τα μέσα του

7ου αιώνα laquoΚαὶ ὁ Σωτὴρ ἐν τῷ ὑπερῴῳ τὸν μυστικὸν δεῖπνον ὅτε ἤθελε

παραδοῦναι τοῖς μαθηταῖς͵ οὐκ ἐν ἀζύμῳ͵ ἀλλ΄ ἐν ἄρτῳ τελείῳ

παρέδωκεν͵ ὅτι οὐκ ἦν καιρὸς τῶν ἀζύμων κατὰ τὸν νόμον τῶν Ἑβραίων

Ἐπεὶ καὶ τὸ μυστήριον τοῦτο πρὸ τοῦ Πάσχα ἦν͵ καθὼς ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ

εὐαγγελιστὴς λέγει Πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα Καὶ πάλιν Τῇ ἐπαύριον͵

ἄγουσι τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον καὶ αὐ τοὶ οὐκ

εἰσῆλθον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα φάγωσι τὸ Πάσχα Καὶ Μελέτιος δέ

τις θεοφόρος ἀνὴρ καὶ τῶν Γραφῶν ἀκριβὴς ἐξεταστὴς͵ αἰτηθεὶς περὶ τῶν

ἀζύμων παρά τινος συγκέλλου͵ γράφει πρὸς αὐτὸν οὑτωσί α Τὰ ἄζυμα

οὐκ ἄρτος͵ ὡς ἄν τις εἴποι͵ τέλειος καὶ ὁλόκληρος͵ οὐδ΄ αὐτοτελῆ͵ ἀλλ΄

ἐλλιπῆ καὶ ἡμιτελῆ τινα͵ δεόμενα τοῦ πληρώματος τῆς ζύμης [hellip] Ὃ οἱ

τῶν Ἰουδαίων ἠγνοηκότες παῖδες βασκάνῳ ψυχῇ ἔτι ἄζυμα παρανόμως

ἐσθίουσι͵ καὶ διὰ τοῦτο οἱ μιμηταὶ τούτων͵ καὶ οἱ Ἰουδαιόφρονες Ἀρμένιοι

καὶ Ἰακωβῖται͵ ἀφρόνως τούτων μετέχουσιν͵ ὡς τῆς Ἀπολιναρίου

κακίστης αἱρέσεως μετέχοντες [hellip] β Ἰστέον οὖν ὡς ἀπὸ τοῦ Χριστοῦ͵ ἢ

τῶν ἁγίων ἀποστόλων αὐτοῦ͵ τὴν σεμίδαλιν τῶν ἀζύμων ἐσθίειν ἢ

προσφέρειν οὐδεμία παρέλαβεν Ἐκκλησία ἐπειδὴ οὔτε ὁ Χριστὸς αὐτὸς ὁ

Θεὸς ἡμῶν κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ πάθους αὐτοῦ τὸ νομικὸν ἔφαγε Πάσχα

[hellip] Εἰ οὖν ὁ Χριστὸς ἐτύθη κατὰ τὸν ιδ τῆς σελήνης͵ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς

Παρασκευῆς͵ τὸ δὲ Σάββατον ἦν τῶν ἀζύμων ἑορτὴ͵ πότε τὰ ἄζυμα

ἔφαγε͵ καὶ πότε αὐτὰ τοῖς ἀποστόλοις ποιεῖν ἐν τῇ καινῇ διαθήκῃ

παρέδωκεν ὅτι λέγουσιν οἱ μιμηταὶ τῶν Ἰουδαίων͵ ὅτι τὰ ἄζυμα παρὰ

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

32

τῶν ἀποστόλων ποιεῖν παρελάβομεν Οὐδὲ γὰρ τὸ Πάσχα τὸ νομικὸν͵

κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον φαγεῖν ἔφθασεν ὁ Χριστός καὶ ὅτι οὕτως ἔχει τὸ

ἀληθὲς͵ πρὸς πίστωσιν τῶν εἰρημένων ἄκουσον καὶ τῆς Μωϋσέως

νομοθεσίας͵ τί περὶ τοῦ Πάσχα καὶ τῶν ἀζύμων νενομοθέτηκεν [hellip]

Ἄκουσον τί φασιν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ο κεφαλαίῳ Εἴ τις πρεσβύτερος ἢ

διάκονος ἢ ὅλως τῶν τοῦ καταλόγου κληρικῶν νηστεύει μετὰ Ἰουδαίων͵ ἢ

ἑορτάζει μετ΄ αὐτῶν͵ ἢ δέχεται παρ΄ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς αὐτῶν ξένια͵

οἷον ἄζυμον͵ ἤ τι τοιοῦτον͵ καθαιρείσθω Ἀλλὰ καὶ ἡ σύνοδος ἐπὶ

Κωνσταντίνου ἐκγόνου Ἡρακλείου συναθροισθεῖσα͵ τοποτηρητὰς ἔχουσα

τοῦ πάπα͵ τοῦ ἱεροῦ Ἀγάθωνος ἐπισκόπου Ρώμης τόπον ἀναπληροῦντας͵

ἐν οἷς ἦν καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ ἔννοιαν κεφαλαίων κατὰ

τῶν ἀζύμων διὰ τὴν ἱερὰν διάταξιν ἐξέθετο ἔχουσαν οὕτως Μηδεὶς τῶν

ἱερατικῷ τάγματι κατειλεγμένων͵ ἢ λαϊκὸς τὰ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα

ἐσθιέτω Καὶ εἰ παραδεδομένον παρὰ τῶν ἀποστόλων ἦν τὸ ἐσθίειν τὰ

ἄζυμα͵ ἀντέστη ἂν γενναίως τῷ παρόντι κανόνι ὁ ἱερὸς Ἀγάθων ὁ Ρώμης

ἐπίσκοπος καὶ ὁ Ἀκραγαντῖνος θεῖος Γρηγόριος͵ καὶ οὐκ ἂν μᾶλλον

συνῄνουν τῷ ἱερῷ καὶ θείῳ τούτῳ κανόνι ῎Ηγουν ὁ ἄζυμα ποιῶν καὶ

προσφέρων Ἰουδαιόφρων ἐστὶ καὶ παράνομος καὶ ὁμόφρων ἐκείνων ἐστὶ͵

παραβαίνων καὶ τὰς πράξεις τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων͵ καθὼς ὁ

λόγος ἀπέδειξενraquo (PG 95 392-6) Σε αυτό το απόσπασμα εκτός του ότι

επαναλβάνεται το σκεπτικό και τα σφάλματα που είδαμε στο

προηγούμενο κείμενο καθίσταται σαφές ότι η χρήση αζύμων

στιγματιζόταν ως laquoιουδαιοφροσύνηraquo Οι δε απειλές και απαγορεύσεις

που περιέχει αποδεικνύουν ότι μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα

υπήρχαν κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo Αυτό το έθιμο όπως σαφώς λέγεται από τα κείμενα

τροφοδοτούνταν από την άποψη που είχαν πολλοί πως ο Ιησούς όντως

τήρησε το Πάσχα την τελευταία νύχτα της ζωής του Υπάρχουν μαρτυρίες

για αυτό Φυσικά

Ας δούμε λοιπόν ποιοι ήταν οι laquoαμαθείςraquo που υποστήριζαν ότι ο

Ιησούς είχε τελέσει κανονικά το ιουδαϊκό Πάσχα πριν πεθάνει72 Η πρώτη

μαρτυρία που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχεται από τον Ειρηναίο (περ

180) laquoΑφού πήγε από τη Βηθανία στην Ιερουσαλήμ εκεί έφαγε το πάσχα

και έπαθε την επόμενη ημέραraquomdashΚατά αιρέσεων Β΄ 223 (μετάφραση από

την αγγλική μετάφραση του λατινικού κειμένου)

Ένας άλλος που το υποστήριζε αυτό ήταν ο Ωριγένης (περ 220) ο

οποίος αναφέρει ότι ο Ιησούς είχε προγραμματίσει την τελευταία νύχτα

Του να τηρήσει το Πάσχα και ότι έτσι όντως έπραξε laquoΤὸν σωτῆρα πρὸς τὸ

πάσχα ἀναβαίνοντα εἰς ἀνάγαιον μέγα ἐστρωμένον καὶ κεκοσμημένον

καὶ ἑορτάζοντα μετὰ τῶν μαθητῶνraquomdashΟμιλίαι εις τον Ιερεμίαν 12-20 122

72 Αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι συνήθιζαν κιόλας να χρησιμοποιούν άζυμα στην

laquoευχαριστίαraquo

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

33

Ο δε Ευσέβιος (περ 340 ΚΧ) λέει ότι ο Ιησούς έκανε Πάσχα με τους

μαθητές του αλλά όμως πριν από τους Ιουδαίους καθότι οι Ιουδαίοι θα

έκαναν την πασχάλια θυσία την Παρασκευή το απόγευμα laquoἈλλὰ καὶ ὁ

Σωτὴρ οὐ μετὰ Ἰουδαίων ἐπετέλεσε τὸ Πάσχα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ ἰδίου

πάθους Οὐ γὰρ ὅτε ἔθυον ἐκεῖνοι τὸ πρόβατον͵ τότε καὶ αὐτὸς μετὰ τῶν

αὐτοῦ μαθητῶν τὸ ἑαυτοῦ ἤγαγε Πάσχα οἱ μὲν γὰρ κατὰ τὴν

Παρασκευὴν͵ ἐν ᾗ πέπονθεν ὁ Σωτὴρ͵ τοῦτ΄ ἔπραττον Ἀλλ΄ αὐτὸς μὲν͵

πρὸ τοῦ παθεῖν͵ σὺν τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς ἔφαγε τὸ Πάσχα͵ καὶ τὴν

ἑορτὴν ἐπετέλεσεν͵ οὐ μετὰ τῶν ἸουδαίωνraquomdashPG 24 704

Το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα αλλά πριν από τους Ιουδαίους

το υποστηρίζει και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ 400 ΚΧ) Κατrsquo αρχάς

είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι κατά την άποψή του Χρυσοστόμου η

θυσία του Πάσχα έπρεπε να γίνεται στην αρχή της 14 Νισάν μετά τη δύση

του ήλιου laquoΠρώτην τῶν ἀζύμων͵ τὴν πρὸ τῶν ἀζύμων φησίν εἰώθασι γὰρ

ἀπὸ τῆς ἑσπέρας ἀεὶ ἀριθμεῖν τὴν ἡμέραν καὶ ταύτης μνημονεύει͵ καθ΄ ἢν

ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τὸ πάσχα ἔμελλε θύεσθαιraquo (Ομιλία 81 PG 58 729) Στη

συνέχεια ο Χρυσόστομος δηλώνει ότι ο Ιησούς πριν θεσπίσει τη Νέα

Διαθήκη τήρησε το Πάσχα ακριβώς όπως λέει ο Μωσαϊκός Νόμος laquoΤίνος

δὲ ἕνεκεν τὸ πάσχα ἐπετέλει Διὰ πάντων δεικνὺς μέχρι τῆς ἐσχάτης

ἡμέρας͵ ὅτι οὐ ἔστιν ἐναντίος τῷ νόμῳraquo (PG 58 730) Επεξηγεί επίσης για

τη στάση του σώματος που είχε τρώγοντας το πάσχα laquoΠῶς δὲ͵ εἰ τὸ

πάσχα ἤσθιον͵ παρανόμως ἤσθιον οὐ γὰρ ἀνακειμένους ἔδει φαγεῖν Τί

οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι μετὰ τὸ φαγεῖν͵ ἀνέκειντο λοιπὸν ἑστιώμενοι

Ἕτερος δὲ εὐαγγελιστής φησιν͵ ὅτι κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην οὐκ ἤσθιε

μόνον τὸ πάσχα͵ ἀλλὰ καὶ ἔλεγενraquo (PG 58 733-4) Το πώς ο Χρυσόστομος

συνδύαζε τη μαρτυρία των Συνοπτικών με τη μαρτυρία του Ιωάννη

φαίνεται από ένα άλλο έργο του όπου υποστηρίζει ότι οι Ιουδαίοι που

έφεραν τον Ιησού ενώπιον του Πιλάτου παραβίασαν το Νόμο εφόσον

είχαν αργήσει να φάνε το Πάσχα laquoΟὐδὲ γὰρ ἔφαγον τότε τὸ πάσχα͵

φησὶν͵ ἀλλὰ διὰ τοῦτο ἠγρύπνουν Εἰπὼν γὰρ͵ ὅτι πρωΐα ἐστὶν͵ ὁ Ἰωάννης͵

ἐπήγαγεν Οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον͵ ἵνα μὴ μιανθῶσιν͵ ἀλλ΄ ἵνα

φάγωσι τὸ πάσχα Τί οὖν ἔστιν εἰπεῖν Ὅτι ἐν ἑτέρᾳ ἡμέρᾳ ἔφαγον͵ καὶ

τὸν νόμον ἔλυσαν͵ διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τὴν περὶ τὴν σφαγὴν ταύτην Οὐδὲ

γὰρ ἂν ὁ Χριστὸς παρέβη τὸν καιρὸν τοῦ πάσχα͵ ἀλλ΄ ἐκεῖνοι οἱ πάντα

τολμῶντες͵ καὶ μυρίους καταπατοῦντες νόμους Ἐπειδὴ γὰρ σφόδρα

ἔζεον τῷ θυμῷ͵ καὶ πολλάκις ἐπιχειρήσαντες ἀνελεῖν͵ οὐκ ἴσχυσαν τότε

λαβόντες αὐτὸν ἀπροσδοκήτως͵ εἵλοντο καὶ τὸ πάσχα ἀφεῖναι͵ ὑπὲρ τοῦ

τὴν φονικὴν αὐτῶν ἐμπλῆσαι ἐπιθυμίανraquomdash Ομιλία 842 PG 58 754

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά που λέει συγκεκριμένα πως ο Ιησούς

και οι μαθητές του έφαγαν άζυμα στο πλαίσιο της τήρησης του Πάσχα

έρχεται από τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (400 ΚΧ) ο οποίος επιτίθεται σε

όσους υποστηρίζουν την αποχή από κρεοφαγία και μάλιστα όπως λέει

αυτοί αλλοίωσαν την ευαγγελική περικοπή ώστε να γράφει πως τάχα ο

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

34

Ιησούς δεν έφαγε κρέας στο τελευταίο του Πάσχα laquoΠῶς δὲ περὶ

κρεοφαγίας οὐκ εὐθὺς ἡ αὐτῶν ἄνοια ἐλεγχθήσεται πρῶτον μὲν τοῦ

κυρίου ἐσθίοντος τὸ Πάσχα τῶν Ἰουδαίων Πάσχα δὲ τῶν Ἰουδαίων

πρόβατον ἦν καὶ ἄζυμα͵ κρέα προβάτου ὀπτὰ πυρὶ ἐσθιόμενα ὡς καὶ οἱ

μαθηταὶ αὐτῷ λέγουσι ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ Πάσχα καὶ

αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἀπέλθετε εἰς τὴν πόλιν καὶ εὑρήσετε ἄνθρωπον

βαστάζοντα κεράμιον ὕδατος καὶ ἀκολουθήσατε αὐτῷ ὅπου ὑπάγει καὶ

εἴπατε τῷ οἰκο δεσπότῃ͵ ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου ποιήσω τὸ Πάσχα

μετὰ τῶν μαθητῶν μου καὶ δείξει ὑμῖν ὑπερῷον ἐστρωμένον ἐκεῖ

ἑτοιμάσατε πάλιν δὲ αὐτὸς ὁ κύριος λέγει ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ

Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν καὶ οὐκ εἶπεν ἁπλῶς Πάσχα͵ ἀλλὰ τοῦτο τὸ

Πάσχα͵ ἵνα μή τις μεθοδεύσῃ εἰς τὴν ἑαυτοῦ ὑπόνοιαν Πάσχα δὲ ἦν͵ ὡς

εἶπον͵ κρέα ὀπτὰ πυρὶ καὶ τὰ ἄλλα αὐτοὶ δὲ ἀφανίσαντες ἀφ΄ ἑαυτῶν τὴν

τῆς ἀληθείας ἀκολουθίαν ἤλλαξαν τὸ ῥητόν͵ ὅπερ ἐστὶ πᾶσι φανερὸν ἐκ

τῶν συνεζευγμένων λέξεων͵ καὶ ἐποίησαν τοὺς μαθητὰς μὲν λέγοντας

ποῦ θέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι τὸ Πάσχα φαγεῖνῃ͵ καὶ αὐτὸν δῆθεν λέγοντα

μὴ ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα κρέας τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ πόθεν

δὲ οὐ φωραθήσεται ἡ αὐτῶν ῥᾳδιουργία͵ τῆς ἀκολουθίας κραζούσης ὅτι τὸ

μῦ καὶ τὸ ἦτά ἐστι πρόσθετα ἀντὶ τοῦ γὰρ εἰπεῖν ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα

αὐτοὶ προσέθεντο τὸ μή ἐπίρρημα αὐτὸς δὲ ἀληθῶς ἔλεγεν ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶν αὐτοὶ δὲ ἐπιγράψαντες τὸ

κρέας ἑαυτοὺς ἐπλάνησαν͵ ῥᾳδιουργήσαντες καὶ εἰπόντες μὴ ἐπιθυμίᾳ

ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα κρέας φαγεῖν μεθ΄ ὑμῶνῃ σαφῶς δὲ

δείκνυται ὅτι καὶ Πάσχα ἐπετέλεσε καὶ κρέα βέβρωκεν͵ ὡς προεῖπονraquomdash

Πανάριον Κατά αιρέσεων 362-3

Μια τελευταία μαρτυρία αλλά άκρως ενδιαφέρουσα είναι αυτή του

Ιωάννη του Δαμασκηνού (περ 700 ΚΧ) ο οποίος αναφέρει στην Ακριβή

Έκδοσι της Ορθοδόξου Πίστεως laquoἘν τῷ ὑπερῴῳ τοίνυν τῆς ἁγίας καὶ

ἐνδόξου Σιὼν τὸ παλαιὸν πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ φαγὼν καὶ

πληρώσας τὴν παλαιὰν διαθήκην νίπτει τῶν μαθητῶν τοὺς πόδας͵

σύμβολον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος παρεχόμενοςraquomdash86

Όλα τα ανωτέρω στοιχεία αποδεικνύουν πως ήταν ισχυρή η

παράδοση πως ο Ιησούς όντως τέλεσε Πάσχα με τους μαθητές του την

τελευταία νύχτα πριν πεθάνει Διαβάσαμε πως ο Ειρηναίος ο Ωριγένης ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και ο Δαμασκηνός είχαν αυτή την άποψη

Αυτό εξηγεί γιατί μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 7ου αιώνα υπήρχαν

κληρικοί που συνέχιζαν να χρησιμοποιούν άζυμα στην laquoευχαριστίαraquo

Έτσι λοιπόν τόσο λόγω της Βίβλου όσο και λόγω της Παράδοσής

τους δεν είναι καθόλου εύκολο οι σημερινοί Ορθόδοξοι θεολόγοι να

απορρίψουν κατηγορηματικά το ότι ο Ιησούς έκανε νομικό Πάσχα με τους

μαθητές του Ωστόσο επιμένουν στο έθιμο χρήσης του ένζυμου άρτου με

την εξής επιχειρηματολογία που αναφέρει η Θρησκευτική και ηθική

εγκυκλοπαιδεία laquoΩς ορθώς δε παρατηρεί ο διεξοδικώς εξετάσας εξ

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

35

απόψεως ερμηνευτικής το ζήτημα καθηγητής Ευάγγελος Αντωνιάδης και

εάν ακόμη υποτεθή και γίνη δεκτόν ότι το τελευταίον του Κυρίου δείπνον

ήτο πασχάλιον και κατrsquo ακολουθίαν ετέλεσεν ο Κύριος το μυστήριον της

Θείας Ευχαριστίας διrsquo αζύμου άρτου ουδαμώς δύναται να συναχθή

εντεύθεν ότι δημιουργείται εις τους εκ διαφόρων εθνών πιστεύσαντας εις

τον Χριστόν η υποχρέωσις ότι πρέπει να τελώσι την Θείαν Ευχαριστίαν διrsquo

αζύμων άρτωνhellip Η προσκόλλησις εις τους εξωτερικούς τύπους και

μάλιστα εις τους ιουδαϊκούς μαρτυρεί οικτράν παραγνώρισιν του

πνεύματος της Κ Διαθήκηςraquo73 Επιτρέψτε μας να σχολιάσουμε ότι το

επιχείρημα του εν λόγω θεολόγου είναι παράδοξο και αντιφατικό διότι

αν η χρήση των αζύμων αποτελεί laquoιουδαιοφροσύνηraquo και laquoοικτράν

παραγνώρισιν του πνεύματος της Καινής Διαθήκηςraquo τότε τι θα πούμε για

τη χρήση των ναών των θυμιαμάτων των αμφίων και των άλλων λοιπών

στοιχείων του τελετουργικού της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που

τεκμηριώμενα είχαν αφήσει πίσω τους για πάντα οι πρώτοι χριστιανοί

ακριβώς προς χάριν της πνευματικότητας της χριστιανοσύνης (Ιωα 421-

3middot Εβρ 911) Για την laquoπνευματικότηταraquo δε των εικόνων δεν θα σχολιάσω

καθότι δεν αποτελούν laquoιουδαιοφροσύνηraquo αλλά laquoπαγανοφροσύνηraquo και

αυτό είναι εντελώς εκτός θέματος

Εντούτοις τα λόγια αυτού του θεολόγου που δημοσιεύτηκαν σε μια

τόσο διακεκριμένη για τους Ορθοδόξους εγκυκλοπαίδεια εμπεριέχουν ένα

ίσχυρο μάθημα προς τον κύριο Γεώργιο Τσιμπιρίδη που με μένος και

μεγάλη προκατάληψη κατηγόρησε τη Σκοπιά ότι τάχα laquoπαραπλανάraquo

τους αναγνώστες επειδή υποστήριξε πως ο Ιησούς τέλεσε το ιουδαϊκό

Πάσχα πριν από τη θέσπιση της Νέας Διαθήκης Μήπως θα μας πει

άραγε ότι και ο εν λόγω θεολόγος φλερτάρει με την πλάνη Μήπως ο

Επιφάνιος ο Χρυσόστομος και πρωτίστως ο Δαμασκηνός αποσκοπούσαν

στην παραπλάνηση των ακροατών και των αναγνωστών τους Αυτό το

ερώτημα ουσιαστικά θίγει ένα σημαντικό πρόβλημα του πονήματος του

κυρίου Τσιμπιρίδη ότι δεν διακατέχεται από νηφαλιότητα και

αντικειμενικότητα Το πόνημά του περιέχει πολύ ισχυρά διατυπωμένες

θέσεις όταν αποδεικνύεται ότι δεν έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι βασικές

πτυχές του ζητήματος που αναλύει Και φυσικά είναι ακόμη χειρότερο το

γεγονός ότι το πόνημα δεν περιορίζεται στην laquoανάπηρηraquo κριτική του

αλλά καταφεύγει κατrsquo εξακολούθηση σε ηθικές επιθέσεις

Σφάλματα του πονήματος κατά της χρήσης των αζύμων άρτων

Στον πρόλογο αυτού του δοκιμίου γράψαμε ότι μετρήσαμε 22

σφάλματα του πονήματος του κυρίου Τσιμπιρίδη Ας τα δούμε ένα προς

ένα (Οι σελίδες των παραπομπών είναι από το παρόν δοκίμιο)

73 Τόμος 1 στ 488

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

36

1) Κατrsquo αρχάς υφίσταται σοβαρό σφάλμα στη μεθοδολογία δεδομένου

ότι ο πονήσας δεν έλαβε υπόψη τη σχετική βιβλιογραφία ωσάν να

ήταν ο πρώτος τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια που ασχολήθηκε με

το θέμα του Πάσχα Η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχουν

πολυάριθμες μελέτες και πολλές διιστάμενες απόψεις επί των

διαφόρων πτυχών του ζητήματος που αν τις γνώριζε ο πονήσας θα

απέφευγε πολλά από τα σφάλματά του και θα ήταν πολύ πιο

προσεκτικός στις εκφράσεις του για τους Μάρτυρες του Ιεχωβά

2) Επίσης σαβαρότατο σφάλμα μεθοδολογίας όπως γράψαμε στην

αρχή αυτού του δοκιμίου είναι ότι ο πονήσας εξέφρασε ισχυρές

απόψεις επί του θέματος της τέλεσης του Πάσχα κατά το Τελευταίο

Δείπνο χωρίς να έχει αναλύσει πρώτα τα βασικά εδάφια Στο

πόνημά του γράφει για την laquoεμφανέστατη lsquoαντίφασηrsquo και

lsquoσύγκρουσηrsquo που υφίσταται μεταξύ τών τριών συνοπτικών και τού

Ιωάννου επιφυλασσόμεθα να απαντήσουμε λεπτομερώς με την

επόμενή μας μελέτηraquo ενώ κανονικά θα έπρεπε πρώτα να λύσει αυτό

το ζήτημα και ύστερα να αποφανθεί περί του αν ο Ιησούς

χρησιμοποίησε άζυμα ή όχι Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το όλο

πόνημα έχει ως κινητήρια δύναμη την προκατάληψη

3) Στο πόνημα επαναλαμβάνεται συχνά η εσφαλμένη άποψη ότι

εφόσον γίνεται αναφορά σε εφτά ημέρες βρώσης των αζύμων κατά

τη Γιορτή των Αζύμων τότε πρέπει υποχρεωτικά το Πάσχα να

συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη ημέρα της Γιορτής των Αζύμων

Αυτός ο απλοϊκός τρόπος σκέψης εύκολα ακυρώνεται από τα

ντοκουμέντα που δείχνουν ότι το Πάσχα και τα Άζυμα ήταν δυο

ξεχωριστές γιορτές (βλ σ 14-21) Όπως δείξαμε η πλήρης

συγχώνευση του Πάσχα με τη Γιορτή των Αζύμων έγινε μετά την

καταστροφή της Ιερουσαλήμ Ωστόσο είναι ενδιαφέρον ότι ακόμη

και τότε όπως φανερώνει το Ταλμούδ η απαγόρευση της χρήσης του

ένζυμου άρτου γινόταν ήδη από το πρωί της 14ηςmdashΒλ σ 10-1

4) Το πονήσας γράφει laquoΤο Πάσχα εωρτάζετο την 15ην Νισάνraquomiddot laquoη 15η

Νισάν δηλαδή η πρώτη ημέρα τής εβδομαδιαίας εορτής τού Πάσχαraquo

Μόνο μετά την καταστροφή του Ναού θεωρούνταν η 15η Νισάν ως η

πρώτη ημέρα του Πάσχα (Βλ σ 10-1) Επομένως ο πονήσας

βρίσκεται σε σύγχυση όταν εφαρμόζει αυτή την αντίληψη στην

εποχή του Ιησού και γενικά στη Βίβλο

5) Ο πονήσας γράφει laquoάρχιζε από τής 6ης εσπερινής τής προτεραίας

(παραμονής) αυτή η προτεραία ήτο η 14η Νισάν καλουμένη και

lsquoπαρασκευή τού Πάσχαrsquoraquo Ο πονήσας συγχέει την laquoπαραμονή του

Πάσχαraquo (ερέβ πεσάχ) όρος που καθιερώθηκε μετά την καταστροφή του Ναού με την έκφραση του Ιωάννη laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo η

οποία όπως αποδείξαμε δεν είναι τεχνικός όρος για τη 14η Νισάν

αλλά καθαρά συγκυριακή έκφραση για την έκτη ημέρα της

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

37

εβδομάδας εντός της εορταστικής περιόδου του Πάσχα Η έκφραση

laquoπαραμονή του Πάσχαraquo δεν απαντά σε κανένα κείμενο πριν από το

70 ΚΧ Η δε laquoπαρασκευή του Πάσχαraquo πέραν του Ιωάννη δεν

απαντά σε κανένα ιουδαϊκό κείμενο γενικά Από την άλλη μεριά

πριν από το 70 ΚΧ η 14η αποκαλείται πάντα laquoΠάσχαraquomdashΣ 25-6

6) Ο πονήσας γράφει laquoΌταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό με τούς

Μαθητές Του να τρώγουν άζυμα εις την 14ην Νισάν δηλαδή ΠΡΟ

ΤΗΣ 15ης Νισάν έχουν άπαντες (συμφώνως προς το ΛΕΥΙΤ ΚΓ6 και

τούς ΑΡΙΘΜ ΚΗ17) παραβεί τον Νόμο τού Θεού ΝΑΙ ή ΟΧΙ Κι αν

πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο γιατί οι διώκτες τού Χριστού

Γραμματείς και Φαρισαίοι δεν το εκμεταλεύθηκαν εις το Μέγα

Συνέδριο αλλά αναγκάστηκαν να επικαλεσθούν ψευδομάρτυρες

(ΜΑΤΘΚΣΤ59-60 ΜΑΡΚΙΔ55-57) προκειμένου να προσάψουν

ψευδή κατηγορία εναντίον τού Ιησού διότι δεν υπήρχε αληθινή να

ευσταθήσειraquo Αυτή η επιχειρηματολογία είναι κραυγαλέα λογική

πλάνη που υπάγεται στην κατηγορία του ψευδοδιλήμματος Το ότι ο

Νόμος επέβαλε τη χρήση αζύμων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δεν

ισοδυναμεί φυσικά με απαγόρευση των αζύμων σε οποιαδήποτε

άλλη περίπτωση Ο Νόμος πουθενά δεν απαγορεύει τη χρήση

αζύμων Αυτό που απαγορεύει ο Νόμος είναι η χρήση ενζύμων στο

δείπνο του Πάσχα στο επταήμερο 15-21 Νισάν και σε κάποιες άλλες

περιπτώσειςmdashΒλ Ενόραση 21354-5

7) Ο πονήσας γράφει laquoΗ λέξη lsquoπάσχαrsquo και η φράση lsquoφαγείν το πάσχαrsquo

σημαίνει τον πασχάλιο αμνό και μόνον αυτόνraquo Το τι μπορεί να

σημαίνει η έκφραση laquoίνα να φαγώσι το πάσχαraquo όσον αφορά τους

Ιουδαίους αναλύθηκε παραπάνω (σ 12-3) Ωστόσο αυτό που μας

κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ότι αν και ο πονήσας διατρανώνει πως

η έκφραση περιορίζεται στη βρώση του πασχάλιου αμνού

παραβλέπει εντελώς το ότι τούτη η φράση εμφανίζεται στις

δηλώσεις των Συνοπτικών σχετικά με το ότι οι μαθητές του Ιησού

τού ετοίμασαν laquoνα φάει το πάσχαraquo Πρόκειται για χονδροειδή

αντίφαση και ασυνέπεια εκ μέρους του

8) Ο πονήσας γράφει laquoΣημαίνει την κατά το εσπέρας τής 14ης Νισάν

βρώση τού πασχαλίου αμνούraquo Προφανώς εννοεί της 15ης

9) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα εάν είχαν ήδη φάει το Πάσχα εις την αρχή

τής ημέρας όπως διατείνεται η Σκοπιά τότε δεν είχαν τίποτε να

φοβηθούν εφόσον η μόλυνσή τους θα διαρκούσε έως εσπέρας οπότε

διrsquo ενός καθάρσιου λουτρού εξηλείφετο Επειδή όμως δεν είχαν

ακόμη φάει ακόμη τού πασχαλίου αμνού δηλαδή επρόκειτο να φάνε

εξ αυτού κι αν δια τής εισόδου των εμολύνοντο τότε θα έπρεπε να

τελέσουν το Πάσχα έναν μήνα αργότερα γιrsquo αυτό δε τον λόγο δεν

εισέρχονται εις το πραιτώριοraquo Το επιχείρημα αυτό είναι εντελώς

αβάσιμο με βάση τη συλλογιστική του πονήσαντος εφόσον ο

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

38

πασχάλιος αμνός θα τρωγόταν ούτως ή άλλως μετά τη δύση του

ήλιου Πιθανόν να περιλαμβάνονται επίσης ραβινικοί κανόνες της

εποχής που δεν γνωρίζουμε Για το πώς εξηγούν οι ειδικοί το ζήτημα

βλέπε σ 13

10) Ο πονήσας γράφει laquoΟ συγκεκριμένος ισχυρισμός τής Σκοπιάς ότι η

ημέρα τού Πάσχα η 14η δηλαδή Νισάν εθεωρείτο ως η πρώτη ημέρα

τής Εορτής τών Αζύμων στερείται σοβαρότητος και είναι καθαρά

αντιγραφικήraquo Ίσως για τον πονήσαντα να στερείται σοβαρότητος

και ο Ιώσηπος που αναφέρει laquoΚαὶ τῆς τῶν ἀζύμων ἐνστάσης

ἡμέρας τεσσαρεσκαιδεκάτῃ Ξανθικοῦ μηνός [δηλαδή Νισάν]raquo

(Ιουδαϊκοί πόλεμοι Ε΄ 31 [99]) Όπως έχει ειπωθεί παραπάνω

συνηθιζόταν απλουστευτικά οι δύο γιορτές να αποκαλούνται με μία

ονομασία είτε ως laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo είτε ως laquoΠάσχαraquo Τα εδάφια

Λου 221 7 αποδεικνύουν ξεκάθαρα πως τα laquoάζυμαraquo στην laquoπρώτη

των αζύμωνraquo σημαίνουν όλη την περίοδο 14 έως 21 Νισάν

11) Ο πονήσας ρωτάει laquoΕάν λοιπόν υπό την φράση lsquoπαρασκευή τού

πάσχαrsquo νοηθή εδώ αυτό που θέλει να περάσει η Σκοπιά εις τούς

αναγνώστες της ότι δηλαδή laquoΗ ημέρα τής δίκης και τού θανάτου τού

Ιησού μπορούσε να θεωρηθεί laquoπροετοιμασία τού πάσχαraquo με την

έννοια ότι αποτελούσε την προετοιμασία για την εφταήμερη Γιορτή

τών Άζυμων Άρτων που άρχιζε την επομένηraquo τότε για ποία

προετοιμασία προσπαθεί να μάς πείσει η Σκοπιά ότι γίνεται εδώ

λόγοςraquo Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι εφόσον η επομένη ήταν επίσημη

θρησκευτική αργία τόσο λόγω του εβδομαδιαίου Σαββάτου όσο και

λόγω της 15ης Νισάν έπρεπε οι οικογένειες να είναι

προετοιμασμένες και εφοδιασμένες από την Παρασκευή όσον αφορά

οποιοδήποτε εργασία λατρευτική ή μη δεν θα μπορούσαν να

διεκπεραιώσουν την επομένη Οι λεπτομέρειες για τη διευθέτηση

των εργασιών όταν συνέπιπτε το εβδομαδιαίο Σάββατο με τη 15η

Νισάν εξαρτόνταν από τις ερμηνείες και τις παραδόσεις των

φαρισαίων και των σαδδουκαίωνmdashΒλ σ 26-7

12) Ο πονήσας γράφει laquoΔΕΥΤ ΙΣΤ3 (κατά το Εβρ) διασαφηνίζεται ότι

laquoΕΠΤΑ ημέρας θέλει τρώγει άζυμα με ΑΥΤΟ (δηλ με το Πάσχα)raquo

δηλαδή εις το διάστημα τών ΕΠΤΑ (7) ΗΜΕΡΩΝ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑraquo Στο 16ο κεφάλαιο του Δευτερονομίου ο όρος

laquoΠάσχαraquo χρησιμοποιείται όχι μόνο για το αρνί καθαυτό ή για τη

γιορτή της 14ης Νισάν αλλά επίσης και για όλη την εορταστική

περίοδο (Δευ 161) Γιrsquo αυτό εξάλλου και δεν χρησιμοποιείται στα

συμφραζόμενα η φράση laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo που χρησιμοποιείται

σε άλλα σημεία της Γραφής Η έλλειψη αναφοράς και των δύο όρων

μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στον αναγνώστη αλλά αν

λάβουμε υπόψη όλες τις αναφορές για το Πάσχα και τη Γιορτή των

Αζύμων καθίσταται σαφές πως επρόκειτο για ξεχωριστές γιορτές

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

39

καίτοι συναπτές και στενά συσχετιζόμενες (Βλ σ 15-24) Σε κάθε

περίπτωση η εορταστική περίοδος του Πάσχα αρχίζει στην αρχή της

14ης Νισάν και όχι στο τέλος της laquoΕπίσης από το κρέας του ζώου

που θα θυσιάσετε από βραδίς την πρώτη ημέρα δε θα πρέπει να rsquoχει

μείνει καθόλου υπόλοιπο το πρωίraquo laquoτη θυσία θα την προσφέρετε το

δειλινό με τη δύση του ηλίουraquomdashΔευ 164 6 ΜΠΚ

13) laquoΤο αιγυπτιακό Πάσχα εωρτάσθη σε μίαν μόνο μέρα ή ακριβέστερα

σε μίαν μόνο νύκτα την νύκτα τής 14ης προς την 15ην Νισάν η

οποία νύκτα κατά την Ιουδαική περί ημέρας αντίληψη αποτελεί το

πρώτο μέρος δηλαδή το σκοτεινό τής 15ης Νισάν Εις την ΕΞΟΔ ΙΒ

14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να

εορτάζεται δια επτά ημερώνraquo Δεν υπάρχει νύχτα 14ης προς 15η

διότι η ημερολογιακή ημέρα άλλαζε στη δύση ή πρόκειται για νύχτα

της 14ης ή για νύχτα της 15ης και η δεύτερη εκδοχή απορρίπτεται

Επιπλέον ο πονήσας για άλλη μια φορά παρασύρεται από το

Πεσαχίμ του Ταλμούδ που αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις που

επικράτησαν μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού και οι οποίες

εμφανίζονται και σε ερμηνευτικά έργα που συγγράφουν οι σημερινοί

Εβραίοι

14) Ο πονήσας συνεχίζει laquoΚαι ldquoΤη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα έκτη δrsquo

εστιν αύτη και δεκάτηrdquo Φλαβίου Ιωσήπου Ιουδαική Αρχαιολογία

Βιβλίο Γ΄ κεφ10 παρ5) Ο Ιώσηπος δηλαδή ο οποίος όπως είδαμε

ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο αριθμεί εν τούτοις την 16ην

Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτήςraquo Φυσικά και όχι Ο Ιώσηπος

ανατρέποντας εντελώς τη συλλογιστική του πονήσαντος λέει ότι η

16η είναι η δεύτερη ημέρα όχι του Πάσχα αλλά της Γιορτής των

Αζύμων που ξεκινά στις 15 έχοντας διαδεχτεί το Πάσχα της 14ης

όπως κατά λέξη γράφειmdashΒλ σ 21-2

15) Ο πονήσας γράφει Η μετάφραση τού Αρχιμανδρίτου Νεοφύτου

Βάμβα όπως αρκετοί γνωρίζουν είναι μετάφραση εκ τής αντιστοίχου

μεταφράσεως τού Εβραικού εις την Αγγλική τού βασιλέως Ιακώβου

που εγένετο εις το 1611 Η Αγγλική μετάφραση λοιπόν μετάφραση εις

το τέλος τού χωρίου έχει ως εξής laquoshall kill it in the eveningraquo εξ ού

και η Ελληνική μετάφραση laquoθέλει σφάξει αυτό προς το εσπέραςraquo

Βεβαίως αυτό είναι λάθος Η μετάφραση του Βάμβα αν και

ακολουθεί τον προτεσταντικό κανόνα και την αρίθμηση των εδαφίων

της μετάφρασης βασιλέως Ιακώβου κειμενικά βασίζεται στο εβραϊκό

πρωτότυπο και ενίοτε προτιμά εκφράσεις της Μετάφρασης των

Εβδομήκοντα74 Εν προκειμένω η απόδοση του Βάμβα ακολουθεί τους

74 Γ Μεταλληνός Το Zήτημα της Mεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν

Εκδόσεις Αρμός 2004 σ 262-6 Στο εν λόγω σύγγραμμα αναφέρεται ότι ο Βάμβας και ο

Ιωαννίδης μη γνωρίζοντας Εβραϊκά ήταν υποχρεωμένοι να μεταφράσουν (το μέρος των

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

40

Εβδομήκοντα και διαφέρει από την αγγλική μετάφραση του Βασιλέως

Ιακώβου καθώς η τελευταία δεν λέει ότι η θυσία γίνεται laquoπρος

εσπέρανraquo αλλά laquoτην εσπέραraquo δηλαδή το βράδυ

16) Ο πονήσας γράφει laquoΕάν τώρα η φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo

σημαίνει την προσφορά που γίνεται εις την αρχή τής Εβραικής

ημέρας δηλαδή εις τις 600 ndash 720 μμ όπως εσφαλμένως πιστεύει η

Σκοπιά (Ενόραση τόμΒ΄ σελ614) τότε αυτή η προσφορά θα ήτο

υποχρεωτικώς η ΠΡΩΤΗ προσφορά τής ημέρας κι όχι η δευτέρα

όπως την ήθελε ο Θεός (laquoτο δεύτερον αρνίον θέλεις προσφέρει ανά

μέσον τών εσπερινώνraquo) Θα προηγείτο δηλαδή και αυτής τής

πρωινής προσφοράς οπότε η πρωινή δεν θα ήτο η πρώτη αλλά η

δευτέρα προσφορά Να λοιπόν το πρώτο χωρίο το οποίο διαψεύδει

την Σκοπιά ως προς την ερμηνεία που έχει αποδεχθεί όσον αφορά εις

την φράση lsquoανά μέσον τών εσπερινώνrsquo και άρα διαψεύδεται και ως

προς την ακριβή ώρα τής θυσίας τού πασχαλίου αμνούraquo Το ζήτημα

αυτό είναι μεγάλο καθώς σχετίζεται με τον τρόπο υπολογισμού της

ημέρας Εν ολίγοις επισημαίνουμε ότι αν και το θρησκευτικό

ημερολόγιο άρχιζε από τη δύση του ήλιου για πρακτικούς λόγους

ενίοτε συναντούμε εκφράσεις που τοποθετούν την αρχή των

καθημερινών δραστηριοτήτων στο ξημέρωμα με το βράδυ να έπεται

(Βλ Ενόραση 11084-5) Μερικά χαρακτηριστικά εδάφια είναι τα εξής

Λευ 715-6middot Δε 2867middot Κρ 194-9middot 1Σα 1911middot 2819middot 3012middot 2Χρ 620middot Ησ

2819middot Ιερ 3320middot Νεε 1675 Επομένως το ζήτημα που θίγει ο πονήσας

δεν είναι καθοριστικό για τη σημασία του μπεν χαrsquoαρμπαγίμ Για τον

προσδιορισμό της σωστής σημασίας βλέπε σ 14-5

17) Ο πονήσας γράφει laquoΕπειδή επλησίαζε η νύκτα και υπήρχε ακόμη

πλήθος ζώων προς θυσίαν υπό τών ιερέων οι Λευίτες έπρεπε να

βοηθήσουν τούς ιερείς προετοιμάζοντες τούς πασχαλίους αμνούς

για τούς ιερείς και τούς εαυτού τους προ τού τέλους τής 14ης Νισάν

Αυτό συνεπάγεται ότι οι Λευίτες ξεκίνησαν να θυσιάζουν τούς

πασχαλίους αμνούς το απόγευμα τής 14ης Νισάν κι έτσι δεν υπήρχε

αρκετός χρόνος για να θυσιάσουν όλα τα ζώα που προσέφεραν οι

πιστοί πριν πέσει η νύκτα (όταν και θα ξεκινούσε η 15η Νισάν)raquo Εν

προκειμένω ο πονήσας συγχέει την ορολογία των διαστημάτων της

Εβραϊκών Γραφών που τους είχε ανατεθεί) εξαρχής από ευρωπαϊκές μεταφράσεις

ωστόσο ύστερα υφίσταντο τις διορθώσεις των Lowndes και Leeves με βάση το εβραϊκό Οι

τελευταίοι όπως και ο Τυπάλδος μετέφραζαν απευθείας από το εβραϊκό Ως όφειλαν

όλοι τους έλαβαν υπόψη τις τότε διαθέσιμες ευρωπαϊκές μεταφράσεις δείγμα των

οποίων εμφαίνεται από τα επιλεγμένα εδάφια που απέδωσαν το Τετραγράμματο ως

laquoΙεοβάraquo 75 James C Vanderkam laquoCallendarsraquo The Anchor Bible Dictionary (Επ N Freedman) 1996

τόμ 1 σ 814

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

41

ημέρας Η αρχή της θρησκευτικής ημέρας δεν ήταν η laquoνύχταraquo (λαϊλά)

αλλά η laquoεσπέραraquo (ερέβ) δηλαδή το βραδινό λυκόφως Η laquoνύχταraquo

(λαϊλά) διαδεχόταν την laquoεσπέραraquo και σήμαινε το πλήρες σκοτάδι όχι

το λυκόφως της laquoεσπέραςraquo μετά τη δύση Επομένως η αφήγηση του

Πάσχα επί Ιωσία λέει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που προσπαθεί

να αποδείξει ο πονήσας λέει δηλαδή ότι οι θυσίες συνεχίστηκαν μετά

την εσπέρα Επομένως το ότι τάχα φοβήθηκαν οι ιερείς μην τους βρει

το ηλιοβασίλεμα χωρίς να έχουν ακόμη τελειώσει τις θυσίες είναι

πέρα για πέρα εσφαλμένο Αν λάβουμε κιόλας υπόψη το πρώτο

εδάφιο του κεφαλαίου (laquoΣτις δεκατέσσερις του πρώτου μήνα

έσφαξαν τα πασχαλινά αρνιάraquo) φαίνεται ότι το σφάξιμο άρχισε

αμέσως με τη δύση του ήλιου (έναρξη της 14ης) και ξεπέρασε τη

μιάμιση ώρα ίσως συνεχίστηκε και τις πρώτες ώρες τις νύχτας Όλα

λοιπόν έγιναν laquoσύμφωνα με τα γραμμένα στο βιβλίο του Μωυσήraquomdash

2Χρ 3512

18) Ο πονήσας γράφει laquoΑπό τις ανωτέρω παρατηρήσεις που κάναμε

φαίνεται ξεκάθαρα ότι ΟΛΑ τα περιστατικά που περιγράφονται εις

το συγκεκριμένο κεφάλαιο έγιναν υπό το φώς τής ημέρας Κι αυτό

επίσης επιβεβαιώνεται από τον ανωτέρω στίχ45 ο οποίος μάς λέγει

ότι ακόμη και εις το τέλος όλων αυτών τών περιστατικών ήτο ημέρα

απλά κάποια στιγμή ο ουρανός συσκοτίσθη Επίσης ΟΛΑ τα

ανωτέρω περιστατικά που περιγράφονται από τον στίχ30 και εξής

διεδραματίσθησαν μετά την μεσημβρία και την εσπερινή προσφορά

που ετελείτο ανά μέσο τών εσπερινών όπως ξεκάθαρα μαρτυρεί ο

στίχ29 laquoΚαι αφού παρήλθεν η μεσημβρία και αυτοί προεφήτευον

μέχρι τής ώρας τής προσφοράς και ουκ ην φωνή και ουκ ην

ακρόασις και ουκ ην προσοχήraquo Ο πονήσας εσφαλμένα θεωρεί ότι με

το που δύει ο ήλιος πέφτει πλήρες σκοτάδι και αρχίζει η νύχτα

Φυσικά δεν έχει έτσι η κατάσταση και μια παρατήρηση από την

αυλή ή την ταράτσα μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα πειστική Όπως

έχουμε πει παραπάνω οι όροι ερέβ και μπεν χαrsquoαρμπαγίμ σημαίνουν

την ώρα από τη δύση μέχρι το πλήρες σκοτάδι δηλαδή μέχρι τη λαϊλά

τη νύχτα Όσον αφορά την ώρα της βραδινής θυσίας η διατύπωση

του εβραϊκού κειμένου εν προκειμένω δεν είναι διαφωτιστική λέει

απλώς ότι οι ιερείς ικέτευαν το Βάαλ από το μεσημέρι περίπου μέχρι

τη βραδινή θυσία Ωστόσο η αναφορά του απότομου

σκοτεινιάσματος του ουρανού από τα σύννεφα ενισχύει την άποψη

ότι η βραδινή θυσία γινόταν μετά το ηλιοβασίλεμα Αυτό το λέμε

διότι όσο φέγγει ο ήλιος είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτεινιάσει ο

ουρανός από την πυκνή συννεφιά καθότι το ηλιακό φως διαπερνά τα

νέφη Αντιθέτως λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα το πυκνό νέφος θα

προκαλέσει σκοτάδι με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (Βλ τη

χρήση της εβραϊκής λέξης για το laquoσκοτείνιασμαraquo στα εδάφια Ιωη

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

42

210middot Μιχ 36middot Ζαχ 146) Επιπλέον όπως είδαμε στη σ 20 οι

Εβδομήκοντα ερμήνευσαν αυτό το εδάφιο κατά τρόπο που τοποθετεί

τη βραδινή θυσία μετά το ηλιοβασίλεμα

19) Ο πονήσας γράφει laquoΆρα η εντολή τού Θεού ήτο το πρόβατο να

παραμείνει εις την οικία τών Ισραηλιτών εννοείται ζωντανό μέχρι

την 14η Νισάν Όταν η Σκοπιά βάζει τον Χριστό και τούς μαθητές Του

αλλά και όλους τούς Ισραηλίτες να σφάζουν τον αμνό ευθύς αμέσως

με την είσοδο τής 14ης Νισάν δηλ 600 ndash 720 μμ (Ενόραση τόμΒ΄

σελ614) το πρόβατο πώς εννοείται ότι παραμένει ζωντανό την 14η

Νισάν εφόσον σφάζεται ευθύς αμέσως με την είσοδό τηςraquo Και

δεκατρία ερωτηματικά να βάλει ο πονήσας δεν απαλλάσσεται από

την ανάγκη προτού κάνει τέτοιου είδους δηλώσεις να εξετάζει

πρώτα τι σημαίνουν οι χρονικές εκφράσεις στα Εβραϊκά Η εν λόγω

πρόθεση (που συχνά αποδίδεται laquoέωςraquo) χρησιμοποιείται λόγου χάρη

στο εδάφιο Κρ 162 (Βάμβας) laquoΚαι ησύχαζον όλην την νύκτα

λέγοντες Ας προσμένωμεν έως της αυγής της πρωίας και θέλομεν

φονεύσει αυτόνraquo Αυτή η φράση δεν σημαίνει φυσικά ότι θα

περίμεναν να περάσει όλο το πρωινό για να τον φονεύσουν αλλά ότι

θα τον φόνευαν μόλις θα έφεγγε ή και laquoακριβώς πρινraquo φέξει όπως το

θέτει το λεξικό των Βιβλικών Εβραϊκών των Koumlhler και Baumgartner

20) Ο πονήσας γράφει laquoΗ ανωτέρω παραπομπή τού Ιωσήπου αυτή καθrsquo

αυτήν είναι αρκετή για να τινάξει εις τον αέρα τα σαθρό οικοδόμημα

τής Σκοπιάς περί δήθεν σφαγής τού πασχαλίου αμνού εις την αρχήν

τής 14ης Νισάν κατά το σκοτεινόν αυτής τμήμα δηλ 600 ndash 720 μμraquo

Το laquoσαθρό οικοδόμημα της Σκοπιάςraquo (sic) υποστηρίζει όπως είδαμε

πριν και ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Καϊμάκης και θεωρεί

πιθανό ο Ορθόδοξος παλαιοδιαθηκολόγος Δόικος (αυτό το γράφω

μήπως συγκινηθεί ο πονήσας) και όλα ίσως τα σύγχρονα λεξικά της

Βιβλικής Εβραϊκής καθώς και οι βιβλικές μεταφράσεις (Βλέπε σ 14-6)

Όσον αφορά την πολυσύνθετη κατάσταση του παλαιστινιακού

ιουδαϊσμού και των διιστάμενων απόψεων γύρω από την τέλεση του

Πάσχα και τι πίστευε προσωπικά ο Ιώσηπος βλέπε σ 21-5

21) Ο πονήσας γράφει laquoόποτε την εξυπηρετεί ερμηνευτικά ενοποιεί

αμφότερες τις εορτές (δηλαδή την 14η Νισάν και την επταήμερη

εορτή τών Αζύμων) ως Πάσχα [hellip]όπου μάς συμφέρει ερμηνευτικώς

να θεωρείται ως Πάσχα μόνον η 14η Νισάν και όπου δεν μάς

εξυπηρετεί ερμηνευτικώς να ενοποιούμε τις εορτές κι έτσι να

θεωρείται ως Πάσχα όλο το οκταήμερο [hellip] Ερμηνευτική Βαβέλraquo

Βεβαίως γνωρίζουμε ότι το laquoΠάσχαraquo έχει τρεις σημασίες (1) ο

πασχάλιος αμνός (2) η γιορτή της 14 Νισάν (3) ολόκληρη η

οκταήμερη περίοδος 14-21 Νισάν Τα laquoάζυμαraquo πάλι έχουν τρεις

σημασίες (1) Τα άζυμα καθαυτά (2) τη γιορτή των αζύμων 15-21

Νισάν μετά το Πάσχα (3) και ολόκληρη την οκταήμερη εορταστική

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής

43

περίοδο 14-21 Νισάν Ο συγγραφέας μενόμενος από προκατάληψη

αντιφάσκει κραυγαλέα καθώς αλλού ο ίδιος γράφει laquoΕξαιρέσει τών

περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής

θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14ην Νισάν) από τής

επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ ΛΕΥΙΤ ΚΓ5-6 και ΑΡΙΘΜ

ΚΗ16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14ης Νισάν ως εορτής

τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων που άρχιζε την 15ην

Νισάν) ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με

ένα μόνον όνομα τού lsquoΠάσχαrsquo [ΔΕΥΤ ΙΣΤ1-3 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

Λ13 ΜΑΤΘ ΚΣΤ2 ΛΟΥΚ Β41 ΙΩΑΝ Β1323 κά] ή lsquoτών αζύμωνrsquo

[ΕΞΟΔ ΚΓ15 ΛΔ18 Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ7-9 ΛΟΥΚ ΚΒ7

ΠΡΑΞ ΙΒ3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως τα οποία άλλοτε μεν

φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (πχ Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ)

ΛΕ17 ΜΑΡΚ ΙΔ1) άλλοτε πάλι εναλλάξ [πχ εις το ΔΕΥΤ

ΙΣΤ1256 lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον στίχ16 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Επίσης εις

το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) Λ1-2 αναφέρεται ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε τον

στίχ13 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo εις δε τούς στίχ1517 ως lsquoΠάσχαrsquo εις δε

τον στίχ21 lsquoεορτή τών αζύμωνrsquo Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται

και εις το Β΄ ΠΑΡ (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ) ΛΕ κεφάλαιο] και άλλοτε πάλι το

ένα ως επεξήγηση τού άλλου (πχ Εις τον ΛΟΥΚ ΚΒ1 αναφέρεται

laquoη εορτή τών αζύμων η λεγομένη Πάσχαraquo)raquo Και laquoΣπουδαία

μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο

Ιώσηπος laquoόθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφrsquo

ημέρας οκτώ την τών αζύμων λεγομένηνraquo (Φλαβίου Ιωσήπου

Ιουδαική Αρχαιολογία Βιβλίο Β΄ κεφ15 παρ1)raquo

22) Όσον αφορά το ακριβώς παραπάνω απόσπασμα του πονήσαντος

διορθώνουμε ότι το Πάσχα και τα Άζυμα αναφέρονται με σαφήνεια

ως ξεχωριστές γιορτές στα εδάφια Λευ 235 6middot Αρ 2816 17middot Ιη 510

11middot 2Χρ 3517middot Εσδ 619 22middot Μαρ 141 Και οι εξωβιβλικές πηγές

(Πάρυρος Ελαφαντίνης Εζεκιήλος Ιώσηπος Φίλων) θεωρούν κατrsquo

ουσίαν ξεχωριστές γιορτές το laquoΠάσχαraquo και τη laquoΓιορτή των Αζύμωνraquo

Ωστόσο επειδή είναι συναπτές και έχουν το ίδιο θέμα δηλαδή την

απελευθέρωση από την Αίγυπτο ενίοτε αναφέρονται αμφότερες με

μία ονομασία Επίσης είναι εσφαλμένο το σκεπτικό ότι το Πάσχα

ξεχώριζε από τα άζυμα μόνο ως προς τη θυσία (καθώς εννοεί ο

πονήσας ότι το γεύμα του Πάσχα θα τρωγόταν εντός της Γιορτής

των Αζύμων)middot η γιορτή του Πάσχα δεν είναι μόνο η θυσία αλλά και

το δείπνο και στη Βίβλο αλλά και σε εξωβιβλικές πηγές είναι

σαφές ότι το Πάσχα ξεχωρίζει εξολοκλήρου ως γιορτή

περιλαμβανομένης και της θυσίας και του επακόλουθου δείπνουmdash

Βλέπε σ 14-25

Διατελούμε μετά τιμής