. Σημειώσεις Γεωπολιτικής του Κων Κολιόπουλου

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

Γεωπολιτική (geopolitics) είναι ρ αναλυτικός κλάδος πoυ αναλύει και συσχετίζει σταθερούς, και μεταβαλλόμενους γεωγραφικούς παράγοντες (π.χ. μορφολογία του εδάφους και πυκνότητα πληθυσμού αντίστοιχα) προκειμένου να καταλήξει σε συμπεράσματα αναφορικά με την κατανομή της ισχύος στο διεθνή χώρο.

Η γεωπολιτική έχει παρεξηγηθεί αρκετά, κυρίως εξαιτίας του ότι χρησιμοποιήθηκε ως θεωρητική βάση για τη δικαιολόγηση του ναζιστικού επεκτατισμού. Ωστόσο, μολονότι ορισμένοι γεωπολιτικοί αναλυτές όντως είχαν σχετιστεί με το ναζιστικό καθεστώς, καμία επιστήμη δεν είναι υπεύθυνη για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται. Μια άλλη κατηγορία που έχει διατυπωθεί εναντίον της γεωπολιτικής είναι ότι είναι μονοδιάστατη και συνεπώς έχει περιορισμένο πεδίο εφαρμογής. Ούτε αυτό ισχύει, η γεωπολιτική έχει μεγάλη εξηγητική ικανότητα, αρκεί να μην ξεπέφτει στο επίπεδο του απλοϊκού γεωγραφικού ντετερμινισμού.

Ο όρος «γεωπολιτική» προέρχεται από τον Σουηδό Ρούντολφ Κγιέλεν (KJELLEN, 1864-1922), ο οποίος τον εισήγαγε το 1916 σε μια μελέτη με τίτλο «Το κράτος ως μορφή ζωής», όπου υποστήριξε ότι τα κράτη είναι αναγκασμένα να πολεμούν μεταξύ τους για να επιβιώσουν.

Η ιδέα του κράτους ως ζωντανού οργανισμού, ο οποίος αναπτύσσεται καταλαμβάνοντας χώρο, στη συνέχεια συρρικνώνεται και τελικά πεθαίνει και σβήνεται από τον χάρτη, κυριαρχεί και στο έργο του Γερμανού Φρίντριχ Ράτσελ (RATZEL, 1844-1904). Κατά τον Ράτσελ, κεφαλαιώδη σημασία έχουν ο «χώρος» που καταλαμβάνει ένα κράτος (με την έννοια της εδαφικής έκτασης) και η «θέση» του στη γήινη σφαίρα. Τα δύο αυτά στοιχεία δημιουργούν την ανάλογη «συνείδηση του χώρου» στους πολίτες του κάθε κράτους. Ο Ράτσελ βεβαιώνει ότι η ανάγκη για επέκταση είναι μεγαλύτερη στα μεγάλα κράτη και συνεπώς οι πολίτες των μεγάλων κρατών έχουν ευρύτερη συνείδηση του χώρου από τους κατοίκους των μικρών κρατών. Αυτό έχει αρκετή δόση αλήθειας, όπως αποδεικνύεται από το ότι κατά την Ελληνιστική περίοδο (330-30 π.Χ.) οι αρχαίοι Έλληνες απέκτησαν πολύ ευρύτερη «συνείδηση του χώρου» απ' ότι σε γενικές γραμμές είχαν κατά την Κλασική περίοδο (500-330 π.Χ.). Ωστόσο, ο ισχυρισμός του Ράτσελ δεν ευσταθεί πάντοτε: για παράδειγμα, ο χρηματιστής της μικροσκοπικής Σιγκαπούρης ο οποίος συναλλάσσεται με ολόκληρο τον κόσμο, έχει πολύ ευρύτερη «συνείδηση του χώρου» από έναν Ρώσο χωρικό.

Ο Καρλ Χάουσχοφερ (Haushofer, 1869-1946) είναι ως έναν βαθμό υπεύθυνος για το κακό όνομα που απέκτησε η γεωπολιτική. Απόστρατος αξιωματικός του Γερμανικού Στρατού, ίδρυσε το 1924 το «Ινστιτούτο Γεωπολιτικής» το οποίο είχε δεσμούς με τους Εθνικοσοσιαλιστές. Το κυριότερο σημείο της σκέψης του Χάουσχοφερ είναι η ιδέα του «ζωτικού χώρου» (Lebensraum), σύμφωνα με την οποία τα μεγάλα κράτη πρέπει να επεκταθούν εδαφικά προκειμένου να εξασφαλίσουν τις αναγκαίες πρώτες ύλες για να διαθρέψουν τον ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό τους, η επέκταση θα τα βοηθήσει να αναπτυχθούν και να αυξήσουν την ισχύ τους. Άλλα σημεία της θεωρίας του είναι η ανάγκη για αυτάρκεια και για απόκτηση

. Σημειώσεις Γεωπολιτικής του Κων Κολιόπουλου

φυσικών συνόρων, ενώ επίσης συμφωνεί με την άποψη του Μακίντερ για την πρωταρχική σημασία του «νησιού» Ευρώπης-Ασίας-Αφρικής.

Ίσως ο επιφανέστερος γεωπολιτικός αναλυτής είναι ο Βρετανός Χάλφορντ Μακίντερ (Μackinder, 1861-1947). Ο Μακίντερ επεσήμανε το εγγενές δυναμικό που περικλείει το ασιατικό τμήμα της τότε Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Το δυναμικό αυτό βασίζεται στο ότι η περιοχή αυτή είναι απρόσιτη τόσο από τον βορρά (παγετώνες) όσο και από τον νότο (οροσειρές που ξεκινούν από τον Καύκασο και εκτείνονται ίσαμε τα Ιμαλάια και τα Αλτάια Όρη), καθώς και στο ότι προσφέρει ευκινησία σε χερσαίες στρατιωτικές δυνάμεις. Το 1904 ο Μακίντερ ονόμασε αυτήν την περιοχή «Άξονα» (Pivot area) ενώ το 1919 τη διεύρυνε συμπεριλαμβάνοντας σε αυτήν και το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης και την ονόμασε «Καρδιά» (Heartland). Η Καρδιά περιβάλλεται από ένα εσωτερικό ημικύκλιο {Γερμανία, Τουρκία, Ιράν, Ινδία, Κίνα) και από ένα εξωτερικό (Δυτική Ευρώπη, Αμερική, Αφρική).

Κατά τη διάρκεια της ιστορίας οι κάτοικοι της Καρδιάς έκαναν προσπάθειες να αποκτήσουν πρόσβαση σε «θερμά ύδατα», δηλαδή σε θάλασσες χωρίς παγετώνες. Ο Μακίντερ θεωρούσε ότι η επίτευξη αυτού του σκοπού θα καθιστούσε την Καρδιά κυρίαρχη στο λεγόμενο «Παγκόσμιο Νησί», δηλαδή στην ηπειρωτική μάζα Ευρώπης-Ασίας-Αφρικής. Η κρίσιμη εξέλιξη που άλλαξε τα δεδομένα και διευκόλυνε την πρόσβαση από την Καρδιά στα θερμά ύδατα ήταν η ανάπτυξη και ευρεία διάδοση του σιδηροδρόμου κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Πλέον, και σε αντίθεση με ότι ίσχυε επί αιώνες, οι χερσαίες συγκοινωνίες έγιναν αποτελεσματικότερες από τις θαλάσσιες. Ταυτόχρονα, κατέστη εφικτή η γρήγορη μεταφορά στρατευμάτων από την Καρδιά σε γειτονικές της περιοχές. Η τεχνολογική εξέλιξη του σιδηροδρόμου αύξησε τη σημασία της Καρδιάς, οδηγώντας τον Μακίντερ να διατυπώσει το παρακάτω περίφημο αξίωμα: «Όποιος εξουσιάζει την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Καρδιά. Όποιος εξουσιάζει την Καρδιά ελέγχει το Παγκόσμιο Νησί. Όποιος εξουσιάζει το Παγκόσμιο Νησί ελέγχει τον κόσμο».

Με βάση τα παραπάνω, ο Μακίντερ θεώρησε ότι μέλημα της Βρετανίας θα έπρεπε να είναι αφενός η παρεμπόδιση της εξόδου της Ρωσίας στα θερμά ύδατα, αφετέρου η αναχαίτιση της προσπάθειας κάθε άλλης Δύναμης να ηγεμονεύσει στον ηπειρωτικό ευρασιατικό χώρο. Ταυτόχρονα, ο Μακίντερ προέβλεψε ότι η Γερμανία θα συγκρουόταν με τη Ρωσία διεκδικώντας τον έλεγχο της Καρδιάς.

Μολονότι η Σιβηρία ουδέποτε μπόρεσε να αναπτυχθεί οικονομικά και η σιδηροδρομική σύνδεση της με τον έξω κόσμο παραμένει μέχρι και σήμερα υποβαθμισμένη, η θεωρία του Μακίντερ έχει καταδείξει αξιοσημείωτη εξηγητική ικανότητα. Έτσι, εξηγεί τόσο τη «ρωσοφοβία» που επέδειξε η Βρετανία κατά τον 19ο αιώνα όσο και τις δύο γερμανικές εισβολές προς ανατολάς κατά τον 20ο. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η αμυντική δυνατότητα της Καρδιάς αποδείχθηκε τόσο μεγάλη, ώστε κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο να διαψευστεί το προαναφερθέν αξίωμα του Μακίντερ: παρότι η Γερμανία βρέθηκε να κατέχει

. Σημειώσεις Γεωπολιτικής του Κων Κολιόπουλου

την Ανατολική Ευρώπη και το μεγαλύτερο τμήμα της ευρωπαϊκής ΕΣΣΔ, όχι μόνο δεν κατάφερε να κυριαρχήσει στον κόσμο, αλλά κατακτήθηκε από τη Δύναμη που ήλεγχε την Καρδιά.

Εντούτοις, η θεωρία του Μακίντερ πάσχει τόσο στο ότι η Βρετανία συμμάχησε με τη Ρωσία (ΕΣΣΔ) κατά του Ναπολέοντα, του Κάιζερ και του Χίτλερ, όσο και στο ότι ο Βρετανός αναλυτής υποτίμησε τον ρόλο των ΗΠΑ και της αμερικανικής ηπείρου γενικότερα. Έτσι, το 1943, σε προχωρημένη ηλικία, ο Μακίντερ αναθεώρησε τις απόψεις του: εκτός από τον παραδοσιακό πόλο ισχύος της Καρδιάς, την οποία πλέον ο Μακίντερ ταύτιζε με το σύνολο της επικράτειας της ΕΣΣΔ, υπάρχει και το Ατλαντικό Βάθρο Ισχύος το οποίο εξισορροπεί την Καρδιά και αποτελείται από τις ΗΠΑ-Καναδά, Βρετανία και Γαλλία. Η ατυχία για τον Μακίντερ ήταν ότι εξακολουθούσε να πιστεύει σε μια εκ νέου προσπάθεια της Γερμανίας για κατάκτηση της Καρδιάς, με αποτέλεσμα να προτείνει μια μεταπολεμική συμμαχία του Ατλαντικού Βάθρου Ισχύος με τη Σοβιετική Ένωση. Πάντως, παρότι δεν προείδε τη σύγκρουση μεταξύ των δύο μεταπολεμικών πόλων ισχύος, καθόρισε με ακρίβεια ποιοι ήταν αυτοί οι πόλοι.

Η σύλληψη του Μακίντερ για την Καρδιά επηρέασε πολύ τους κατοπινούς γεωπολιτικούς αναλυτές. Όπως σημειώθηκε παραπάνω, ο Χάουσχοφερ ενστερνίστηκε τις απόψεις του Βρετανού, ενώ ένας από αυτούς που διαφώνησαν ήταν ο Αμερικανός Νίκολας Σπάικμαν (Spycman,1893-1943). Για τον Σπάικμαν, η αναθεώρηση των θέσεων του Μακίντερ καταδείκνυε τη μειωμένη σημασία που στην πραγματικότητα είχε η Καρδιά σε σχέση με τις περιοχές του εσωτερικού ημικυκλίου, τις οποίες ο Σπάικμαν ονόμαζε Στεφάνη (Rimland). Παραφράζοντας μάλιστα το αξίωμα του Μακίντερ, δήλωσε ότι «όποιος ελέγχει τη Στεφάνη εξουσιάζει την Ευρασία, όποιος εξουσιάζει την Ευρασία, ελέγχει την τύχη του κόσμου». Ο Σπάικμαν τα έγραφε αυτά κατά τη διάρκεια του πολέμου, οπότε - όπως και ο Μακίντερ -δεν είχε σαφή εικόνα του μεταπολεμικού κόσμου και υπέπεσε σε αναλυτικά λάθη. Έτσι, υποτίμησε τη δυναμική της ΕΣΣΔ για κατάκτηση περιοχών της Στεφάνης και πρότεινε την - ανεδαφική όπως αποδείχθηκε - υπαγωγή της Ευρώπης σε τριπλό έλεγχο ΗΠΑ-ΕΣΣΔ-Βρετανίας.

Η κατάσταση στη διεθνή σκηνή ήταν πολύ πιο ξεκάθαρη το 1947, όταν ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζωστζ Κέναν (Kennan, 1904-2005), βασισμένος εν μέρει στην ανάλυση του Σπάικμαν, πρότεινε την πολιτική ανάσχεσης (containment) της ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με τη γεωπολιτική ανάλυση του Κέναν, στον πλανήτη υπήρχαν πέντε βιομηχανικά και στρατιωτικά κέντρα: οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Γερμανία-Δυτική Ευρώπη, η ΕΣΣΔ και η Ιαπωνία. Η αμερικανική πολιτική θα έπρεπε να εμποδίσει τη Σοβιετική Ένωση να επιβάλει τον έλεγχο της και σε ένα δεύτερο βιομηχανικό-στρατιωτικό κέντρο πέραν της ίδιας της ΕΣΣΔ. Στα πλαίσια αυτά, δημιουργήθηκε μια σειρά αμυντικών συμμαχιών στην περίμετρο της Σοβιετικής Ένωσης (η Στεφάνη του Σπάικμαν), με σημαντικότερη από αυτές το ΝΑΤΟ. Από αυτές τις συμμαχίες άλλες αποδείχθηκαν βιώσιμες και άλλες όχι, ωστόσο η θητεία τους υπήρξε σε γενικές γραμμές επιτυχημένη, καθώς αν μη τι άλλο συνετέλεσαν στην αποτροπή ενός Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η σύγχρονη γεωπολιτική σκέψη έχει σε μεγάλο βαθμό προβεί σε σύνθεση των παραπάνω θεωριών. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις τάσεις στη γεωπολιτική ανάλυση: 1.Αναγνωρίζεται η

. Σημειώσεις Γεωπολιτικής του Κων Κολιόπουλου

τεράστια σημασία των θαλάσσιων επικοινωνιών για στρατιωτικούς και οικονομικούς σκοπούς. 2. Δίνεται αυξημένη έμφαση στο γεωπολιτικό δυναμικό της Ευρασίας, η Αφρική υποβαθμίζεται, ενώ η Αμερική βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα. 3. Αναγορεύεται σε εξέχον γεωπολιτικό στοιχείο ο έλεγχος της παραγωγής και διακίνησης των ενεργειακών πηγών.

Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθεί η θεωρία της περιφερειακής κυριαρχίας την οποία διατύπωσε στις αρχές του 21ου αιώνα ο Αμερικανός Τζων Μήρσαϊμερ (Μearsheimer, 1947-). Σύμφωνα με αυτήν, δεδομένου ότι η πλανητική κυριαρχία είναι ανέφικτη, ο στόχος κάθε Μεγάλης Δύναμης είναι αφενός να κυριαρχήσει στην περιφέρεια της, αφετέρου να εμποδίσει οποιαδήποτε άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στη δική της περιφέρεια. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν κυριαρχήσει στην αμερικανική ήπειρο από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, έχουν ως πάγιο στόχο να διατηρήσουν αυτήν τους την κυριαρχία και ταυτόχρονα να μην επιτρέψουν σε καμία άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στην Ευρώπη ή στη Βορειοανατολική Ασία. Πέρα από τη μεγάλη εξηγητική της ικανότητα, η εν λόγω θεωρία είναι πολύ πιο ευλύγιστη από πολλές παλαιότερες γεωπολιτικές θεωρίες. Έτσι, αντί να διατείνεται άκαμπτα ότι η τάδε ή η δείνα γεωγραφική περιοχή αποτελεί το κλειδί για τον έλεγχο του κόσμου, λαμβάνει υπόψη της ότι η ισχύς των κρατών και η σημασία των περιφερειών δεν παραμένουν αμετάβλητες, για παράδειγμα, παρά τη σημερινή γεωπολιτική υποβάθμιση της Αφρικής, η θεωρία της περιφερειακής κυριαρχίας αναμφίβολα θα λειτουργήσει σε περίπτωση εμφάνισης μιας Μεγάλης αφρικανικής Δύναμης η οποία θα προσπαθήσει να ελέγξει την αφρικανική ήπειρο.

ΣΥΝΟΨΗ

Γεωπολιτική είναι ο αναλυτικός κλάδος που αναλύει και συσχετίζει σταθερούς και μεταβαλλόμενους γεωγραφικούς παράγοντες προκειμένου να καταλήξει σε συμπεράσματα αναφορικά με την κατανομή της ισχύος στον διεθνή χώρο.

Μάχαν: Καθοριστική σημασία της θαλάσσιας ισχύος, των υπερπόντιων κτήσεων και των θαλάσσιων επικοινωνιών.

Μακίντερ: Καθοριστική σημασία της «Καρδιάς» (χονδρικά η επικράτεια της πρώην ΕΣΣΔ).

Σπάικμαν: Καθοριστική σημασία της «Στεφάνης» (των εδαφών που περικλείουν την «Καρδιά».

Σύγχρονη γεωπολιτική ανάλυση. 1. Τεράστια σημασία των θαλάσσιων επικοινωνιών για στρατιωτικούς και οικονομικούς σκοπούς. 2. Έμφαση στο γεωπολιτικό δυναμικό της Ευρασίας, με δευτερεύουσα την Αμερική και υποβάθμιση της Αφρικής. 3. Εξέχον γεωπολιτικό στοιχείο ο έλεγχος της παραγωγής και διακίνησης των ενεργειακών πηγών.

Μήρσαϊμερ. Δεδομένου ότι η πλανητική κυριαρχία είναι ανέφικτη, ο στόχος κάθε Μεγάλης Δύναμης είναι αφενός να κυριαρχήσει στην περιφέρεια της, αφετέρου να εμποδίσει οποιαδήποτε άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στη δική της περιφέρεια.