ΑΝΑΤΥΠΟ

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Τέμενος Σουλεϊμάν

Το τέμενος Σουλεϊμάν βρίσκεται πάνω στο λόφο της

μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, στην κατάληξη της οδού

Σωκράτους, στο κέντρο της παλιάς αγοράς. Περιλαμ­

βάνει τρεις τετράγωνους χώρους - ε κ των οποίων ο κε­

ντρικός είναι μεγαλύτερος και ψηλότερος (15 μ. ύ ψ ο ς ) -

καλυμμένους με τρούλους και μολυβδόφυλλα, και δύο

διαδοχικά προστώα κατά μήκος της βόρειας πλευράς.

Το πρώτο αποτελείται από επτά ημισφαιρικούς θόλους,

που στηρίζονται σε κιονοστοιχία, και περιβάλλεται από

το δεύτερο, κάτοψης Π, που είναι ξύλινο με επικάλυψη

από κεραμίδια. Ανάμεσα στον κεντρικό και τον δυτικό

τρούλο υψώνεται ο μιναρές, που φτάνει στα 3 4 , 5 0 μ.

ύψος και διαθέτει δύο μπαλκόνια. Στη βόρεια αυλή βρί­

σκεται η οκτάπλευρη κρήνη που καλύπτεται και αυτή

με ημισφαιρικό θόλο και στηρίζεται σε οκτώ κίονες.

Ιδιαίτερη προσοχή προκαλεί η μετάβαση από

την τετράγωνη κάτοψη στον ημισφαιρικό θόλο

του κεντρικού τρούλου, που γίνεται σε δύο στάδια.

Χαμηλότερα, τέσσερα μικρά ημιχώνια, διακοσμη­

μένα με σταλακτίτες, καμπυλώνουν την τετράγωνη

κάτοψη στις γωνίες. Πιο ψηλά, τέσσερα γωνιακά

τεταρτοσφαίρια μαζί με τέσσερα αβαθή τόξα στα

μέσα των πλευρών απολήγουν σε οκτώ κορυφές που

γεφυρώνονται με αντίστοιχα σφαιρικά τρίγωνα και

δημιουργούν την κυκλική στεφάνη που φέρει τον

ημισφαιρικό θόλο.

Συμμετρία χαρακτηρίζει την οργάνωση της κά­

τοψης σχήματος Τ και τη διάρθρωση των όψεων,

των ανοιγμάτων και των μορφολογικών στοιχείων

του κτηρίου. Οι δύο πλαϊνοί χώροι φέρουν από δύο

ανοίγματα στις τρεις πλευρές και από ένα μεγάλο

τόξο επικοινωνίας με τον κεντρικό στην τέταρτη

πλευρά. Ο κεντρικός χώρος διαθέτει τρία ανοίγ­

ματα στη βόρεια, δύο παράθυρα με την κόγχη του

μιχράμπ στο μέσον της νότιας πλευράς και από ένα

Τέμενος

16ος αι.

Ν. Δωδεκανήσου, Ρόδος, μεσαιωνική πόλη

παράθυρο στις προεξοχές των άλλων δύο πλευρών,

και δύο σειρές φεγγιτών. Οι τρεις πόρτες προς το

βόρειο προστώο έχουν χαμηλωμένα τόξα από δίχρω­

μους, άσπρους και κόκκινους, μαρμάρινους θολίτες.

Τα ορθογώνια παράθυρα της κάτω ζώνης φέρουν

οξυκόρυφα ανακουφιστικά τόξα, όπως φαίνονται

στη βόρεια όψη προς το προστώο, ενώ στις άλλες

εξωτερικές όψεις εμφανίζονται να έχουν μετατραπεί

σε ημικυκλικά, κατά τις αλλεπάλληλες επιχρίσεις

στη διάρκεια της ιστορίας του.

Τ ο μνημείο κατασκευάσθηκε, σύμφωνα με την

παράδοση, τον 16ο αιώνα, μετά την κατάκτηση της

πόλης από το Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή το 1 S 2 2 .

Σε γκραβούρες του 19ου αιώνα παρουσιάζεται το

τέμενος και ο μιναρές του με ένα μπαλκόνι, ενώ σε

μία άλλη εμφανίζεται η κρήνη και ο ιστορικός της

πλάτανος. Η μεγάλη καταστροφή που προκάλεσε

το 1 8 5 6 η έκρηξη από ένα κεραυνό στην ξεχασμένη

πυριτιδαποθήκη του καμπαναριού του διπλανού κα­

θολικού του τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάν­

νη, που λειτουργούσε τότε ως το Μεγάλο Τζαμί της

Ρόδου, και οι μεγάλοι σεισμοί της ίδιας χρονιάς και

του 1 8 6 3 προκάλεσαν πιθανότατα την κατάρρευση

του μιναρέ και εκτεταμένες ζημιές. Είναι εύλογο να

ανακατασκευάσθηκε τότε ο μιναρές, αλλά με δύο

μπαλκόνια πια, να προστέθηκε το ξύλινο προστώο,

να επισκευάσθηκε το τέμενος και να χρησιμοποιή­

θηκε το αναγεννησιακό αρκοσόλιο, προερχόμενο

πιθανά από τα ερείπια του Αγίου Ιωάννη, για να δια­

κοσμηθεί η κεντρική του είσοδος. Ο ίδιος ο μιναρές

ανακατασκευάσθηκε, σύμφωνα με φωτογραφίες,

κατά την Ιταλοκρατία, ίσως μετά τον μεγάλο σεισμό

της Ρόδου το 1 9 2 8 , ενώ εργασίες ενίσχυσης του άνω

τμήματος έγιναν μετά την κατάρρευση του από τους

σεισμούς του 1 9 5 6 - 1 9 5 7 .

Τ η δεκαετία του 1 9 8 0 ο μιναρές παρουσίασε με­

γάλη κλίση και το 1 9 8 7 κατέρρευσαν τμήματα του

άνω μπαλκονιού του. Στις αρχές του 1 9 8 8 πραγμα­

τοποιήθηκε τεκμηρίωση του μιναρέ με φωτογραμ-

μετρική μέθοδο και συστηματική καθαίρεση του,

προκειμένου να αποτραπούν περαιτέρω ζημιές και

να μην κινδυνεύσουν ανθρώπινες ζωές, και προχώ-

ρησε η αρχιτεκτονική μελέτη ανακατασκευής του.

Στη συνέχεια έγιναν εργασίες αποκατάστασης και

διαμόρφωσης της όμορης βυζαντινής οχύρωσης του

νότιου τείχους του Κολλάκιου, με μεταφορά της ανα­

τολικής πετρόκτιστης αυλόθυρας νοτιότερα για την

ανάδειξη της οχύρωσης το 1 9 9 5 - 1 9 9 6 .

Το τέμενος παρουσίαζε τότε προβλήματα από

την κατάρρευση του μιναρέ και την καταστροφή της

μολύβδινης κάλυψης των τρούλων. Εμφάνιζε μικρές

ρωγμές στις τοιχοποιίες και διάβρωση των τοιχο­

γραφιών, των γύψινων, μεταλλικών και μαρμάρινων

διακοσμήσεων, ενώ τα ξυλόγλυπτα μέρη του είχαν

αλλοιωθεί από νεώτερες επιζωγραφίσεις. Τ ο ξύλι­

νο προστώο βρισκόταν σε πλήρη αποσάθρωση και

τμηματική κατάρρευση, ενώ η κρήνη παρουσίαζε

προβλήματα καθίζησης, ρωγμές και δ ιάβρωση. Από

το 1 9 9 8 μέχρι το 2 0 0 5 έγιναν εργασίες και ολοκλη­

ρώθηκε η αποκατάσταση, η συντήρηση και η δια­

μόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του μνημειακού

συγκροτήματος του τεμένους.

Αρχικά, αντικαταστάθηκαν τα κατεστραμμένα

μολυβδόφυλλα των θόλων με παραδοσιακές τεχνικές,

που έγιναν γνωστές στη Ρόδο από τεχνίτες του Αγίου

Όρους. Για να προστατευθεί το τέμενος και οι διακο­

σμήσεις του από τη διάβρωση εξαιτίας της υγρασίας,

επισκευάσθηκαν τα εξωτερι-

κό επιχρίσματα από κουρασάνι, με παραδοσιακές τε­

χνικές -αφού αφαιρέθηκαν τα σαθρά τμήματα και οι

μεταγενέστερες επισκευές από τσιμεντοκονίες- και

στη συνέχεια χρωματίστηκαν με ασβεστοχρώματα

στις παλιές αποχρώσεις του κεραμιδιού, του άσπρου

και κόκκινου σκούρου.

Ανακατασκευάσθηκε ο μιναρές και ενισχύ-

θηκε με οριζόντια τζινέτια και κατακόρυφους

πίρους από τιτάνιο και μολυβδοχόηση σε όλους

τους δόμους του, που έγιναν από νέους τοπικούς

πωρόλιθους άριστης ποιότητας και λαξεύτηκαν

με όλες τις διακοσμήσεις τους από εξειδι-

κευμένο συνεργείο. Η ανακατασκευή του

μιναρέ κρίθηκε επιβεβλημένη λόγω της

σαθρότητας και διάβρωσης του πωρόλιθου.

Χρησιμοποιήθηκε ειδική ξύλινη σκαλωσιά,

που στερεώθηκε στην πέτρινη βάση του μιναρέ

πάνω στη στέγη των τρούλων και σε ειδικό δα­

κτύλιο από οπλισμένο σκυρόδεμα, αφού τοπο­

θετήθηκε πλαστικό φύλλο το οποίο αφαιρέθηκε

μετά την ολοκλήρωση των εργασιών.

Αναστηλώθηκε η κρήνη, αφού συγκολ-

λήθηκαν με ράβδους τιτανίου και τσιμε-

ντοκονίαμα τα σπασμένα μαρμάρινα μέλη

και οι σαθροί πωρόλιθοι, και συντηρήθηκαν

ή αντικαταστάθηκαν οι διαβρωμένοι χάλ­

κινοι οριζόντιοι δακτύλιοι στους

αρμούς των σπονδύλων,

που πληρώθηκαν με

μ ο λ υ β δ ο χ ό -

ηση, όπως ήταν η αυθεντική τους κατασκευή. Αντι­

καταστάθηκαν οι οξειδωμένοι ελκυστήρες από ανο­

ξείδωτο χάλυβα στο ύψος της γένεσης των σύνθετων

μουσουλμανικών τόξων της κιονοστοιχίας και της

στέψης της κρήνης. Επισκευάσθηκαν οι λιθοδομές

και τα πέτρινα γείσα, τα εσωτερικά επιχρίσματα από

ασβεστοκονιάματα και η επικάλυψη του θόλου από

κουρασάνι.

Ολοκληρώθηκαν οι επισκευές με συρραφή και

ενέματα στις ρωγμές, και στη συνέχεια αποκατα­

στάθηκαν τα επιχρίσματα στο εσωτερικό του τεμέ­

νους και στα προστώα. Συντηρήθηκαν οι τοιχογρα­

φίες, οι γύψινες διακοσμήσεις, τα ξυλόγλυπτα μέρη

με τις επιζωγραφίσεις και τα κουφώματα, τα μεταλ­

λικά στοιχεία (χάλκινοι δακτύλιοι, σιδερένιοι ελκυ­

στήρες, μπρούντζινα κιγκλιδώματα), τα μαρμάρινα

αρχιτεκτονικά μέλη, και αναδείχθηκε το μαρμάρινο

αναγεννησιακό θύρωμα της κύριας εισόδου. Δια­

μορφώθηκε η αυλή, συντηρήθηκε ο κήπος του τε­

μένους και φυτεύτηκε νέο πλατάνι σε ανάμνηση του

ιστορικού, που είχε ξεραθεί εδώ και αρκετά χρόνια.

Οι εργασίες αυτές ανέδειξαν ένα σημαντικό

μνημείο της πόλης. Η αποκατάσταση του τεμέ­

νους Σουλεϊμάν, του γ ο τ θ ι κ ο ύ ναού της Παναγίας

του Μ π ο ύ ρ γ κ ο υ και του ορθόδοξου μοναστηριού

του Α γ ί ο υ Γ ε ω ρ γ ί ο υ ( Χ ο υ ρ μ α λ ί ) βραβεύθηκαν

με το βραβείο E u r o p a N o s t r a , ως παραδείγματα

αποκαταστάσεων μνημείων τριών διαφορετικών

δογμάτων.

ΓΙΩΡΓΟΣ Ν Τ Ε Λ Λ Α Σ

Μεχμέτ Αγά τζαμί

Τέμενος

1820

Ν. Δωδεκανήσου, Ρόδος, μεσαιωνική πόλη,

οδός Σωκράτους

Τ ο Μεχμέτ Αγά τζαμί βρίσκεται σε όροφο, πάνω από

θολωτά κτίσματα της Ιπποτοκρατίας που λειτουρ­

γούν ως καταστήματα, επίτης οδού Σωκράτους, στο

εμπορικό κέντρο της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου.

Ο πλάγιος προσανατολισμός του σε σχέση με τον

άξονα της οδού Σωκράτους, προς την κατεύθυνση

της Μέκκας, οδήγησε στη γωνιακή προβολή του

τεμένους και τη στήριξη του σε κίονα στο κέντρο

του δρόμου, που το αναδεικνύει ιδιαίτερα. Ο ξύλινος

μιναρές στο κέντρο της βορειοδυτικής όψης, πάνω

από το στεγασμένο μπαλκόνι όπου καταλήγει η πέ­

τρινη σκάλα, και η σπάνια για τέμενος αρχιτεκτο-

νική του, το κάνουν να ξεχωρίζει, ενώ από το μιναρέ

έχει κανείς μια υπέροχη θέα της μεσαιωνικής πόλης.

Αποτελείται από ένα ορθογώνιο κτίσμα με μία τε­

τράπλευρη αίθουσα προσευχής, με γυναικωνίτη και

πατάρι προς την πλευρά της εισόδου, και ένα δωμάτιο

για προθάλαμο. Για το κτίσιμο του κατασκευάστηκαν

στο ισόγειο τοξοστοιχίες ενισχυμένες με ξύλινους ελκυ-

στήρες, αφού προσαρμόστηκαν στις θολωτές αίθουσες

της Ιπποτοκρατίας. Το μεσοπάτωμα είναι ξύλινο και οι

τοίχοι του ορόφου από λεπτή λιθοδομή με οριζόντιες

ξυλοδεσιές. Η ξύλινη τετράριχτη στέγη καλύπτεται με

γαλλικά κεραμίδια και προεξέχει περιμετρικά με ξυλό­

γλυπτες κορνίζες. Ένα αντίστοιχο στέγαστρο μεταξύ

των φεγγιτών και των παραθύρων υποστηρίζεται από

σφυρήλατα σιδερένια διακοσμητικά φουρούσια. Το εξω­

τερικό επίχρισμα από κουρασάνι προστατεύει τη λιθο­

δομή από την υγρασία και δίνει με το κοκκινωπό χρώμα

του μία ευχάριστη αίσθηση. Το τέμενος φέρει δύο σειρές

ξύλινων ανοιγμάτων, τα παράθυρα και τις πόρτες χαμη­

λά και τους οξυκόρυφους φεγγίτες πιο ψηλά. Η προστα­

σία των ψηλών εξωτερικών παραθύρων με μεταλλικά

κιγκλιδώματα και σπειροειδή σχέδια, που συνηθίζονται

στη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα, αναδεικνύει τη νεοκλα­

σική του μορφή. Στη μικρή αυλή του ισογείου και στην

όψη της στο δρόμο φιλοξενούνται δύο κρήνες.

Παλιότερα είχε διπλάσιο περίπου αριθμό παρα­

θύρων και φεγγιτών, που φαίνονται σε φωτογραφία

του 1 8 6 2 . Τα παράθυρα αυτά είχαν μικρότερο ύψος

και η εξωτερική εμφάνιση του κτηρίου ακολουθούσε

την αρχιτεκτονική των αρχοντικών των Βαλκανίων

του 18ου-19ου αιώνα. Στη βόρεια γωνία του προθα­

λάμου άνοιγε μία πόρτα που έβγαζε σε μικρό μπαλ­

κόνι, που χρησίμευε ίσως για μιναρές. Σώζεται στην

όψη διακοσμητικό πέτρινο φουρούσι, στο οποίο

στηριζόταν πιθανά ο εξώστης.

Η παλιότερη μαρμάρινη επιγραφή, του 1820, πάνω

στην πέτρινη σκάλα, η δεύτερη στη βρύση στο δρόμο,

του 1875, και η τρίτη στη δυτική γωνία του ισογείου,

του 1948 , μαρτυρούν την ιστορική του εξέλιξη. Σε συν­

δυασμό με τις οικοδομικές παρατηρήσεις οδηγούν στο

συμπέρασμα ότι το πρώτο τέμενος κτίστηκε το 1820

και, μετά από ζημιές, πιθανόν από τους σεισμούς του

1863, επισκευάσθηκε και ενισχύθηκε στη σημερινή

του μορφή, με φράξιμο των μισών περίπου ανοιγμάτων,

ίσως το 1875. Ο χώρος εντούτοις είναι άπλετα φωτισμέ­

νος, αφού τα εξωτερικά παράθυρα, που δεν φράχθηκαν,

ψήλωσαν κατά μισό περίπου μέτρο, προσαρμόζοντας

την αρχιτεκτονική του τεμένους στο νεοκλασικό ύφος

της εποχής. Τότε ίσως εντάχθηκε και ο ξύλινος τετρά­

πλευρος εξώστης στην κεντρική είσοδο του ορόφου, με

τον ξύλινο οκτάγωνο μιναρέ. Ο μιναρές φέρει εσωτερι­

κή περιστρεφόμενη σκάλα, που καταλήγει σε εξώστη

στεγασμένο με ξύλινη στέγη και προστατευμένο με

παράθυρα. Η πρόσβαση σε αυτόν γίνεται από ξύλινη

σκάλα στον προθάλαμο, που οδηγεί με ξύλινο διάδρομο

αφενός στο πατάρι, αφετέρου στο μιναρέ. Φαίνεται ότι

οι βομβαρδισμοί των Βρετανών το 1 9 4 4 προξένησαν

στο κτίσμα ζημιές, οι οποίες, σύμφωνα με την τρίτη

επιγραφή, του 1948, οδήγησαν στην επισκευή του, που

αλλοίωσε σημαντικά τον ζωγραφικό διάκοσμο όλων

των ξύλινων στοιχείων του με τη χρήση γκρίζας λαδο­

μπογιάς. Κατά τη δεκαετία του 1970, η εγκατάλειψη

του οδήγησε στην αποσάθρωση του ξύλινου μιναρέ και

του εξώστη και στην καθαίρεση του για αποφυγή ατυ­

χημάτων.

Το 2 0 0 4 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αποκατά­

στασης και συντήρησης του μνημείου που ξεκίνησαν το

2 0 0 3 , αφού προηγήθηκαν οι προκαταρκτικές εργασίες

και οι μελέτες, από το 2 0 0 0 , και κατασκευάστηκε ειδική

σκαλωσιά, ώστε να μην ενοχλείται η έντονη κυκλοφο­

ρία των πεζών και των οχημάτων. Αποκαταστάθηκαν οι

λιθοδομές με τις ξυλοδεσιές, ενισχύθηκε και μονώθηκε

η στέγη και αντικαταστάθηκαν τα κεραμίδια. Αντι-

καταστάθηκαν επίσης τα εξωτερικά επιχρίσματα από

κουρασάνι και τα εσωτερικά επιχρίσματα από ασβεστο-

κονίαμα, με διαφοροποίηση των φραγμένων ανοιγμά­

των σε εσοχή του σοβά, που επιτρέπει την αναγνώριση

της αυθεντικής αρχιτεκτονικής του κτηρίου χωρίς να

αλλοιώνει τη σημερινή του αισθητική. Συντηρήθηκαν

το μεσοπάτωμα και όλα τα κουφώματα των παραθύρων

και των φεγγιτών με τα χρωματιστά τζαμιλίκια, τα με­

ταλλικά και τα ξύλινα κιγκλιδώματα, τα διακοσμητικά

στοιχεία των στεγάστρων καθώς επίσης και τα σιδερέ­

νια φουρούσια. Ανακατασκευάσθηκε ο ξύλινος μιναρές

και στερεώθηκε, όπως ακριβώς και ο αυθεντικός, στις

ξυλοδεσιές του βορειοδυτικού τοίχου και της στέγης,

και πάνω στο στέγαστρο του μπαλκονιού, το οποίο

αποκαταστάθηκε επίσης.

Η συντήρηση των ξύλινων και πολύχρωμων διακο­

σμήσεων ανέδειξε την αρχιτεκτονική και την αισθητική

του μνημείου. Την προσεκτική αφαίρεση των επιζω-

γραφίσεων ακολούθησε η σποραδική συμπλήρωση της

αρχικής πολυχρωμίας. Συντηρήθηκαν τα χρωματιστά

και σταμπαριστά σχέδια του μιχράμπ. Καθαρίστηκαν

επίσης οι μαρμάρινες επιγραφές και οι κρήνες και δι­

αμορφώθηκε το δάπεδο της αυλής με βοτσαλωτά. Οι

καλωδιώσεις και τα φωτιστικά εντάχθηκαν διακριτικά

στο μνημείο.

ΓΙΩΡΓΟΣ Ν Τ Ε Λ Λ Α Σ

Ιμαρέτ (ή Παλιό Συσσίτιο) και εκκλησία των Αγίων Αποστόλων

Πτωχοκομείο και χριστιανικός ναός

14ος-15οςαι.

Ν. Δωδεκανήσου, Ρόδος, μεσαιωνική πόλη

Το συγκρότημα των Αγίων Αποστόλων και του Πα­

λιού Συσσιτίου ή Ιμαρέτ βρίσκεται στη νότια πλευρά

της οδού Σωκράτους, απέναντι από το τζαμί του Σου­

λεϊμάν, στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου.

Μια τρίκλιτη εκκλησία του 14ου ή 15ου αιώνα, αφι­

ερωμένη στο Καθολικό δόγμα, βρισκόταν στο χώρο

του Παλιού Συσσιτίου. Πιθανώς καταστράφηκε κατά

την πρώτη μεγάλη πολιορκία της Ρόδου, το 1480, και

τον ισχυρό σεισμό που ακολούθησε, το 1481. Από την

αρχική εκκλησία σώζεται στη θέση του ένας ακέραιος

λίθινος κίονας της νότιας κιονοστοιχίας, με σύνθετης

διατομής κιονόκρανο, ενώ απέναντι από το πρώτο απο­

καλύφθηκε η βάση ενός ακόμη, της βόρειας κιονοστοι­

χίας. Η υπόγεια κρύπτη, που αποκαλύφθηκε σε μορφή

ερειπίου κατά τις εργασίες ελέγχου της θεμελίωσης

των αποθηκευτικών θόλων του Συσσιτίου, έχει τρί-

πλευρη προς τα ανατολικά αψίδα. Διατηρείται η δυτική

είσοδος με τμήμα της ιπποτικής σκάλας που οδηγεί σε

αυτήν και ίχνη του κατωφλιού ενός παραθύρου προς τα

νοτιοανατολικά.

Αργότερα, μεταξύ του 1480 και 1522 , επάνω στα

ερείπια του αρχικού ναού κτίστηκε μία μονόχωρη εκ­

κλησία μικρών διαστάσεων. Η εκκλησία ήταν στεγα­

σμένη με γοτθικό σταυροθόλιο με νευρώσεις και η πε-

ντάπλευρη εσωτερικά αψίδα της με θόλο με ακτινωτούς

θολίσκους και βεργία. Σώζονται μια τοξωτή πόρτα στη

βόρεια πλευρά του ιερού, σήμερα φραγμένη, και μια

κόγχη στη νότια. Διατηρήθηκαν, επίσης, ένα οξυκόρυ­

φο παράθυρο στο ιερό, μια άλλη βόρεια τοξωτή πόρτα

που μετατράπηκε αργότερα σε ορθογώνια, το κάτω

τμήμα θύρας εισόδου και ορθογώνιος φεγγίτης στη

δυτική πλευρά, και ένας άλλος κυκλικός στο ανατολικό

μέτωπο του σταυροθολίου. Στη νότια πλευρά προστέ­

θηκε, αργότερα, ένας καμαροσκέπαστος χώρος, που

απολήγει ανατολικά σε ευθύ τοίχο με τοξωτή κόγχη,

στο ανατολικό τμήμα της βόρειας πλευράς, ίσως αρκο-

σόλιο. Πιθανώς, λοιπόν, να ήταν ταφικό παρεκκλήσιο,

αφού κάτω από το ανατολικό τμήμα των δύο χώρων ήλ­

θαν στο φως υπόγειες ταφικές κρύπτες. Για την επικοι­

νωνία με την εκκλησία διανοίχθηκε μια τοξωτή πόρτα

στη νότια πλευρά της, ενώ μια κόγχη στη νότια πλευρά

του παρεκκλησίου, με τριγωνική απόληξη προς τα άνω

και ένα ορθογώνιο παράθυρο στη δυτική πλευρά, είναι

ταλιγοστά μορφολογικά του στοιχεία.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών διαμόρφωσης της

αυλής με βοτσαλωτά, η ανασκαφική έρευνα έφερε στο

φως μία ανάγλυφη μαρμάρινη πλάκα in situ, μπροστά

από τη δυτική είσοδο της εκκλησίας, με επιτύμβια ανα­

γεννησιακή διακόσμηση και επιγραφή του βενετσιάνου

ευγενούς Jacobus de Priolis, που πέθανε το 1476. Αυτό

τεκμηριώνει τη μέχρι τότε λειτουργία του αρχικού τρί-

κλιτου ναού, αφού θα πρέπει να ήταν ταφή στο δάπεδο

εντός της εκκλησίας.

Μετά την κατάληψη της Ρόδου από τους Οθωμα­

νούς, το 1522 , ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρε­

πής ίδρυσε ένα πτωχοκομείο (ιμαρέτ) στο χώρο της

εκκλησίας, που φέρει το όνομα του. Ιδιαίτερο ενδιαφέ­

ρον παρουσιάζει το εντυπωσιακό νεοκλασικό θύρωμα

με την τοξωτή αυλόθυρα και παραστάδες με βάσεις και

επίκρανα, ψηλό επιστύλιο και σύνθετη κορνίζα ως επί­

στεψη. Η μαρμάρινη πλάκα, στο μέσον του επιστυλίου,

με την αραβική επιγραφή « Σ α ς τρέφουμε με το θέλημα

του Θ ε ο ύ » , δηλώνει τη χρήση του χώρου ως συσσιτίου

για τους φτωχούς. Για τις ανάγκες του κοινωφελούς

ιδρύματος κτίστηκαν δύο καμαροσκέπαστοι χώροι στα

βορειοανατολικά της εκκλησίας, οι οποίοι χρησίμευαν

ως αποθήκες, με τοξωτές θύρες, ορθογώνια και τοξωτά

παράθυρα και φεγγίτες. Κατασκευάστηκε ένας ακόμη

μεγαλύτερος οξυκόρυφος θόλος δυτικά, το μαγειρείο,

όπου παρασκευαζόταν και διανεμόταν το φαγητό. Τα

ορθογώνια παράθυρα και οι πόρτες έχουν οριζόντια

πρέκια και ανακουφιστικά τόξα. Η ψηλή καπνοδόχος

έχει οξυκόρυφες οπές στην απόληξη και κάλυψη με

στοιχεία οθωμανικής μορφολογίας. Δύο εξάπλευροι

φεγγίτες στο κέντρο του θόλου χρησιμεύουν ως αερα­

γωγοί. Η εκκλησία υπέστη μετατροπές και η αψίδα του

Ιερού διαμορφώθηκε σε φούρνο. Το κατεστραμμένο,

ίσως από την πολιορκία του 1522 , βεργωτό σταυροθό-

λιο του κυρίως ναού, από το οποίο διατηρούνται υπο­

λείμματα, αντικαταστάθηκε από μία τοξωτή καμάρα,

ενώ προστέθηκε η καμινάδα του φούρνου.

Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του μνημειακού

συγκροτήματος (1986-1999) , στερεώθηκαν τα κτί­

σματα του Συσσιτίου. Αποκαταστάθηκαν οι θόλοι της

αποθήκης, διανοίχθηκε μία ενδιάμεση πόρτα και κατα­

σκευάστηκε ένα δάπεδο από ξύλινο μεσοπάτωμα, για

την ανάδειξη της υπόγειας κρύπτης του μεγάλου ναού,

όπου διαμορφώθηκαν κατάλληλα τα θεμέλια και συ­

μπληρώθηκε η ιπποτική σκάλα για πρόσβαση από την

αυλή. Αποκαταστάθηκε η εκκλησία και η δυτική της

ορθογώνια είσοδος. Τα δάπεδα της υπόγειας κρύπτης

και της εκκλησίας αποκαταστάθηκαν με κουρασάνι.

Διαμορφώθηκε η αυλή με βοτσαλωτό και αναδείχθη­

καν τα σωζόμενα υπολείμματα ενός μεσαιωνικού σιρού

(υπόγειου κτιστού χώρου αποθήκευσης σιταριού για

τις ανάγκες των πολιορκιών) στη βορειοδυτική γωνία

του συγκροτήματος, ενώ, παράλληλα, αποκαταστά­

θηκε το κυλινδρικό πηγάδι στο μέσον της αυλής. Απο­

καταστάθηκε ο θόλος του μαγειρείου, που παρουσίαζε

έντονες ρωγμές από τις πλάγιες ωθήσεις, με ανύψωση

στην αρχική του θέση, και ενισχύθηκε με υποθεμελίω-

ση και οριζόντιους ξύλινους - σ τ ο πατάρι- και μεταλλι­

κούς ελκυστήρες.

Επιπρόσθετα, εντάχθηκαν νέες χρήσεις στο συ­

γκρότημα, με περιοδικές εκθέσεις της Δημοτικής Πι­

νακοθήκης Ρόδου στους ανατολικούς θόλους και δη­

μοτικό αναψυκτήριο στο χώρο του μαγειρείου, όπου

διαμορφώθηκε χώρος κουζίνας στη νότια πλευρά και

πατάρι με σκάλα εσωτερικά. Παιδική χαρά και χώροι

υγιεινής διαμορφώθηκαν στο ανατολικό τμήμα της αυ­

λής. Η υπόγεια κρύπτη και η εκκλησία με τη νότια προ­

σθήκη, όπου λειτουργεί μικρή έκθεση για την ιστορία

του συγκροτήματος και τις εργασίες αποκατάστασης

του, είναι επισκέψιμα μνημεία.