ΖΑΧΑΡΙΑΣ Ν. ΤΣΙΡΠΑΝΑΗΣ

ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ ΣΤΗ ΜΑΛΤΑ (1523-1530)

Οί Ροδίτες πρόσφυγεςκαί οί βυζαντινές εικόνες τής Παναγίας Δαμασκηνής

καί τής Παναγίας Έλεημονήτρας

Ενημέρωση

Κατά τήν πρόσφατη παραμονή μου στή Μάλτα (Δεκέμβριος 1988) ό σεβαστός φίλος Canonico John Azzopardi, διευθυντής τού αρχείου καί τού μουσείου τού καθεδρικού ναού τής Mdina, είχε τήν καλοσύνη νά μού παρα- δίδσει σέ φωτοαντίγραφα τά έγγραφα πού εκδίδω παρακάτω. Προέρχονται από τό Museo della Cattedrale (Mdina-Malta) - Archivio dell' Assemblea dei Cappellani Conventual!, b.s.n. με τίτλο: Autentiche di Reliquie, φφ. 2r-22r. Τόν π. Azzopardi τόν εύχαριστώ θερμά καί από τήν θέση αυτή γιά τήν εύγενική χειρονομία του. 'Επίσης πολλές εύχαριστίες οφείλω στόν αγαπητό συνάδελφο κ. Stanley Fiorini, καθηγητή τής Φυσικομαθηματικής Σχολής τού Πανεπιστημίου τής Μάλτας, πού πρόθυμα μού έστειλε φωτογραφικό υλικό απαραίτητο γιά τή συμπλήρωση τής παρούσας μελέτης.

Άπό άποψη χρονική, τά έγγραφα κλιμακιόνονται μέσα σέ ένα έτος, από τά τέλη μάλλον τού Νοεμβρίου τού 1558 (ός τόν Δεκέμβριο τού 1559' δέν είναι καταγραμμένα μέ αυστηρή χρονολογική σειρά. Τά κατέταξα λοι­πόν χρονολογικά, τά ξεχώρισα καί τά αρίθμησα, γιά νά είναι πιό άνετη ή χρήση τους. ’Ανέρχονται σέ 25. Ό λα άναφέρονται στό ίδιο θέμα, γι' αυτό καί απαρτίζουν μία ενότητα. Θά λέγαμε ότι σχηματίζουν έναν φάκελο μέ ανακριτικά-δικαστικά στοιχεία. Σκοπός, ή έκδοση δίκαιης άποφάσεοις σέ αίτημα ενός υπηκόου τού Τάγματος των Ίοιαννιτών Ιπποτών στή Μάλτα. Τά πρόσωπα, τά πράγματα, οί αναφορές στό παρελθόν, οί προβαλλόμενες διεκδικήσεις στοιχειοθετούν, νομίζω, τήν αξία τής ιστορικής πράξης.

Τό jus patronatus του Ροδίτη Ίίοάννη Καλαμιά

Ή ύπόθεση ξεκινά άπό μία αίτηση, αχρονολόγητη (λίγο πρίν, βέβαια, άπό τήν 2.12.1558' πρβλ. έγγρ. 2), τού Ροδίτη Ιωάννη Καλαμιά (έγγρ. 1)

198 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

πρός τόν Μέγα Μάγιστρο, τόν Jean de la Valettc (1557-1568), καί τό Γενικό Συμβούλιο τών Ίωαννιτών Ιπποτών. Ό αϊτών ύποστηρίζει ότι «κτητορικώ δικαίω» τού ανήκουν δύο εικόνες, ή Παναγία ή Δαμασκηνή καί ή Παναγία ή Έλεημονήτρα, οί όποιες είχαν φορτωθεί στό μεγάλο πλοίο τού Τάγματος, τέλη Δεκεμβρίου 1522-άρχές Ίανουαρίου 1523 στή Ρόδο, μετά τή συνθηκο­λόγηση καί παράδοση τού νησιωτικού κράτους τών Ιπποτών στούς Τούρ­κους. Οί εικόνες, όπως καί ό ιδιοκτήτης τους, ακολούθησαν τις περιπέτειες καί. τίς μετακινήσεις τού Τάγματος (Σπιναλόγκα-Χάνδακας τής βενετοκρα- τούμενης Κρήτης, Φρασκιά τού ίδιου νησιού, Μεσσήνη Σικελίας, Pozzuoli κοντά στή Napoli, Civitavecchia, Ρώμη, Viterbo, Corneto, Villafranca τής γαλλικής Νίκαιας, Νίκαια, Συρακούσες τής Σικελίας)1 ώς τήν όριστική εγ­κατάσταση στή Μάλτα τό 1530.

Πριν περάσω σέ άλλες λεπτομέρειες, οφείλω νά διευκρινίσω αμέσως ότι ό Καλαμιάς προβάλλει ώς μοναδικό επιχείρημα, γιά νά πάρει πίσω τίς εικόνες, τά δικαιώματα πού κληρονομικά τού μεταβίβασαν οί γονείς του, σύμφωνα μέ τό jus patronatus, πάνω σέ δυό εκκλησίες στήν ίπποτοκρατού- μενη άλλοτε Ρόδο αφιερωμένες στήν Παναγία τή Δαμασκηνή καί στήν Παναγία τήν Έλεημονήτρα* εδώ έφυλάσσοντο καί έλατρεύοντο, άντίστοιχα, οί δύο όμώνυμες, διεκδικούμενες τώρα, εικόνες.

Ό θεσμός τού «κτητορικού δικαίου», γνωστός στή βυζαντινή αυτοκρατο­ρία καί στόν μεσαιωνικό ευρωπαϊκό κόσμο, είχε αναγνωριστεί άπό τούς Ιππότες στή Ρόδο καί στά παρακείμενα νησιά, καί είχε έφαρμοσΟεΐ χωρίς δυσκολίες* [βλ. τήν υπό έκδοση μελέτη τού Ζαχ. Ν. Τσιρπανλή, Τό «κτητο- ρικό δίκαιο» τών κατοίκων τού ’Αργους στήν ίπποτοκρατούμενη Νίσυρο (1454), Νισυριακά 11 (1989)]. Ή άλλαγή τής έδρας τού Τάγματος δέν προ- κάλεσε καμιά διαφοροποίηση ώς πρός τήν αποδοχή τού μακραίωνος θεσμού.

Είναι άξιοσημείωτο ότι όλοι σχεδόν οί Ροδίτες καί οί Ροδίτισσες τής Μάλτας, πρώτης γενεάς (βλ. πιό κάτω), πού έκλήΟησαν καί κατέθεσαν, ανα­γνώρισαν ανεπιφύλακτα τό jus patronatus τού Ιωάννη Καλαμιά* άρκετοί μάλιστα έπεξήγησαν τή διαδοχή καί μεταβίβαση τών δικαιωμάτων: οί εκ­κλησίες στή Ρόδο καί οί γνιοστές εικόνες άνήκαν, εκ κληρονομιάς, άπό τή μεριά τής θείας της (έγγρ. 19), στή μητέρα τού Ιωάννη, τήν Ιωάννα (έγγρ. 17,18), ή όποια τίς έδωσε ώς προίκα στόν άνδρα της, μετέπειτα ιερέα, Νικό­λα Καλαμιά, γιό τού παπά Δικαίου* όταν πέΟανε ό Νικόλας, τό «κτητορικό

). ΟΙ διαδοχικές μετακινήσεις τών Ιπποτών φαίνονται μέσα από τά πρακτικά τών συνεδριά­σεων καί αποφάσεων τους· βλ. National Library o f Malta- Arch, n" 84 (Liber Conciliorum, 1522-1526) καί Arch. n° 85 (Liber Conciliorum, 1526-1535). Πρβλ. σύντομη περίληψη τών σχετι­κών έγγράφων στοΟ J. Mizzi, Catalogue of the Records o f the Order o f St. John of Jerusalem in the Royal Malta Library, vol. 11, pari 2, Malta 1973, σ. 170-222. Βλ. έπίσης lacomo Bosio, DcU'istoria della Sacra Rcligionc et illustrissima Militia di San Giovanni Gicrosolimitano, τ. 3, Roma 1602 (α* έκδ.), σ. 1-89.

'Α π ό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 199

δίκαιο» πέρασε πάλι στη γυναίκα του, μετά τόν θάνατο τής οποίας κληρο­νόμος αναδείχθηκε ό γιος της Ιωάννης (βλ. έγγρ. 3-6, 8-20, 22). Νά διασα­φηνίσω άκόμη ότι ή χήρα τού παπα-Νικόλα διόριζε, απομάκρυνε ή μετακα- λούσε καί παρέδιδε τις εκκλησίες της στη Ρόδο σέ όποιονδήποτε ορθόδοξο Έλληνα ιερέα καί αν ήθελε, κατά τήν απόλυτη κρίση καί επιθυμία της, χωρίς καμιά παρέμβαση ή ύπόδειξη πολιτικής ή εκκλησιαστικής αρχής. Έτσι, π.χ., πρίν άπό τήν πολιορκία τού 1522 είχε άναθέσει τήν τέλεση τής θείας λειτουργίας στόν παπα-Σαράντη πρώτα, καί έπειτα στόν παπα-Κα- τσούρη1, άπό τήν Κάρπαθο (έγγρ. 6,11,15,17,18,19,20).

Τό jus patronatus ϊσχυε καί γιά τούς άνδρες, κληρικούς ή λαϊκούς, καί γιά τίς γυναίκες, μοναχές ή μή. Έπρόκειτο γιά μιά ξεκάθαρη ύπόθεση κληρονομι­κής ιδιοκτησίας, ή όποια στήν περίπτωσή μας, μέ βάση τά παραπάνω, μπορεί νά δηλωθεί ώς έξής:

Ιδ ιο κ τ ή τ ε ς τώ ν εκ κ λ η σ ιώ ν τή ς Π α ν α γ ία ς Έ λ ε η μ ο ν ή τ ρ α ς κα ί τή ς Π α να γ ία ς Δ α μ α σ κ η νή ς σ τή Ρόδο

θεία τή ς 'Ιω άννας (μετέπειτα γυ να ίκ α ς τού Ν ικ ό λ α Κ α λα μ ιά )

1'Ιω άννα

1Ν ικ ό λ α ς Κ α λ α μ ιά ς

1'Ιω άννα

ϊΙω ά ν ν η ς Κ α λ α μ ιά ς

(11579)

(ώς π ρ ο ίκα ά πό τή γυ να ίκ α του)

(μετά τόν θά να το τού άνδρα τη ς)

(μετά τό ν θά να το τή ς μ η τέρ α ς του Ιω ά ν ν α ς κ α ί τή ν π α ρ ά δ ο ­σ η τή ς Ρόδου σ το υ ς Τ ο ύ ρ κ ο υ ς, μ ό νο ο ί δύο ε ικ ό ν ες)

Ή λατρεία τών δύο εικόνων στή Ρόδο καί στή Μάλτα

Σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες τών εγγράφων μας, μοναδικές γιά τό εξεταζόμενο θέμα, ή Παναγία ή Δαμασκηνή καί ή Παναγία ή Έλεημονήτρα ώς εικόνες έλα- τρεύοντο σέ δύο, χωριστές, ομώνυμες αντίστοιχα εκκλησίες στήν πόλη τής Ρό­δου.

Ή πρώτη, ή Δαμασκηνή, ήταν κτισμένη μέσα στήν περιτειχισμένη πόλη, κοντά στόν Ισπανικό προμαχώνα - στόν τομέα πού ύπερασπίζονταν οί Ιππότες οί καταγόμενοι άπό τήν Ισπανία (posta di Spagna: έγγρ. 3-6, 8-20), ή ορθότερα στόν τομέα τής «Γλώσσας τής Άραγονΐας»· βλ. τά σχεδιαγράμματα τής πόλης καί τίς σχετικές διευκρινίσεις στού Guy Sommi Picenardi, Itineraire d'un cheva­

I. Τό έπώνυμο άκούγετιιι καί σήμερα στή Ρόδο: Χρ. 1. Παπαχριστοδούλου, «Οικογενειακά επώνυμα Δωδεκανήσου», ’Αφιέρωμα στή μνήμη τοΰ Μανόλη Τριανταφνλλίδη, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 326.

200 Ζ αχαρίας Τ σ ιρπανλής

lier de Saint-Jean de Jerusalem dans Γ He de Rhodes. Lille 1900, σ. 34-35 καί 47* πρβλ. καί Albert Gabriel, La cite de Rhodes, 1310-1522, τ. 1, Paris 1921, σ. 43-44* X.L Παπαχριστοδούλου, Ιστορία τής Ρόδον. Αθήνα 1972, σ. 296. Στίςγνωστές, δημοσιευμένες, πηγές ή εκκλησία τής Δαμασκηνής στη Ρόδο δέν μνημονεύεται, ούτε καί έχει προσδιορισθεί ή ακριβής θέση της* πρβλ. Gabriel, ό.π.. τ. 2, Paris 1923, σ. 160, 161-165.

Ή δεύτερη εκκλησία, ή Παναγία ή Έλεημονήτρα. αντίθετα από τήν προη­γούμενη, είχε κτισθεϊ έξω άπό τό κάστρο τής πόλης, κοντά όμως στά τείχη, στόν τομέα ευθύνης των Άγγλων Ιπποτών (posta d' Inghilterra: έγγρ. 3-6. 8-20). Ό Bosio αναφέρει καί τήν Έλεημονήτρα ανάμεσα στις άλλες εκκλησίες έξω άπό τό κάστρο, πού έπρεπε νά καταστραφούν τό 1480-1481 γιά λόγους στρατηγικούς, γιατί παρείχαν άσφάλεια στούς πολιορκητές Τούρκους: lacomo Bosio, Dell' ι- storia della Sacra Religione et illustrissima Militia di San Giovanni Gierosolimita- no. τ. 2, in Roma 1594 (α ' έκδ.), σ. 320, 348. Πρβλ. καί Gabriel, ό.π.. τ. 2. σ. 211 σημ. 5* Ζαχ. Τσιρπανλής, Μελέτες γιά τήν ιστορία τής Ρόδον στά χρό\ια των Ιπποτών, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 16-17 σημ. 2 (τής 16). Τελικά φαίνεται πώς ή Έ ­λεημονήτρα δέν καταστράφηκε* διατηρήθηκε ώς τά 1522* τούτο δέν προκύπτει άπό τά έγγραφά μας μόνο, αλλά καί από τή μαρτυρία ότι οι Τούρκοι, κατά τήν πο­λιορκία τής πόλης (στις 10.12.1522). στήν έκκλησία αύτή ύψωσαν μία σημαία γιά νά δηλώσουν τήν πρόθεσή τους νά συνδιαλλαγούν μέ τούς Τππότες: Bosio, ό.π., τ. 2, σ. 583* πρβλ. καί Sommi Picenardi. Itineraire. σ. 162-163. Σήμερα ό ναός θεωρείται ότι βρισκόταν κοντά στό έργοστάσιο καπνοβιομηχανίας: Παπα- χριστοδούλου. ό.π., σ. 300.

Ε κ τ ό ς ά π ό τ ις το π ο γ ρ α φ ικ ές α υτές δ ια σ α φ ή σ ε ις , α ξ ίζε ι νά ύπογραμ μ ίσ ω μ ιά ά π ό τ ις σ π ά ν ιε ς ε ιδ ή σ ε ις γ ιά τή ν π α ρ ο υ σ ία Τ σ ιγγ ά ν ω ν σ τή Ρόδο, σ ε σ χέσ η βέβαια μέ τή ν ίδ ια έκ ­κ λ η σ ία . Σ ύμ φ ω να μέ τό έγγ ρ . 20 (τή ς 4 .3 .1559). μ α ρτυρ ικ ή κατάθεση τής Ρ ο δ ίτ ισ σ α ς Ι ω ά ν ­να ς d e A m b ro sio . 55 ετώ ν, σ έ πα ρ ακ είμ ενα σ π ίτ ια , ιδ ιο κ τη σ ία ς προφ α νώ ς τή ς Έ λ ε η μ ο ν ή - τρα ς. κ α το ικ ο ύ σ α ν (έξω πάντα ά πό τή ν π ερ ιτε ιχ ισ μ έν η πόλη ) οι Τ σ ιγ γ ά ν ο ι1. Σ τή ν ίδ ιο - κ τή τρ ια 'Ιω ά ν ν α , χ ή ρ α τού π α π α -Ν ικ ό λ α Κ αλαμ ιά , πλή ρω να ν ε τή σ ιο εν ο ίκ ιο δύο «aqui- le»2 γ ιά κάθε σ π ίτ ι (in greco caliva). Δ έν ε ίνα ι τού π α ρ ό ντο ς νά σ χ ο λ ιά σ ω τή θέση των Τ σ ιγ ­γά ν ω ν σ τ ή ν ίπ π ο το κ ρ α το ύ μ εν η Ρόδο* ή ο ικ ο νο μ ικ ή ά νέχε ια -κα ί ό τρ ό π ο ς ζω ή ς-δ ια φ α ίνε- τα ι μέσα α π ό τή ν υ π ο γρ ά μ μ ισ η τή ς / έ ξ η ς κα/.νβα . Ά ς σ η μ ειώ σ ω μ όνο τή χα ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ή π ερ ίπ τω σ η -στά χ ρ ό ν ια μας δέν έχ α σ ε ά κόμ η τή ν έπ ικ α ιρ ό τη τά τη ς - τή ς τσ ιγγά να ς πού ά- σ χ ο λ ε ϊτ ο μέ μ α ντε ίες κα ι μ ά γ ια «in rid icu lum fidei nostre** σ τή Ρόδο, μέ άποτέλεσ μ α ό Μ έ- γα ς Μ ά γ ισ τρ ο ς κ α ί τό Σ υ μ β ο ύ λ ιό του νά ά π ο φ α σ ίσ ο υ ν τή ν εξο ρ ία τη ς γ ιά πάντα ά πό τό νη -

1. Βλ. γι' αυτούς τήν ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία στον Δικαίου Β. Βαγιακάκου. «Σχεδίασμα περί τών τοπωνυμικών καί άνίίρωπωνυμικών σπονδών εν Έλλάδι. 1835-1962**. Αθήνα 67 (196.*- 1964) 253-257. Ειδικότερα βλ. τή μελέτη τού George C. Soulis. «The Gvpsies in ihe Bvzantine Empire and the Balkans in the Late Middle Ages»·. Dumbarton Oaks Papas 15(1961)141-165 (δέν* κάνει λόγο γιά τή Ρόδο).

2. Γιά τό νόμισμα αυτό, ισοδύναμο σχεδόν μέ τό tari. βλ. στοί Edoardo Martinori. La Moneta. Vocabolario generate. Roma 1977. σ. 13.

'Α πό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 201

σ ι κα ί νά τη ν άπομακρύνουν «cum prim o passag io»: N a tio n a l L ib ra ry o f M alta -A rch . n° 75, L ib er C o n c ilio ru m , 1473-147^, φ. 146ν,έ γ γ ρ . τή ς 9.1.1477.

Ά ς έπανέλθω στίς εκκλησίες. "Οπως άντιλαμβάνεται κανείς, ή άναμε- νόμενη τουρκική άρμάδα καί ή επικείμενη πολιορκία τής Ρόδου από. τά τέλη Ιουνίου του 1522 προκάλεσαν άμεσες συνέπειες καί ιδίως μετακινήσεις σέ άνθρώπους καί πράγματα έξω άπό τά τείχη. ’Έτσι, λίγες μέρες πρίν αρχίσει ή πολιορκία, ή εικόνα τής Παναγίας τής Έλεημονήτρας μεταφέρθη­κε άπό τήν ομώνυμη εκκλησία καί φιλοξενήθηκε στήν Παναγία τή Δαμα­σκηνή μέσα στήν πόλη (βλ. έγγρ. 3,5,9,10,11,15,16,18, 19,20). Ή ταν ένα μέτρο άσφαλείας που είχε έφαρμοσθεΐ καί γιά τήν περίφημη εικόνα τής Παναγίας του Φιλέρημου (βλ. έγγρ. 3, καί Sommi Picenardi,/f/7?era/re, σ.216)1.

'Ωστόσο καί ή εκκλησία τής Δαμασκηνής αποδείχθηκε ανασφαλής, μετά τό σοβαρό ρήγμα πού προκάλεσαν οί Τούρκοι στά τείχη τού ισπανικού τομέα (βλ. έγγρ. 5, 9,10,11, 15,16, 18-20), δηλ. μετά τήν 17 Σεπτεμβρίου 1522 (βλ. Bosio, ό.π., τ. 2, σ. 564, καί Sommi Picenardi, Itineraire, σ. 48). ΓΓ αύτό καί οί δύο εικόνες, τής Έλεημονήτρας καί τής Δαμασκηνής, μεταφέρ­θηκαν πιό μέσα στήν πόλη καί τοποθετήθηκαν στήν έκκλησία τού 'Αγίου Δημητρίου· εδώ έμειναν ώς τήν παράδοση τής Ρόδου στούς Τούρκους: έγγρ. 5, 9-11, 15-20· (γιά τή θέση τού Ά γ. Δημητρίου στό κάστρο, βλ. Sommi Picenardi, ό.π., σ. 74, καί Gabriel, ό.π., τ. 2, σ. 163,176-177). ’Ανάμεσα στίς 20 Δεκεμβρίου 1522, όταν ύπογράφηκε ή ανακωχή Τούρκων καί 'Ιπποτών, καί τήν 1 ’Ιανουάριου 1523, τότε πού τό Τάγμα εγκαταλείπει τή Ρόδο, ή φροντίδα γιά τή διάσωση τών δύο ιερών εικόνων υπήρξε συγκινητική. Ό ­πως άναφέρει ό ’Ιωάννης Καλαμιάς (έγγρ. 1), τίς δύσκολες έκεΐνες ήμερες ενώ άλλοι, μέ αγωνία καί υπερένταση γιά τήν έπιβίωση, προσπαθούσαν νά διαφυλάξουν τά ύλικά άγαθά, ή μητέρα του καί ό έξάδελφός της Τζανετίνος Camus2 δέν ένδιαφέρθηκαν παρά μόνο πώς νά σώσουν τίς εικόνες τους.

Αποφασιστική στάθηκε ή συμβολή τού Camus στήν όλη προσπάθεια. 'Υπηρετούσε οός κουρέας (καί πρακτικός γιατρός) στή γνωστή μεγάλη φορ­

1. Βλ. επίσης τό πρόσφατο βιβλίο τής Giovannclla Ferraris di Celle. La Madonna del Filere- mo. Storia. arte, devozionc intorno all’ icona della Madrc di Dio, protettrice del Sovrano Militare Ordinc di Malta, Verona 1988, σ. 33-34.

2. Τό επώνυμο, εφόσον παραδίδεται σωστά στά έγγραφά μας. υποδηλώνει λατινικής καταγω­γής άτομο. Νά υπάρχει άραγε κάποια συγγένεια του Καλαμιά, άπό τό σόι τής μητέρας του, μέ τούς Ευρωπαίους τής Ρόδου; Δέν αποκλείεται. Σχύ έγγραφα ό Camus μνημονεύεται άλλοτε ώς συγγενής τοΰ Ίοιάννη Καλαμιά (άρ. 5,10, 15.18.20: parente),ii^oTC ώς έξάδελφός του (άρ. 6,7,11,14,17,19. cusino), άλλοτε ώς θείος ή μπάρμπας του (άρ. 12: πιό ενημερωμένη πηγή-αρ. 16: ό μάρτυρας άμφιβάλλει: barba sive cosino).I^v αίτηση τού Καλσμιά μνημονεύεται ή «sua matre insiemo con suo cusino» (έγγρ. 1)· νομίζω ότι ή αναφορά γίνεται πρός τή μητέρα, όχι πρός τόν γιό. Ό Camus ήταν μάλλον δεύτερος έξάδελφός τού Ίοιάννη καί (σάν μεγαλύτερος στήν ηλικία) 0ά μπορούσε νά θεωρηθεί θείος.

202 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

τηγίδα του Τάγματος, τήν «παλαιό Caracca» (βλ. έγγρ. 1, 3, 5, ιδίως 11* γιά τό πλοίο βλ. ατού Sommi Picenardi, δ.π., σ. 20, 141-142)'. Αύτός λοιπόν «συσκεύασε» τις δύο εικόνες' μέσα σε φαρδύ μεταξωτό ύφασμα καί τις μετέ­φερε, βοηθούμενος καί άπό τήν Ιωάννα, χήρα τού παπα-Νικόλα Καλαμιά, μέσα στό καράβι, στήν καμπίνα του* εκεί ξέλυσε τό δέμα, μπροστά μάλιστα σέ συμπατριώτες πού αργότερα, στή Μάλτα, θά καταθέσουν τή σχετική μαρτυρία τους* φαίνεται, εξ άλλου, ότι οί εικόνες, κατά τή μακρόχρονη παραμονή τους στήν «Caracca», είχαν τοποθετηθεί σέ προσιτό χώρο (in una camera), όπου οί ταξιδεύοντες πρόσφυγες πήγαιναν καί τίς προσκυνούσαν: έγγρ. 4 (μαρτυρική κατάθεση τού Ροδίτη Νικολάου Μετάξη, ό όποιος τήν ίδια μέρα είχε μεταφέρει στό πλοίο τήν εικόνα τής Παναγίας τού Φιλέρημου μέ πέντε ασημένια καντηλέρια)1 2, 7, 15, 20.

Στά οκτώ περίπου χρόνια τών περιπλανήσεων τού Τάγματος (1523-1530), πρίν άπό τήν άφιξη στή Μάλτα, ό θάνατος είχε βρει τήν Ιωάννα Καλαμιά καί τόν Camus (έγγρ. 1* πρβλ. καί έγγρ. 12, όπου άναφέρεται ότι ό Camus είχε συναντηθεί στή Μασσαλία μέ τόν Ροδίτη Ιωάννη Σαντορινιό* έπομένως είναι πιθανό νά ζούσε στά 1527-1529, όταν τό Τάγμα βρισκόταν στή Νίκαια τής Γαλλίας). Μετά τόν θάνατο τών δύο έξαδέλφων, οί εικόνες, γιά άγνωστο λόγο, χώρισαν* ή μία μεταφέρθηκε στό καινούργιο καράβι τού Τάγματος καί ή άλλη στό παλαιό, χωρίς καμιά διευκρίνιση (έγγρ. 1).

Ό ταν οί Ιππότες έφτασαν στή Μάλτα (τήν 26.10.1530) καί άποβιβάστη- καν στήν πόλη Birgu (ή Borgo ή Nova Citta ή, μετά τό 1565 ώς σήμερα, Vittoriosa, κτισμένη σέ έναν άπό τούς μυχούς τού Μεγάλου Λιμανιού), γιά πολύ λίγο καιρό οί εικόνες παρέμειναν φιλοξενούμενες άκόμη στά παραπά­νω καράβια. Έπειτα, μέ εντολή τού Μεγάλου Μαγίστρου Philippe de Villiers de risle-Adam (1523-1534), ή Παναγία ή Δαμασκηνή παραδόθηκε στόν Ρο­δίτη ιερέα Γεώργιο Διασορινό καί τοποθετήθηκε στήν παραχωρηθεϊσα λατι­νική εκκλησία τής 'Αγίας Αικατερίνης τού Birgu πού βρισκόταν μέσα στό κοιμητήριο τού San Lorenzo· ή Παναγία ή Έλεημονήτρα παραδόθηκε στόν παπα-Μανόλη Σουριανίσκη καί προορίσθηκε γιά τήν έκκλησία τού 'Αγίου Αντωνίου τής ίδιας πόλης (έγγρ. 1).

Μέ τόν καιρό ή έκκλησία τής Άγιας Αικατερίνης, συγκεκριμένα τόν Ιούνιο τού 1554, πέρασε στήν πλήρη δικαιοδοσία τών Ελλήνων προσφύγων καί πήρε τό όνομα άπό τήν έξόριστη εικόνα, δηλ. Παναγία ή Δαμασκηνή (βλ. έγγρ. 22 καί Francesco Chetta - Schiro, Memorie su Ie chiese e il rito greco in Malta, β' έκδ., Valletta 1930, σ. 12* Giuseppe Lupi, «II rito greco a Malta», Italia Sacra 20-22, Padova 1973, σ. 1255 σημ. 2). Μετά τόν πρώτο

1. ’Ονομαζόταν «Santa Maria»· βλ. Bosio, Dell’ istoria. τ. 3, σ. 1, καί Ettore Rossi, Storia della Marina dell’ Ordine di S. Giovanni di Gerusalemme, di Rodi e di Malta, Roma-Milano 1926, σ. 32.

2. “Αγνωστη άπό άλλου ή είδηση αυτή.

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 203

εφημέριο Γεώργιο Διασορινό, πού προαναφέραμε, την εκκλησία ύπηρέτησε ό γιος του, ιερέας επίσης, 'Ιωάννης (έγγρ. 8-20, 22). Ό "Αγιος 'Αντώνιος, όπου ή Έλεημονήτρα. παρέμεινε στά χέρια των έφημερίων τού Τάγματος. Στά 1559 ό fra Γουλιέλμος Ferrer, άπό δεκαπενταετίας εφημέριος, βεβαίωνε την παρουσία τής ροδίτικης εικόνας στην εκκλησία του καί δήλωνε ότι δέν θά την παραδώσει παρά μόνο ύστερα άπό επίσημη έγγραφη εντολή (έγγρ. 2)· πρβλ. καί 3-20). Φαίνεται πάντως πώς δέν ύπήρξε πρόβλημα στήν έκφρα­ση λατρείας πρός τήν εικόνα εκ μέρους των Ροδίων.

Τό ερώτημα πού άμεσα προκύπτει άπό τά έκδιδόμενα εδώ έγγραφα είναι, γιατί ό 'Ιωάννης Καλαμιάς περίμενε 28 όλόκληρα χρόνια (άπό τό 1530) νά ύποβάλει αίτηση (έγγρ. 1) γιά νά τού έπιστραφούν οί δύο δικές του εικόνες; ΤΗταν οί δυσκολίες προσαρμογής ή οικονομικές των πρώτων χρόνων; 'Ανέκυψαν άμφιβολίες ώς πρός τά δικαιώματά του κυριότητας, ώς πρός τή φύλαξη ή διατήρηση των εικόνων; "Αγνωστο. Οί προσαγόμενοι 19 μάρτυρες. Ροδίτες, Ροδίτισσες,"Ελληνες ή Έλληνολατίνοι. άνω των 50 ετών, διαβεβαιώνουν μέ τόν πιό κατηγορηματικό τρόπο ότι οί εικόνες ανήκουν έκ κληρονομιάς στον Καλαμιά. Τό Γενικό Συμβούλιο του Τάγματος στίς 16.10.1559 δέν αμφισβητεί τόν νόμιμο κύριο, άλλά δέν τού επιστρέφει άμέ- σως καί τά διεκδικούμενα. Μέ περίσκεψη, καταρτίζεται διμελής επιτροπή άπό Ιππότες, ή όποια θά ερευνήσει που θά κτίσει τά παρεκκλήσια ό Καλα­μιάς καί πώς θά τά «προικίσει», ώστε οί εικόνες νά διαφυλαχθοΰν κάτω άπό ασφαλή καί αξιοπρεπή στέγη.

Τ ό έγγραφ ο , άπό όπου οί παραπάνω π λ η ρ ο φ ο ρ ίε ς , έκ δό θ η κ ε, μέ λάθη μ ετα γρ α ­φ ής, στοϋ C h e tta -S ch iro , ό .π ., σ . 50-52. Τ ό επ α νεκδ ίδω δ ιορθω μ ένο :

N ational L ibrary o f M alta - A rch , n” 288 (Sacra C ap itu la G c n e ra lia ) , φ . 94v-95r.||(φ .94 ') D ie XVJ m ensis oc tob ris M D L1X lecta su p p lica tio n c Jo a n n is C a lam ia ,

R hodij, alias in C ap itu lo G en erali p re se n ta ta , qu a pe tijt d u as q u asd am im ag ines R h o d o M clitam abduclas; quequ idem olim , dum R h odus sub R elig ion is d ilio n e s ta re t, fu e ru n t co llocate in du ab u s capellis B eate M ariae V irginis u o ca te D am asch en i e l L em o n itra ; quequ idem || (φ .95’) capelle co tem p o re c ra n t iuris p a tro n a tu s sue m atris , e t q u e m odo rep e riu n tu r collocate a lte ra in ccclcsia Sancti A n to n ij, a lte ra in ecclesia Sancte C a th a ­rine G reco ru m , sibi restitu i ut eas ipse collocet et s la tu a t in capellis a se ed ificand is; visoque proccssu super hoc negocio p e r com m issarios ab eo d em C ap itu lo G en e ra li d ep u ta to s ad id confecto ; insuper h ab ita re la tio n e eo ru n d em co m m issario ru m e t o m n i­bus perpensis e t exam inatis, R cverend issim us D (om inus) M (agnus) M ag istcr c l vene- randum C (oncilium ) C om pletum R e tcn tio n u m d ec reu e ru n t e t co m m iseru n t v en e ran d is dom inis fra tribus G uillelm o C o p p ie r, m arescallo , et P e lro Felizzes d e la N u^a , b a iu liu o A quile , ut cum uoto alicuius iuris periti sc in fo rm en t de loco in quern p re fa tu s de C alam ia p re ten d it ac vult tran sfe rre e t co llocare p re fa ta s im agines et an uelit fu n d are aliquas capellas et qua d o te , et postea re fe ran t.

Στό α ρ ισ τερ ό περ ιθώ ρ ιο τού φ. 94 ' ένα ντι τού ο ικ ε ίο υ κειμ ένου το ύ εγγ ρ ά φ ο υ μας σημειώ θηκε: C om m issio su p e r qu ibusdam im aginibus.

204 Ζ αχαρίας Τ σ ιρπανλής

Λίγους μήνες αργότερα, στίς 30.3.1560, ό Μέγας Μάγιστρος καί τό Συμβούλιό του άναγνωρίζουν την κυριότητα επί των εικόνων στόν Καλαμιά με τούς έξης όμως όρους: δεν θά φύγουν έξω άπό την έπικράτεια τού Τάγ­ματος* δεν θά άφαιρεθουν οί πολύτιμες πέτρες καί όλα γενικά τά αφιερώματα πού ήδη ύπάρχουν πάνω στίς δύο εικόνες, ή πού θά προστεθούν στό μέλλον. Δέν θά μετακινηθούν οί εικόνες άπό τη θέση πού βρίσκονται τώρα, πρίν κτίσει ένα ή δύο παρεκκλήσια γι’ αύτές ό Καλαμιάς.

Τ ό έγ γ ρ α φ ο τή ς 30.3.1560, πού έκ δό θ η κ ε άπό τό ν C h etta -S ch iro , ό .π ., σ. 52-53, μέ μ ικ ρ ο λ α θ ά κ ια . θεω ρώ σ κ ό π ιμ ο νά τό παραθέσω ο λ ό κ λ η ρ ο γ ιά π λ η ρ έσ τερ η ένημέ- ρω σ η .

N a tio n a l L ibraryr o f M a lta -A rch .n ° 90 (L ib e r C o n c ilio m m . 1558-1560). φ . 98r.D ie eo d em [p en u ltim o m ensis M arcij M D L X ] R everend issim us D om inus M (agnus)

M ag iste r e t u en e ra n d u m C oncilium C o m p le tu m , po st hab itam rela tionem dom inorum co m m issario ru m s u p e r id d e p u ta to ru m , d e c re u e ru n t, u t due im agines D iue M arie q ue re p e r iu n tu r . a lte ra in ecclesia Sancti A n to n ij, a lte ra in ecclesia Sancte C a th arin e G re- c o ru m , d e n tu r e t re s titu a n tu r Jo an n i C a lam ie , q u an d o ille fu n d au erit unam uel duas cap ellas ubi re p o n a n tu r e t co llo cen tu r, e t in te rim non am o u ean tu r a locis ubi su n t, ita tam en q u o d se m p e r m an ean t sub o b ed ien tia R elig ionis tarn in spiritualibus quam te m p o ra lib u s , e t ipse de Ca^am ia n u n q u am possit eas tran sfe rre ex tra iurisd ictionem R elig ion is . e t q u o d lapilli p reciosi e t om nia iocalia . tarn hac ten u s d o n a ta ipsis im agini- bus qu am p o s te a d o n a n d a . sin t e t sem p er m an ean t cum dictis im aginibus e t ab tills n on a m o u e a n tu r .

Σ τό ά ρ ισ τε ρ ό π ερ ιθ ώ ρ ιο τού φ ., ένα ντι τού ο ικ ε ίο υ κειμένου , σημειώ θηκε: S u p er d u ab u s im ag in ibus Io ann is C alam ie.

1Ποιά ή μεταγενέστερη τύχη',τής Έλεημονήτρας καί τής Δαμασκηνής;

Τό βιβλίο τού Chetta-Schiro καί πρόσφατα ενδιαφέροντα δημοσιεύματα δια­φωτίζουν ικανοποιητικά τό θέμα μας. Μετά την έπιτυχή αντίσταση των Τπποτών κατά των Τούρκων τό 1565. στη νεοιδρυμένη Valletta (πρός τιμήν τού ηρώα Μεγάλου Μαγίστρου Jean de la Valette, 1557-1568). οί Ροδίτες εξασφάλισαν οικόπεδο όπου έκτισαν (μετά τό 1569) τήν πρώτη έκκλησία τους, άφιερωμένη στόν "Αγιο Νικόλαο (σήμερα στή Merchant Street). Ε π ί­σης μετά τό 1576 μάλλον άρχισε, μέ ένέργειες καί δαπάνες τού Καλαμιά, τό κτίσιμο τής έκκλησίας τής Παναγίας Δαμασκηνής* οί έργασίες συνεχί- σθηκαν καί μετά τόν θάνατο τού εύσεβούς Ροδίτη χορηγού (28.2. 1579, στίς Συρακούσες τής Σικελίας), ό οποίος μέ τή διαθήκη του προίκισε τήν έκκλη­σία μέ σπίτια καί μαγαζιά πού είχε στή Vittoriosa καί στή Valletta. Τό 1580 πρώτη ή εικόνα τής Έλεημονήτρας μεταφέρθηκε άπό τή Vittoriosa στήν εκκλησία τού Καλαμιά στή Valletta· άκολούθησε τό 1587 ή μεταφορά της εικόνας τής Δαμασκηνής, μέ επίσημες εκδηλώσεις έκ μέρους τού Τάγματος. TJ εικόνα θεωρήθηκε θαυματουργή* χάρη σ' αυτή επιτεύχθηκε ή μεγάλη νίκη κατά των Τούρκων τό 1565: Chetta-Schiro, Memorie» σ. 23-26, 45-101 (όπου λεπτομέρειες γιά τήν έκκλησία καί τίς δύο εικόνες).

Ά π ό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 205

Ά π ό τότε ώ ς σ ήμ ερα ή Έ λ ε η μ ο ν ή τρ α κα ί ή Δ α μ α σ κ η νή σ υ ν υ π ά ρ χ ο υ ν κ α ί κ ο ­σμούν τήν ένω τικ ή (φ ιλ ο κ α θ ο λ ικ ή ) εκ κ λ η σ ία , ά φ ιερ ω μ ένη σ τό ό νο μ α τή ς δεύ τερ η ς. Τ ό 1931 μέ ιδ ια ίτερ η λα μ π ρ ό τη τα γ ιο ρ τά σ τη κ ε σ τή Μ ά λτα ή τε τρ α κ ο σ α ετη ρ ίδ α ά π ό τήν ά φ ιξη σ τό ν η σ ί τή ς θ α υμ α τουργή ς εικόνας· βλ. τό ε ιδ ικ ό β ιβ λ ίο τοΰ F rancesco C hetta-S ch iro , S o /enne incoronazione della SS. V erg ine D a m a scen a , M alta 1932. T o 1987, χάρη σ τή ν άοκνη φ ρ ο ντίδα τού εφ η μ ερ ίο υ τή ς εκ κ λ η σ ία ς V itto B o rg ia , γ ιο ρ τά ­σ τη κ αν τά 400 χρ ό ν ια άπό τότε πού ή Π α να γ ία ή Δ α μ α σ κ η νή μ ετα φ έρ θ η κ ε α πό τή V itto riosa σ τή ν εκ κ λ η σ ία τη ς σ τή V alle tta· βλ. τό τεκ μ η ρ ιω μ ένο ά ρ θ ρ ο το ύ G iu sep p e Porsella F lo res , «L ’ icona di N o stra S ignora di D am asco e la ch iesa p a rro cch ia le di rito greco catto lico alia ^V alletta» , II D e lfin o , an n o X V II n. 92 (se tte m b re -d ic e m b re 1987) 12-23 (ό συγγρ . φ μ ίνετα ι νά έχε ι υπόψ η του τά δη μ ο σ ιευ ό μ ενα εδώ έγγ ρ α φ α , άλλά δέν π ρ ο χω ρ ε ί σ τ ή ν 'ά ξ ιο π ο ίη σ ή τους). Γ ιά τή ν κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή κ α ί ισ το ρ ικ ή α ξ ία τω ν δύο ε ικ ό νω ν βλ. [V ito B org ia], « O u r L ady o f D am ascus» , T h e S u n d a y T im es. C hristm as S upp lem en t (M alta ), D ecem b er 3, 1978, σ. l· D om in ic C u ta ja r , « A n cien t B yzantine Icons. - 1. Icon o f the D am ascene M ad o n n a . T h e ea rliest pan e l - p a in tin g in M alta» , T im es o f M alta (M o n d ay , M ay 22, 1978), σ . 5· ό ίδ ιο ς , « A n c ien t B y zan tine Icons. - 2. T h e E le im on itra Icon» , α υτόθ ι (M o n d ay , M ay 29, 1978), σ ..5 · ό ίδ ιο ς , «R ediscovery o f a B yzantine Icon . A n accoun t o f th e p rese rv a tio n o f th e E le im o n itra» , αυτόθ ι (M onday , Ja n u a ry . 15, 1979) σ. 5, κα ί (M o n d ay , Ja n u a ry 22, 1979), σ . 5. Βλ. άκόμη τό τελευτα ίο ενδ ια φ έρο ν ά ρ θρ ο γιά τή Δ α μ α σ κ η νή τού V ito B o rg ia , «L a M a­donna di D am asco . S toria di u n ’icona» , L o S tiva le n° 23, M arzo 1989, n u m ero specia le (V alle tta ), σσ . 16.

Ή εικόνα τή ς Έ λ ε η μ ο ν ή τρ α ς ε ίχ ε κο μ μ α τια σ θεϊ, ό τα ν ή έ λ λ η ν ο κ α θ ο λ ικ ή ε κ κ λ η ­σ ία τή ς Π α να γ ία ς Δ α μ α σ κ η νή ς β ο μ β α ρδ ίσ θ η κ ε κατά τή δ ιά ρ κ ε ια τού δευτέρο υ π α γ κ ο ­σμίου πολέμου. Σ τό Μ ο υ σ είο Κ αλώ ν Τ εχνώ ν τή ς V a lle tta κ α τεβ λ ή θ η σ η μ α ν τ ικ ή προσπάθεια γ ιά τή μ ερ ική το υ λ ά χ ισ το ά π ο κ α τά σ τα σ η κα ί σ υ ν τή ρ η σ η τή ς ε ικ ό να ς .

Κ αί ο ί δύο ε ικόνες, σύμφω να μέ τό ν τεχ ν ο κ ρ ίτη D . C u ta ja r , α ν ά γο ν τα ι σ τή βυζαντινή τεχν ο τρ ο π ία τού 12ου αί.

Ροδίτες καί άλλοι Δωδεκανήσιοι πρόσφυγες στή Μάλτα (16ος αί.)

Πόσοι ήταν οι "Ελληνες όρθόδοξοι τής Ρόδου καί των γύρο νησιών τής επικράτειας τού Τάγματος, ή πόσοι ήταν Έλληνολατίνοι (Φραγκολεβαντί­νοι) ή καί ακραιφνείς λατίνοι Εύβωπαιοι γεννημένοι καί μεγαλωμένοι στή Ρόδο, οί όποιοι έγκατέλειψαν τάΓ σπίτια τους τόν Γενάρη τού 1523 καί άκολούθησαν τούς Ιππότες στό ταξίδι πρός τή Δύση; Πόσοι άπό αυτούς καί ποιοι εγκαταστάθηκαν σέ ενδιάμεσους σταθμούς (Κρήτη, Μεσσήνη1,

I. Είναι πολύ πιθανό ότι στους Ροδίτες πρόσφυγες τοΰ 1523 συμπεριλαμβανόταν καί ό γνω­στός 'Εμμανουήλ Άκκίδας ή 'Ατσίδας (1498, Ρόδος - 1585 ci.) πού εγκαταστάθηκε στή Μεσσήνη καί ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα, τόσο αυτός όσο καί οί τέσσερις γιοι του Ιωάννης, Φραγκίσκος, Πέτρος καί ’Ιάκωβος· βλ. Paul Canart, Les ‘Vaticani Gracci 1487-1962’, Citth del Vaticano 1979 [Studi e Testi 284], σ. 173-191, όπου καί ή παλαιότερη πλούσια βιβλιογραφία. Πρβλ. καί τήν παρουσία παντός τοΰ τετιμημένου λαού πόλείος Ρόδου στήν έκκλησία τής Α γίας Μαρίνας τής Μεσσήνης, τήν 26.9.1557: Ί . Άντιφών Γ. Συκουτρής, ΈκΟεσις τής κριτικής έπιτρο- πεΐας τοΰ Α ' Φιλολογικού διαγωνισμού, έν· Λευκωσίμ 1924, σ.# 98 σημ. I. ’Ακόμη καί στήν

206 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

Viterbo, Νίκαια κ.ά.); Ό λοι αυτοί πάλι σέ ποια κοινωνική ομάδα ανήκαν, τί τούς συνέδεε με τό Τάγμα, γιατί έφυγαν άπό τά νησιά (ήταν μόνο ό φόβος γιά τούς Τούρκους); Πόσοι καί ποιοι έφτασαν στόν τελευταίο σταθμό, στή Μάλτα, πως επιβίωσαν, με τί ασχολήθηκαν, πώς οιεμόρφωσαν τήν ελληνική παροικία στό νησί αυτό;

Αυτά όλα είναι προβλήματα, πού άνακύπτουν άπό τή στατιστική ή κοινωνιολογική διάθεση τής σύγχρονης ιστορικής έρευνας* γιά τήν προσέγ­γισή τους όμως ή τή λύση τους οί υπάρχουσες πηγές συχνά σιωπουν, άλλοτε άντιφάσκουν, μερικές φορές προσφέρουν, μέ τρόπο ανύποπτο, χρήσιμα στοι­χεία πού προ καλούν άλλα έρωτήματα. Έπειτα, τά έγγραφα πού έκδίδονται εδώ προωθούν κάπως τίς γνοκτεις μας γιά τά παραπάνω θέματα; Θά έπιμείνω στίς όψεις των προβλημάτο)ν πού βρίσκονται σέ συνάρτηση μέ τά έγγραφά μας.

Πρώτα πρώτα ό>ς πρός τόν αριθμό τών φυγάδων. Κατά τόν Bosio, σάν έφτασαν όλα τά καράβια τού Τάγματος (γύρο στά τριάντα)' στή βενετοκρα- τούμενη Κρήτη τόν Γενάρη τού 1523, ό Μέγας Μάγιστρος έκαμε επιθεώρη­ση καί καταμέτρησε όσους τόν ακολούθησαν. Οί άπλοι πολίτες άπό τή Ρόδο καί τά άλλα νησιά, πρώην κτήσεις τού Τάγματος (Κώς, Κάλυμνος, Λέρος, Νίσυρος, Σύμη, Χάλκη, Τήλος, Άλιμιά, Καστελλόριζο, καθώς καί τό κάστρο τού Ά γ. Πέτρου-τό Πετρούμι), άνέρχονταν σέ 4.000 περίπου ψυχές, χο>ρια οί μισθοδοτούμενοι ναυτικοί καί γενικά όσοι πληρώνονταν γιά τήν έργασία τους. Ό λος αυτός ό κόσμος ζούσε χάρη στίς έλεήμονές φροντίδες τών Ιπποτών: Bosio, Dell9 istoria, τ. 3, Roma 1602, σ. 2. ’Ανάμε­σα στούς πρόσφυγες έπισημαίνονται καί «μερικοί Ροδίτες ευγενείς, πολίτες άπό τά πρώτα σπίτια (principal!*), μέ τίς οίκογένειές τους»: Bosio, ό.π., τ. 2, σ. 591, τ. 3, σ. 2. Κατά τόν Ιππότη Τωάννη-Βαπτιστή Puccini, αύτόπτη μάρτυρα, οί πρόσφυγες άνέρχονταν στίς 3.000 (επιστολή του τής 2.3.1523* βλ. Sommi Picenardi, Itmeraire, σ. 20 σημ. 7). "Αλλοι, νεότεροι όμως συγ­γραφείς, άνεβάζουν τόν άριθμό στούς 5.000 (Sommi Picenardi, ό.π., σ. 123), καί άλλοι επιμένουν ότι 4.000 Έλληνες, “τό άνθος τής Ρόδου”, άποβιβάστη- καν μαζί μέ τούς Ιππότες στή Μάλτα (Chetta-Schiro, Memorie, σ. 6-7).

Στίς “μετρήσεις” αυτές υπάρχουν πολλά ποσοστά σχετικότητας. "Ας σκεφθούμε μόνο τίς άνθρώπινες άπώλειες άπό τίς ταλαιπωρίες, τίς άρρώστιες ή τόν χαμηλό δείκτη διαβιώσεως στά χρόνια τής περιπλανήσεως. Νά ύπεν- θυμίσο) π.χ. τή θλιβερή άνέχεια τών Ροδίων στό Viterbo. Στίς 14.3.1524 τό Τάγμα άποφάσισε νά χορηγεί μισό δουκάτο τόν μήνα σέ κάθε Ροδίτη καί έπιπλέον νά δίδονται 10 δουκάτα έφάπαξ σέ όσους άποδεικνύεται ότι κατα-

Ά γγλία έφτασαν Ροδίτες, πρόσφυγες του 1523. αναζητώντας καλύτερη τύχη: Guy Sommi Picenar­di. itmeraire d ’ un chevalier de Saint-Jean de Jerusalem dans rile de Rhodes. Lille 1900, σ. 123.

I. Τόσα τά υπολογίζει ό Sommi Picenardi, ό.π., σ. 21. Κατά τόν Bosio, DelHstoria, τ. 2, σ. 591. τά πλοία ήταν 50.

’Από τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 207

τρύχονται άπό μεγάλη «inopia et pudore»: National Library o f Malta-Arch. n° 84 (Liber Conciliorum, 1522-1526), φ. 34v (τό ίδιο καί στό Arch. n° 209: Decreta Conciliorum, 1473-1560, φ. 73v)‘. Στό Corneto, έξ άλλου, τό καλο­καίρι τού 1527, ή πανώλης κτύπησε πολλούς Ιππότες καί Ροδίτες (Bosio, δ.π., τ.3, σ. 58-59), γεγονός πού ύποχρέωσε τό Τάγμα νά έγκαταλείψει έσπευ- σμένα τήν πόλη (τόν Αύγουστο τού ίδιου έτους).

Είναι δύσκολο νά ύπολογίσω κατά πόσο τά άνθρώπινα κενά, έξ αιτίας των παραπάνω θανάτων, αναπληρώθηκαν άπό τούς ναυτικούς ή στρατιώτες των ίπποτικών πλοίων τό πλήρωμά τους άποτελούνταν, κατά μεγάλο μέρος, άπό Ροδίτες καί γενικά Δωδεκανησίους. Συνέβη μάλιστα τό 1523 οί ναυτικοί αυτοί, πιεζόμενοι άπό τή νοσταλγία, μά καί γιά άλλους λόγους, νά έπιστρέ- ψουν με μερικά καράβια τού Τάγματος στίς γνώριμες θάλασσες καί στά νησιά, άπό όπου μετέφεραν καί άλλους πρόσφυγες (Bosio, δ.π., τ. 3, σ. 26).

Οί μαρτυρίες πού προσκόμισα δεν με πείθουν, ώστε νά υιοθετήσω τήν άποψη ότι 4.000 "Ελληνες έφτασαν στή Μάλτα τό 1530. Ό άριθμός μού φαίνεται άρκετά ύψηλός. 'Ορισμένες πληθυσμιακές συγκρίσεις είναι άπα- ραίτητες. Πρώτα πρώτα στή Μάλτα, σε όλο τό νησί, τό 1528 οί κάτοικοι δεν ξεπερνούσαν τίς 12.000· στό διπλανό Gozo οί κάτοικοι έφταναν τίς5.000 (Brian Blouet, The story o f Malta, Malta 1987, σ. 71). Περί τά τέλη τού 16ου αί., τό 1590, στό Birgu, όπου άρχικά άποβιβάστη.σχν οί πρόσφυγες, ύπολογίζεται ότι κατοικούσαν 2.568 ψυχές (Blouet, ό.π., σ. 96). 'Όσο μεγάλη καί άν ύπήρξε ή θνησιμότητα ή ή διαρροή τών προσφύγων σέ άλλες πόλεις τής Μάλτας, είναι άνεξήγητος ό χαμηλός αυτός άριθμός τών κατοίκων τού Birgu, έφόσον βέβαια δεχθούμε ότι τό 1530 βγήκαν έκεΐ 4.000 ή άκόμη καί3.000 "Ελληνες. Νά διευκρινισθεΐ άκόμη ότι παρά τίς έλληνικές μνήμες (σέ έπιγραφές, σέ λέξεις, σέ τοπωνύμια) στή Μάλτα, είναι σίγουρο ότι πρίν άπό τό 1530 δεν ύπήρξε παροικία τών 'Ελλήνων έκεΐ· βλ. Giuseppe Lupi, «II rito greco a Malta», σ. 1247-1253· γιά .λέξεις άπό τήν έκκλησιαστική. γλώσσα βλ. στού Ρ.Ρ. Saydon, «Traces of the Byzantine rite in the Church of Malta», Melita Theologica 7(1954)47-48.

Χάρη στήν έκθεση τού άποστολικού έπισκέπτη στό νησί Pietro Duzzi- na, τό 1575, αισθανόμαστε μεγαλύτερη σιγουριά ώς πρός τήν πηγή τών πληροφοριών μας1 2. ’Έτσι, σύμφωνα μέ τόν άξιωματούχο αύτόν τής Καθολι­

1. Πρβλ. και τήν απόφαση τού Συμβουλίου του Τάγματος, νά καταβληθούν στήν Καλή ΚαρπαΟία (επίθετο καί δηλωτικό μαζί τής καταγωγής;) 10 χρυσά δουκάτα «gratia spcciali»: Arch, n" 84, φ. 105* (εγγρ. τής 22.12.1526).

2. Ή έκθεση, σημαντική πηγή γιά τήν ιστορία τής Μάλτας τού 16ου αί.. παραμένει ανέκδοτη. Κατά καιρούς ορισμένοι ερευνητές χρησιμοποίησαν τίς πληροφορίες της. Τό κείμενό της σώζεται σέ διάφορα αντίγραφα. Συμβουλεύθηκα τά μέρη πού άναφέρονται στούς "Ελληνες τής Vittoriosa καί τής Valletta, καί τά όποια σέ άλλη ευκαιρία θά έκδώσω. Έ χω υπόψη μου τό κείμενο πού υπάρχει στό Archivio Scgrcto Vaticano - Congrcgazione dei Concili; Visite Apostoliche, Malta

208 Ζ αχαρίας Τ σιρπανλής

κής Εκκλησίας, στη Vittoriosa ύπήρχαν τρεις ενορίες των Ελλήνων: ή μία, τής Παναγίας Δαμασκηνής με 34 οικογένειες* ή δεύτερη, του 'Αγίου Νικολάου με 19, καί ή τρίτη, του 'Αγίου Γεωργίου με 21 οικογένειες. Συνο­λικά δηλ. 74 οικογένειες 'Ελλήνων, πού άνταποκρίνονται σέ 350-400 ψυχές, είναι βέβαιο ότι είχαν εγκατασταθεί καί ζούσαν στήν πόλη έκείνη (βλ. Chetta -Schiro, Memorie, σ. 11-17). Θά ήταν ύπερβολή, νομίζω, νά ύποστη- ριχθεΐ ή άποψη ότι οί ύπόλοιποι (από τίς 4 ή 3 χιλ.) 'Έλληνες είχαν άφομοιωθεΐ από τούς ντόπιους μέσα σέ 45 χρόνια (από τό 1530), καθώς μέ τούς μικτούς γάμους-κατά πλειονότητα μέ γυναίκες ντόπιες, καθολικές-είχαν περάσει στό λατινικό δόγμα (Chetta-Schiro, ό.π., σ. 18). Σκέψεις καί ύποθέ- σεις μπορεί κανείς νά κάμει πολλές στήν προσπάθειά του νά επιμηκύνει τούς 400 πρός τούς 4000, όπως π.χ. μετακίνηση ορισμένων πρός τή Valletta, θάνατοι, λατίνοι Ροδίτες ήδη από τή Ρόδο κ.ά. Δέν μπορούμε πάντως νά απομακρυνθούμε πολύ άπό τούς στέρεους αριθμούς πού μάς άφησε ό Duzzi- na.

Ποιά ή προσφορά, τώρα, των εγγράφων μας στή θετικότερη άντιμετώ- πιση των προβλημάτων πού θίξαμε. Δέν παρέχουν, βέβαια, στατιστικά στοι­χεία γιά τούς πρόσφυγες. Ανοίγουν, όμως, τά έγγραφα αύτά τήν ιστορική αυλαία καί φέρνουν σέ πρώτο πλάνο αρκετά πρόσωπα Ροδίων τής Vittoriosa. Περνάμε άπό τήν ανωνυμία των συνολικών αριθμών στά επώνυμα άτομα. ’Αγγίζομε τά πρόσωπα, άνιχνεύομε τίς τραγικές έμπειρίες τής ζωής τους, συνομιλούμε μέ συγκεκριμένους πιά ανθρώπους. Καταβάλλομε έτσι μιά προσπάθεια λίγο πρωτόγνωρη σέ ό,τι έχει σχέση μέ τήν έλληνική παροικία τής Μάλτας στόν άρχικό πυρήνα της, ό όποιος συγκροτήθηκε κατ’ έξοχήν άπό Ροδίτες καί άλλους Δώδεκανησίους1.

1575 (visita Pietro Dusina). Βλ. έπίσης στή National Library o f Malta - Libr. ms. 643 (όλο τό κείμενο). ’Αποσπάσματα ύπάρχουν στή Biblioteca Vat. Barb. lat. ms. 5200, φφ. 22Γ-240' (πρβλ. Alessandro Bonnici, «Due secoli di storia politico-religiosa di Malta nel fondo Barberini latino della biblioteca Vaticana», Melita Historica 4 (1967) 231-232)· στή Biblioteca Marciana - It. cl. VI, n° 64, collocazione 6032, φφ. 145Γ-170Γ· στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη τής Napoli- Brancacciano I.B.6 (:De riti specialmente greci), φφ. 210Γ-21Γ· βλ. Vittorio Peri, «La Congregazione dei Greci (1573) e i suoi primi document!», Studia Gratiana 13(1967) 142. Άπό τίς μελέτες άξίζει κανείς νά συμβουλευθεΐ τοΟ Joseph Cassar-Pullicino, «Malta in 1575. Social Aspects of an Apostolic visit», Melita Historica 2(1956) 19-41· Andrew P. Vella, «La missione di Pietro Dusina a Malta nel 1574 con la trascrizione del ms. Vat. lat. 134111», αυτόθι, 1969, 165-184.

I. Κατά τά επόμενα χρόνια, τόν Ι7ον-Ι9ον αι\. μικρά κύματα προσφύγων άπό τά νησιά τού Ίονίου καί τού Αιγαίου, άπό τήν Πελοπόννησο, τήν Κύπρο, τή Μακεδονία, έφτασαν στή Μάλτα καί προκάλεσαν ανακατατάξεις στήν πληθυσμιακή σύνθεση τής έλληνικής παροικίας. “Ετσι ό πρώτος πυρήνας των Ροδίων άποδυναμώθηκε καί εξαφανίσθηκε. “Εχω στή διάθεσή μου (σέ φωτο­κόπια) τό κατάστιχο βαπτίσεων καί γάμων τής έλληνοκαθολικής (ένωτικής) εκκλησίας τής Πανα­γίας τής Δαμασκηνής στή Valletta. Καλύπτει τά χρόνια, μέ κενά, άπό τό 1584 ώς τό 1977. Έπίσης είμαι κάτοχος τού κώδικα (σέ φωτοκ.) τής ορθόδοξης έλληνικής εκκλησίας τού Άγιου Γεωργίου τής Valletta, μέ τίς καταχωρίσεις των πράξεων γάμων, βαπτίσεων καί κηδειών, άπό τό

'Α πό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 209

νΑς μή ξεχνάμε έπίσης 6τι οί μαρτυρίες πού είχαμε γιά τά πρόσωπα τών προσφύγων αμέσως μετά τό 1530 ήταν πολύ λιγοστές. ΓΓ αύτό καί αξίζει πρώτα νά μνημονεύσω δυό Ροδίτες νοταρίους πού έφτασαν μέ τό Τάγμα στή Μάλτα. Ό ένας είναι ό 'Αντώνιος Πρέκας (Preca), πού πέθανε τό 1546. Τά κατάστιχα τών πράξεων του δέν σώθηκαν ολα* είναι γνωστό μόνο εκείνο πού περιείχε συμβολαιογραφικές πράξεις τών ετών 1528 (Νίκαιά τής Γαλλίας) - 1538 (Μάλτα) καί είχε παραδοθεΐ στόν νοτάριο Aloino della Re, archiviario τής Valletta (βλ. National Library of Malta - Libr. ms. 1365, σ. 2-3). Ό δεύτερος είναι ό Bartholomeo Salvagio De Via, «greco da Rodi»1. Έχρημάτισε «mastro notaro della Castellania» του Τάγματος. Τά κατάστιχα τών συμβολαιογραφικών πράξεών του καλύπτουν τά έτη 1530-1551 καί σκί­ζονται στό νοταριακό αρχείο τής Valletta (αυτόθι, σ. 8)2.

Στήν πρώτη γενεά τών Ροδίων τής Μάλτας ανήκουν καί ικανοί τεχνίτες, , πού παίζουν σημαντικό ρόλο στήν οικονομική ζωή τής νέας πατρίδας τους.

Γνωρίζομε τά ονόματα τού «πρωτομάστορα» (prothomagister) ή εκπροσώπου (consul), δηλ. τού προέδρου, τής συντεχνίας τών χρυσοχόων καί αργυρο­χόων τής Μάλτας (ορθότερα, τών τριών οικισμών τού Μεγάλου Αιμανιού, δηλ. Birgu, Senglea, Bormla), από τό 1536 ώς τό 1554. 'Εκτός από δύο Μαλτέζους, οί άλλοι είναι Ροδίτες ("Ελληνες-φραγκολεβαντίνοι): 'Ιωάννης Παπαδόπουλος (στά 1536 καί στά 1540), 'Ιωάννης de Courato (1537), Petro de Urra (1537, 1538, 1539, 1540, 1553), Laurentio Ros (1538, 1539,1554)\ 'Ιωάννης Rosel (1552)· βλ. τήν ενδιαφέρουσα πραγματεία τού Victor F. Denaro, The Goldsmiths o f Malta and their Marks, Firenze 1972, σ. 11-14, 150.

Στούς νησιώτες λοιπόν αυτούς πού γεννήθηκαν, πρίν άπό τό 1523, στή

1X16 ώς τό 1929. μέ ενδιάμεσα, ftefknu. κενά. Πρόσθετα τεκμήρια Εχω συγκεντρώσει άπό τό αρχιεπισκοπικό άρχεϊο τής Καθολικής 'Εκκλησίας τής Μάλτας (βρίσκεται στή Floriana), άπό τό τμήμα τό γνωστό <ος Status Animarum. Αυτά, καθώς καί άλλα δευτερεΰοντα στοιχεία, 0ά μέ βοηθήσουν στή σύνταξη μιας συμβολής γιά τόν ελληνισμό τής Μάλτας. Ώ ς τότε μπορεί κανείς νά χρησιμοποιεί τό βιβλίο του Chetta-Schiro (ιδίως τις σσ. 115-119). Τά όσα αναφέρει ό Pietro Pompilio Rodota, DelΓ originc. progresso c stato presente del rito greco in Italia, τ. 3. in Roma 1763, σ. 234-235, είναι πενιχρά.

1. Τόν ίδιο τόν συναντώ ώ; νοτάριο του Τάγματος σέ απόφαση τού Συμβουλίου, μέ χρονολο­γία 29.1.1528. Νίκαια: National Library· o f Malta - Arch, n" 85 (Liber Conciliorum, 1526-1535), ψ. 35'.

2. Τό χφ. μου τό ύπέδειςε ό φίλος συνάδελφος κ. Anthony Luttrell, τόν όποιον ευχαριστώ θερμά καί άπό έδώ. Δεν είχα τόν χρόνο νά προχωρήσω σέ εξαντλητική μελέτη τού χφ. Τό νοταριακό αρχείο τής Valletta δέν φυλάσσεται στήν ‘Εθνική Βιβλιοθήκη, άλλά σέ χωριστό οίκημα. Δέν μπόρεσα νά κάμω έρευνα στό αρχείο υύτό.

3. Στις 18.4.1569 τό Συμβούλιο τού Τάγματος άποφάσισε νά δώσει κάποιο βοήθημα (clemosi- na) στόν L. Ros, "argentario Rhodio”: Nat. Libr. Malta - Arch, n" 92 (Liber Conciliorum, 1567-1570), φ. 136'.

210 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

Ρόδο καί συνέχισαν τή ζωή τους στη Μάλτα1 ανήκουν καί τά πρόσωπα των εγγράφων μας.

Προεξάρχουσα μορφή ό 'Ιωάννης Καλαμιάς, στόν όποιο, όπως είδαμε, μετά τόν θάνατο τής μητέρας του ’Ιωάννας, πέρασε ή κυριότητα των δύο εικόνων. Γιός καί έγγονός ιερέων τής Ρόδου (ό πατέρας του Νικόλας καί ό παππούς του, άπό τόν πατέρα, Δίκαιος: έγγρ. 3,4,5, 6), δέν άκολούθησε ό Ιωάννης τό εκκλησιαστικό στάδιο. Πριν άφήσει τή Ρόδο, είχε μάθει γράμ­ματα κοντά στόν δάσκαλο παπα-Σαράντη (βλ. έγγρ. 11). Τί δουλειά έκανε στή Μάλτα, δέν άναφέρεται στίς γνωστές πηγές. Κάτι τέτοιο δέν σημειώνε­ται ούτε στήν αίτηση τού ίδιου (έγγρ. 1). Ό Ιστορικός τού Τάγματος Barto­lomeo dal Pozzo τόν χαρακτήρισε ώς «Nobile Rodioto», ιδιότητα πού δέν φαίνεται νά προκύπτει άπό καμιά αξιόπιστη πηγή (βλ. Chetta-Schir0,Me/no- r/e, σ. 45-46, όπου βιβλιογραφία καί ορθές επιφυλάξεις γιά τόν χαρακτηρι­σμό). Στά έγγραφά μας τού αποδίδεται τό προσωνύμιο «maistro»-«magister» (άρ. 21,22,23,24,25), ενώ σέ έγγραφα τής Γραμματείας τού Τάγματος άναφέ- ρεται άπλά ώς Ρόδιος (βλ. π.χ. National Library of Malta - Arch. n° 90, Liber Conciliorum, 1558-1560, φ. 76r [τής 19.9.1559], ή φ. 98r [τής 30.3.1560 βλ. τό κείμενο πιό πάνω]). "Οπως προκύπτει άπό τή διαθήκη του πού συνέ­ταξε ό νοτάριος των Συρακουσών Giuseppe Scannavino (28.2.1579), ό Ιωάν­νης ήταν ιδιοκτήτης σπιτιών καί μαγαζιών στή Valletta καί στή Vittoriosa (Chetta-Schiro, ό./r., σ. 55). Ά πό τίς καταθέσεις τών συμπατριωτών του (έγγρ. 3-20,22), τούς οποίους ό ίδιος ύπέδειξε στήν άνακριτική έπιτροπή, όπως καί άπό τό περιεχόμενο τής δικής του αίτήσεως (έγγρ. I), διαφαίνεται ότι είχε εύρεία οικονομική επιφάνεια καί άσκοϋσε κάποια έπιρροή στό κοινωνικό περιβάλλον τής Μάλτας. Άλλωστε είχε συνδεθεί μέ τόν τόπο. Δέν γνωρίζομε τίποτε γιά τόν γάμο του. Είναι γνωστός όμως ό γιός του Raimondo, γιατρός, πού πήρε γυναίκα κάποια Romana Falzone. Άπό τόν γάμο τους γεννήθηκε ό Ιωάννης Καλαμιάς πού τό 1593 νυμφεύθηκε στή Notabile (Mdina) τήν Agata Cumbo2. Ή κόρη τους Filomena Romana Ca- lamia κατέληξε άδελφή στό μοναστήρι τής Santa Scolastica τής Vittoriosa. Πέθανε στίς 5.10.1612 καί ή περιουσία της πέρασε στό μοναστήρι τής μετά­νοιας της (Chetta-Schiro, ό./r., σ. 46-47). 'Έτσι σέ λιγότερο άπό ένα αιώνα

1. Έδώ θά πέρασαν δύσκολες ήμερες. Είναι χαρακτηριστική ή μαρτυρία, δεκατέσσερα χρόνια μετά τό 1530, σύμφωνα μέ τήν όποια κάθε Πάσχα τό Τάγμα διένεμε δωρεάν 40 ενδύματα στούς φτωχούς τής Μάλτας, “praesertim Rhodiis” : Arch. n° 87 (Liber Conciliorum, 1543-1548), φ. 42r, έγγρ. τής 21.8.1544. Καί στά 1552 ακόμη συναντώ τήν πληροφορία γιά τίς συνήθεις ελεημοσύνες πού έδίδοντο στούς φτωχούς Ροδίτες: Arch. n° 88 (Liber Conciliorum, 1548-1553), φ. 107', έγγρ. τής 3.2.1552. Πρβλ. τό βοήθημα γιά τόν Ροδίτη 'Εμμανουήλ Φράγκο καί τήν οικογένεια του στά 1553: Αυτόθι, φ. 147ν (έγγρ. τής 24.3.1553).

2. Ό Ιωάννης περιλαμβάνεται ανάμεσα στούς «giurati», τούς εκπροσώπους δηλ. του Κοινού τής Mdina· βλ. τό έγγρ. τής 9.11.1600 στή National Library o f Malta - Arch. n° 100 (Liber Conciliorum, 1597-1603), φ. 164'.

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 211

ή άλλοτε ορθόδοξη οικογένεια Καλαμιά είχε σβήσει γιά πάντα μέσα στή γαλήνη ένός καθολικού μοναστηριού.

Για νά διασώσει τή μνήμη τού εύεργέτη, ό ρέκτης εφημέριος τής Πανα­γίας Δαμασκηνής Francesco Chetta -Schiro είχε συντάξει τό 1930 ευχαρι­στήρια επιγραφή πού σέ μαρμάρινη πλάκα θά εντοιχιζόταν σέ κάποιο ση­μείο τής εκκλησίας (Chetta-Schiro, o./r., σ. 130 άρ. 12 τού Appendice). Δέν είναι βέβαιο άν χαράχτηκε μιά τέτοια επιγραφή· άκόμη καί άν τοποθετήθη­κε, θά καταστράφηκε όταν ή εκκλησία βομβαρδίσθηκε τό 1942· βλ. G. Porsella Flores, ό.π., σ. 21, 23. Ζωντανή ανάμνηση σήμερα τής οικογένειας Καλαμιά στή Μάλτα παραμένει ή εξοχική κατοικία, γνωστή ως «Torri Ka- lamija», στόν δρόμο άπό τό Tarxien πρός τό Gfiaxaq. Τελευταία ό δρόμος πού οδηγεί άπό τό Tarxien στόν «Torri» ονομάσθηκε «όδός Καλαμιά» (Triq Kalamija). [Τίς πληροφορίες αυτές τις οφείλω στόν συνάδελφο κ. Stanley Fiorini].

Χάρη λοιπόν στίς διεκδικήσεις τού Καλαμιά τό 1558,έρχονται στό φως αρκετά όνόματα συμπατριωτών του. Πρώτα πρώτα οί ορθόδοξοι ιερείς πού συνοδέυσαν τούς πρόσφυγες, δηλ. ό Μανόλης Σουριανίσκης καί ό Γεώργιος Διασορινός. Στόν πρώτο, όπως σημειώσαμε καί πιό πάνω, ανατέθηκε ή φροντίδα γιά τή λατρεία τής Έλεημονήτρας πού φιλοξενήθηκε στή λατινι­κή εκκλησία τού 'Αγίου 'Αντωνίου. Δέν γνωρίζω ποιος διαδέχθηκε τόν παπα-Μανόλη, ό όποιος δέν ζούσε πιά στά 1558 (έγγραφο 1). Ό "Αγιος Αντώνιος πάντως ύπαγόταν στή δικαιοδοσία τών λατίνων έφημερίων τού

Τάγματος (έγγρ. 21). Ό δεύτερος παπάς ανήκε στή ροδίτικη οικογένεια τών Διασορινών (βλ. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία τής Ρόδον, σ. 288, 351, 486)'. ’Ονομαζόταν Γεώργιος καί είχε τοποθετηθεί, μέ έντολή τού Μεγάλου Μαγί- στρου, εφημέριος στήν Αγία Αικατερίνη, στό Birgu, όπου φιλοξενήθηκε ή εικόνα τής Παναγίας Δαμασκηνής. Στά 1558-1559 -ένωρίτερη μαρτυρία δέν διαθέτω - μνημονεύεται ό)ς νεκρός· τόν είχε διαδεχθεί στήν ίδια εκκλησία ό γιός του ιερέας Ιωάννης (έγγρ. 1,8-20,22). Συγγενής του προφανώς ήταν

1. ‘Από τούς πιό γνωστούς τής οικογένειας είναι ό Νείλος, μητροπολίτης Ρόδου (1357-1369), καί ό 'Ιάκωβος (ή δράση του προσδιορίζεται μεταξύ 1541-1563), λόγιος περιπλανώμενος, άντιγρα- φέας καί έμπορος κωδίκων, ποιητής, επιγραμματοποιός. Γιά τόν πρώτο βλ. Ζαχ. Ν. Τσιρπανλή, « Από τήν κοινωνική καί πνευματική κίνηση στήν ίπποτοκρατούμενη Ρόδο. Α ’ (14ος αί.)>». Τέχνη (Ρόδου), τεΰχ. 3 (Ίούλ.-Σεπτ. 1969) 20. καί Ρ. Canart, Lcs ‘Vaticani Graeci I4H7-1*)62\ σ. 188 σημ. 87, όπου βιβλιογραφία. Γιά τόν Ιάκωβο βλ. (βιογραφικά) στού £milc Legrand, Bibliographic Hellcniquc, X V e~XVIc s.. x. I, Paris 1885, σ. 296-302. Γιά τό έργο του βλ. Ειρήνης Κουρούνη, «Ή διδασκαλία τών ελληνικών Γραμμάτιον καί ή ‘θεματογραφία’ τού Λιασωρηνοΰ», Παρνασσός II (1969)434-447, καί Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου, «Τά επιγράμματα τού Ίακ. Λιασσωρίνου. Έκδεδομένα, προσγραφόμενα καί ανέκδοτα κείμενα», Έπετηρίς ’Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 37 (1969-1970) 365-373, όπου καί ή προγενέστερη βιβλιογραφία. Νεότερες πληροφορίες γιά τόν Ίάκοιβο βλ. στού Νικολάου Β. Τοιμαδάκη, «Ό Κρής θεολόγος Γεοιργιος Καλύβας καί τό έργον του». Κρητολογία τεύχ. 14-15 (Ίαν.-Αεκ. 1982) 34-48.

Ζ αχαρίας Τ σιρπανλής

Δ ύ ο ό ψ ε ις το ύ « Π ύ ρ γο υ το ύ Κ α λα μ ιά » (T o rri K alam ija) σ τ ή Μ ά λτα

|Οί φοπογραφίες ανήκουν στόν κ. Stanley Fiorini]

Ά π ό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 213

ό Νικόλαος Δισσορινός, πάνω άπό 50 ετών, τό 1559, όταν καταθέτει ιός μάρτυρας, στή γνωστή επιτροπή, υπέρ του Καλαμιά (έγγρ. 8).

'Ένας άλλος μάρτυρας από τή Ρόδο είναι ό Νικόλαος Μετάξης, 56 περίπου ετών (έγγρ. 4 τής 1.2.1559). Πρόκειται γιά μέλος πολύκλαδης οικο­γένειας, ή όποια προσέφερε αξιόλογες υπηρεσίες στήν ελληνική παροικία τής Μάλτας καί στό Τάγμα, κατά τόν Ι6°-17° αι. Νά σημειώσω γιά παράδειγ­μα τόν Σίδερο (Ισίδωρο) Μετάξη πού μαζί μέ άλλους "Ελληνες (άπό τή Λέρο, τή Λίνδο κ.λ.) είχε πάρει μέρος στήν επιχείρηση τών Ιπποτών, τόν Σεπτέμβριο τού 1531, γιά τήν κατάληψη τής Μεθώνης (Bosio, Dell* istoria, τ.3, σ. 105)1. Διαφορετικός βέβαια (έγγονος μήπως;) είναι ό Ισίδωρος Μετά­ξης πού τό 1603 ζει στή Μάλτα καί άναφέρεται δ)ς «juris utriusque doctor» (βλ. National Library of Malta - Arch. n° 100, Liber Conciliorum, 1597-1603, φ. 289r, δύο έγγρ. τής 24.7.1603). 'Επίσης στήν ίδια οικογένεια άνήκε ό παπάς Σταμάτης Μετάξης, εφημέριος τής ελληνικής εκκλησίας τού Άγιου Νικολάου στό Birgu2 3 (πρίν άπό τό 1575): Chetta-Schiro, ο.τγ., σ. 15, 108* γυναίκα τού παπά αυτού ήταν ή Ροδίτισσα Zianna ('Ioxxvvu) Μερσινιάτη: Ζαχ. Τσιρπανλής, Τό 'Ελληνικό Κολλέγιο τής Ρώμης καί οί μαθητές τον (1576-1700λ Θεσσαλονίκη 1980, σ. 723. Τά παιδιά τους "Αγγελος ή Άγγελί- νος·' καί Μανόλης έγιναν ιερείς καί ύπηρέτησαν στήν εκκλησία τού Ά γ. Νικολάου ό πρώτος, διάδοχος τού πατέρα του, καί στήν Παναγία τή Δαμα­σκηνή καί τόν Ά γιο Γεώργιο τού Birgu, ό δεύτερος. Καί τά δύο άδέλφια έχρημάτισαν ταυτόχρονα εφημέριοι τής νέας ελληνικής εκκλησίας τού Ά γ. Νικολάου στή Valletta (τό 1569): Chetta-Schiro, ό./r., σ. 15-17, 108. Ό "Αγγελος Μετάξης άπό τόν γάμο του μέ τήν Antonii Bos (Μαλτέζα;) άπέκτη- σε τόν Νικηφόρο, ό οποίος, πρίν χειροτονηθεί κΓ αύτός ιερέας, νυμφεύθηκε τήν Φραγκίσκη Jarrava- ό γιός τους βαφτίσΟηκε τήν 17.5.1620 καί πήρε τό όνομα τού παππού: Άγγελος* βλ. Τσιρπανλή, ό.π., σ. 722-723. "Ας διευκρι- νισΟεί ακόμη ότι ένας ανεψιός τού Αγγέλου Μετάξη, τού «πρεσβυτέρου» (γιού τού Σταμάτη), ό 'Ιωάννης, φοίτησε στό 'Ελληνικό Κολλέγιο τής Ρώ­μης (1584-1585), καί αργότερα, στίς 4.5. 1617, έξελέγη έφημέριος στήν Πα­

1. Πρβλ. τήν τιμητική ανταμοιβή του έκ μέρους τών Ιπποτών γιά τις υπηρεσίες πού τούς προσέφερε: Arch, η" 87 (Liber Conciliorum, 1543-1548), φ. 107', έγγρ. τής 10.3.1547.

2. Σέ απόφαση τού Συμβουλίου τού Τάγματος, μέ ημερομηνία 10.2.1559, άναφέρεται ό παπάς Σταμάτης. τόν όποιον ύβρισαν μέσα στόν δρόμο δύο Ιππότες· γι' αυτό καί τιμωρούνται: National Library o f Malta - Arch, n" 90 (Liber Conciliorum. 1558-1560), φ. 50'.

3. Αύτός τιμωρήθηκε μέ προσωρινή «αργία» άπό τήν Ιερά Εξέταση τής Μάλτας, γιατί δέν είχε υιοθετήσει τό γρηγοριανό ημερολόγιο καί ήταν άντίΟετος σέ θέματα διδασκαλίας τής Δυτικής 'Εκκλησίας βλ. Andrew Ρ. Vella, The Tribunal o f the Inquisition in Malta, β ’ έκδ., Malta 1973, σ. 63 (στατιστικός πίνακυς πού καλύπτει τά χρόνια 1558-1596· δέν σημειώνεται τό άκριβές έτος γιά τόν Μετάξη). Ή μαρτυρία έχει τή σημασία της: οί ορθόδοξοι Ροδίτες δέν δέχονται εύκολα τίς άπόψεις τής Καθολικής 'Εκκλησίας. Ώ ς πότε 0ά άντιστέκονται; Ενα κεφάλαιο δύσκολο, μά αρκετά γοητευτικό.

214 Ζ αχαρίας Τσιρπανλής

ναγία τή Δαμασκηνή τής Valletta* πέθανε στίς 11.11.1636: Τσιρπανλή, ό.π σ. 297-298.

Οί ύπόλοιποι Ροδίτες καί Ροδίτισσες, όλοι-ες, άπό 50 καί πάνω, πού έσπευσαν νά περιγράψουν στήν κατάθεσή τους τό 1559 πώς σώθηκαν καί μεταφέρθηκαν στή Μάλτα οί δύο γνωστές εικόνες τού Καλαμιά, ήταν οί ακόλουθοι: Ιάκωβος de Frasse (Φραντζής;), πάνω άπό 75 ετών (έγγρ. 10)· Σταμάτης Gallante, 77 έτών (έγγρ. 5)* Σταυριανός Αέριός, 53 έτών (έγγρ. 11)* 'Ιωάννης Μαρμαράς, 60 έτών (έγγρ. 9)* Στεφανίνος Πάκλας (Pacla), 60 έτών περίπου (έγγρ. 13)· Βενέδικτος de Rogeriis (Ρουγγέρης), 80 περίπου έτών (έγγρ. 3)· 'Ιωάννης Σαντορινιός, 64 έτών (έγγρ. 12)\ μακρινός συγγενής τού Καλαμιά* 'Αντώνιος de Via (πρβλ. πιό πάνω καί τόν συνονόματο νοτά­ριο), 57 έτών (έγγρ. 14). Καί οί Ροδίτισσες: 'Ιωάννα de Ambrosio, 55 έτών (έγγρ. 20)· Ειρήνη Αέφαινα, 50 έτών (έγγρ. 16)· 'Ιωάννα, χήρα τού Νικολάου Mia, άλλοτε καπετάνιου ένός άπό τά καράβια του Τάγματος, 60 έτών (έγγρ. 19)· Αεονώρα Μύξαινα1 2, πάνω άπό 70 έτών (έγγρ. 18)· Μαργαρίτα «τού Φαμιλιομένου» (tu Famigliomeni)3, πάνω άπό 80 έτών (έγγρ. 17). Κατέθεσε άκόμη ό Κύπριος Πέτρος τού Άντωνέλλου, 60 περίπου έτών, πού ζούσε στή Ρόδο έκεΐνα τά χρόνια (έγγρ. 7), καθώς καί δύο άλλοι πού δέν χαρακτηρί­ζονται ώς Ροδίτες, αλλά έμεναν στό νησί καί γνώριζαν πρόσωπα καί πράγ­ματα: ό Γεώργιος de Marino (τού Μαρίνου;), 70 περίπου έτών (έγγρ. 15), καί ό Δομίνικος de Napoli, γύρο στά 66 (έγγρ. 6).

Στά έγγραφά μας δέν άναφέρεται τό έπάγγελμα τών μνημονευθέντων (έκτος άπό τήν ιδιότητα τού κληρικού), στοιχείο πού θά βοηθούσε πολύ στήν έπισήμανση τής κοινωνικής παρουσίας καί δραστηριότητας τών προ­

1. Ή οικογένεια δέν είναι άγνωστη. Στά 1522 άναφέρεται ό πολίτης τής Ρόδου Γεώργιος Σαντορινιάς ώς έμπορος σκλάβων: Bosio, Dell' istorin, τ. 2, σ. 561. Δέν αποκλείεται ή συγγένεια μέ τόν γνωστό Ροδίτη Ιωάννη Έξαρχο τόν Σαντορινιό* βλ. Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλή, «Τιμωρία παροίκου τής Ρόδου στά χρόνια τών Ιπποτών (1491)», Βυζαντινοί' Μελέται 1 (1988) 63 καί σημ. 25.

2. Συγγενής της βέβαια 0ά ήταν ή 'Ελένη Μυξαινα πού άναφέρεται ώς ίδιοκτήτρια σπιτιού στά 1581: Arch. n° 96 (Liber Conciliorum, 1581-1585), φ. 2 \ έγγρ. τής 10.11.1581. Πρβλ. αυτόθι, φ. 4Γ. έγγρ. τής 27.4.1582 (ό 'Ιππότης Antonio Marin Pagliaro ύποχρεούται νά καταβάλει ένα ποσό χρημάτων στή Μυξαινα).

3. Προφανώς στήν ίδια οικογένεια ανήκε καί ό Ιωσήφ Φαμιλιομένος, ό όποιος τό 1570 έγινε δεκτός στό Τάγμα, στήν τάξη τών Γηρρνίΐηηϊ,τής «Γλώσσας» τής Ιταλίας: Arch. n° 92(Liber Conciliorum, 1567-1570), φ.21Γ, έγγρ. τής 6.9.1570. Πρβλ. καί τόν Ιωάννη Φαμιλιομένο στά 1581* κατά ευνοϊκής γΓ αυτόν πρωτόδικης άποφάσεως υποβάλλει έφεση ό Roderico Cortes: Arch. n° 95 (Liber Conciliorum, 1577-1581), φ.28()\ έγγρ. τής 16.9.1581. Μέ τόν πρώτο, τόν Ιωσήφ, πρέπει μάλλον νά ταυτισΟεΐ ό μνημονευόμενος μέ τό όνομα σύτό ώς διδάκτωρ τής Θεολογίας, μέλος του Τάγματος, πού εκλέγεται αντικαταστάτης (locumtenens) τού ύπογραμματέα: Αυτόθι, φ. 281\ έγγρ. τής 26.9.1581. Στά 1588 ό Ιωσήφ άναφέρεται ώς πρεσβύτερος. εις βάρος τού όποιου χειροδίκησε ό Ιππότης Cassaneo Bernissone: Arch. n° 97 (Liber Coneiliorum, 1585-1589), φ. 128r, 13Γ (έγγρ. τής 8.4. καί 30.4. τού 1588).

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 215

σφύγων. Γιά ευνόητους λόγους σημειώνεται πάντα ή ήλικία των μαρτύρων αυτό διευκολύνει νά άντιληφθοϋμε, μέ πολλή σχετικότητα, ποια ήλικία εί­χαν οί Ροδίτες όταν έγκατέλειψαν την πατρίδα τους. Φυσικά δεν πρόκειται γιά δείγμα άντιπροσωπευτικό, άφοΰ άλλωστε ό Καλαμιάς θά ένδιαφέρθηκε νά παρουσιάσει μάρτυρες μεγάλους στά χρόνια, πού θά μποροϋσαν νά έχουν έπίγνωση των διαδραματιζόμενων στά 1522. Ωστόσο ή επεξεργασία των πληροφοριών στόν τομέα αύτόν παρέχει ένδείξεις, έστω, μέ κάποια χρησι­μότητα.

Ήλικία των προσφύγων (18 άτομα)

στά 1522 στά 1559 αρ. έγγρ .13 έτώ ν 50 έτώ ν 8

13 50 1616 53 1118 55 2019 56 420 57 14

23 60 723 60 923 60 1323 60 1927 64 1229 66 633 70 1033 70 1538 75 1840 77 543 80 343 80 17

Θά ήταν παράλογο νά συναγάγει κανείς τελειωτικά συμπεράσματα από τούς παραπάνω άριθμούς. Διακρίνεται βέβαια τό Ικανοποιητικό ποσοστό τής δραστήριας ήλικίας τών 19-29 ετών (8 άτομα). Είναι μία διαπίστωση λογική, νομίζω, άφοΰ καί σήμερα άκόμη κατά τή διάρκεια τών έτών αύτών, χάρη στή βιολογική άντοχή καί τή μή οριστική σύνδεση (π.χ. γάμος) μέ τό κοινωνικό περιβάλλον, έπιχειρεΐται ή μετανάστευση. Δέν μπορώ νά προχω­ρήσω περισσότερο στή μελέτη τής δημογραφικής συνθέσεως τής ελληνικής παροικίας στή Μάλτα. Οί μαρτυρίες λείπουν ή δέν έχει καταβληθεί προ­σπάθεια συστηματικής συγκεντρώσεώς τους. ’Ιδιαίτερα κατά τόν 16ον αί. οί πηγές είναι φειδωλές*. Νά γι’ αυτό τά δημοσιευόμενα έδώ έγγραφα άποκτοΰν

1. Θεωρώ σκόπιμο να προσθέσω έδώ τήν ενδιαφέρουσα πληροφορία γιά τόν Ιωάννη de Laurentio (τοΟ Λορέντζου;) άπό τήν Κώ. Τό Τάγμα τόν υποψιάζεται ότι στέλλει γράμματα καί

216 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

σπάνια μοναδικότητα.Τί έχει άπομείνει σήμερα στή Vittoriosa από την πρώτη εκείνη παροικία

των Ροδίων; Ό χρόνος δεν έχει σβήσει έντελώς τήν ανθρώπινη μνήμη. Με όδήγησε στήν πόλη (τόν Σεπτέμβριο του 1967) ό μακαριστός φίλος π. Anto­nio Zammit Gabarretta. Έπισκέφθηκα τήν εκκλησία του San Lorenzo, όπου τό oratorio τοϋ San Giuseppe* εδώ υπάρχει ένα μικρό παρεκκλήσιο γνωστό ώς cappella dei Greci ή cappella di S. Maria Damascena* σέ μιά κόγχη διατηρούνται τό ξίφος καί τό καπέλο τού Μεγάλου Μαγίστρου Jean de la Valette* μιά εικόνα τής Παναγίας συντηρεί κάποιες βυζαντινές σκιές. Τό δάπεδο τού παρεκκλησίου είναι καινούργιο. Σ’ αύτό θά φιλοξενήθηκαν οί πρώτοι νεκροί καί θά χαράχτηκαν οί έπιτύμβιες έπιγραφές τών Ελλήνων. Στό μικρό μουσείο τής εκκλησίας τού S. Lorenzo εκτίθενται τέσσερα άμφια τού 15ου αί. πού μεταφέρθηκαν άπό τή Ρόδο. Είναι άπό μετάξι καί βελούδο, μέ ώραίες κεντητές σκηνές. "Ενα άπό αύτά φέρει τό έμβλημα τού Μεγάλου Μαγίστρου Pierre d’ Aubusson (1476-1503). ’Ακόμη βλέπεις ένα θυμιατήρι καί δύο σταυρούς, ένα μικρό καί ένα μεγάλο. Ό λα φερμένα άπό τούς πρό­σφυγες, ιερά κειμήλια, όπως καί τά έγγραφα, πού δέν έπαψαν νά συνδέουντό φευγαλέο παρόν μέ τό στατικό παρελθόν.

/Χ ρ ο ν ο λ ο γ ικ ή δ ιά τα ξ η κ α ί β ιβ λ ιο -α ρ χ ε ια κ έ ς έ ν δ ε ίξ ε ις τώ ν έ γγρ α φ ω ν

M u seo della C a ttedra le (M dina - M alta )-A rch iv io d e ll’ A ssem blea dei C appellani C o n v en tu a li, b u s ta s.n . (A u ten tich e di R eliq u ie). Α ν τ ίγ ρ α φ α . αία1. [Χ ω ρίς χ ρ ο ν ο λ ο γ ία ] - λ ίγ ο π ρ ιν άπό τή ν 2.12.1558 (πρβλ. έγγρ . 2). Α ίτη σ η τού

’Ιω άννη Κ α λ α μ ιά .- φ . 4 Γ. Τ ό έγγρ . έκ δό θη κ ε γ ιά πρώ τη φ ορά άπό άνώ νυμον «M al­tese» σ τή ν εφ η μ ερ ίδ α T h e M alta H era ld τή ς 5 Ν οεμ βρ ίου 1927 (μέ λάθη στή μ ετα γρ α φ ή ). Έ π α ν εκ δ ό θ η κ ε , μέ τά ίδ ια λάθη , στού C h e tta -S ch iro , M em o r ie , σ.

48-50.2. 2.12.1558. Τ ό Τ ά γμ α ο ρ ίζε ι επ ιτρ ο π ή άπό δύο 'Ιπ π ό τες γ ιά νά έξετάσ ουν μάρτυρες

σ χ ε τ ικ ά μέ τή ν α ίτη σ η του Κ αλαμ ιά . - φ .5 ν. Τ ό έγγρ α φ ο έκδόθηκε άπό τόν «M alte­se» σ τή ν έφ η μ . T h e M alta H era ld τή ς 5.11.1927, μέ λανθασμένη χρ ο νο λ ο γ ία (2.12.1557) κα ί μέ τό σ α λάθη σ τή μ εταγραφ ή ώ στε τό π ερ ιεχό μ ενο νά καταντά

ά κ α τα νό η το .

ειδήσεις στήν Κο)νσταντινούπολη. Καταρτίζεται λοιπόν επιτροπή γιά νά εξετάσει τό ζήτημα* βλ. National Library o f Malta - Arch. n° 90 (Liber Conciliorum, 1558-1560), φ.18\ έγγρ. τής 30.5.1558. ’Αντίθετη πάλι είναι ή περίπτωση του Ροδίτη (φραγκολεβαντίνου:) Τζανετίνου Lobet. ό όποιος αμείβεται μέ 60 χρυσά δουκάτα, γιά τίς άριστες υπηρεσίες του πρός τόν Μέγα Μάγιστρο καί τό Τάγμα ένημερώνοντάς τους πάντα σχετικά μέ τίς προετοιμασίες τών Τούρκων: Arch, η" 86 (Liber Conciliorum, 1535-1543), φ. 102\ έγγρ. τής 3.7.1540. Ώ ς πρός τήν επαγγελματική, εξ άλλου, απασχόληση τών Ροδίων, αξίζει νά μνημονεύσω άκόμη τήν ικανότητα καί «experientia rei mariti- mae» τού Νικόλα τού Ματθαίου, «piloti Rhodii» (δευτέρας γενεάς;): Arch. n° 99 (Liber Concilio­rum, 1595-1597), φ. 95', έγγρ. τής 24.7.1596.

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 217

3. 1.2.1559. Μ α ρ τυ ρ ικ ή κατάθεση τού Ροδίτη Β εν έδ ικ το υ ά ε R o g c r i i s .^ .6 r'v-7r.4. 1.2.1559. » » » » Ν ικ ο λ ά ο υ Μ ε τ ά ξ η .-φ .7 'ν.5. 1.2.1559. » » » » Σ τα μ ά τη G a lla n te . -φ . 7ν-8ν.6. 1.2.1559. » » » - Δ ο μ ίν ικ ο υ d e N ap o li. -φ .8 ν-9Γ.7. 1.2.1559. » » » Κ υπρ ίου Π έτρ ο υ d e A n to n e llo . -φ .9 ν.8. 1.2.1559. » » » Ροδίτη Ν ικ ο λ ά ο υ Δ ια σ ο ρ ιν ο ύ . -φ .Ι0 Γ'ν.9. .10.2.1559. » » » » Ιω ά ν ν η Μ α ρ μ α ρ ά .-φ .Ι Ρ 'ν.

10. 11.2.1559. » » » » Ιά κ ω β ο υ d e F rasse . -φ . 11V-12r.11. 13.2.1559. » » » - Σ τα υ ρ ια νο ύ Α ε ρ ιο ύ .-φ .Ι 2fV-13r.12. 16.2.1559. » » » » Ροδίτη .Ιω ά ν ν η Σ α ν τ ο ρ ιν ιο ύ .-φ .Ι 3Γν-14Γ.13. 16.2.1559. » » » » Σ τεφ α ν ίν ο υ Π ά κ λ α .-φ .1 4 Γν.14. 16.2.1559. » » » » Α ν τ ω ν ίο υ d e V ia. -φ .Ι 5Γ.15. 16.2.1559. » » » - Γ εω ργίου d e M a rin o .-φ .Ι 6Γν.16. 16.2.1559. » » τή ς Ρ ο δ ίτ ισ σ α ς Ε ιρ ή ν η ς Λ έ φ α ιν α ς . -φ . 17Γν.17. 16.2.1559. » » » » Μ αργαρίταςτούΦ αμιλιομένου.-φ.Ι7ν-18ν.18. 16.2.1559. •» » » » Λ εονώ ρας Μ ύ ξα ινα ς .-φ .1 8 ν-19ν.19. 2.3.1559. » » » » Ιω ά ν ν α ς M ia .-φ .2 0 ί ν.20. 4.3.1559. » » » » Ιω ά ν ν α ς de A m b r o s io .^ .2 1 r-22r.21. 22.5.1559. » » τούΊω αννίτη εφ η μ έρ ιο υ Γ ο υ λ ιέλ μ ο υ F e r r e r . ^ .2 r.22. 22.5.1559. » » » Ροδίτη παπά Ιω ά ν ν η Δ ια σ ο ρ ιν ο ύ .-φ .2 Τ'ν.23. 22.5.1559. Σ η μ ε ίω σ η γ ιά τή ν ένσ τα σ η τού Κ αλαμ ιά σ χ ετ ικ ά μέ τό ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο μάρ-

τυρά . -φ . 2ν.24. 24.5.1559. Δ ίδετα ι σ τό ν Κ α λ α μ ιά ά ν τ ίγ ρ α φ ο τή ς παραπάνω δ ικ ο γ ρ α φ ία ς .-φ .2 ν.25. 15.12.1559. Ή δ ιμ ελ ή ς ε π ιτρ ο π ή τω ν 'Ιπ π ο τώ ν (πρβλ . έγγρ . 2) π α ρ έλ α β ε τ ή ν α ίτη σ η

το ύ Κ α λ α μ ιά κ α ί τό δ ιά τα γμ α τού Τ ά γμ α το ς (π ρ ο φ α νώ ς τό d e c re to τή ς 16.10.1559* βλ . π ιό πάνω τη ν έκ δο σ η τού εγγρ ά φ ο υ ]' β εβ α ιώ νει ό τ ι θά έκτε- λ έσ ε ι π ισ τά τή ν εντο λ ή πού τή ς δό θη κε, -φ .5ν.

I.χ .χ . [ λ ίγ ο π ρ ιν α π ό τ ή ν 2 .1 2 Ί5 5 8 ]

|| (φ .4Γ) Illustrissim o c t R eu eren d iss im o M o nsignor e t S acro C ap ito lo G e n c ra le ,Jo an n e C a lam ia , fidelissim o vassallo e t a ffec tio n a to se ru ito r di V (o s tra ) Illustrissi-

ma et R eu cren d issim a S ignoria , ex p o n e a q u ella com e li suoi an tccesso ri et specia lm en- tc il q u o n d am suo p a trc ten e u a c t p o sscd cu a d ue chiesje ju s p a tro n a tj , sccu n d o I’uso g reco , qual e ch e p u o n n o p rep o n c re a qualsiuoglia* p rc te e t q u c llo 2 q u a n d o cu n q u e rem o u ere e t a ltro ad lib itum su rro g a re , ch iam ate la una n o stra D o n n a dc D am aschen i e t Paltra n o stra D o n n a d e L e em o n itra ; e t dapOi la m o rte del d e tto suo p a tre , la b u o n a an im a di sua m atre com e d irec ta s ignora di esse chiesie h a d isp o n u to al su o p iacere insino la ded ic ione dela infelice c itta di R h o d i, in la q u a le d c tte chiesie e ra n o fu n d a tc ; et al p a rtir d e la Sacra R elig ione di d e tta c itta , delta* sua m atre insicm o con suo cusino

1. quaI voglia: ό πρώτος εκδότης («Maltese» στην έφημΤ/ie Malta Herald τής 5.11. 1927· τό ίδιο καί στοΟ Chetta-Schir6, δ.π., σ. 49).

2. quclli: αυτόθι.3. della: αυτόθι.

218 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

Jo a n n c ttin o C am u s, a lh o ra b a rb c rc della grossa n au e , p re te rm itten d o qualsiuoglia beni che h a u c rian o p o ssu to sa lu a re , com e h an n o fa tto a ltri, p ro cu ro rn o 1 2 3 tan to la sa luatione di d e tte due an c h o n e , q ua le im b a rc o rm r sopra d e tta grossa naue; dap o i, su p rau en en d o la m o rte tan to al p re d e tto m a s tro ' Jo an n e ttin o che ala d e tta sua m atre , d e tte anchone re s to rn o 4 so p ra la d e tta n au e ; et poi tram u ta te Tuna sopra la naue nuoua et Paltra so p ra la vech ia , d o u e h an o state) insino che la Sacra R eligione e venuto ad hab itare in q u es ta insu la , d o u e , passati alcuni jo rn i, p e r co m m an d am en to de M onsignor Illustris- s im o de Lilc A d am fu co m m en d a ta la u n a , cioe nostra D onna dc D am aschen i, al q u o n d am v en erab ile p ap a Jo rg io D iasorino* in la capella a l'h o ra ch iam ata di Santa C h a th e rin a , et P a ltra al q u o n d am v en erab ile papa M anoli Surianischi in la capella siue ch iesa di S ancto A n to n io , ad e ffe tto che fusseno o ffitia te . doue al p resen tc si r itrouano .

Per tan to e ssen d o le cose p rem isse v ere , et non p o ten d o la Sacra R eligione senza sc ru p u lo di consciencia co n tra la vo lon ta del ex p o n en tc d e tte im m agine d e ten e re , supp lica V (o s tra ) Illustrissim a et R everend issim a Signoria sia scru ita con suo Sacro C ap ito lo G e n e ra le o rd in a re et co m m an d are d e tte im agine si siano restitu ite , aciochc, con licen tia et au c to r ita del su p e rio rc a chi sp ecta , possa e ffec tuar sua dc lib e ra tio n e in fu n d are una o d ue capelle in h o n o r et laude di esse im m agine, o pu r co m m ette re dui S ignori com m issarij b en u is ti, li quali sum m ano '1 6 et de p iano et senza figura di p ro ccsso h ab b in o ad m in is tra re ex p ed ita ju stitia . E t ita supp licat, ut altissim us etc.

2.2 .12 .1558

||(ψ .5ν) M agister H o sp ita lis H ieroso lim itan i et Sacrum C apitu lum G en erale .C o m m ittim u s dom in is fra trib u s Jo an n O tto De G leon et A n ton io Pcllc ta , ut super

supp lica tis se in fo rm en t et p o stea re feran t in C oncilio C om pleto R e tcn tionum .D a tu m in C ap itu lo d ie secunda m ensis D ecem bris M D L V IIJ.

Fr. D idacus R odriguez.

||(φ .6 ') T es te s recep tj in o ffitio rev e ren d o ru m d o m inorum fra trum Jo h an n c ttj De G leon , co m m en d a to ris M assilie , et A n ton ij P e lle tta , co m m en d ato ris d e 7 8 9, com m issariorum dc- p u ta to ru m ab illustrissim o et rev erend issim o dom ino dom itio M agno M agistro suique* S acro C ap itu lo G en e ra li su p e r c o n te n d s in supp licatione d ec re ta ta sub die secunda D ecem b ris p rox im e p re tc ritj su p ra inserta*' ad pe titio n em et instan tiam magnificj Johan-

1. procururno: αυτόθι.2. inburenrono: αυτόθι.3. nostro: αί>τό()ι.4. rcstnrono: αυτόθι.5. dinsormo: αυτόθι.6. summnru: αυτόθι (καί ατοί> Chctta - Schirb.tf./r., a. 50).7. Λέν συμπληριόΟηκε ό τίτλος ατό χφ. Νομίζω ότι αυτός είναι: de Larino· βλ. Arch, rT 88

(Liber Conciliorum, 1548-1553), φ. 124v, ΐίγγρ. τής 13.8.1552, καί Arch, η*’ 89 (Liber Conciliorum, 1554-1557), φ. 135', *;γγρ. τής 17.2.1558.

8. suisijuc ατό χφ.9. Αρχικά γράφτηκε inscrscrtir ίίπειτα διορθώθηκε.

Ά π ό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 219

nis C allam ia supp lican tis ad cffcctum in ipsa com m issionc c t d c c re to c o n tc n tu m .

D ie p rim o feb ru a rij, IJC ind ic tion is, 1559, a n a tiv ita te .

M agnificus B ened ictus de R ogcrijs , R h o d iu s , c ta tis an n o ru m o c tu ag in ta vcl c irca , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s ct in tc rro g a tu s su p er co n ten tis in d ic ta su p p lica tio - n e , m ed io su o ju ra m e n to , dixit esso tes tim o n io sap cre com e lo p a trc del p ro d u cen te e ra p re te g reg o in R h o d j, il qua l h a u e u a , ten c u a e t possid eu a d u e ch esie , 1’una cham ata n o stra D o n n a de L em o n itra , qual e ra s itu a ta fu o ra et a p p re sso le m urag lie dela cita de R h o d i, et Γ a ltra ||(φ .6ν) ch am ata n o stra D o n n a de D am asch in j, sita d e n tro dec ta c ita ; le q u a le e ra n o ju s p a tro n a tj seco n d o I’uso g rcco , qual e che alii h e red j ta n to m ascoli q u a n to fem m ine sp ec tau a et sp cc ta di p rc p o n e rc qualsiuog lia p re te p e r officiar- la et q ue llo leu an o e t a ltro su rro g an o co m o li p iace ; e t cossi esso tes tim o n io ha v isto che , dapo i la m o rte del p a tre de esso p ro d u ce n te , la m a tre p re p o n e u a e t reu o cau a e t su rrogaua p re tj g recj, li quali o ffic iauano d e tte chicsie insino a ta n to ch e d ec ta cita fu obsessa dalli T u rch i; e t al p a rtire della Sacra R elig ione d a R odi con li lo ro vassalii la p red ec ta m atre del p ro d u cen te in com pagnia del q u o n d am J o h e tin o C am u s, a lio ra b arb ie ro della grossa nau c della R e lig io n e , in b arco rn o d e tte d ue a n co n e seu im agine sopra la d ec ta n au e ; le qua le im agine so n n o q u e lle p ro p ric che al p re se n te se re tro u a - no , la una de n o s tra D o n n a de L em o n itra in la ecclesia de S an to A n to n io o ffic ia ta da pretj cappellan j della R elig ione , et P altra sita in la cap p ella sub titu lo d e S an ta C a th e - rina in lo c im iterio de S an to L au ren tio , la qual se cham a al p resen te n o s tra D o n n a de D am aschin i; la qual sem p re la h an n o o ffic ia ta e t o ffic iano p re tj grecj. D e c la ra n d o c h e 1 per alcunj g iorn i au an tj che I’a rm a ta venesse in R h o d i, d ec ta n o stra D o n n a de L e m o ­nitra fu p o rta ta d e n tro la c ita , com e si h an n o p o r ta to n o stra D o n n a de F ile rm o e t a ltre m ulte. D e causa scien tie in te rro g a tu s , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, vidit e t aud iu it tan q u am ancianus e t p ra ticu s de loco in d icta c iu ita te R hodj e t hie M elite2 et a m aioribus et m agis ancian is |Ι(φ.7Γ) au d iu it p e r m odum ut su p ra d ix it, de tem p o re to to tem p o re reco rd a tu s ipsius tes tis , singulis s ingu la , congrue et resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ecta) s(ib i) co n (firm au it).

4.

E o d em .1.2.1559

H onorab ilis N icolaus M etax i, R h o d iu s , e ta tis an n o ru m q u in q u ag in ta sex incirca , testis p ro d u ctu s , so llem nite r ju ra tu s tac tis c o rp o ra lite r S crip tu ris , e t in te rro g a tu s su p er con ten tis in d icta supp lica tione cj lec ta , m ed io suo ju ra m e n to , dixit ch e m aritan d o se la m atre del p ro d u cen te cum lo co ndam p ap a N ico la , p re te g reco , figlio del D ich io , li d ono infra le a ltre cose in d o ta d u e ch iesie , la una sub titu lo de n o s tra D o n n a de L em o n itra , qual staua fu o r c t ap p resso delle m u re de R h o d j, e t l’a ltra sub titu lo de

1, Μετά τή λέξη αυτή γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε: aua (=auanti· βλ. πιό κάτω).2. Μετά τή λέξη γράφτηκαν καί έπειτα διαγράφτηκαν: de tempore (πρβλ. πιό κάτω).

220 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

n o stra D o n n a de D am asch in j, sita d e n tro la cita e t app resso la posta de Spagnia, quali e ra n o ju s p a tro n a tj , seco n d o lo uso de G rec j; qual e che alii pa tron j specta di p repo- n ere q u a lsiuog la p re te e t que llo leu are e t a ltro su rro g are ad suo lib ito , senza a ltra in stitu tio n e di su p e rio r seu co n firm atio n e ; il qual p ap a N icola, p a tre del p ro d u cen te , m en tre che v isse , officio e t faceua o ffitia re d e tte ch iesie, e t dapo la sua m orte la m atre di esso p ro d u c e n te , com e d irec ta p a tro n a , p rep o n eu a e t faceua officiar d e tte chiese da chi ben li p a re u a ; e t alia d e d itio n e 1 della d ec ta cita de ||(φ.7ν) R hodi hauendo esso tes tim o n io im b a rca to n o stra D o n n a de F ilerm o con c inque candelerj de a rg en to , et s tan d o d e n tro la n au e grossa quel m esm o g io rno v ed e tte al quondam Jo h an n ettin o C am u s, a llo ra b a rb e ro de d ec ta n au e , che im barco un ce rto faxo inu o lu p p a to e t cusu to d e n tro un a c e rta c a rp e ta seu bancale largo e t lo p o rto in sua cam era ; e t esso testim onio an d o con esso e t , d iscusendo d ec ta ca rp e ta , v ed e tte che e ran o d en tro due ancone, una v idelice t n o s tra D o n n a de D am asch in j e t P altra n o stra D o n n a de L em onitra . E t sonno q u e lle p ro p rie che al p resen te son n o in q u esta cita ; P una, zoe nostra D o n n a de L em o n itra d e n tro la chesa de S an to A n to n io , officiata da pretj della R elig ione, et P a ltra de n o stra D o n n a de D am aschen j in la cappella de Santa C a th e rin a , sita appresso e t in lo c im ite rio de S an to L au ren tio , officiata da p retj grecj. I n te r ro g a te de causa sc ien tie , d ixit scire p rem issa qu ia in te rfu it, vidit e t aud iu it de loco, u t su p ra , de te m p o re to to te m p o re reco rd a tu s ipsius testis , singulis singula, congrue e t respectiue re fe re n d o .

L (ec ta ) s(ib i) con (firm au it).

5.

D ie eo d em .1.2.1559

H o n o rab ilis S tam ati G a llan te , R h o d iu s , e ta tis annorum sep tuag in ta sep tem , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s , e t in te r ro g a te su p er co n ten tis in supp licatione, suo ju ra m e n to , dixit h a u e r conosciu to al q u o n d am auo p a te rn o ||(φ. 8r) del p rod u cen te in R h o d j, co g n o m in a to D ich io , p re te g reco , il qual officiaua due chiesie. Tuna nom inata n o s tra D o n n a di D am asch in j, sita d e n tro la cita de R hodi appresso la posta de Spagna, e t P a ltra sita fu o ra e t ap p resso le m urag lie della posta de Ing h ilte rra , nom inata nostra D o n n a de L em o n itra ; q ua le e ran o della m atre et an tecessorj di esso p roducen te jus p a tro n a ti , ad uso di G rec j; qual e che p rep o n en o qualsiuogla sacerdo te et lo reuocano e t su rro g an o co m o et q u an d o li p a re senza institu tione di alcun su p erio re ; quale due ch iesie m aritan d o se la m atre del p ro d u cen te cum lo condam p atre di esso, nom inato p ap a N ico la , fo ro n d a te in d o ta ad esso condam papa N icola, il qual m entre che visse li o ffitiau a e t faceua o ffitia re ad suo ben ep lac ito ; et dapoj la sua m o rte , la m atre di esso p ro d u ce n te , com o d irec ta p a tro n a , ha d isp o n u to e t d isponeua ad sua vo lun ta ; e t, pochi g iorn j au an tj che venisse P arm ata tu rchesca in R hod i, d e tta nostra D onna de L em o n itra fu p o r ta ta in la d e tta chiesia de D am asch in j, doue s te tte insino a tan to che fu facta la b rex a seu trin ch era delli T urch i in la d ec ta posta de Spagna; e t pe r cio Puna e t Paltra figura la m atre di esso p ro d u cen te la fechfc tran sp o rta re in la chiesia di

1. dediditione στό χφ.

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 221

S an to D im itrio , d o u e s te tte insino alia p e rd ita dc R h o d j; che lo co n d am J o a n n c ttin o C am us, b a rb ie ro che e ra a llo ra della grossa n a u e , ||(φ .8ν) p a re n te del p ro d u c e n te , im barco le d ec te im agine in tro la d ec ta grossa n au e . e t sono q u e lle p ro p r ie , v idelicet la n o stra D o n n a de L em o n itra , qual al p resen te se re tro u a d e n tro la ch iesia de S an to A n to n io in q u e s ta c ita , offic ia ta d a cappellan i della R e lig io n e ’, e t I’a ltra im ag ine d e nostra D o n n a d e D am asch in j, q u a le al p resen te se re tro u a d e n tro la cap p e lla d e S an ta C a th e rin a , d e n tro lo c im iterio de S an to L au ren tio sita , o ffitia ta d a p re tj G rec j. In te r ­r o g a t e de cau sa sc ien tie , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, v id it e t au d iu it e t a m aio ribus e t m agis ancian is ita esse aud iu it de loco , da R hod j u sq u e a d p re se n s , q u o d R eligio hie M elite re s id e t, de tem p o re to to tem p o re rec o rd a tu s ipsius testis .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it).

6.

E o d em .1.2 .1559

H o n o rab ilis m ag is te r D o m in icus de N ap o li, e ta tis an n o ru m sex ag in ta sex vel c irca , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s su p e r c o n te n d s in d ic ta su p p lica tio - ne e i1 2 p e rlec ta , m ed io suo ju ra m e n to , dixit sap ere ch e3, q u a n d o la m a tre del p ro ­d u cen te se m arito con lo co n d am p ap a N icola g reco , figlo del co n d am D ich io , p re te g reco , li p o r to in d o te d u e ch iesie , zoe n o stra D o n n a de L em o n itra e t n o s tra D o n n a de D am asch in j, le q u a le e ra n o s ite , u n a , zoe n o stra D o n n a de D am asch in j, d e n tro la cita de R hodi e t ap p resso la p o sta de S p ag n a , et n ostra D o n n a de L e m o n itra , fu o ra et app resso le m u ra de d ec ta c ita ; le q u a le ||(φ .9Γ) due chiese e ra n o ju s p a tro n a tj ad uso delli G rec j, che p o n n o p re p o n e re , reu o ca re et su rro g a re , q u a n d o li p iace senza licentia de su p erio ri seu in stitu tio n e ; le q u a le chiesie lo p a tre del p ro d u c e n te , m en tre che visse, te n e u a , g o u e rn au a e t o ffic iaua com o vero p a tro n e ; et d ap o i la sua m o rtc , la m atre del p ro d u c e n te , co m o d irec ta p a tro n a , p rep o sse ad u n 4 n o m in a to p ap a S a ran to e t dopoj ad un a ltro p ap a C azu rj, d e C a rp a to , li quali o ffic io rno le d ec te ch iesie insino che R hodi fu d a ta alii in im icj; e t a llo ra lo condam Jo h a n n e ttin o C am u s, cu sino del p ro d u cen te , a llo ra b a rb ie ro de lla grossa n au e d e lla R e lig ione , inb arco d e c te d u e im a­gine sopra la d ec ta n au e ; e t so n n o q u e lle m ed esm e, videlicet la n o s tra D o n n a de L em o n itra , qual al p re se n te se re tro u a d e n tro la chiesia de S ancto A n to n io in q u es ta N oua C ita , qual al p resen te la o ffic iano p re tj seu cappcllan j della R e lig io n e , e t I’a ltra im agine de n o stra D o n n a d e D am asch in i, q u a le al p re sen tc se re tro u a d e n tro la ch iesia de Sancta C a th e rin a , sita in lo c im ite rio de S an to L a u ren tio , o ffic ia ta e t g o u e rn a ta da p retj G recj. In te rro g a tu s de causa sc ien tie , d ix it scire p rem issa , qu ia in te rfu it, vidit e t aud iu it ut su p ra d ix it, e t a m aio rib u s ,an tiq u is et m agis ancian is ita esse au d iu it d e loco da R hodi usque ad p resen s hie M elite , de tem p o re to to tem p o re rec o rd a tu s ipsius

1. Oi λέξεις officiata-Religionc γράφτηκαν στό δεξιό περιθώριο τού φ., υστέρα από παραπεμ­πτικό σημάδι.

2. Πριν από τή λέξη αύτή γράφτηκε: cuj.3. Πρίν άπό τή λέξη γράφτηκαν καί έπειτα διαγράφτηκαν: che la matre.4. Μετά τή λέξη αύτή γράφτηκε pa (= papa) πού διαγράφτηκε.

222 Ζαχαρίας Τσ ιρπανλής

te s tis , singulis singu la resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it).

7.

||(φ .9ν) E o d em .1.2.1559

H o n o rab ilis m ag iste r P e tru s de A n to n e llo , C ip ryus, e ta tis annorum sessaginta vel c irca , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s su p er om nibus con ten tis in d ic ta su p p lica tio n e e j 1 lec ta , m ed io suo ju ra m e n to , dixit sapere che , q u an d o R hodi se rese alii in im icj, J o h a n n e ttin o C am us, cusino del p ro d u cen te , piglo le due cone , zoe de n o s tra D o n n a de L em o n itra e t n o stra D onna de D am asch in j, im boglatj in una c a rp e ta , e t le p o r to d e n tro la n au e g rossa , si com e h auendo le scusute d en tro la n au e , le ho u isto che e ra n o d e tte due co n e , le quali in la u en u ta della R eligio in M alta le d ec te d u e cone fu rn o p oste la u n a , zoe n o stra D o n n a de L em onitra , d en tro la chiesia de S an to A n to n io o ffic ia ta da cappellan j della R elig ione, e t Paltra nostra D onna de D am asch in j, q u a le al p re sen te se re tro u a in la cappella de Santa C a th e rin a , sita in lo c im ite rio de S an to L au ren tio o ffitia ta da p ap a G rec j; e t dice esso teste che d e tte due im agini so n n o q u e lle che e ra n o in R hod j. In te rro g a tu s de causa scien tie , dixit scire p rem issa , qu ia in te rfu it, v idit e t au d iu it de loco^in R hodi e t in q u esta N oua C ita de M alta , de tem p o re sui reco rd a tu s usque ad p resen s, singulis singula re ferendo .

L (ecta) s(ib i) con (firm au it).

*8.

||(φ .10Γ) E odem .1.2.1559

D iscre tu s v ir N ico laus2 D easso rin o , R hodius, e ta tis u ltra qu in q u ag in ta , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s sup er con ten tis in dicta supp licatione, m ed io suo ju ra m e n to , dixit sa p e re , che la condam m atre del p ro d u cen te p o rto in d o te3 al con d am p ap a N ico la , p a tre del p ro d u cen te , due chiesie; la una nom inata nostra D o n n a de L e m o n itra , qual e ra posta fuora e t app resso le m ure dela cita de R hodj, ap p resso la p o s ta de In g ilte rra , e t l’a ltra no stra D o n n a de D am aschin j, sita d en tro la c ita de R hod j e t ap p resso la p o sta de S pagnia; le q ua le due chiesie e ran o jus p a tronati al uso e t co n su e tu d in e de G rec j; qual e che p rep o n en o , su rrogano et reuocano ad b en ep lac ito lo ro offitiarij e t p re ti G recj in le chese de Grecj* e t m en tre papa Nicola v isse, g o u e rn a u a e t o ffitiaua d e tte ch iesie , e t dapo i sua m orte le d icte due chese v en n e ro in p o te re della m atre del p ro d u cen te com e d irec ta dom ina; la quale m atre del p ro d u c e n te , m en tre s te tte in R h o d i, faceua o ffitia r le d e tte due chese da pretj G rec j, e t p o co 4 in n an tj la v en u ta del a rm a ta tu rchesca in R odj p ig liaro nostra D o n n a de

1. Πριν άπό τή λέξη αυτή γράφτηκε: cuj.2. Τό όνομα προστέθηκε πάνω άπό τό διαγραφέν Georgius.3. Μετά τή λέξη αυτή γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε ή λέξη: due.4. Πρίν άπό τή λ. αυτή γράφτηκε in la πού διαγράφτηκε.

'Α πό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 223

D am aschin j [leg. L em o n itra ] e t la p o r ta ro d e n tro la c ita ; e t poi la o b s id io n e ||(φ .ΙΟ ν) e t p e rd ita d e R h o d j, Jo h a n n e ttin o C am u s, cosino del p ro d u c e n te , b a rb ie ro ch e e ra a llo ra sop ra la n au e g ro ssa , piglo d e tte d u e co n e e t le sa lu o < i n > so p ra d e c ta n au e ; e t v enendo la R elig ione in M alta , le decte d ue c o n e 1, zoe n o stra D o n n a d e D a m a ­schinj, la qua l al p resen te se re tro u a in la ecclesia de S an ta C a th e r in a , o ffitia ta al p resen te da p ap a Jo h an n j D easso rin o , et 1’a ltra im ag ine , zoe n o s tra D o n n a d e L em o ­n itra , la qual al p resen te se re tro u a posta in la ecclesia d e S an to A n to n io , o ffitia ta al p resen te d a cap p ellan j de lla R elig ione; le q u a le d u e im agine so n n o q u e lle m esm e , che e ra n o in R h o d j; e t a ltro non sa. In te rro g a tu s d e causa sc ien tie , d ix it sc ire p rem issa , qu ia in te rfu it, vidit e t au d iu it e t ita esse a m aio rib u s e t m agis an c ian is au d iu it d e lo co , tarn in d icta c iu ita te R hod i q uam hie M elite , de tem p o re to to te m p o re suj re c o rd a tu s usque ad p re se n tem , singulis singula resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ec ta ) s(ibi) co n (firm au it).

9.10.2.1559

||(φ. 1 Γ ) D ie X feb ru a rij, 1JC ind iction is, 1559, a n a tiu ita te .

H o n o rab ilis v ir Jo h a n n es M arm ara , R h o d iu s , testis p ro d u c tu s , so lle m n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s su p e r co n ten tis in d icta com m issione, m ed io suo ju ra m e n to , d ix it che e de e ta di annj sessan ta , e t in R hodi au an ti Passedio h a u e r v isto al co n d am p ap a N icolao C a llam ia , p a tre del p ro d u ce n te , o ffic ia re2 3 a n o stra D o n n a d e L e m o n itra , qua l e ra app resso e t fu o ra le m urag lie d e R hodi e t la p o sta de In h ilte rra , e t n o s tra D o n n a de D am asch in j, sita in d ec ta c ita e t ap resso la p o sta de S pagn ia; q u a le d u e ch iesie , secondo ha v isto e t dalli suj an tecesso rj in teso , d ec te d u e chesic e ra n o d e la q u o n d am m atre del p ro d u ce n te , e t li d o n o in d o te al d ec to p ap a N ico la , il qu a l li te n c a e t possidea, m en tre che v isse, com e signor e t p a tro n , e t poi la m o rte sua d e c ta sua m atre , com e d irec ta p a tro n a , li faceua o ffitia re da chi li p iacea ; e t ' in la o b s id io n de R h od j, essen d o s ta ta p o rta ta d e tta n o s tra D o n n a de L em o n itra d e n tro la ch iesia de D am asch in j, e t facendosi la m an d ra alia p o s ta de Spagnia fu rno leu a te d e tte d u e co n e et p o rta te d e n tro la ch iesa de San D im itrj; e t son n o q u elle p ro p rie ch e al p re se n te se re tro u an o in q u es ta N o u a C ita , c iohc n o stra D o n n a dc L em o n itra , || ( φ . Ι Ρ ) la qu a l al p resen te sc tro u a d e n tro la chiesia de S an to A n to n io o ffic ia ta d a cap p e llan j d e lla R elig ione, e t n o stra D o n n a de D am asch in j al p resen te se tro u a in tro la ch iesia de Santa C a th e rin a , sita in lo c im iterio de S an to L au rcn tio , o ffitia ta d a p ap a Jo an n j D easso rino al p resen te . In te rro g a tu s de causa sc ien tie , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te r­fu it, vidit e t aud iu it de loco, in R hodi e t in M alta , de tem p o re to to tem p o re suj reco rd a tu s , singulis s ingu la , co n g ru e et respec tiue re fe ren d o .

L ecta sibi confirm avit.

1. Μετά τή λ. αυτή γράφτηκε fufrno?} πού διαγράφτηκε.2. Μετά τή λ. αυτή γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε ή λ. due.3. Μετά τή λ. αύτή γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε ή λ. dapoi.

224 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

D ie X J° feb ru arij, IJ ind iction is, 1559, a n a tiu ita te .

10.11.2.1559

H o n o rab ilis v ir m ag istc r Jaco b u s de F rasse , R hodius, e ta tis annorum ultra sep tua- g in ta q u in q u c , testis p ro d u c tu s , so len n ite r ju ra tu s et in te rrogatus super con ten tis in su p p lica tio n c , suo ju ra m e n to , d ix it1 h au e r visto dal tem po di suo reco rda to et dali an tcccsso ri et p iu anciani in teso che la nostra D onna dela E leem otrina [sic!], qual era sita fuora et ap p resso di R hodi ala posta de Ing lite rra , et e tiam la nostra D onna di D am asch in i, qua l e ra sita d e n tro la c itta di R hod i, in la posta di Spagna, e rano chesie et ju s p a tro n a ti sp cc tan ti ala m atre del p ro d u cen te e t suoi an tecessori ad uso di G reci; qual e che p u o n o p re p o n e re , reu o care et su b rogare qualsiuoglia p re te al luor benepla- c ito ; e t m aritan d o si la m atre del p ro d u cen te ||(φ .12Γ) con papa Nicola C alam ia, p a tre di esso p ro d u c e n te , ci li d uno in d o te ; il q u a l, m en tre che visse, li ten e tte et regette d isp o n cn d o ad suo lib ito , et d ap o sua m orte la d e tta m atre del p ro d u cen te2 d isponeua com e vcra p a tro n a ; et p e r rispccto dela a rm a ta tu rchesca, d e tta 3 nostra D onna fu p o r ta ta , zoc de L cm o n itra , in4 la chesa di d e tta nostra D onna di D am aschini, doue s te ttc , insino ch e , p e r rispcc to dela m andra siue trincera che fecero li T urchi in d e tta p o sta di S p ag n a , fu ro n o tu ttc due tra n sp o rta te in la chiesa di Sancto D im itrio ; et dap o rcn d en d o si la c itta alii T urch i lo condam Jo an n o ttin o C am us, b a rb e ro della naue g ro ssa , p a re n te del p ro d u ce n te , li im barco sop ra d e tta nau e ; e t sono quelle p rop rie che al di di hog i, che una e in la chesa di Sancto A n to n io dela p resen te N oua C itta o fficiata da p reti della Sacra R elig ione , et l’a ltra che e in la chesa di Sancta C atherina ap p resso S ancto L a u ren tio , officiata da papa Jo an n e D e assorino , greco. D e causa sc ien tie in te rro g a tu s , dixit p rem issa sc ire , qu ia ea bene scit et nouit tanquam publica, n o to ria et m an ifesta ap u d ipsum testem et o m nes alios de prem issis scientiam h ab en tes , ac p e r modum> ut sup ra d icta su n t5, de loco et tem p o re ut sup ra , singulis singula, co n g ru e et resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ecta) s(ib i) co n (firm au it).

11.

D ie X IIJ4’ februarij 1559, a na tiu ita te .13.2.1559

D iscrc tu s v ir S tau rian o L erio , e ta tis an norum q u inquag in ta trium , testis p roductus, so llem n ite r ju ra tu s ||(φ .Ι2 ') et in te rro g a tu s su p er co n ten tis in dicta supp licatione, m edio suo ju ra m e n to , d ix it ch e , dal tem p o che si reco rd a , ha visto et dali antecessorj piu ancian j in teso , che le c h ie s ie d e nostra D onna de L cm onitra et de D am aschin i, le quale e ra n o site in la cita de R h o d i, la p rim a fora et appresso delle m uraglie de essa cita alia p o sta de In g ilte rra , e t I’a ltra d e n tro la cita alia posta de Spagnia, e ran o dela m atre

1. 'Αμέσως έπειτα γράφτηκε ή λ. scire πού διαγράφτηκε.2. Μετά τη λ. αύτή γράφτηκε ή λ. in πού διαγράφτηκε.3. Μετά τη λ. αύτή γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε ή λ. chiesa· στό διάστιχο προστέθηκαν

οί λέξεις: nostra Donna fu portata.4. Πριν από τη λ. γράφτηκαν καί έπειτα διαγράφτηκαν οί λέξεις: fu portata.5. Μετά τή λ. γράφτηκε sin (=singulis?) πού έπειτα διαγράφτηκε.

Ά π ό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 225

del p ro d u ccn tc jus p a tro n a tj ad uso di G reer, qual c chc p o n n o p rc p o n c rc a qualsiuo - glia p re te et q u e llo rem o u erc ct a ltro su rrogarc al h cn cp lac ito , sen za a lcuna licen tia di su p c rio rc ; la q u a le m atre del p ro d u ccn tc m aritan d o sj con lo q u o n d a m pap a N icola C allam ia , pat re di esso p ro d u ccn tc , cc ii d o n o in d o te , il q u a l, m en tre che visse, regc ct g o u e rn o d e tte due chiesie ct le faceua reg ere , g u b e rn a re e t o ffitia rc ; et d ap o i la sua m o rte , la d cc ta m atre di esso p ro d u ccn tc p rcp o n cu a a chi li p iac e u a , ct infra li altrj ha v isto p rep o n e re al q u o n d am papa Sanna [leg. S a ran to ; cfr. d o c . 6], qu a l e ra p rcccp to re di esso p ro d u cc n tc , il qual o ffitiaua d ec tc d ue ch iesie , ta n to I 'una q u a n to I’a ltra , et s im ilm en te ad uno papa de C arp a to n o m in a to C azu rj, qu a l faceua il m ede- sm o; ct d ep o i, p er respcc to della a rm a ta tu rchesca , d cc ta n o stra D o n n a de L cm o n itra fu tra n sp o rta ta in la p red ec ta chesa de nostra D o n n a de D am asch in j, d o u c s te tte insino ch e , p er re sp e tto della m andra chc fu facta alia posta de S p ag n ia , fu ro n o leu a tc tu ttc due ct p o ste alia chiesia de S an to D im itrio ; et ren d en d o se ||(φ .Ι3 Γ) d o p o i la cita alii infidelj, seco n d o esso testim onio a llo ra pub licam en te in tese d ire lo q u o n d am m agi- s tro Jo h a n n e ttin o C am u s, cosino del p ro d u ccn tc , saluo d e tte du e cone so p ra la carracca della R clig ione; le quale due cone sonno quelle m esm e ct p ro p ric chc al p resen te sc tro u an o in q u es ta c ita . cioe nostra D onna de L cm onitra sita in la ch iesia de S an to A n to n io o ffitia ta dalli cappcllan j della Sacra R clig ione, et I’a ltra n o m in a ta n o s tra D o n n a de D am asch in j, sita in tro la chesa de S an ta C a th e rin a in lo c im itc rio de S an to L au ren tio , o ffitia ta al p resen te da papa Joann j D e assorino . I n te r r o g a te de causa sc icn tic , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, vidit et aud iu it ac ea scit p e r m o d u m ut supra d ep o su it, de loco , in R hodi ct q ua in M alta , de tem p o re to to te m p o re suj reco rd a tu s u sque ad p resen s , singulis s ingu la , congruc et resp ec tiu c re fe re n d o .

L ccta sibi confirm au it.

12.

D ie X V J" m ensis feb ru arij 1559, a n a tiu ita tc .16.2 .1559

M agnificus Jo h a n n es S an d o rig n o , ciuis R h o d iu s, e ta tis an n o ru m sexag in ta q u a tu o r , testis p ro d u ctu s , so llcm n itc r ju ra tu s c t in te r r o g a te sup er co n ten d s in d ic ta su pp lica tio - n e , m edio suo ju ra m e n to , dixit ch c , del tem p o chc se reco rd a esso signor tes tim o n io , ha visto ||(<{>.LV) in R hodj ali p rcd ecesso rj del p ro d u ccn tc et in spc tic alia q u o n d am sua m atre h a u e re , ten e re et p o ssid e rc , com e vera segnora et p a tro n a , d ue chcsie: la una cham ata n ostra D o n n a de L cm o n itra , sita fora ct ap p resso le m urag lie de R hodj ala posta de In h ilte rra , et I’a ltra d e n tro la cita de R hodi alia p o sta d e S p ag n ia1 nom inata nostra D onna de D am asch in j, quale e ran o jus p a tro n a tj ad uso de G rcc j2; il q ua le c che li p a tro n j so lino et p o ten o d isp o n ere et p rep o n e re a q u alsiuog la p re te e t quclli reuocare et su b ro g are ad suo lib ito , senza a ltra in stitu tio n c ; le q u a le due chiesie dccta m atre del p ro d u cen te d o n o in d o te al q u o n d am p ap a N icola C a llam ia , p a tre di esso p ro d u cen te ; il qual te n e tte , reg e tte ct g u b ern o ct faceua ten e re c g u b e rn a re esse ch iesie, m en tre ch e visse, ad suo piaccre·, ct poi la sua m o rte , la p re d e tta m atre de dec to p ro d u cen te le faceua g o u e rn a re ad suo p iaccre , e t dapo i I 'asscd io de R hodj

1. Μετά τή λ. γράφτηκε και επειτα διαγράφτηκε ή λ. quid.2. Μετά τή λ. γράφτηκαν καί έπειτα διαγράφτηκαν οΐ λέξεις: uso dc Rhodj.

226 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

tro u a n d o se esso tes tim o n io in M arseglia con )o q uondam Jo an n e ttin o C am us, ba rb ie ro d e lla g rossa n a u e de lla R e lig ione , cio del p ro d u cen te , li disse com e haueua saluate d e tte d u e an co n e siue im agine; e t s a 1 che sonno quelle m edesm e che al p resen te la un a se re tro u a in la ecclesia d e S an to A n to n io , officiata da parti ||(φ.14Γ) della R elig io­n e , zoe n o s tra D o n n a de L em o n itra , e t T altra , z ioe n o stra D o n n a de D am aschin j, sita in la ecclesia d e S an ta C a th e rin a , sita in lo c im iterio de S anto L orenzo , o ffitia ta al p re se n te da p a p a Jo an n j D e asso rin o , g reco . D e causa scientie in te rrogatus, dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, v idit e t au d iu it, ac ea scit p e r m odum ut supra deposu it ea q u e su n t v e ra , p ub lica , n o to ria e t m an ifesta apud ipsum testem e t om nes alios, p re se rtim R h o d io s , d e p rem issis scien tiam h ab en te s2 3, de loco ut su p ra , de tem p o re ut su p ra , singulis s ingu la , resp ec tiu e re fe ren d o . In te rro g a tu s , si deposu it m otus ira , inim i- c itia , p rem io , fa u o re , co n san g u in ita te , a ffin ita te au t alia quau is sin istra m ach inatione, re sp o n d it q u o d n o n , nisj p ro u e rita te , e t che e p a re n te del p ro d u cen te u ltra el sexto g rad o p e r p a r te d e lla m a tre .

L (ec ta ) s(ib i) con (firm au it).

13.

E o d em .16.2.1559

H o n o rab ilis v ir S tep h an in u s Pacla , R h od ius, e ta tis annorum circa sexag in ta , testis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s su p er co n ten d s in dicta supp licatione. m ed io suo ju ra m e n to , dixit h au e r visto in R hodj al p a tre del p ro d u cen te , nom inato p ap a N icola ||(φ .14ν) C allam ia , te n e re , regere e t g u b ern are due chiesie: una nom inata n o s tra D o n n a d e L em o n itra , q ua le e ra p osta fora e t appresso li m ura de R hodj et la p o s ta d e In h ilte r ra , e t I’a ltra n o m in a ta nostra D o n n a de D am asch in j, sita d e n tro la c ita e t a p p re sso la p o s ta de Spagn ia; le quali due chiesie e ran o jus pa tro n a tj ad uso di G rec j; il qu a l po d isp o n e re , m e tte re , su rro g are et p rep o n e re qualsiuoglia p re te al b en ep lac ito delli p a tro n j ad officiarle in ognj rito sacerdo ta le ; et dopoi la m orte del d e c to 1 p ap a N ico la , la m atre di esso p ro d u cen te , com e d irec ta p a tro n a , faceua lo sim ile ; e t ha in teso che dapo i l assed io de R h o d i, lo quo n d am Jo an n e ttin o C am us, b a rb ie ro d e lla g rossa n au e , sa luo le d ec te d ue im agine sopra la d ec ta n au e , e t sa che so n n o q u elle m edesm e che al p resen te se re tro u an o qua in M alta , ciohe nostra D onna d e L e m o n itra , che al p resen te e d e n tro la chiesia de Santo A n to n io o ffitia ta da C ap p e llan j d e lla R e lig io n e , e t I’a ltra , zoe nostra D o n n a de D am asch in j, qual al p resen ­te e d e n tro la ch iesia de San ta C a th e rin a app resso S anto L orenzo , o ffitia ta d a papa Jo h an n j D e asso rin o , g reco . In te rro g a tu s de causa scien tie , dixit prem issa scire , quia in te rfu it, v id it e t au d iu it, d e loco e t tem p o re ut sup ra . In te rro g a tu s si venit ad deponen- dum ira , in im icitia , p rem io , fauo re vel quau is alia m ala v o lu n ta te , respond it q u o d non , nisi p ro u e rita te .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it).

1. Μετά τή λ. γράφτηκαν καί έπειτα διαγράφτηκαν οί λέξεις: la una.2. Έπειτα γράφτηκαν καί διαγράφτηκαν δυσδιάκριτες λέξεις: et... ut s. te.3. Μετά τή λ. γράφτηκε καί διαγράφτηκε ή λ. quondam.

‘Από τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 227

||(φ .15Γ) E o d em .

14.16.2.1559

Noi A n to n iu s de V ia . R h o d iu s . e ta tis an n o ru m 57, tes tis p ro d u c tu s , so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a tu s su p e r co n ten tis in su p p lica tio n c , suo ju ra m e n to , d ix it h a u e r in teso in R h o d i, dalli soi p red ecesso rj et a ltrj, q u a lm en te due chiesie s ite , u na n o m in a ta n ostra D o n n a d e L e m o n itra , ap p resso la p o sta de In g iltc rra de fo ra , e t n o s tra D o n n a dc D am asch in j d e n tro la c ita e t ap resso la p o sta de S pagn ia; le q u a le du e c o n e , poy la obsid ione de R h o d i, fu rn o sa lu a te so p ra la n au e grossa d e lla R c lig io n e d a Jo h a n n e t- tino C am us, cosino del p ro d u ce n te ; et ha in teso che e ra n o delli an tecesso rj del p ro - d u cen te , e t so n n o quelle p ro p rie et le m edesm e che al p resen te si r e tro u a n o in q u es ta N oua C ita , c iohe n o stra D o n n a de L em o n itra , sita d e n tro la ch iesia d e S an to A n to n io o ffitia ta da C ap p e llan j d e lla R e lig ione , e t n o stra D o n n a de D am asch in j, la q u a le se re tro u a d en tro la chesia de S an ta C a th e rin e in lo c im ite rio de S an to L o re n z o , o ffitia ta

> al p resen tj da p ap a Jo an n j D easso rin o ; e t a ltro non sa. In te rro g a tu s de causa sc ien tie , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, vidit e t au d iu it, de loco, in R h o d i e t q u a in M alta , de tem p o re to to tem p o re suj reco rd a tu s e t u sque ad d iem h o d ie rn u m , singulis s ingu la , congrue e t resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it).

15.

||(φ. 16r) E o d em .16.2.1559

H o norab ilis v ir G eo rg iu s de M arin o , e ta tis an n o ru m circa se p tu a g in ta , testis p ro d u ctu s , e t tac tis c o rp o ra lite r S acrosanctis S crip tu ris so llem n ite r ju ra tu s e t in te rro g a ­tus su p er co n ten tis in p re in se rta su p p lica tio n c , m ed io suo ju ra m e n to , d ix it c h e , esso testim on io dal tem p o che si po rec o rd a re , h a u e r v isto in R hod i la m atre d e l p ro d u ce n te e t p redecessorj di essa ten e re e t possid erc d u e ch iesie , Tuna sita fo ra c t ap p re sso le m uraglie de d ec ta cita ch am ata n o stra D o n n a dc L e m o n itra , c t I’a ltra , zoe n o stra D o n n a de D am aschin j d e n tro dicta cita e t ap p re sso la p o s ta d e S p ag n ia , quali e ra n o jus p a tro n a tj, secundo lo uso di G rec i; che e che li p a tro n i p o n n o p rep o n e re a qualsiuogla p re te e t leuare e t su rro g are ad suo b cn ep lac ito ; le q u a le fu rn o d a te in d o te m aritandosi con lo q u ondam pap a N icola C a llam ia , p a tre del p ro d u c e n te ; il qu a l m en tre che vissc le ten e u a , p o sscdcua e t o ffitiaua c t faceua o ffitia re da a ltrj ad suo b en ep lac ito , com e vero p a tro n e ; et dopo i la sua m o rte , la p red ic ta sua m a tre p rep o n e - ua e t ha v isto p rep o n e re a chi ben li p a re u a , com e vera seg n o ra e p a tro n a ; e t in tra li a ltri, le faceua offic ia re da un pap a C a rp a tio n o m in a te p ap a C azu rj, e t dap o i p e r rispetto de! a rm a ta tu rchesca dec ta n o stra ||(φ .16ν) D o n n a de L em o n itra fu tra n sp o rta ta in la p red ec ta chesia de n o stra D o n n a de D am asch in j, e t ' p er risp e tto d e lla m an d ra che fu facta dallj inim icj alia posta de S pagnia, d oue e ra d ec ta ch icsia , fu rn o tu tte due le imagine tra n sp o rta te in la ecclesia d e S an to D im itrio , d oue s te tte ro insino che R hodi fu resa alii inim icj a p a ttj; e t a llo ra il q u o n d am Jo a n n e ttin o C am u s , com o

1. Μετά τή λ. γράφτηκε: dela.

228 Ζαχαρίας Τ σιρπανλής

p a re n te del p ro d u c e n te , com b b a rb e re della grossa n au e , inuo lupo et cusette dec te due im ag ine in ce rte c a rp e te e t le im barco sop ra la naue grossa della R elig ione; e t sono q u e lle m ed esm e che al di de hogi la una e in la ecclesia di S an to A n to n io in questa N oua C ita , n o m in a ta n o stra D o n n a de L em o n itra o ffitia ta da fra G uillelm o F e rre r, cap p e llan o d e lla R e lig io n e , e t F altra n o m in a ta n o stra D o n n a de D am aschin j, la qual e d e n tro la ecclesia de S an ta C a th e rin a in lo c im itero de Santo L orenzo de questa N o u a C ita , o ffitia ta da p ap a Jo an n j D easso rin o ; et a ltro non sa. I n te r ro g a te de causa sc ien tie , d ix it p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it e t vidit ac a m aioribus et magis ancianis ita esse au d iu it e a q u e sun t pu b lica , n o to ria e t m anifesta apud ipsum testem et om nes a lios d e p rem issis sc ien tiam h ab en te s , de loco e t tem p o re ut su p ra , singula singulis, co n g ru e e t resp ec tiu e re fe ren d o .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it).

16.

||(φ .17Γ) E odem .16.2.1559

H erin j L e fen a , R h o d io ta , e ta tis an n o ru m q u in q u ag in ta , testis p ro d u cta , so llen iter ju ra ta e t in te rro g a ta su p e r co n ten tis in d icta su p p lica tio n e, m edio suo ju ra m en to , dixit q u a lm e n te in R h od i ha in teso dalli soj predecessor)', che la m atre del p ro d u cen te hauea h a u u to in d o te d u e chesie , Tuna cham ata n o stra D o nna de L em o n itra , qua le e ra fora e t ap p resso le m uraglie de R hodi alia posta de In g ilte rra , et l'a ltra nom inata nostra D o n n a de D am asch in i, sita alia p o sta de Spagnia d en tro la cita; et dapo j, pe r rispe tto del a rm a ta tu rch esca d ec ta n o stra D o n n a de L em onitra fu tran sp o rta ta alia decta ecclesia de n o s tra D o n n a de D am asch in j, et facendose la m andra alia decta posta de Spagn ia ta n to Tuna q u a n to F altra fu rn o tra n sp o rta te alia ecclesia de S anto D im itrio , d o u e s te t te ro insino che la cita fu a pa ttj resa alii inim icj; e t a lhora lo b arb a siue cosino del p ro d u c e n te , lo nom e del qua le non se reco rd a , im barco tu tte le due im agine so p ra la g rossa n au e ; e t so n n o quelle p ro p rie , le quale al p resen te se ritro u an o in q u e s ta N o u a C ita ; c iohe n o stra D o n n a de L em o n itra , la qual sta d en tro la chesia de S an to ||(φ .17ν) A n to n io o ffitia ta al p resen te da fra G uillelm o F e rre r , cappellano della R e lig io n e , e t F a ltra , c iohe n o stra D o n n a de D am asch in j, la qual sta d en tro la ecclesia de S an ta C a th e rin a in lo c im iterio de S an to L orenzo de questa c ita , o ffitia ta al p resen te d a cap p e llan o g reco , c iohe da p ap a Jo h an n j D easso rin o . In te rro g a tu s de causa scientie, d ixit scire p rem issa et ita a suis an tecesso ribus et ancianis resp e ttiu e esse audiu it et qu ia in te rfu it et vidit ut s u p ra ,d e loco in R hodj et in M alta , de tem p o re to to tem pore suj re c o rd a tu s e t u sque ad p resen s, singula singulis, congrue et respectiue referendo .

L (ec ta ) s(ib i) con (firm au it).

17.

E odem .

16.2.1559

H o n e s ta m u lier M argarita tu F am igliom eni, R h o d ia , e ta tis annorum ultra octuagin- ta , testis p ro d u c ta , so llem n ite r ju ra ta et in te rro g a ta sup er con ten tis in dicta supplicatio-

'Α πό τή Ρόδο στή Μ άλτα (1523-1530) 229

n e , suo ju ra m e n to , d ix it in R hodi h a u e r visto alia m atrc del p ro d u c c n te , n o m in a ta Jo h a n n a , che m aritan d o si con lo p a trc di esso p ro d u cc n te , n o m in a to p ap a N icola C a lam ia, d a r in d o ta d u e chesie: Tuna ch iam ata n o stra D o n n a d e L e m o n itra , sita fora e t ap resso le m urag lie de R hod i e t ap resso ||(φ .18Τ) la p o s ta d e In h ilte r ra , e t 1’a ltra , d e n tro la c ita d e R hod i alia p o sta d e S pagn ia , vocata n o stra D o n n a d e D am asch in j, q u a le e ra n o ju s p a tro n a tj; c iohe che li possessorj d e sp o n eu a n o a lo ro p iacc re ; il qual q u o n d am p ap a N icolao te n e u a , p o ssed eu a e t o ffitiaua e t faccua o fficare d a chi ben li p a re u a , m en tre che visse, e t d apo j sua m o rte la p red ic ta m atre di e sso p ro d u ce n tc d isp o n eu a ad su o p iacere p rep o n e n d o p re tj G rec i, che o ffic iau an o d e c te ch iesie , e t in fra li a ltrj ad u n o q u o n d am c h am a to p ap a S an n a [leg. S a ran to ; cfr. d o c .6] e t ad un a ltro n o m in a to p ap a C azu rj, C a rp a tio ; c t d a p o j, p e r r isp e tto del a rm a ta tu rch csca , d icta n o stra D o n n a d e L em o n itra fu rip o sta in la d ec ta ch iesia d e n o s tra D o n n a d e D am asch in j, e t 1 p e r r isp e tto d e lla m an d ra che fu facta alia d ec ta p o s ta d e S pagnia tu tte due fu rn o tra n sp o rta te in la ecclesia d e S an to D im itrio , d o u e s te t te ro insino che d ec ta cita si rese alii inim jci; e t d ap o j, in quelli g iornj in tese che il q u o n d a m J o a n n e ttin C am us, cosino del p ro d u ccn te e t b a rb e ro d e lla grossa n au e d e lla R e lig io n c , im b arco tu tte d ue le d e c te im agine so p ra la d ec ta n au e , e t so n n o q u e lle m ed esim e che al p resen te la u n a , videlicet n o stra D o n n a de L e m o n itra , se tro u a in tro la ecclesia de S an to A n to n io d e q u es ta N oua C ita , o ffitia ta al p re se n te dal v en e rab ile fra G u ille lm o F e rre r , cap p ellan o ||(φ .18 ') della R e lig io n e , e t I 'a ltra n o m in a ta n o s tra D o n n a d e D a ­

m aschinj, sita d e n tro la ecclesia de S an ta C a th e rin a in lo c im ite rio de S an to L o re n zo , o ffitia ta al p re se n te da papa Jo h an n j D easso rin o , g reco .

In te rro g a ta d e causa sc ien tie , dixit p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it et vidit ac a m aioribus e t m agis ancian is au d iu it, ac ea sunt p ub lica , n o to ria e t m an ifesta ap u d ipsam testem e t o m nes alios, p rese rtim R h o d io s, p e r m odum ut su p ra , d ep o su it de loco ut su p ra , d e tem p o re to to tem p o re reco rd a tu s ipsius testis et ut su p ra , singulis singula, congrue e t respec tiue re fe re n d o . In te rro g a ta ex o ffitio si d ep o su it consangu in i- ta te , ira , in im icitia , p rem io , fau o re vel su b o rn a tio n e seu q u au is alia s in istra m ach in atio - n e , rcspond it q u o d n o n , nisj p ro u e rita te .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it) .

18.

E o d cm .16.2.1559

D iscreta m u lie r L eo n o ra M ixscna , e ta tis an n o ru m u ltra se p tu a g in ta , testis p ro - d u c ta , so llem nite r ju ra ta e l in te rro g a ta su p e r co n ten tis in p re in se rta su p p lica tio n c , m edio suo ju ra m e n to , d ix it che in R hodi ha v isto che la m atre del p ro d u c c n te , n o m i­nata Jo h a n n a , ||(φ .19Γ) e ra p a tro n a c t d o m in a de n o s tra D o n n a de L em o n itra e t de nostra D onna de D am asch in j, le qua le d ue chesie e ra n o , zoe d e L e m o n itra , fuo ra e t appresso le m ure de dec ta cita ap p resso la p o sta de In g ilte rra , et n o s tra D o n n a de D am aschinj e ra la sua chcsia ap p resso la posta de S p ag n ia2 d e n tro la c ita ; le q ua le due chiesie d c tta m atre del p ro d u ce n tc , q u an d o se n iarito con p ap a N icola C a llam ia ,

1. Μετά τή λ. γράφτηκε: della.2. Ή λ. γράφτηκε στό διάστιχο, πάνω από τή διαγραφεΐσα λ. Inhilterra.

230 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

olim pa!rc* del p ro d u ce n te , cell port no in d o le , el dccto papa Nicola li ndm inistraua el of’fitiaun tu tte d u e , sccondo lo uso el offitio de G rcc j, el facea ad allrj offiliarla ad suo h cn cp lac ito , m eu lre ehe visse; el dopoj la m orlc del d ec lo quondam papa N icola, la d ee la m at re del p ro d u cen le le laeeua ol'i'itiarc el g o u ern are da chi li parcua dc papa ( n e e j , el in te r ce te ra da papa C azurj; el a sp c ttan d o sc I’a rm ala lurchesca in K h o d i1 2, n o slra D o n n a de L cm onitra" la p o rlo rn o d en tro la eila in la chiesia de deem nostra D o n n a de D am asch in j, done s le tte ro insino ehe per rispelto della m andra chc fu fact a alia posta de S pagnia lu lle due furno Iran sp o rla le d en lro la chiesia de Santo D im ilrio; el resa la eila alii inim icj, essa ||(ψ .Ι9 ν) tesle in quelli giornj inlese com e lo b arhero de lla grossa m ine della K eligione quo n d am Jo an n e ttin o C am us, p a ren le del p ro d u cen ­le , le h au ea im b arca le sop ra deela naue; el sonno quelle m edesm e ehe al d) de hogi n o slra D o n n a de L cm o n itra e d e n lro la ecclesia de Santo A n ton io de questn Noua ( ila o lli ta la al p resen te da Ira ( iu ille lm o F e rre r , cappellano della Sacra K eligione, el P a llia n o m in a la nostra D onna tie D am asch in j, in la cappclla de Santa C a lh erin a in lo e im ite rio de S an to L au rcn tio . oH itiata al p resen te da papa Joann j D eassoritio , p rele g reco . In le rro g a la de causa se ien tie , dixit prem issa scire, quia vidit el in tcrlu it et a m agis anc ian is ila esse audiu it ea que sunt publica, no lo ria el m an ilesla apud ipsam testem el o m n es alios e o n lem p o ran eo s K hodios de prem issis scienliam h ab en les , de loco ut su p ra , tie tem p o re ab ann is circa sessaginla el ut su p ra , singulis singula, co n g ru e et resp ee tiu e re fe ren d o . In le rro g a la ex olTitio si deposuil consangu in ila te . a ll in ila le , ira , su b o rn a lio n e , p rem io vel quau is alia sinistra m ach inalione, respondit q u o d n o n , nisi p ro v erita le .

L (eeta) s(ibi) con(l'irm auil).

19.

||(φ .20 ') D ie sccu n d o M arlij, IJ‘ indictionis, 1559, a n a liu ila te .2.3.1559

D iscre la m ulier Jo a n n a , reliela q u o n d am Nieolaj M ia, com ilis olim unius ex trire- m ibus Saere K eligionis Ilie ro so lim ilan e , K hodia, e la lis annorum circa sessag in ta , testis p ro d u e ta , so llem n ite r ju ra ta et in le rro g a la su p er o m nibus co n ten d s in dicta supplieatio- nc , m edio su o ju ram en to , tlixit scire ehe la nostra D onna de L cm onitra , sita in Khodi fuorn et .appresso le m urnglie de K hodi. app resso la posta tie Ingh iltc rra . et la chesia de noslra D o n n a de D am asch in j, sita d e n tro la cita alia posta de Spagnia, to rono date dalla cia de lla m atre del p ro d u cen le in d o te , quam lo sc m aritb con lo quondam papa N icola ( a l la m ia , pat re del p ro d u cen le ; il q ua le papa N icola, m en tre che visse, teneua, regcua el laeeu a regere el g u b e rn a rc dec te eh iesie, m en tre che visse; dopoi sua m orte , la m atre di esso p ro d u ce n te , com e vera et d irecta p a tro n a , laeeua tenere et gubernarc d e tte eh iesie da chi ben li p a rc u a , et sp e tia lm en le da tin quondam papa Sanna |/cg. S a ran to ; e ir . doc. (> | et tin a ltro no m in a to papa C azurj, ( a rp a tio ; insino che Tarm ata tu rehesca venue sop ra Khodi et a llo ra , sett verius pochi giornj auan tj, deela nostra D o n n a de L cm o n itra Iti tran sp o rta ta in la p red ec ta chesia de nostra D onna de Damn-

1. Muni τή λ. γριίφτηκτ. ή λ. dentro. tinb τήν ύπούι ί>κιγρπφτηκ(ΐν κί γράμμιιτα ntro.2. Ί Ι λ. « ΰ τ ή « ρ ο α τ ι ' .Ο η κ 'Γ . n t<S δ κ ΐ π τ ι χ ο π ό ν ο » «χΛ τ ή ί ΐ κ ι γ ρ α φ ι . Ι α ι ι λ. D n n w c h in j.

'Α πό τή Ρόδο στη Μ άλτα (1523-1530) 231

schinj e t d ap o i, p e r r isp e tto della m an d ra che fu facta alia p o sta de S p a g n ia 1 2, tu ttc Ic p red ic te d u e im agine fo rn o rip o ste in la ch iesia di S an to D im itrio , c t d ap o i ||(φ .20ν) che la c ita se resi a p a ttj, fo ro n o , secu n d o che a llo ra essa te s te in te se , in d ec ta c ita de R hodi, ct depo i s im ilm en te in C an d ia , fo rno im b arca te so p ra la g rossa n au e dal q u ondam J o a n n e ttin o C am u s, cusino del p ro d u ccn tc e t b a rb e re a llo ra di essa g rossa n au e ; e t so n o q u e lle d u e p ro p rie cone seu im agine che al di de hogi sono in q u es ta C ita N oua de M a lta , la u n a , v idelicet n o stra D o n n a de L e m o n itra , la qual al p re se n te sta al a ltra ro (s/c] g ran d e de lla ch iesia de S an to A n to n io , o ffitia ta d a cap p ellan i de lla R clig ione, e t I 'a ltra , zoe n o s tra D o n n a de D am asch in j in la ecclesia seu cap p e lla de S an ta C a th c rin a , o ffitia ta al p re sen te da p ap a Jo an n j D easso rin o , g reco .

In te rro g a ta de causa sc ien tie , dixit prem issa sc ire , qu ia in te rfu it e t v id it, tam q u am tu n c tem poris vicina p red ic te ecclesie de [D am aschinj R h o d j, ac au d iu it e t sic p e r m odum u t su p ra d ep o su it ea q u e sun t publica , n o to ria e t m an ifesta ap u d ipsam tes tem e t o m nes a lio s, p rese rtim R h o d io s , d e loco u t su p ra , d e tem p o re u t su p ra , singulis

^singula, co n g ru e e t risp ec tiu e re fe ren d o . Item in te rro g a ta si d ep o su it co n san g u in ita te , a ffin ita te , ira , in im id tia , p rem io , fau o re vel su b o rn a tio n e au t q u au is a lia sin istra m ach i- n a tio n c , e t si su a in te re s t, resp o n d it qu o d n o n , nisi p ro v e rita te .

L (ec ta ) s(ib i) co n (firm au it) .

20.

||(φ .2 Γ ) D ie q u a rto M artij, IJ^ ind ic tion is, 1559, a n a tiu ita te .4 .3 .1 5 5 9

D iscreta m u lie r Jo h a n n a de A m b ro sio , R h o d ia , e ta tis a n n o ru m q u in q u ag in ta qu in - q u e , ut d ix it, testis p ro d u c ta , s o l le m n ite r tac tis S acrosanctis Scripturis* ju ra ta e t in te r­rogata super co n ten tis in su p p lica tio n e , suo ju ra m e n to , d ix it che m aritan d o se in R h o d i la m atre del p ro d u cen te con lo q u o n d am p ap a N icola C a llam ia li d o n o in d o te d u e chesie , q u a le e ra n o de soi an tecesso rj, e t de q u e lle d e sp o n eu a n o a lo ro p iace re ; Puna cham ata n o stra D o n n a de L em o n itra fu o ra e t ap p re sso le m urag lie d e R h o d j, a lia posta de Ing h ilte rra ; in la q u a le s ta u a n o li C in g a rj, qu a li p a g a u an o d u e aqu ile l’an n o p e r ogni casa , ch am a ta in g reco ca liu a , ala d ec ta sua m a tre e t an tecesso rj; e t I’a ltra sita d e n tro la c ita de R hodi alia p osta de S pagn ia c h a m a ta n o s tra d o n n a d e D a m a ­schinj; le qu a le chesie d ec to p a tre del p ro d u cen te te n e u a , o ffitiau a et g o u e rn au a e t faceua ten e re et o ffitia re al suo p iace re , m en tre che visse; e t d ap o j la sua m o rte , la p redec ta m atre del dec to p ro d u ce n te , com e v era p a tro n a , d e sp o n eu a ad suo lib ito , p rep o n en d o p retj grecj; et in fra li a ltrj al q u o n d am p ap a S an n a [leg. S a ran to ; cfr. doc. 6) et papa C azurj, C a rp a tio ; e t d ap o j, pe r r isp e tto ||(φ .2 Γ ) della a rm a ta tu rch esca , d ec ta n ostra D o n n a de L em o n itra fu rip o sta in la d ec ta ch iesia d e D am asch in j, e t perche in la d ec ta p osta de S pagnia fu facta la m an d ra dalli in im ici. Puna e t P a ltra ancone fu rno riposte in la ecclesia d e S an to D im itrio . d o u e s te tte ro insino che d ec ta cita de R hodi fu resa a pa ttj alii in im icj; e t a lh o ra lo q u o n d am Jo h a n n e tin C am u s, barb ierc della grossa n au e della Sacra R c lig ione , p a re n te del p ro d u c e n te , sa luo tu tte due Pancone et le im barco im balla te in ce rte c a rp e te g ran d e in d ec ta n a u e , d o u e dapo i

1. Ή λ. αυτή γράφτηκε στό διάστιχο πάνω άπό τή διαγραφεϊσα λ. Inhilterra.2. Μετά τή λ. γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε: jura (= jurata).

232 Ζ αχαρίας Τσιρπανλής

1ί d is lig o m o e t fu m o rip o ste in u n a cam era , in la q u a le m olte fia te essa teste ha in tra to e t a d o ra to ; e t so n n o q u e lle m edesm e che al di de hogi se tro u an o in questa N oua C ita , c ioe n o s tra D o n n a d e L em o n itra in la ecclesia d e S an to A n to n io so tto la cu ra d e fra G u ille lm o F e rre r , cap p e llan o d e lla R e lig ione , e t P a ltra , zoe n o stra D o n n a de D am asch in j s ita in tro la ecclesia d e S an ta C a th e rin a , in lo c im iterio d e S anto L orenzo so tto la cu ra d e p a p a Jo an n j D easso rin o , p re te greco .

D e cau sa sc ien tie in te rro g a ta , d ix it p rem issa sc ire , qu ia in te rfu it, v idit e t aud iu it e a q u e a m aio rib u s e t m agis anc ian is p e rcep it, ea qu e su n t pub lica , n o to ria e t m anifesta ap u d ipsam te s tem ||(φ .22Γ) e t om m es a lios, p resertim R hod ios, d e prem issis scientiam h a b e n te s , singu lis singu la , co n g ru e e t resp ec tiu e re fe ren d o , d e loco e t tem p o re p e r m o d u m u t su p ra d ix it. In te rro g a ta si d ep o su it a ffin ita te , co n san g u in ita te , p rem io , fauo- re , su b o m a tio n e vel q u au is a lia s in is tra m ach in a tio n e , resp o n d it q u o d n o n , nisj p ro v e rita te .

L ec ta sibi con firm au it.

21.

||(φ .2Γ) D ie X X IJ m ensis M aij, U [indictionis],1559.22.5.1559

C o n s titu to au an ti d e tti R ev eren d i Signori C om m issarij lo v en e rab ile1 cappellano de l O rd in e di S an c to Jo h a n n e H ie ro so lim itan o fra G uillelm o F e rre r , cu ra to seu rec to r d e lla ch iesia di S ancto A n to n io , nella p resen te N oua C ita di M alta sita; e t in te rro g a tu s ad in stan tiam de l m ag istro Jo h a n n e C allam ia e t an ch o ra ex officio , si esso v en erab ile fra G u ille lm o h a u e e t ten e in d ic ta ch iesia un a an co n a e tiam la im agine ch am ata n o stra D o n n a di E le m o n itra , e t si sa che sia di esso m agistro Jo h an n e , e t si la vol ren d erla p lan a m en te e t senza lite , re sp o n d it, che esso d cappellano di essa ch iesia da anni X V e in q u a vel circa, p re se n ta to dal R ev eren d o S(ignor) P rio r dela Ecclesia C o n u en tu a le de l suo O rd in e e t R e lig io n e , e t in stitu to e t co n fe rm ato d a l R everend issim o E piscopo M e liu e tan o , seco n d o la se n te n tia d a ta in R om a infra lo quo n d am S(ignor) fra A n to n io C o ro g n ia , o lim P rio r di essa C h iesia2, e t d e tto M onsignor R everendissim o vescouo; in la qu a l ch iesia vi e la d ic ta a n c h o n a , la q u a l, secondo esso ha visto e t in teso da m olti a n n j, d e tta im ag ine e sse r in essa ch iesia , e t perc io non d o u ere ne vo lere dare d e tta a n c h o n a , se p rim a n o n sa ra p ro u is to e t o rd in a to d a quel al qual tal o rd in a tio n e tocca, e t cum in s tru m e n to , e t c e te ra .

22.

E o d em .22.5.1559

C o n s titu to au an ti d e tti S ignori C om m issarij lo venerab lile p ap a Jo h an n e D iassori- n o , R h o d io tto , p re te siue cap p e llan o in la ch iesia di S ancta C a th e rin a , o lim . al p resen te

1. Πριν άπό τή λ. αυτή γράφτηκε ή λ. Reverendo που διαγράφτηκε.2. Ό fr. Antonius de Corogna έςελέγη Prior Ecdesiae τήν 14.6.1541: Nat.Libr. Malta -Arch.

n° 86 (Liber Condliorum, 1535-1543), φ. 116*.

233

Άκό τή Ρόδο ©τΛ' 1 ^όλτα (1523*1530)

. **'Χ Η Μ % r' *.*.‘ * J . . . v / 1

. . .^ .r V «V ( * w ; *rt . ,

/ v.V' r*V "V ^7"^ ✓ /,■ ‘‘' v' '« J>#v ,,Μ- Λ*·»,· . Λ , .> / 'ο / / / λ V ·*' / ' ... . “V* / ‘V>v.

·>.·«/&'.*',Λ > «^λ». r - . ' V · ' * ' * *tvr*/y£> £«*&>' w SJ&, .•«Mt'vC' ' \Λ »*/ -. V** .· * ^<tnr*n«t r> i >·#' *w r*V toef

/ ' C ***M>>%' f / 1* i f r £ f t * / , ^ .,. ^jJtpft- x'£f ^

t \ r r £ ~ & , C # « * rf J , . /r,Λ *r W M jp n , ~ J ^ r \L„ ^ .,i r

»’7 'ο£ μ £ * /λ*η*’ &***& ^ JLi* ♦ /?> <7/ . r t / \~ ~ > r F *

ζ /Ttt ft f i d ’» # ** * * .; v **v , ‘. ,

\>f* cy & %9^ΐν«Μ & *+ **γ £ *r^ '* t f f r '>·'*'·'·« .-.·.

j·»/ //* 7*» ν'1 λ*·’ t** €,'yHoi / ^ l ) /f*'^fry'' W*‘ ^ · .·’·

,<V* I/1♦·**·' #*· .*y<**t** > >'**'>·> >·', ^ .|t/a . . y · .__________ . . ___^ * O »“. > ,y - ,

7 - " * // rb~r** ''„v;*'+rt**r ^ ,ft ,·· t

, * .■*,VN-.· > S£ > #)/*/♦*·

i* ^» W vr» > X ^ ‘ , -. ,/> .Λ .·. > ·· f * /!** .Cv-"^*/; —,.-

”* ‘ ^ r ' / ’ {+»£}* r„*,\. . \ / . ,

“ ·>>*.· »Λ . ^ / /V > , .v » f ' < A t t f *M l4 t f% f ^ ·>

4l ; ; . « . , ^ r j * M V

Museo della Cnttednic ικλ r . , ' ^vcmuuli. bust» s.n /* „ , . I'11l'™,1,“) · Archivio dell’ Asscmbleu del Cappcltoni

• V lemichc di Rcliquic), φ.2·. (Έγγρ. άρ. 21 καί ή αρχή toO 2

234 Ζαχαρίας Τσιρπανλής

v e ro n o s tra D o n n a di D am asch in i ch iam ata , in la q u a l, dapuj lo o rd in am en to della S acra R e lig io n e , si c e le b ra lo d iu ino officio ad uso e t r ito di G rec i; e t in te rro g a te ||(φ .2 ') [si] esso te n e in d ic ta ch iesia la an ch o n a ch iam ata n o stra D o n n a di D am aschini e t co m e e t a n o m e di cui la tie n e , resp o n d it com o d e tta im agine siue anchona e in d ic ta ch iesia , in la qua l fo p o r ta ta dap u j lo ced im en to d e la Sacra R elig ione a q u esta iso la , e t o ffitia ta dal q u o n d am v en erab ile p ap a G io rg io D iasso rino , suo h onorab ile p a tr e , m en tre ch e visse; dal qual in tese com o d e tta an ch o n a e ra e t sp ectaua al m agistro J o h a n n e C a llam ia co m o essa di sui an tecesso ri in la cita di R h o d i, e t che p e r esso la te n e u a e t ad su o lib ito e t co m an d o e tc . In te rro g a te che cossi la volesse tenersi com o e sso , r isp o n d en se : T ha te n u to e t ten e e t e p rom ptissim o di fa r e t d isponere q u an to esso m ag is tro J o h a n n e C a llam ia , p re se n te a rc ip ren s e t s tipu lans, o rd in a ra e t com anda- r a . e tc .

23.

E o d em .22.5 .1559

In s ta n tia diet! m ag istri C a lam ia fac ta fu it p re sen ta ri (? ) sup rad ic tum testem ; ad sui in stan tiam p re d ic itu r e t e x a m in a tu r , p rec e d e n te o rd in e te n e re , m an d are e t p re sen ta re , p ren o m in a tu m r(e v e re n d u m ) d (o m in u m ) d e leg a to rem , e tc .

24.24.5 .1559

D ie v igesim o q u a r to e iu sd em ann i q u o su p ra d a ta fuit copia presen tis processus in fo rm a to rij d ic to m ag istro Jo h a n n e C a lam ia , co n tin en s fo lia , sc ilice t(? j viginti q u in q u e , e tc .

25.15.12.1559

||(φ .5ν) D ie q u in to d ec im o m ensis D ecem b ris , IJ ind ic tion is. 1559, a nativ ita te .

P re se n ta ta fu it p rim u m su p p lica tio cum d e c re to dom inicali nostris reverend is e t m agnificis do m in is f ra trib u s Jo h a n n O t to 1 D e G leon e t A n to n io P e lle ta , Com m issarijs sp ec ia lite r d e p u ta tis p e r m ag (istru m ) Jo h a n n em C allam ia supp lican tem , sim ul p e ten tem e t sibi fieri re q u ire n te m , p ro u t in eo d em co n tin e tu r d ec re to ; qui qu idem reverend i d o m in i C om m issarij ean d em com m issionem cum ilia q u a decea t reu e ren tia acceptave- ru n t o b tu le ru n tq u e se p ie ta tis v e re filios o b e d ie n te r facere e t exequi iuxta form an dicte com m ission is , e t c e te ra .

||(φ .3 ') 8. 1559. P e r la g ju risd iz ione de lla R elig ione sop ra le due sacre im agini di n o s tra D o n n a d i D am asch in y e t d e L eem o n itra , g reche p o rta te da R hodi.

1. Πρίν άπό τό όνομα αυτό γράφτηκε καί έπειτα διαγράφτηκε ή λ. Antonio.

A B ST RA C T

F R O M R H O D E S T O M A L T A (1523-1530)

The Rhodian Refugeesand the byzantine Icons of Our Lady of Damascus

and of Our Lady Eleimonitra

by

Z ach arias N . T sirpan lis

Unpublished documents from the Cathedral Museum in Mdina, Malta, as well as from the archives of the Knights of the Order of St. John in the National Library of Malta, in conjunction with existing publications, have assisted the author to reach the following conclusions:

a. The byzantine icons of Our Lady of Damascus and Our Lady Eleimo­nitra were the objects of worship in two separate, respectively named, ortho­dox churches in the city of Rhodes, during the rule of Hospitaller Knights. The first of these churches was built inside the city h ions, near the«posta di Spagna»; the second one, that of the Elein; iiitra, was situated outside the ramparts, near the «Posta d’ Inghilterra». Both had been built by members of the Kalamias family, and to that family they belonged in accordance with the rules governing hereditary ownership (jus patronatus). Shortly before Rhodes was surrendered to the Turks (1 January 1523), the icons were transported to the old cargo ship («caracca») of the Knights and, together with Rhodian refugees, followed the adventures of the Order, until 1530. In Birgu (present day Vittoriosa), of Malta, where the Knights landed and took permanent residence, the icon of Our Lady of Damascus was sheltered in the church of St. Catherine, while that of Eleimonitra in the church of St. Anthony. Towards the end of 1558, the Rhodian Ioannis Kalamias filed a petition with the Order, supported by 19 testimonies by Greeks (men and women from Rhodes, et al.) and requested that the two icons be returned to him, in accordance with «jus patronatus».

b. The Rhodians and the other inhabitants of the Dodecanese who followed the Knights and reached Malta, formed the first nucleus of a Greek

236

community, firstly in Birgu and thence (after 1565) in Valletta. This writer believes that it is an exaggeration when one states that 3 or 4 thousand Greeks had abandoned their islands and fled with the Order , to the West. Be that as it may, the Greeks to be found in Malta in 1530, are estimated to have been between 400 and, at the most, 1000 souls.

c. The Greek refugees survived thanks to the charitable care extended to them by the Knights, during their wanderings (Crete, Messina, Pozzuoli, Civitavecchia, Viterbo, Corneto, Villafranca, Nice, Syracuse: 1523-1530). Fol­lowing their settlement in Malta, they devoted themselves to silver-and gold- smithing, while others distinguished themselves as capable seamen, while still others served as military personnel to the Order, some being mentioned as notarii.

d. Among the first generation Rhodian refugees in Malta, whose names are known, the following stand out as persons of distinction: Ioannis Kala- mias, a rather successful merchant, on whose expense the church of Our Lady of Damascus was built in Valletta; the priests George and Nikolaos Diasorinos; several members of the Metaxis family (Nikolaos, Isidoros, the seaman, and Isidoros, the lawyer, Stamatis, the priest, and his sons Angelos and Manolis, both priests, as well); members of the Familiomenos family, et al.

This writer has collected archival material regarding the historical fate of the Greek community in Malta (16th-19th c.) from the greek catholic church of Our Lady of Damascus in Valletta, from the orthodox church of St. George in Valletta, from the archives of the Latin archbishopric of Malta, and from the archives of the Cathedral of Mdina, and hopes to present in the near future a more complete picture of the activities of the Greeks on this island of the central Mediterranean Sea.

U n iv ersity o f Io an n in a D e p a r tm e n t o f H isto ry

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΠΡΟΕΔΡΙΑΜΑΡΙΑΣ ΝΥΣΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΕΛΕΚΙΔΟΥ

ΧΡΟΝΙΚΟΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΕΤΟΥΣ

1987-1988

I. ΔΙΔΑ Κ ΤΙΚ Ο ΕΡΕΥ Ν Η ΤΙΚ Ο Π ΡΟ ΣΩ ΠΙΚ Ο

Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ε Σ

1. Γ Α Ρ ΙΔ Η Σ Μ ΙΛ Τ ΙΑ Δ Η Σ2. Μ Α Ρ Α Γ Κ Ο Υ Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ ΙΑ3. Μ Ε Ρ Α Κ Α Η Σ Μ ΙΧ Α Η Λ4. Ν Υ Σ Τ Α Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Π Ε Α Ε Κ ΙΔ Ο Υ Μ Α Ρ ΙΑ5. Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ Σ Τ Ε Φ Α Ν Ο Σ6. Π Α Π Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ο Υ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ7. Π Ε Λ Ε Κ ΙΔ Η Σ Χ Ρ Υ Σ Η Σ8. Π Λ Ο Υ Μ ΙΔ Η Σ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ9. Τ Σ ΙΡ Π Α Ν Λ Η Σ Ζ Α Χ Α Ρ ΙΑ Σ

10. Χ Α Τ Ζ Η Δ Α Κ Η -Μ Π Α Χ Α Ρ Α Θ Ε Α Ν Ω11. Χ Ρ Υ Σ Ο Σ Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Σψ

Α Ν Α Π Λ Η Ρ Ω Τ Ε Σ Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ε Σ

1. Ν ΙΚ Ο Λ Α ΪΔ Ο Υ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ2. Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Α Ο Σ Α Θ Α Ν Α Σ ΙΟ Σ3. Τ Σ Α Γ Γ Α Λ Α Σ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Σ

Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ο Ι Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ε Σ

1. Α Α Ε Ξ ΙΑ Δ Η Σ Μ Η Ν Α Σ2. Β Ε Α Α Α Σ Μ ΙΧ Α Η Λ3. Θ Ε Ο Χ Α Ρ ΙΔ Η Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ4. Κ Ο Α ΙΑ Σ Τ Α Ξ ΙΑ Ρ Χ Η Σ5. Κ Ο Ν Τ Ο Ρ ΙΝ Η Β Α ΣΙΛ Ε ΙΑ6. Κ Ο ΡΔ Ω Σ Η Σ Μ ΙΧ Α Η Λ

7. - Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ ΙΔ Η Σ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Σ8. Α Ο Υ Α Ε Σ ΔΗ Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ9. Μ Α Α Α Κ Α Σ Η Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ

10. Μ Α Υ Ρ Ο Ε ΙΔ Η -Π Λ Ο Υ Μ ΙΔ Η Φ Α Ν Η11. Π Α Λ ΙΟ Υ Ρ Α Σ Α Θ Α Ν Α Σ ΙΟ Σ12. Π Α Π Α Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Υ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ13. Σ Α Μ Σ Α Ρ Η Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ14. Σ ΙΟ Ρ Ο Κ Α Σ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ

15. Τ Ζ Ο Υ Β Α Ρ Α -Σ Ο Υ Α Η X ΡΥ ΣΟ Υ Λ A

Λ Ε Κ Τ Ο Ρ Ε Σ

1. Β Α Α Χ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ -Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ Ο Υ Α Μ Α Λ ΙΑ2. Β Ρ Ε Λ Λ Η -Ζ Α Χ Ο Υ Μ Α Ρ ΙΝ Α3. Β Ρ Ε Α Λ Η Σ Α Ρ ΙΣ Τ Ο Τ Ε Λ Η Σ4. Δ Α Λ Λ Α -Ν Τ Α Τ Σ Η Ε Υ Α Γ Γ Ε Α Η

240

5. Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Ν Ο Υ Τ Σ Ο Υ Α Γ Γ Ε Λ ΙΚ Η6. Μ Π Α Δ Α -Τ Σ Ο Μ Ω Κ Ο Υ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Α7. Π Α Π Α Δ Α Κ Η Μ Α Ν Τ Ω -Ε Δ Ε Ν Η8. Π Ε Τ Ρ Ο Χ Ε ΙΑ Ο Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ9. Ρ Α Κ Α Τ Σ Α Ν Η Σ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Σ

10. Ρ Ο Κ Ο Υ Β Α Σ ΙΛ ΙΚ Η

Π . Σ Τ Α Υ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ -Μ Α Κ Ρ Η Α Γ Γ Ε Λ ΙΚ Η

ΒΟΗΘΟΙ

1. Γ ΙΑ Ρ Α Λ Η -Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ε Σ Π Ο ΙΝ Α2. Γ Ρ Α Β Α Ν Η Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Α3. Κ Α Ρ Α Μ Ο Υ Τ Σ Ο Υ -Τ Ε Ζ Α Σ Ο Φ ΙΑ4. Π Α Ν Α Γ Ο Υ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Α5. Π Α Π Α Σ Τ Υ Λ Ο Υ -Φ ΙΛ ΙΟ Υ Ζ Ω Η

ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ

I. Κ Ο Ν Τ Ο Ρ Λ Η -Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Σ Π Υ Ρ ΙΔ Ο Υ Λ Α

Ε.Μ.Υ.

1. Α Ν Τ Ω Ν Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Π Α Ν Α Γ ΙΩ Τ Η Σ2. Β Ο Ζ ΙΚ Α —Κ Α Φ Ε Τ Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Α Γ Γ Ε Λ ΙΚ Η3. Κ Υ Ρ Τ Σ Ο Υ Δ Η Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ4. Μ Ω Υ Σ Ε ΙΔ Ο Υ Γ ΙΑ Σ Μ ΙΝ Α5. Ν ΙΚ Η Τ Α Κ Η Μ Α Ρ ΙΑ6. Π Α Π Α Χ Ρ Υ Σ Ο Υ Α Α7. Σ Τ Α Υ Ρ ΙΑ Ν Ο Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ

Ε.Δ.Τ.Π.

1. Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ2. Ζ Α Γ Κ Λ Η —Μ Π Ο Ζ ΙΟ Υ Μ Α Ρ ΙΑ3. Τ Σ Α Ρ Α -Γ Ο Υ Σ Κ Ο Υ Α Γ Γ Ε Λ ΙΚ Η4. Χ Η Τ Α Ε Υ Ρ Υ Κ Λ Ε ΙΑ

ΟΜΟΤΙΜΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ

Δ Α Κ Α Ρ Η Σ Σ Ω Τ Η Ρ ΙΟ Σ (3010/1965 έω ς 31/8/1983)

ΔΙΑΤΕΛΕΣΑΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ

1. Δ Ρ Α Ν Δ Α Κ Η Σ Ν ΙΚ Ο Λ Α Ο Σ (23 3/1966 έω ς 30/10 1972)2. Ζ Ω Η Σ Α Ν Τ Ω Ν ΙΟ Σ (23/2-1980 έω ς 23/8/1984)3. Θ Ε Ο Χ Α Ρ ΙΔ Η Σ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Σ (30/10/1965 έω ς 5/9/1975)4. Κ Α Λ Λ Ε Ρ Η Σ ΙΩ Α Ν Ν Η Σ (30 /10Ί965 έω ς 31/8/1968)5. Λ Ο Υ Κ Α Τ Ο Σ Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ (11/1/1965 έω ς 9/9/1969)

6. Π Ε Τ Σ Α Σ Φ Ω Τ ΙΟ Σ ( / 7 '1972 έω ς 5/2/1975)

II. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ Π ΡΟΣΩ ΠΙΚΟ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

Σ Κ Α Ρ Ω Ν Η Σ Π Α Ν Τ Ε Λ Η Σ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΥΠΑΛΛΗΑΟΙ

1. Δ Ρ Ο Σ Ο Υ - Ν Τ Ο Ν Τ Ο Ρ Ο Υ Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Υ Η2. Κ Ω Σ Τ Ο Υ Α Α Ε Υ Τ Υ Χ ΙΑ3. Χ Α ΪΔ Α Ο Λ Γ Α

III. ΦΟΙΤΗΤΕΣΕ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Σ Φ Ο ΙΤ Η Τ Ω Ν Π Α Ν . Ε Τ Ο Υ Σ 1987-1988

Κ ατά το π α ν επ ισ τη μ ια κ ό έτο ς 1987-1988 έκα μ α ν εγγ ρ α φ ή σ το Τ μ ή μ α Ισ το ρ ία ς και Α ρ χ α ιο λ ο γ ία ς 845 φ ο ιτ η τ έ ς , α π ό το υ ς ο π ο ίο υ ς 168 ά ρ ρ εν ες κ α ί 677 θ ή λ ε ις .

Ο π ίνα κ α ς ε γ γ ρ α φ ή ς φ ο ιτη τώ ν κατά εξά μ η νο κα ι κατά φ ύ λ ο έ χ ε ι ω ς εξή ς:Ε Ξ Α Μ Η Ν Ο ά ρ ρ εν ες θ ή λ ε ις σ ύ νο λ ο

Π ρώ το 48 194 242Δ εύτερο 35 160 195Τ ρ ίτο 35 146 181Τ έτα ρ το 35 143 178Π έμ πτο 42 154 196Έ κ το 43 154 197Έ β δ ο μ ο 42 183 225

Ό γ δ ο ο 42 183 225Ε π ί π τυ χ ίω 41 80 121

IV. ΔΙΔΑΚΤΟΡΕΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

1. Α έτσ ο ς Δ η μ ή τρ ιο ς , α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 16/3/1988· βαθμ ός Ά ρ ισ τ α - τ ίτ λ ο ς δ ια ­τρ ιβ ή ς : Ο ι σ χ έ σ ε ις το υ Β υζαντίου με τη Ν ο υ β ία , τη ν Α ιθ ιο π ία κα ί τη Ν ό τ ια Α ρ α β ία ω ς τη ν α ρ α β ικ ή κ α τά κ τη σ η .

2. Κ α β β α δ ία ς Σ π ύ ρ ο ς, α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 31/3/1988' βαθμ ός Ά ρ ισ τ α - τ ίτ λ ο ς δ ια ­τρ ιβ ή ς: Η λ α ϊκ ή ζω ή κ α ι γλ ώ σ σ α σ το ελ λ η ν ό γ λ ω σ σ ο έρ γο του Δ ιο ν υ σ ίο υ Σ ολω μού.

3. Βούρη Γ λυ κερ ία , α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 31/3/1988* βαθμ ός Ά ρ ισ τ α - τ ίτ λ ο ς δ ια τρ ι­βής: Η ε λ λ η ν ικ ή εκ π α ίδευ σ η σ το σ α ντζά κ ι Μ ο ν α σ τη ρ ιο ύ 1870-1904. (Η εθ ν ικ ή δ ιά ­σ τα σ η ).

242

4. Κ υ ρ ια κ ή ς Ε υ ά γγελο ς, α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 4/2/1988* βαθμός 'Αριστα* τίτλ ο ς δ ια ­τρ ιβ ή ς : Ο ι δ ιπ λ ω μ α τικ ές σ χ έ σ ε ις Β υζαντίου καί Β ουλγάρω ν από τον 7ο α ιώ να ω ς το 927.

5. Π α να γ ιω το υ νά κ ο υ -Π α τσ ο υ μ ά Α ικ α τερ ίνη , α να γορεύτηκ ε σ τ ις 9/6/1988* βαθμός Ά ρ ισ τα * τ ίτλ ο ς δ ια τρ ιβ ή ς : Ο φ υ σ ικ ό ς και α ρ χ ιτεκ το ν ικ ό ς δ ιά κ ο σ μ ο ς σ τις κ ρ η τ ικ ές ε ικ ό νες .

6. Κ υ ρ τσ ο ύ δ η ς Ιω ά ννης, α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 9/61988* βαθμός Ά ριστα* τ ίτλ ο ς δ ια τρ ιβ ή ς : Τ α φ ό β η τρ α τω ν λ α ϊκ ώ ν π α ραδόσεω ν σε μια σ ύ γχρ ο νη α γρ ο τικ ή κ ο ινό τη ­τα.

7. Α α σ κ α ρ ίδ η ς Χ ρ ίσ το ς , α να γο ρ εύ τη κ ε σ τ ις 9/6 1988* βαθμός Ά ριστα* τ ίτλ ο ς δ ια τρ ιβ ή ς : Α ρ σ έν ιο ς ο Γ ρ α ικ ό ς και η Μ ό σ χα (17ος α ιώ νας).

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ*

Ο κ. Σ τέ φ α ν ο ς Π α π α δ ό π ο ν λ ο ς , κ α θ η γη τή ς τη ς Ισ το ρ ία ς τω ν Ν εω τέρω ν Χ ρόνων:α) Στα π λ α ίσ ια του Π ρ ο γρά μ μ α το ς Μ ορφ ω τικώ ν Α νταλλαγώ ν επ ισ κέφ θ η κ ε (5-19

Ν ο εμ β ρ ίο υ 1987) τη ν Ισ π α ν ία (Μ α δρ ίτη , Σ εβ ίλ λ η , Κ όρδοβα), πρ α γμ α το π ο ίη σ ε δ ιάλεξη σ τη Σ χ ο λ ή Ισ το ρ ία ς και Γ εω γρ α φ ία ς του Π α νεπ ισ τη μ ίο υ C om plu tense της Μ α δρ ίτης και ε ίχ ε επ ισ τη μ ο ν ικ ή σ υ νερ γα σ ία με τους εκεί σ υναδέλφ ους.

β) Π ρ α γ μ α το π ο ίη σ ε δ ια λ έξε ις σ τη ν Κ α τερ ίνη (27 Φ εβρουάριου 1988), Γ ιά ννινα (4 Μ α ΐου 1988) και Ά ρ τ α (8 Μ αΐου 1988). Ε π ίσ η ς , σ τ ις 27 Α π ρ ιλ ίο υ 1988 π ρ α γμ α το π ο ίη ­σ ε σ εμ ιν ά ρ ιο με θέμα «τό Β ο ρ ε ιο η π ε ιρ ω τικ ό Ζ ήτημ α» στο Ινσ τιτούτο Δ ιεθνούς Δ ικ α ί­ου τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς .

γ) Π ή ρ ε μ έρ ο ς στα π α ρακά τω σ υνέδρ ια , επ ισ τη μ ο ν ικ ά συμπόσ ια κ.λ.1. Σ το Γ ' Δ ιεθ ν ές Σ υ μ π ό σ ιο με θέμα: « Π α νεπ ισ τη μ ια κ ές σπουδές και δ ιδα σ καλία

τη ς β ο υ λ γ α ρ ικ ή ς ισ το ρ ία ς σ τη Β ουλγαρία και το εξω τερ ικό» , που οργάνω σε η Ισ το ρ ι­κή Σ χ ο λ ή του Π α ν επ ισ τη μ ίο υ τη ς Σ ό φ ια ς σ το Sm oljan τη ς Β ουλγαρίας (1-5 'Ο κ τω ­β ρ ίο υ 1987).

2.. Σ το Ε ' Ε λ λ η ν ο σ ε ρ β ικ ό Σ υ μ π ό σ ιο με θέματα: α) «Η Σ ερβ ία και η Ε λλάδα κατά το ν Α ' Π α γ κ ό σ μ ιο Π όλεμ ο» , και β) «Οι ιδέες τη ς Γ α λ λ ικ ή ς Ε πανάσ τασ ης και η επ ο χ ή του Δ ια φ ω τισ μ ο ύ και τη ς περ ιό δο υ του Π ρ ο ρ ο μ α ντισ μ ο ύ στα Β αλκάνια, 1780- 1830», που ο ρ γα νώ θ η κ ε σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η , Βόλο και Π ορταρ ιά Π η λ ίο υ (9-12 'Ο κ τω ­βρ ίου 1987) α πο το Ίδρ υ μ α Μ ελετώ ν Χ ερ σ ο νή σ ο υ του Α ίμου και το Β αλκανολογικό Ινσ τιτο ύ το τη ς Σ ερ β ικ ή ς Α κ α δη μ ία ς Ε π ιστημώ ν.

3. Σ το Α ' Δ ιεθ νές Σ υ νέδρ ιο Μ α κεδον ικ ώ ν Σπουδώ ν, που οργανώ θηκε στη Μ ελ­β ούρνη τη ς Α υ σ τρ α λ ία ς (4-12 Φ εβ ρουά ρ ιου 1988) από το Α υσ τραλ ιανό Ινστιτούτο Μ α κ εδ ο ν ικ ώ ν Σπουδώ ν.

4. Σ το Ε ' Ε λ λ η ν ο β ο υ λ γ α ρ ικ ό Σ υ μ π ό σ ιο με θέμα «Α μ οιβα ίες σ χέσ ε ις και επ ιδρ ά ­σ ε ις μεταξύ Ε λ λ ή νω ν και Β ουλγάρω ν, 18ος -19ος α ιώ νας», που οργανώ θηκε στα Γ ιά ν­νινα και τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η (27-31 Μ α ρτίου 1988) από το Ίδρυμ α Μ ελετώ ν Χ ερσ ονή σ ου του Α ίμ ο υ και το Β α λ κ α νο λ ο γ ικ ό Ινσ τιτο ύ το τη ς Β ουλγα ρική ς Α καδημ ίας Ε πιστημώ ν.

* Καταγράφεται η επιστημονική δραστηριότητα των μελών του Τμήματος που παρέδωσαν στην επιτροπή σημείοιμα.

243

5. Σ ε Δ ιεθνές Σ υνέδρ ιο με θέμα: «Ο ι β α λ κ α ν ικ ο ί χ ρ ισ τ ια ν ικ ο ί λ α ο ί κατά τη ν ο θω μ α ν ική π ερ ίο δ ο (14ος - 19ος αι.)» , που ο ρ γα νώ θ η κ ε σ τη Σ ό φ ια (14-16 Α π ρ ιλ ίο υ 1988) α π ό τη Θ ε ο λ ο γ ικ ή Α καδημ ία « Ά γ . Κ λ ή μ η ς Α χ ρ ίδ ο ς» κα ι το Ινσ τ ιτο ύ το Ε κ κ λ η ­σ ια σ τ ικ ή ς Ισ το ρ ία ς κα ι Α ρ χείω ν του Β ουλγαρικού Π α τρ ια ρ χε ίο υ .

6. Σε Σ τρ ο γγυ λ ή Τ ράπεζα με κύκλο ε ισ η γ ή σ εω ν γύρω α π ό τη Μ α κ εδ ο ν ία σ τα π λ α ίσ ια του Θ ' Π α ν ελ λ ή ν ιο υ Ιστορ ικού Σ υνεδρ ίου , που ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε σ τη Θ ε σ σ α λ ο ν ί­κη (20-22 Μ α ΐου 1988) από τη ν Ε λ λ η ν ικ ή Ισ το ρ ικ ή Ε τα ιρ ε ία .

7. Σ το Β ' Π α γ κ ό σ μ ιο Σ υνέδρ ιο Π ο ντια κ ο ύ Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ , π ο υ ο ρ γα νώ θ η κ ε σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η (31 Ιο υ λ ίο υ - 4 Α υγούστου 1988) από τη ν Π α ν ε λ λ ή ν ια Έ ν ω σ η Π ο ν τ ια ­κώ ν Σ ω ματείω ν.

δ) Δ η μ ο σ ίευ σ ε τα εξή ς:1. « Σ χετ ικ ά με τη χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η τη ς εξέγ ερ σ η ς του Β ίκτω ρα Ζ εμ π ετο ύ (α ρ χ ές

Π ο υ α ιώ να)» , Π ρ α κ τ ικ ά Β ' Δ ιεθνο ύ ς Κ υ π ρ ο λ ο γ ικ ο ύ Σ υ ν εδ ρ ίο υ , τ. 3 (Ν εώ τερ ο ν Τ μ ή ­μα), Λ ευκω σ ία 1987, σ . 35-39.

2. « Έ ν α υ π ό μ νη μ α του Γ ρ η γο ρ ίο υ Κ ω νσταντά γ ια το Π ή λ ιο » , Ε π ε τ η ρ ίς Ιδ ρ ύ μ α το ς Ν ε ο ε λ λ η ν ικ ώ ν Σ π ο υδ ώ ν 5 (1987-1988) 85-98. [Τ ιμ η τ ικ ό ς τό μ ο ς Φ α ίδ ω νο ς Κ . Μ που- μπουλ ίδου) Α θή να ι 1988.

3. «Ο Ε λ λ η ν ισ μ ό ς του Π όντου κατά τη ν Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία (σ ύ ντο μ η ισ τ ο ρ ικ ή ε ισ α ­γω γή ), σ. 9-18 του β ιβ λ ίο υ Ζ ω ν τα ν ές μ ν ή μ ε ς το υ Π ό ν το υ , έκ δ ο σ η « Μ έρ ιμ ν α ς Π ο ν τ ίω ν Κ υρ ιώ ν» , Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η 1988.

4. «B alg arsk o to an tifas is tk o v astan ie o t 1923 g. p rez pog led a n a so lu n sk a ta g rack a p resa» . Π ρ α κ τ ικ ά Β ' Δ ιεθ ν ο ύ ς Σ υ ν εδ ρ ίο υ Β ο υ λ γα ρ ο λ ο γ ία ς , 8(1988)442-452, έκ δ ο σ η Β ο υ λ γα ρ ικ ή ς Α κ α δ η μ ία ς Ε π ισ τη μ ώ ν , Σ ό φ ια .

5. «Η να υ μ α χ ία τ η ς Ν α υ π ά κ το υ (7 Ο κ τω β ρ ίο υ 1571) κα ι η σ η μ α σ ία τη ς» , Ν α υ π α - κ τια κά 3 (1988)273-284.

Ο κ. Μ .Γ . Μ ε ρ α κ λ ή ς , κ α θ η γ η τή ς τη ς Λ α ο γρ α φ ία ς:Δ η μ ο σ ίευ σ ε τα εξή ς:1. Ε π ιλεγόμ ενα σ το β ιβ λ ίο του Κ .Π . Δ εμ ερ τζή , Π αραμύθια τη ς Σ μ ύ ρ ν η ς , εκ δ ό σ ε ις

Π α τάκ η ς, Α θήνα 1987, σσ . 123-137.2. Α γρ ο τικ ή Ζ ω ή, Δ ω δώ νη 16:1(1987, α φ ιέρ ω μ α σ το ν καθ. Σ τέφ α νο Π α π α δό π ο υ -

λο), σ σ . 121-133.3. Η π ο λ λ α π λ ή ζω ή του μύθου, Ε π ιθ εώ ρ η σ η Π α ιδ ικ ή ς Λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς 2(1987), σ σ .

11-19.4. Ε ισ α γω γή σ το β ιβ λ ίο του Κ ώ σ τα Κ α φ α ν τά ρ η , « Ε λ λ η ν ικ ά λ α ϊκ ά π α ραμ ύθια » ,

τόμ . Α ', το Φ ιδ ό δ εν τρ ο , εκ δ ό σ ε ις Ο δυ σ σ έα ς, Α θή να 1988, σσ . 9-15.5. Ε ισ α γω γ ικ ό Σ η μ είω μ α σ το β ιβ λ ίο τη ς Ε υ φ ρ ο σ ύ νη ς Κ α ρ π ο δ ίν η -Δ η μ η τρ ιά δ η , Η

θ ρ η σ κ ευ τ ικ ή σ υ μ π ερ ιφ ο ρ ά τω ν κ α το ίκ ω ν τη ς Κ έας, Δ ιδ . δ ια τρ ., Ε κ π α ιδ ευ τή ρ ια Δ ούκα , Α θή να 1988, σ σ . 6-7.

6. Ε ισ α γω γ ικ ό Σ η μ είω μ α σ το β ιβ λ ίο του Γ .Α . Μ έγα , Ε λ λ η ν ικ ές γ ιο ρ τέ ς κα ί έθ ιμα τη ς λ α ϊκ ή ς λ α τρ ε ία ς , εκ δ ό σ ε ις Ο δυ σ σ έα ς, Α θή να 1988, σ σ . 5-6.

7. Π ρ ό λ ο γ ο ς σ το ν τόμ ο «Σ ύνδειπνον» . Τ ιμ η τ ικ ό α φ ιέρ ω μ α σ το ν κ α θ η γ η τή Δ η μ ή - τρ ιο Σ. Δ ο υ κά το α π ό π α λ α ιο ύ ς μ α θητές του σ τη Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή Σ χ ο λ ή Ιιααννίνω ν (1964- 1969). Π α ν επ ισ τή μ ιο Ιω α νν ίνω ν, Ιω ά νν ινα 1988, σ σ . 7-8.

8. G riech en lan d . E n zyc lo p a d ie des M archens, 6: 1(1988), σσ . 143-161.9. Η δ ιδα σ κ α λ ία του χο ρ ο ύ ω ς α ίρ ε σ ις β ίου , περ . «Χ ορός» , τεύχ . 8 (Φ θ ινό π ω ρ ο

244

1988), σ σ . 27-28 (γ ια τη ν Κ ουλά Π ρ ά τσ ικ α ).

10. Α π ερ ά θο υ , Α π ε ρ α θ ίτ ικ α 2(1988), σ σ . 267-281.11. Τι ε ίνα ι η λ α ϊκ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία , Σ ύ γχρ ο ν η Ε π ο χή , Α θήνα 1988, σσ . 71.12. Η α ισ θ η τ ικ ή του παραμ υθιού . Ε π ιθεώ ρη σ η Π α ιδ ικ ή ς Λ ο γο τεχν ία ς 3(1988),

σσ.20-32.

Ο κ. Γ ε ώ ρ γ ιο ς Α . Σ ιο ρ ό κ α ς , επ ίκ ο υ ρ ο ς κ α θ η γη τή ς του Τ ομέα Ισ το ρ ία ς Ν εω τέρω ν Χ ρόνω ν:

Δ η μ ο σ ίευ σ ε τα εξής:1. «Α δυ να μ ίες τη ς β ενετ ικ ή ς α μ υ ντ ικ ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς στο Ιόν ιο και η θέση των

Ε π τα ν η σ ίω ν σ το β ενετ ικ ό να υτικ ό (1718-1733)», Δω δώ νη 16(1987), τχ . 1, Α φ ιέρω μα σ το ν κ α θ η γη τή Σ τέφ α νο I. Π α π α δόπ ουλο , σ. 267-298.

2. «Ο ι Ε υ ρ ω π α ίο ι σ τα Γ ιά ν ν ινα λ ίγο π ρ ιν τη ν απελευθέρω ση: Π ο λ ιτ ικ ή ή ο ικ ο ν ο ­μ ικ ή π α ρ ο υ σ ία ;» , Η π ε ιρ ω τικ ό Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο 1987, σ. 214-230.

3. Β ιβ λ ιο κ ρ ισ ία : Ό λ γ α Κ α τ σ ια ρ δ ή -Η ο π ι^ ,Η ελ λ η ν ικ ή π α ρ ο ικ ία τη ς Τ ερ γέσ τη ς (1751-1830), τ. Ι-ΙΙ , Α θή να 1986. [Ε θ ν ικ ό και Κ α π ο δ ισ τρ ια κ ό Π α νεπ ισ τή μ ιο Α θηνώ ν, Β ιβ λ ιο θ ή κ η Σ ο φ ία ς Ν . Σ α ρ ιπ ό λ ο υ , αρ. 52], Ε λ λ η ν ικ ά 39(1988)212-220.

4. « Ιγ ν ά τ ιο ς ο Α έσ β ιο ς κα ι ο ι Γ ά λ λ ο ι (1807, 1813). Μ ια άγνω στη και α π ο κ α λ υ π τι­κή σ χ έ σ η » , σ το ν π α ρ ό ντα τόμ ο τη ς Δ ω δώ νης.

Ο κ. Μ η ν ά ς Α λ ε ξ ιά δ η ς , επ ίκ ο υ ρ ο ς κ α θ η γη τή ς τη ς Λ α ογραφ ίας:1. Ο ρ γά νω σ ε τετρ α ή μ ερ η εκ π α ιδευ τικ ή εκδρομή (φ ο ιτη τές τη ς Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή ς Σ χ ο ­

λ ή ς κα ι του Π α ιδ α γω γ ικ ο ύ Τ μ ή μ α το ς Δ η μ ο τ ικ ή ς Ε κπα ίδευσ ης) από 24-27 Α π ρ ιλ ίο υ 1988. Κ α τά τη δ ιά ρ κ ε ια τη ς εκ δρ ο μ ή ς ο ι φ ο ιτη τές επ ισ κέφ θηκα ν: α) τη ν Π άτρα (α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ο ί κα ι λ α ο γ ρ α φ ικ ο ί χώ ρ ο ι. Ε π ισ ή μ α νσ η α σ τικού λ α ογρα φ ικού υλ ικού), β) το Ά ρ γ ο ς , γ) το ν α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ό χώ ρ ο τω ν Μ υκηνώ ν, δ) το Ν αύπλιο (α ρ χα ιο λ ο γ ικ ο ί χ ώ ρ ο ι, ισ το ρ ικ ά κ τή ρ ια , Π α λ α μ ή δ ι, Π ελ ο π ο ν νη σ ια κ ό Λ α ο γρ α φ ικ ό Ίδρυμ α), ε) τη ν Α ρ χ α ία Ο λυμ π ία .

Σ το Π ελ ο π ο ν ν η σ ια κ ό Λ α ο γρ α φ ικ ό Ίδρ υ μ α (Ν αύπλ ιο) ο ι φ ο ιτη τές , μετά τη συ­σ τη μ α τ ικ ή ενη μ έρ ω σ ή τους γύρω α πό τα εκθέματα , π α ρ α κ ο λ ο ύ θη σ α ν ο μ ιλ ίες από τη ν ε θ ν ο μ ο υ σ ικ ο λ ό γ ο και δ ιευθύντρ ια του Ιδρύματος Μ αρία Β ελιώ τη (« Π ελο π ο ννη σ ια κ ό Λ α ο γ ρ α φ ικ ό Ίδρ υ μ α : Ισ το ρ ία , Ε θ νο γρ α φ ικ ό Μ ουσ είο , Π ο λ ιτ ισ τ ικ ές κα ί επ ισ τη μ ο ν ι­κές δ ρ α σ τη ρ ιό τη τες» ) και το ν κ ο ινω ν ιο λ ό γο Κ α νέλ λ ο Κ ανελλό π ο υλο («Ο ργάνω ση του Ε θ ν ο γ ρ α φ ικ ο ύ Μ ουσ είου του Π .Λ .Ι. - Κ α ταγραφ ή και σ υ ντή ρ η σ η μουσειακώ ν α ντ ικ ε ιμ ένω ν» ). Ο ι ο μ ιλ ίε ς έγ ιν α ν ε ιδ ικ ά γ ια τους φ ο ιτη τές μετά από σ υνεννόη σ η με

τη Δ ιεύθυνσ η του Ιδρύματος.2. Ο ρ ίσ τη κ ε μ έλος τη ς εκ δ ο τ ικ ή ς επ ιτρ ο π ή ς του τ ιμ η τικ ο ύ τόμου για τον κ α θη γη ­

τή Δ η μ ή τρ ιο Σ. Δ ο υ κ ά το .3. Μ ίλ η σ ε σ τη ν τ ιμ η τ ικ ή εκ δή λ ω σ η πού οργά νω σ ε το Π α νεπ ισ τή μ ιο Ιω αννίνω ν

(15 Ιουνίου 1988, α ίθουσ α Π α λ α ιό ς Ζ ω σ ιμ α ία ς Π α ιδα γω γικ ή ς Α καδημίας), για τη ν α π ο νο μ ή α φ ιερ ω μ α τ ικ ο ύ τόμ ου σ το ν ο μ ό τιμ ο κ α θη γη τή τη ς Φ ιλ ο σ ο φ ικ ή ς Σ χο λ ή ς του Π α ν επ ισ τη μ ίο υ Ιω α νν ίνω ν Δ ημ. Σ. Δ ο υκά το . Θ έμα τη ς ομ ιλ ία ς: «Το επ ισ τη μ ο ν ικ ό , έρ γο του κ α θ η γη τή Δ η μ η τρ ίο υ Σ. Δ ουκάτου».

4. Μ ίλ η σ ε σ το φ ιλ ο λ ο γ ικ ό Μ νη μ ό σ υ νο του γ ια τρ ο ύ και συγγραφ έα Ηλία* Ευ. Χ ω ρα τα τζή με θέμα: «Η λ α ο γρ α φ ικ ή π ρ ο σ φ ο ρ ά του Η λία Χ ω ρατατζή». Τ ο Μ νη μ όσ υ­νο ο ρ γά νω σ ε σ τ ις 31 Ιο υλ ίο υ 1988 η Κ ο ινό τη τα Μ ενετώ ν Κ αρπάθου σε συνεργασ ία

245

με την εκκλησιαστική επιτροπή και τοπικούς πολιτιστικούς φορείς.5. Έλαβε μέρος στο Γ' Πανελλήνιο Συμπόσιο «Κοινωνίες και Πολιτισμοί», που

έγινε στο Απέρι Καρπάθου (9-12 Αυγούστου 1988). Το Συμπόσιο οργάνωσε το Αιγαίο Κέντρο Ελληνικής Φιλοσοφίας σε συνεργασία με τοπικούς πολιτιστικούς φορείς.

Δημοσίευσε τα εξής:1. «Do ut des», Δ ω δώ νη 16:1(1987. Τιμητικό Αφιέρωμα στον καθηγητή Στέφανο

I. Παπαδόπουλο), σσ. 253-266.2. «Ο Samuel Baud-Bovy και η προσφορά του στην εθνομουσικολογική και

λαογραφική έρευνα της Δωδεκανήσου», Λ α ο γ ρ α φ ία 34(1988), σσ. 7-25.3. «Βιοεργογραφικά Δημ. Σ. Δουκάτου», Σ ύ ν δ ε ιπ ν ο ν: Τιμητικό αφιέρωμα στον

καθηγητή Δημήτριο Σ. Δουκάτο. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1988, σσ. 9-55.4. Η ε λ λ η ν ικ ή κα ι δ ιε θ ν ή ς ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ο ν ο μ α το θ εσ ία τ η ς Λ α ο γ ρ α φ ία ς , εκδόσεις

Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988, σσ. 76.5. Π ρ ό λ ο γ ο ς στο βιβλίο του Αλκιβιάδη Γ. Σέβη, Τα Πεστά Ιωαννίνων: Γεωγρα-

φία-Ιστορία-Λαογραφία. Έκδοση Αδελφότητας Πεστιωτών Ιωαννίνων, Γιάννινα 1988,'σ . 11-12.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου- Ή έποχή τον λίθον στήν 'Ελλάδα. Ερωτήματα καί

προβληματισμοί

'Ιωάννης Θεοχαρίδης— Ή άνάπτνξη των τονρκολογικών σπονδών στήν 'Ελλά­

δαΓεώργιος Α. Σιορόκας

- Ιγνάτιος ό Λέσβιος καί οι Γάλλοι (1807,1813).Μιά άγνωστη καί άποκαλνπτική σχέση

Dimitrios C. Samsaris— L ’ epigraphie et V onomastique de la province romaine

de Thrace. (Sa partie grecque actuelle)

Στέφανος I. Παπαδόπουλος— Ή κατάσταση στήν "Ηπειρο μετά τήν έπανάσταση τον

1854, όπως τήν περιγράφει ό Ν. Δενδρινός, πρόξενος τής Ρωσίας στά Γιάννινα

Ελευθερία I. Νικολαΐδου- Απόπειρες έποικισμον τής Ήπειρον με μονσονλμανι-

κονς πληθνσμούς (τέλη 19ον αί.)

’Ιωάννης Θεοχαρίδης-Δημήτρης Αουλές- Οί Νεομάρτνρες στήν έλληνική Ιστορία (1453-1821)

’Ιωάννης Θεοχαρίδης-Στέφανος Παπαδόπουλος— Γενίτσαροι βονλγαρικής καταγωγής πού ύπηρετονσαν

στήν Κύπρο (τέλη 16ον αί.)

Dimitrios C. Samsaris— Le royaume client thrace aux temps de Tibere et la

tutelle romaine de Trebellenus Rufus. Le stade transit!f de la clientele a la provincialisation de la Thrace

Costas N. Constantinides- The prdtopapas Laurentios Dalephantos, a scribe in 16th

Century Famagusta

σελ.

5-18

19-61

63-91

93-108

109-118

119-133

135-150

151-158

159-168

169-177

248

Michael Angold— Ή Βυζαντινή Εκκλησία καί τά προβλήματα τοϋ γάμον.

Ή συμβολή του Ίωάννου Άπόκαυκου, μητροπολίτουΝαυπάκτου 179-195

Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής— 9Από τή Ρόδο στή Μάλτα (1523-1530). Οί Ροδίτες πρό­

σφυγες καί οί βυζαντινές εικόνες τής Παναγίας Δαμα­σκηνής καί τής Παναγίας 9Ελεημονήτρας 197-236

Χρονικό τοϋ πανεπιστημιακού έτους 1987-1988 237-245

Περιεχόμενα 247-248

Somraaire 249-250

S O M M A IR E

Litsa Kontorli-Papadopoulou— L ’ epoque de la pierre en Grece. Questions et problemes

Ioannis P. Theocharides— Le progres des etudes turcologiques en Grece

Georges A. Siorokas— Ignace de Lesvos et les Frangais (1807,1813). One rela­

tion inconnue et revelatrice

Dimitrios C. Samsaris— L ’ epigrapbie et Γ onomastique de la province romaine

de Thrace. (Sa partie grecque actuelle)

Srephanos I. Papadopoulos— La situation en Jzpire apres la revolution de 1854, decrite

par le consul de la Russie a Jannina N. Dendrinos

Eleftheria I. Nikolai'dou— Des efforts de colonisation d* Izpire par des populations

musulmanes (fin du X IX e s.)

Ioannis Theocharides-Dimitris Louies— Les n6omarturs dans Γ histoire grecque (1453-1821)

Ioannis Theocharid£s-Stephanos Papadopoulos— Janissaires d' origine bulgare servis en Chypre (fin du

X V Ie s.)

Dimitrios C. Samsaris— Le royaume client thrace aux temps de Tibere et la

tutelle romaine de Trebellenus Rufus. Le stade transit if de la clientele a la provincialisation de la Thrace

Costas N. Constantinides— Le protopapas Laurentios Datephantos, un copiste a Fa-

magouste (X V T s.)

pages

5-18

19-61

63-91

93-108

109-118

119-133

135-150

151-158

159-168

169-177

250

Michael Angold— U Eglise Byzantine et les problemes du manage. La

contribution de Jean Apocaucos, metropolite de Lipante

Zacharias N. Tsirpanlis—De Rhodes a Malte (1523-1530). Les refugies Rhodiotes

et les icones byzantines de la Sainte-Vierge de Damas et de la Sainte-Vierge Eleimonitra

Chronique de Pannee universitaire 1987-1988

Sommaire

179-195

197-236

237-245

249-250