οδυσσέας ελυτης

«Οδυσσέας Ελύτης: Τόποι και τοπία της ποίησής του»

Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης-

1

Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης

Οδυσσέας Ελύτης

Τόποι και τοπία της

ποίησής του Αθήνα-Μυτιλήνη

επιμέλεια: Γιώργος Θώδης (Λύκειο)

Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο),

σχολικό έτος 2013-14



2



3


Οδυσσέας Ελύτης

Τόποι και τοπία της

ποίησής του Αθήνα-Μυτιλήνη


σχολικό έτος 2013-14 επιμέλεια: Γιώργος Θώδης (Λύκειο),

Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο)



4

Πρόλογος Διασχολική Δράση (Σεπτέμβριος 2013-Μάρτιος 2014) Πρότυπο-Πειραματικό Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης (Διευθυντής: Νίκος Λινάρδος, ΠΕ2) Πρότυπο-Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης (Διευθυντής: Στρατής Βογιάννης, ΠΕ4) Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο Λέσβου (Διευθύντρια: Γεωργία Σκαλοχωρίτου, ΠΕ3) Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ηρακλείου (Διευθυντής: Δημήτρης Καλυκάκης, ΠΕ3) H φετινή διασχολική μας δράση «Οδυσσέας Ελύτης: Τόποι και τοπία της ποίησής του» αποτελεί μια από τις πρώτες εκδηλώσεις ενός ευρύτερου κύκλου συναντήσεων με το γενικό τίτλο «Φωνή πατρίδας». Η δράση ως προς το ανθρώπινο δυναμικό συνδέεται κατά κύριο λόγο με τους προσκεκλημένους, τους συνεργάτες και τα μέλη του Ομίλου «Φιλαναγνωσία & Σχολική Βιβλιοθήκη», ενώ περιστασιακά ανοίγεται στην υπόλοιπη εκπαιδευτική κοινότητα και στην τοπική κοινωνία. Με αφετηρία το ποιητικό και το δοκιμιακό έργο του Οδυσσέα Ελύτη, οι μαθητές των συνεργαζόμενων σχολείων προσέγγισαν τους τόπους μέσα στους οποίους έζησε ο ποιητής: Το Ηράκλειο, ως τόπο γέννησης και πρωταρχικών ποιητικών ερεθισμάτων˙ τη Λέσβο, το Αιγαίο αλλά και την Ιωνία, ως αρχέγονο τοπίο, προγονική μήτρα και σταθερό πεδίο ποιητικής έμπνευσης˙ την Αθήνα, ως πόλη της μόνιμης κατοικίας, της διαμόρφωσης και της λογοτεχνικής δημιουργίας του. Οι μαθητές, με αφετηρία το μάθημα της Νεοελληνικής Γραμματείας της Γ Γυμνασίου και της Α Λυκείου, αλλά και τα ειδικά ενδιαφέροντα που καλλιεργούνται στον Όμιλο, αφού μελέτησαν το έργο, την εποχή και τη βιωματική σχέση του ποιητή με τον κάθε τόπο, εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην ποιητική αποτύπωση των τοπίων, επισκέφθηκαν τα εντόπια μέρη τους και θέλησαν να γνωρίσουν από κοντά τους πιο σημαίνοντες τόπους. Σε αυτό το πλαίσιο σχεδιάστηκε εξαρχής (Σεπτέμβριος 2013) και πραγματοποιήθηκε (21-24 Μαρτίου 2014) η εκπαιδευτική επίσκεψη των μαθητών της Ευαγγελικής Σχολής στη Λέσβο, με σκοπό την παρουσίαση της δράσης στο Π. Π. Λέσβου σε κοινή εκδήλωση υπό την



5

αιγίδα όλων των σχολείων, την ημέρα του εορτασμού της Ημέρας Ποίησης. Οι επιμέρους άξονες της Δράσης καθορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τη βούληση και τις επιλογές των φιλολόγων που εργάστηκαν για την υλοποίησή της. Η αρχική ιδέα, η επιστημονική ευθύνη και ο γενικός συντονισμός είναι έργο της κ. Δώρας Μέντη (Γυμνάσιο Ευαγγελικής). Η υλοποίηση της δράσης ως προς την Αθήνα έγινε σε συνεργασία με τον κ. Γιώργο Θώδη(Λύκειο Ευαγγελικής). Κατά τόπους υπεύθυνοι φιλόλογοι είναι: η κ. Μαίρη Ζερβού (Λέσβος) και η κ. Βαρβάρα Ρούσσου (Ηράκλειο). Για την παρουσίαση της εκδήλωσης συνεργάστηκαν οι φιλόλογοι του Π. Π. Λέσβου: Γιώργος Αντωνάκης και Μαρία Ζαφειρίου. Συνεργαζόμενοι φορείς: ΑΘΗΝΑ Τμήμα Φιλολογίας-Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (καθηγητής Ευριπίδης Γαραντούδης) Εκδοτικός οίκος «Ίκαρος» (20.12.2013) Εταιρεία Συγγραφέων (Δημήτρης Καλοκύρης, 21.2.2014) Οι σκηνοθέτες Γιώργος και Ηρώ Σγουράκη (13.12. 2013) Ο ποιητής και μεταφραστής Στρατής Πασχάλης (31.1.2014) ΗΡΑΚΛΕΙΟ Ιστορικό Μουσείο Κρήτης-Ίδρυμα Καλοκαιρινού (Ιανουάριος 2014) ΛΕΣΒΟΣ Ο κ. Κωστής Ιωάννου (10.1.2014). Πρόθεσή μας είναι η διασχολική δράση να λειτουργεί σε ετήσια βάση, διατηρώντας τη συνεργασία με τα ήδη εμπλεκόμενα σχολεία αλλά και ανανεώνοντας τους κατά τόπους συντελεστές της, καθώς θα συνδέεται κάθε χρονιά με τη μελέτη ενός ποιητικού έργου. Ο σχεδιασμός της έχει σταθερούς εκπαιδευτικούς στόχους: α) τη στενότερη επαφή των μαθητών με την ποίηση β) την επικοινωνία εκπαιδευτικών και μαθητών διαφορετικών περιοχών γ) την ανταλλαγή απόψεων, εμπειριών και πληροφοριών δ) τη δημιουργία σχετικού εκπαιδευτικού υλικού



6

ε) την ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων μεταξύ των εμπλεκόμενων εκπαιδευτικών, γύρω από την παιδαγωγική σημασία της δράσης, στ) την ενίσχυση των δεσμών των μαθητών με τις τοπικές κοινωνίες, και χαρακτηρίζεται από την επιθυμία για στενότερη σύνδεση με σχολεία και περιοχές με μικρασιατικές ιστορικές καταβολές.

Οι υπεύθυνοι της δράσης

Γιώργος Θώδης (Λύκειο) και Δώρα Μέντη (Γυμνάσιο), φιλόλογοι




7

Ελύτης & Αθήνα

Ό, τι χάραζε σε στίχους Τα ’παιρνε η θάλασσα που ’χε στα χέρια του

Ό, τι ζωγράφιζαν τα χείλια του Τα ’σβηνε ο ουρανός που ’χε στα μάτια του

Κι έτσι δεν μπόρεσε να δει Αν έπρεπε να παραμείνει Αττικός

Ή Αιγαιοπελαγίτης

Μάνος Χατζιδάκις, «Μυθολογία» (1966)



8



9

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 1911 Γέννηση του ποιητή στο Ηράκλειο. Πρώτη φορά σ’ ενός νησιού τα χώματα δύο του Νοεμβρίου ξημερώματα βγήκα να δω τον κόσμο και μετάνιωσα τα «ζόρικα» που λεν αμέσως τα ’νιωσα. Μήνες εννέα πριν την πρώτη μέρα μου δούλευα για το σπέρμα του πατέρα μου και πεντακόσιους τρεις κατά συνέχεια μετά - για την ψευτιά και την ανέχεια. Δύσκολο δύσκολο της γης το πέρασμα και να μη βγαίνει καν ένα συμπέρασμα. Μέσα στον εαυτό μου τόσο κρύφθηκα που μήτε ο ίδιος δεν τον αντελήφθηκα. Ώσπου μια μέρα το ’φερε η περίσταση κι αγάπησα χωρίς καμιάν αντίσταση αλλά και στην προσπάθεια την ελάσσονα πάντοτε βρε παιδιά μου τα θαλάσσωνα πρώτον διότι κυνηγούσα το Άπιαστο και δεύτερον γιατ’ ήμουν είδος Άμοιαστο. Εφ’ ω και αφού την τύχη μου σιχτίρισα πίσω στον εαυτό μου ξαναγύρισα. («Το τραγούδι του ποιητή», Μαρία Νεφέλη)



10

1914 Ο πατέρας, Παναγιώτης Θ. Αλεπουδέλης, ένα χρόνο μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, μεταφέρει το εργοστάσιο σαπωνοποιίας και πυρηνελαιουργίας από το Ηράκλειο (ίδρυση: 1885) στον Πειραιά.

Το εργοστάσιο

(Υμηττού και Βασιλικών-κτήμα Δηλαβέρη) Εγκατάσταση οικογένειας στην οδό Σόλωνος 98α, όπου θα κατοικήσουν ως το 1930. Ο Οδυσσέας Ελύτης υπήρξε ένα παιδί ντυμένο σαν ένας πρίγκιπας που τον αιχμαλώτισαν οι ναυτοπρόσκοποι. Στα κουμπιά του έλαμπε τέσσερις φορές ο ήλιος και στα γόνατά του υπήρχε ένα σημάδι για κάθε μέρα της εβδομάδας, οκτώ σημάδια συνολικά, διότι η Κυριακή ερχόταν δύο φορές, μια για την εκκλησία και μια για τη στεναχώρια. Τα μαλλιά του είχαν το χρώμα εκείνο που στην Ανατολή το θεωρούν δυτικό και στη Δύση ανατολίτικο. Το χαμόγελό του ήταν κλεισμένο στην παρένθεση δύο ρυτίδων απορίας. Όμως ο βήχας του, όταν αρρώσταινε, ήταν γεμάτος σοφία. Επειδή η σοφία πρώτα γίνεται θόρυβος και κατόπιν εικόνα. Συνήθιζε να λέει: ποτέ το εύκολο δεν μου ήταν εύκολο (Ευγένιος Αρανίτσης, Ίψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά & ερωτευμένους, Εκδόσεις Πατάκη 2000, σ. 66)



11

1917 Γράφεται στο «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Δ.Ν. Μακρή» όπου θα φοιτήσει για επτά χρόνια. Δεν είναι ανάγκη να το πω εγώ, το ξέρετε όλοι ότι στα παιδικά χρόνια, ανάμεσα εφτά και δεκατέσσερα, διαμορφώνεται ο μύθος ο προσωπικός που ύστερα σ’ ακολουθεί, θες δε θες, σ’ όλο το υπόλοιπο της ζωής σου. (Από το ντοκιμαντέρ «Αυτοβιογραφία Οδυσσέα Ελύτη» του Γιώργου και της Ηρώς Σγουράκη) 1918 Επιδημία ισπανικής γρίπης, ταλαιπωρεί όλη την οικογένεια, εκτός του μικρού Οδυσσέα. Τον Δεκέμβριο πεθαίνει η εικοσάχρονη αδελφή του Μυρσίνη ο θάνατος της οποίας ρίχνει βαρύ πένθος σε όλη την οικογένεια, δια βίου στη μητέρα και πολύ έντονο στο μικρό Οδυσσέα. Όπως μου διηγιόταν ο μακαρίτης ο πατέρας μου (Στρατής Βρανάς) που είχε πληροφορηθεί απ’ την αδελφή του τα καθέκαστα, η Μυρσίνη αρρώστησε σε μια εκδρομή. Ο γιατρός στην αρχή τους είπε πως ήταν κρυολόγημα. Είχε υψηλό πυρετό, που κρατούσε για μέρες. Της έδιναν κινίνα και ασπιρίνες, μα ο πυρετός δεν έπεφτε. Ο ένας μετά τον άλλο κρεβατώθηκαν όλοι, άλλος ελαφρύτερα, άλλος βαρύτερα, εξόν από τον μικρό Σωσό. […] Τις επόμενες μέρες βάρυνε κι όταν είδαν πως ήταν στα τελευταία της, έστειλαν τον Σωσό σε συγγενικό τους σπίτι. Το άλλο πρωί, μέρα αξέχαστη, παραμονή Πρωτοχρονιάς, 31 Δεκεμβρίου 1918, η ψυχή της φτερούγισε. Στις δύο το μεσημέρι, μας έφερε ο ταχυδρόμος στη Γέρα το τηλεγράφημα: «Μυρσίνη απεβίωσε». Το κράτος, από το φόβο μετάδοσης της επιδημίας, είχε διατάξει τους νεκρούς από ισπανική γρίπη να τους



12

ρίχνουν σε τάφρους, που απολύμαιναν ειδικά συνεργεία. Οι άνθρωποι ήταν πανικοβλημένοι και αντιμετώπιζαν τη γρίπη σαν τη φυματίωση. Πολλοί, που είχαν χάσει δικούς τους, έκρυβαν πως ο άρρωστός τους είχε πεθάνει από ισπανική γρίπη, για να μπορέσουν να τον κηδέψουν. Την άλλη μέρα, αργά το βράδυ, ο Βύρωνας με τη βοήθεια της γερμανίδας οικοδιδασκάλισσας και γκουβερντάντας που είχαν στο σπίτι, πήραν κρυφά τη νεκρή και την έθαψαν. Η οικογένεια ζούσε έναν εφιάλτη. Στον Σωσό έκρυψαν στην αρχή το θάνατό της. Το καημένο το παιδί, όταν γύρισε σπίτι, γύρευε την αδελφή του κλαίγοντας: «Πού είναι η Μυρσίνη μας, πού είναι η Μυρσίνη μας», φώναζε, μη θέλοντας να πιστέψει πως η αδελφή του είχε παντρευτεί και φύγει για ταξίδι του μέλιτος, όπως του έλεγαν, ώσπου στο τέλος αναγκαστούν να του πουν την πικρή αλήθεια. («Απομαγνητοφωνημένη μαρτυρία της (ξαδέλφης) Μερόπης Δουκαρέλλη», Δημήτρης Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 1, Μυτιλήνη, Αιολίδα 2009, σ. 181-182) 1920 Μετά την πτώση του Βενιζέλου, διώξεις της οικογένειας και σύλληψη του πατέρα Θα ήταν αδύνατο να μην παραδεχτώ την προνομιακή θέση που μου έδωσε, από πολλές απόψεις, το γεγονός ότι ανήκα σε μια μεγαλοαστική οικογένεια. Πρόκειται, όμως, για ένα γεγονός εν πολλοίς απατηλό. Στην πραγματικότητα, η παιδική μου ηλικία διαμορφώθηκε μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα καταθλιπτική. Εάν εξαιρέσω μερικά φωτεινά διαλείμματα – που γι’ αυτά θα σας μιλήσω παρακάτω-, δεν θυμάμαι παρά πένθη της οικογένειας, μαυροντυμένους συγγενείς, επαναστάσεις, βομβαρδισμού από στόλους ξένων δυνάμεων, διωγμούς του πατέρα μου, που ήταν αντίθετος με το Παλάτι. («Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», Συνέντευξη στον Δημήτρη Άναλι (1983) = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 255-269: 258)



13

Ελευθέριος Βενιζέλος

1922 Πρώτος στα 100 μέτρα σε σχολικούς αγώνες. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή η οικογένεια εγκαταλείπει τις διακοπές της στις Σπέτσες και επιστρέφει στην Αθήνα για να βοηθήσει στην περίθαλψη των προσφύγων.

Πρόσφυγες

1923 Καθηγητής του στο σχολείο ο φιλόλογος Ι.Θ. Κακριδής. Καλοκαίρι στην Ευρώπη.



14

Πρόσφυγες στην αρχαία αγορά

1924 Εγγράφεται στο Γ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών (γωνία Λυκαβηττού και Σόλωνος) όπου έχει καθηγητή τον φιλόλογο Γιάννη Αποστολάκη. Αρχίζει τη συνεργασία του με το περιοδικό Διάπλασις των Παίδων, χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα. Τίποτε άλλο, νομίζω, τη στιγμή εκείνη, παρά την ιδέα του βιβλίου. Δεν ήμουν πια και παιδί. Λίγα χρόνια πριν η Διάπλασις των Παίδων με είχε βοηθήσει ν’ αποσπασθώ από τον Ιούλιο Βερν, ή τους χοντρούς χρυσόδετους τόμους της Bibliotheque Rose, και να ’ρθω σ’ επαφή με το πρώτο νεοελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο. Ήταν ένα βραβείο που κέρδισα σε διαγωνισμό, τα Στάχυα και Παπαρούνες, του Γρηγορίου Ξενοπούλου. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 332) 1925 Θάνατος του πατέρα του στις Σπέτσες από πνευμονία. 1926 Ο καθηγητής του Ιωάννης Σαρρής του εμπνέει αγάπη για τη φυσιολατρία. Τα χρόνια εκείνα, μαθητής στο γυμνάσιο, τα μοιραζόμουν με το Παρίσι. Ένα Παρίσι βγαλμένο απ’ τα περιοδικά της εποχής, το Rive, το Fantasio, το Jazz, το άνισο αλλά τόσο ζωντανό Crapouillot, τέλος, λίγο αργότερα, το αυστηρό και πολυτελέστατο Arts et Méters Graphiques, που τ’ αγόραζα με χίλιες θυσίες, κρυφά πάντοτε από τους δικούς μου και τα συσσώρευα στο «μικρό καμαράκι» της οδού Σόλωνος σαν πραγματικό θησαυρό.



15

(«Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 109-162: 123)

Η οδός Σόλωνος 1927 Εκδρομικές εξορμήσεις και αναβάσεις στα βουνά της Αττικής. Συχνάζει στο μικρό βιβλιοπωλείο του Δ. Κόντε, στην οδό Ιπποκράτους, και οργανώνει το μικρό χειρόγραφο περιοδικό «Ιξός». Πολύ γρήγορα έγινα ο πρώτος του σχολείου στους δρόμους ταχύτητος. Έγινα το πιο φανατικό μέλος της πεζοπορικής ομάδας που κάθε Κυριακή σκαρφάλωνε στις κορυφές της Πεντέλης και του Υμηττού. Ετοιμάστηκα ν’ αρχίσω τακτικές προπονήσεις στο γήπεδο του «Εθνικού» […] Είχα πάθει την κλασική υπερκόπωση της εφηβείας, αδενοπάθεια και δέκατα, που, με άλλα λόγια, σήμαινε ότι έπρεπε να καθίσω τουλάχιστον δυο μήνες στο κρεβάτι και ν’ αφήσω τις εξετάσεις μου για τον Σεπτέμβριο. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 333-334) 1928 Απολυτήριο Γυμνασίου με βαθμό 7 και 3/11. Στο βιβλιοπωλείο του Κάουφμαν ανακαλύπτει τυχαία το βιβλίο του Π. Ελυάρ L’ amour, la poésie. Καλοκαίρι στη Μυτιλήνη, όπου και πάλι ο Βενιζέλος επισκέπτεται το πατρικό του κτήμα. Πιέζεται από την οικογένειά του να σπουδάσει χημικός. Από μικρό παιδί είχα μια ροπή προς τα Γράμματα. Τ’ αδέλφια μου αγόραζαν παιχνίδια, εγώ μάζευα βιβλία. Βέβαια, στις αρχές ήταν κάπως ακαθόριστο, δεν ήταν εντοπισμένο στην ποίηση. Η



16

ποίηση για μένα, όπως τη μάθαινα από το σχολείο με τα «κλασικά» αυτά που βάζανε στα βιβλία, δεν με τραβούσε. Το ενδιαφέρον μου άρχισε όταν στις τελευταίες τάξεις του γυμνασίου έπεσα πάνω σε ποιήματα που δείχνανε κάτι άλλο, του Καβάφη, λόγου χάρη – τότε πρωτοδημοσιευόντουσαν μερικά ποιήματά του- και κυρίως ξένων ποιητών. Πήγαινα τότε στου «Κάουφμαν», με τη βιβλιομανία που είχα, κι έπεσα πάνω στους υπερρεαλιστές κυρίως. («Αν δεν μιλούσα ελληνικά, δεν θα είχα γίνει ποιητής», Συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό, Τα Νέα, 10.12. 1979 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 208-212: 209)

Πωλ Ελυάρ

Όταν σε ηλικία 17 ετών ανακάλυψα τον υπερρεαλισμό και τις θεωρίες του, ένιωθα το ίδιο συναίσθημα που αισθάνεται κανείς όταν διαβάζει το συναρπαστικότερο αστυνομικό μυθιστόρημα. Όλα τα σχολαστικά πράγματα που μου είχαν διδάξει στο σχολείο πήγαν περίπατο. («Ένας ποιητής δεμένος με τις ελληνικές ρίζες», Εικόνες, τχ. 305, 1961 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 51-53: 52) 1929 Διαβάζει Ελυάρ και Λόρκα. Ανακαλύπτει τον υπερρεαλισμό. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα με ψευδώνυμο.



17

Λοιπόν, ήμουνα δεκαοχτώ χρονών, γεμάτος αμηχανία για το μέλλον μου και για τις σπουδές μου, σ’ ένα σπίτι όπου τα πένθη δεν είχαν αφήσει ένα παράθυρο ανοιχτό, και άκουγα να μου λένε ότι αυτά όλα που έβλεπα γύρω μου είχαν υπόσταση ελάχιστα πραγματική. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 338-339)

Στα δεκαοχτώ μου χρόνια, λοιπόν, κάτω από τέτοιες συνθήκες, εάν εκφραζόμουν αυτοβιογραφικά, μπορείτε να φανταστείτε τι μαύρα ποιήματα θα είχα γράψει. Ο νους μου, όμως, εμένα ήταν αλλού. Ήταν σε μιαν ιδανική κατάσταση, ξεσηκωμένη από την τρέχουσα και όμως διαφορετική, στο μέτρο που άλλαζα τη διάταξη των στοιχείων της. Καλώς ή κακώς, υπήρχε σχηματισμένος μέσα μου ένας μύθος πέραν του πιθανού ή του απίθανου, που έπρεπε, με κάθε ποίημα –όπως ένα κτίριο με κάθε πέτρα- να λαμβάνει υπόσταση, να υλοποιείται και συνάμα ν’ αποσπάται από μένα, θέλω να πω, από την προσωπική μου περίπτωση. («Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», Συνέντευξη στον Δημήτρη Άναλι, Η λέξη, 1983 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 255-269: 259) 1930 Μετακόμιση στο σπίτι της οδού Μοσχονησίων 14β (κοντά στην πλατεία Αγάμων, σημερινή Πλατεία Αμερικής-Κυψέλη), όπου θα διαμείνει ως το 1940. Δίνει εξετάσεις και εισάγεται στη Νομική Σχολή. Στο ανατολικό προαύλιο του Πανεπιστημίου, ίδιο κατάστρωμα καραβιού που απόμεινε ακυβέρνητο, ένα πλήθος αλλοπαρμένο και αλλοσούσουμο πηγαινοέρχεται. Νέοι με φουντωτό μαλλί, τριμμένα παλτά και τσάντες στο χέρι βολτέρνουνε απάνω-κάτω,



18

συζητάνε, χειρονομούνε, φωνάζουνε. Κάποιος πρόχειρος ομιλητής, ανεβασμένος σ’ ένα παγκάκι, έχει αρχίσει να προκαλεί την προσοχή και, μέσα σε λίγα λεπτά, εχθροί και σύμμαχοι έχουνε σχηματίσει γύρω τους ομάδες ετοιμοπόλεμες που κοιτάζουνται απειλητικά και προχωράνε η μία καταπάνω στην άλλη. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 320-321) Στα κρυφά μετέφραζα Τρότσκυ για μιαν αρχειομαρξιστική εφημερίδα. Όμως, όταν όλα ησύχαζαν και γυρνούσα στο σπίτι μου, θέλω να πω, στα βιβλία μου, ο ενθουσιασμός αυτός ένιωθα μεμιάς να γίνεται στα χέρια μου ένα ευκολοσύντριφτο υλικό, μια ποσότητα δύναμης που ξεφούσκωνε μπροστά στην άπειρη δύναμη που προϋπόθετε η απλή συναρμογή του λόγου, η σπανιότητα της έκφρασης, ένας τέλειος στίχος. Τραβούσα τότε, πίσω πάλι, στο προαύλιο του Πανεπιστημίου, αλλά ένα προαύλιο εντελώς διαφορετικό, που, σαν ένα μαγικό χέρι, την ώρα του δειλινού άλλαζε όψη, ερήμωνε, θύμιζε πολύ περισσότερο τον περίβολο ενός νησιώτικου μοναστηριού, με τις αραιές σκιές που περιδιάβαιναν και τις μισοσκότεινες στοές στο βάθος. Εκεί έσμιγα με τρεις-τέσσερις φίλους, που αυτοί ανήκανε σε μιαν άλλη φυλή. Χλωμοί, ονειροπαρμένοι, έγραφαν όλοι τους ποιήματα που μοιάζανε και που ομολογούσανε πίστη σ’ έναν και μόνο θεό: τον Καρυωτάκη. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 322) Θυμάμαι ότι, όταν εγώ ήμουν 19 χρόνων, σε ένα ελληνικό περιοδικό κυκλοφόρησε μια επιλογή από τη σύγχρονη ισπανική ποίηση. Ήταν, θαρρώ, το 1930. Αν και η μετάφραση δεν είχε μεγάλες αξιώσεις, με βοήθησε να αντιληφθώ τι ήθελαν να κάνουν και τι ήθελαν να πουν οι τότε Ισπανοί ποιητές. Μάλιστα, ένας κριτικός έφτασε μέχρι σημείου να ισχυριστεί ότι είχα επηρεαστεί από την ισπανική ποίηση. Και νομίζω πως αυτό αληθεύει. Κάποτε, στα νιάτα μου, διάβασα το Marinero en tierra του Αλμπέρτι, και σε λίγο έγραψα ένα ποίημα με τίτλο «Ναυτάκι του περιβολιού». («Ένα Νόμπελ ανάμεσα στον πόλεμο, στην επανάσταση, στην ελευθερία…», Συνέντευξη στη Victoria Fernandez (1980), μτφρ. Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 213-217: 216-217)



19

1931 –1932 Πρώτες εκδηλώσεις της γενιάς του ’30. Κάθε μέρα, με κρυφό χτυποκάρδι, παρακολουθούσα τις σελίδες των περιοδικών και τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Ο παραμικρός τίτλος που έδειχνε να ξεφεύγει από τα συνηθισμένα μ’ έκανε ν’ αναπηδώ και να συναποκομίζω σπίτι μου το λάφυρο. Σε λίγο η πρώτη συγκομιδή από μοντέρνα ποιητικά βιβλία άρχισε να σωρεύεται στο φοιτητικό μου τραπέζι και ν’ απωθεί τις ταλαίπωρες Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου. Ο Παράφωνος Αυλός του Καίσαρος Εμμανουήλ, του Θεοδώρου Ντόρρου Στου Γλυτωμού το Χάζι, τα Ποιήματα του Νικήτα Ράντου, η Στροφή του Γιώργου Σεφέρη. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 340-341) 1933 Μετέχει στα «Συμπόσια του Σαββάτου» της «Ιδεοκρατικής Φιλοσοφικής Ομάδας» (Κωνσταντίνος Τσάτσος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Ιωάννης Συκουτρής). Εκεί γνωρίζει τον ιταλοθρεμμένο ποιητή Γιώργο Σαραντάρη. Η αντίδρασή μου [στον καρυωτακισμό] στάθηκε τόση, θυμούμαι, που για ένα-δυο χρόνια έβαλα όλα μου τα δυνατά να συμφιλιωθώ με τη Φιλοσοφία και τα Νομικά που, εκείνα τα χρόνια, με τον ερχομό στο πανεπιστήμιο των νέων καθηγητών, του Κ. Τσάτσου, του Π. Κανελλόπουλου, του Ι. Θεοδωρακόπουλου, γνώριζαν δόξες και ασκούσανε πάνω στους νέους μιαν αδιαφιλονίκητη γοητεία. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 342)

Γιώργος Σαραντάρης



20

Στον Σαραντάρη, πρώτη φορά ξεθαρρεύτηκα κι έδειξα τα χειρόγραφά μου. Φυσικά, χρειαζότανε μια ευαισθησία σαν τη δική του για να εκτιμήσει εκφραστικά πειράματα, πρωτοφανή για την εποχή εκείνη, στη γλώσσα μας. Όμως εκείνος, πρέπει να το πω, που μου έδωσε την πρώτη ουσιαστική ώθηση, με τον ενθουσιασμό του, την αγάπη του, και τη γνώση του των συγχρόνων προβλημάτων της ποίησης, ήταν ο Ανδρέας Εμπειρίκος. («30 χρόνια Ελύτης», Το Βήμα, 31.10.1965 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 67-77: 69) 1934 Καταστρέφει τα προηγούμενα του ποιήματα και γράφει τα «Πρώτα ποιήματα» που θα παρουσιαστούν αργότερα στην ποιητική συλλογή Προσανατολισμοί. το καράβι μας, το είχαμε σκαρώσει καμιά δεκαπενταριά φοιτητές, όλοι σχεδόν τελειόφοιτοι Νομικής, και το είχαμε βαφτίσει με τον πομπώδη τίτλο «Ιδεοκρατική Φιλοσοφική Ομάδα του πανεπιστημίου Αθηνών». Τα βράδια του Σαββάτου τρώγαμε όλοι μαζί, καθηγητές και φοιτητές, στη Φοιτητική Λέσχη, γύρω από ένα μακρύ τραπέζι, σα σε κοινόβιο μοναστηριού. Ύστερα ανεβαίναμε σ’ ένα από τα εντευκτήρια του πρώτου ορόφου, όπου διαβάζαμε κείμενα φιλοσοφικά, τον Descartes ή τον Fichte, και τα συζητούσαμε με πάθος. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 342-343) Θα πρέπει να ’ταν οι μέρες που καταστρώνονταν τα σχέδια για τα Νέα Γράμματα[…]. Στο τέρμα της οδού Αγίου Μελετίου, λίγο πριν τη διασταύρωσή της με την Αχαρνών, σ’ ένα καφενεδάκι που βρισκότανε πλάι στον παλιό κινηματογράφο «Καπιτόλ», μαζευότανε τότε μια συντροφιά παρδαλή και πολυθόρυβη, ένα φοιτηταριό εμπνευσμένο και ασυμμάζευτο, που ανεβοκατέβαζε τις ιδέες με την ίδια ευκολία που ανεβοκατέβαζε τα ποτήρια τις νύχτες αργά, όταν άραζε στα πιο απίθανα ταβερνεία. Από τον Βενιζέλο και την Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων έως τον Ψυχάρη, το Νουμά και τη γλωσσική μεταρρύθμιση, δεν έμενε θέμα που να μην ξεσκονιστεί, άποψη, όσο παράδοξη και αν ήταν, που να μη διατυπωθεί ανάμεσα σε αστεία και σε σοβαρά, σε λεπτολόγες εμπεριστατωμένες αναπτύξεις και σε καυγάδες με αληθινούς ξυλοδαρμούς.



21

Υπήρχε νεύρο και η Ελλάδα οπωσδήποτε ανέβαινε. Στη λογοτεχνία ξημέρωνε η Γενεά του ’30. Τα βράδια, επιστρέφοντας από τις παρόδους του Λυκαβηττού, «φρέσκοι ακόμη από τα φιλιά των κοριτσιών», κρατούσαμε το Ελεύθερο Πνεύμα του Γιώργου Θεοτοκά, και το καρδιοχτύπι μας δεν ξέραμε αν ήταν τόσο δυνατό για τη Λογοτεχνία ή για τον Έρωτα. Όλα μαζί, χρυσωμένα με νεότητα, αποτελούσανε το πνεύμα που δε δυσκολευότανε να ευδοκιμεί μέσα στους φτωχούς συνοικιακούς δρόμους της προπολεμικής Αθήνας. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 345-347)

Προσωπικά εγώ, είχα μαγνητισθεί κι από ένα άλλο του [Γιώργου Θεοτοκά] βιβλίο, από τις Ώρες Αργίας. Μου άρεσε αυτό το πρωτότυπο, το ακαθόριστο είδος, το ύφος το ξέγνοιαστο και τολμηρό μαζί, ένα παιχνίδι που κατάφερνε να σε παρασύρει χωρίς να το καταλαβαίνεις στα πιο σοβαρά θέματα, τον Ελληνισμό, την Ομορφιά, την Έμπνευση, τη Δημιουργία. Διάβαζα και ξαναδιάβαζα το κείμενο όπου μιλούσε για το Αιγαίο. Πρώτη φορά έβλεπα να προσπαθεί κάποιος να συνειδητοποιήσει ένα πνεύμα γενικότερο, που αφορούσε τη θαλασσινή φυσιογνωμία της Ελλάδας και που ένιωθα ότι, τροφοδοτημένο από μόνη γνήσια προσωπική μου εμπειρία, με πλημμύριζε και ζητούσε με χίλιες δυνατότητες εναλλαγής να βρει την έκφρασή του στη γλώσσα της σημερινής ευαισθησίας, στο καινούριο ποιητικό ιδίωμα.



22

Αυτός ήταν ο Θεοτοκάς που τώρα σιγόπινε αντίκρυ μου ένα κονιάκ και φοβέριζε τον Πελοποννήσιο Κατσίμπαλη με τους Αιγαιοπελαγίτες. Κι ήμασταν, αλήθεια, όλοι μας εκεί: η Σάμος, η Χίος, η Μυτιλήνη, η Ιωνία.) («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 359) 1935 Φεβρουάριος. Γνωριμία, μέσω της οικογένειας Μελά, και φιλία με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, o οποίος θέτει στη διάθεσή του την πλούσια για τη μοντέρνα ποίηση βιβλιοθήκη του. Έρχεται σε επαφή με τον κύκλο των Νέων Γραμμάτων. Ο Γιώργος Κατσίμπαλης δημοσιεύει για πρώτη φορά ποιήματά του, με το ψευδώνυμο Οδυσσέας Βρανάς. Αργότερα ο ίδιος επιλέγει το ψευδώνυμο «Ελύτης» και δημοσιεύει τα πρώτα ποιήματα στο περιοδικό (τχ. 11). Η συνδιάλεξή μας [με τον Εμπειρίκο] ήταν περισσότερο μια σειρά από επιφωνήματα εκπλήξεων παρά ένας κανονικός διάλογος. Εγώ έβλεπα στο πρόσωπό του ένα πλάσμα περίπου μυθικό που είχε φάει και πιει με τους θεούς μου. Εκείνος, πάλι, το απροσδόκητο λαχείο ενός ομοϊδεάτη μέσα στη φιλολογική έρημο των Αθηνών. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 350) Ο Κατσίμπαλης, που είχε μυριστεί πόσο αναποφάσιστος ήμουνα, για να μ’ εξαναγκάσει να πάρω το βάπτισμα θέλοντας και μη, ξεκίνησε και πήγε στο τυπογραφείο με μιαν επιλογή από τα ποιήματα που του είχα εμπιστευθεί. Ουρανοκατέβατα μου ήρθαν ένα πρωί τα τυπογραφικά δοκίμια και, φυσικά, μ’ έπιασε πανικός. Το αστείο είναι ότι κάτω από τα ποιήματα είχε βάλει την υπογραφή «Οδυσσέας Βρανάς», επειδή ήξερε ότι αναγκαστικά θα χρησιμοποιούσα ψευδώνυμο και σκέφτηκε πως ίσως το οικογενειακό όνομα της μητέρας μου μπορούσε ν’ αποτελέσει μια λύση. Όλα τα είχε σκεφτεί ο καημένος. Εκτός από τις μεμψιμοιρίες μου. Του έστειλα ένα μεγάλο γράμμα όπου, αν θυμάμαι καλά, του απαριθμούσα τους χίλιους δυο λόγους που μου επιβάλλανε ν’ αναβάλω γι’ αργότερα την εμφάνισή μου. Ήταν γραφτό, για το καλό μου φυσικά, να μην ανατρέψω τη συνωμοσία – να επικρατήσει στο τέλος εκείνος. Μια βραδιά, στην ταβέρνα του Μπάρμπα-Γιάννη, έγιναν επίσημα τα βαφτίσια μου μέσα σ’ ένα πανδαιμόνιο από ποτήρια που τσακίζονταν στον τοίχο, τηγάνια που κυλούσανε στα πόδια μας,



23

αγριοφωνάρες, κατακεφαλιές και αλαλαγμούς. Αυτές οι κρασοκατανύξεις γινόντουσαν ταχτικά κάθε Δευτέρα βράδυ. Την είχαν επίτηδες διαλέξει τη Δευτέρα για χάρη του Αντωνίου, του άλλου ποιητή, που ταξίδευε, καπετάνιος από τα χρόνια εκείνα, στο δικό του βαπόρι, το «Ακρόπολις», κι έμενε ξέμπαρκος μονάχα ένα βράδυ την εβδομάδα, το βράδυ ακριβώς εκείνο. Ηρωικά χρόνια. Εκεί, πάνω στο καρό τραπεζομάντιλο με τις λάμπουσες ρετσίνες, ανάμεσα σε γιουβέτσια και σκορδοστούμπια, έβλεπες ν’ απλώνεται η ύλη του περιοδικού, να ξεδιαλέγονται οι συνεργασίες, να διορθώνονται τα δοκίμια, ν’ αποφασίζονται οι πολεμικές. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 362)

Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς και η Ε.Ο.Ν.

1936 Δημοσιεύονται τα πρώτα του ποιήματα στα Νέα Γράμματα. Γνωριμία και φιλία με τον Νίκο Γκάτσο. Συμμετέχει σε μια έκθεση υπερρεαλισμού που οργανώνεται στο σπίτι του Εμπειρίκου με μερικά φωτογραφικά κολλάζ. Στο τέλος του έτους κατατάσσεται στο στρατό. Εκτός από το καφενείο «Ηραίον», που αποτελούσε το αποκλειστικό κέντρο της δικής μας παρέας για τις βραδινές ώρες, οι άλλοι λογοτέχνες, κυριότατα οι πεζογράφοι της Γενεάς του ’30, είχαν τη συνήθεια να μαζεύονται τα μεσημέρια στο μικρό βιβλιοπωλείο «Πυρσός», κάτω απ’ τις αψίδες της οδού Βουκουρεστίου. Λίγο παρακάτω, μια άλλη συντροφιά το έστηνε στο μπαρ του «Απότσου». Και τα βραδάκια έβρισκες συχνά πολλούς λογοτέχνες στον «Ασκραίο», την ελεύθερη σχολή που είχε ιδρύσει η κα. Τζούλια Αμπελά-Τερέντσιο. Εκεί, ανάμεσα σ’



24

αυτά τα τρία επίκεντρα, ήρθα σ’ επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο των λογίων. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 371)

1937 Ιανουάριος-Σεπτέμβριος, Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Κέρκυρας. Τέλη της χρονιάς, μετάθεση στην Αθήνα. Στην Αθήνα, μετά την επιστροφή μου, και από τη σκοπιά που τώρα μ’ ενδιέφερε, είχα ένα πεδίο ν’ ανακαλύψω: τη νεοελληνική πραγματικότητα. Πού; Πώς; Ποια ήταν αυτή; Δεν υπήρχε τίποτε διαμορφωμένο γύρω μου. Υπήρχανε μόνον γεγονότα ιστορικά, πρόσφατα, με ακαθόριστο ακόμη το μέγεθος της σημασίας τους. Η μικρασιατική καταστροφή, οι δικτατορίες, τα κατάλοιπα του εμφυλίου διχασμού, η φημολογούμενη παλινόρθωση. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 353)

Έφεδρος αξιωματικός στην Κέρκυρα

Στην Αθήνα, όταν επέστρεψα ύστερα από οχτώ μήνες, καμένος από τον ήλιο και με χρυσές επωμίδες, τοποθετημένος πια στο 1ο Σύνταγμα Πεζικού, άρχισα να καταλαβαίνω πόσος δρόμος έμενε ακόμη να διανυθεί [για τη μοντέρνα ποίηση].) («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 384) 1938 Το Μάρτιο απολύεται από το στρατό. Φιλολογικά καφενεία: Λουμίδης (οδός Σταδίου) και «Ηραίον» (γωνία Πατησίων και Αγίου Μελετίου). Μαζί [με τον Γκάτσο], αργότερα, ιδρύσαμε το πρώτο φιλολογικό καφενείο της γενιάς μας, το «Ηραίον», στη διασταύρωση των οδών Αγίου Μελετίου και Πατησίων, που το ενισχύσανε



25

αμέσως ο Καραντώνης, ο Σαραντάρης και η πολυθρύλητη παρέα τους. Στις δύο μετά τα μεσάνυχτα, όταν το «Ηραίον» έκλεινε, ολόκληρο εκείνο το μπουλούκι ξεχυνότανε στην παρθένα ακόμη λεωφόρο Φωκίωνος Νέγρη κι άρχιζε τις ατέλειωτες συζητήσεις κάτω απ’ τους ευκαλύπτους, συχνά ως τις τρεις και τέσσερις το πρωί. Η Jeune Parque, τα Τραγούδια του Maldoror, η Έρημη Χώρα, ηχούσανε μαζί με τα υπόγεια νερά του υδραγωγείου ενώ οι αστυφύλακες της 4ης Αυγούστου μας παρακολουθούσανε με βλοσυρό και καχύποπτο μάτι. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 367) Ο κάτω Λουμίδης, μπαρ με πατάρι, ήταν το πρώτο σημείο συνάντησης των ποιητών στο τέλος της δεκαετίας του τριάντα. Εκεί γνώρισα σε μια μόνο μέρα, τον Κατσίμπαλη, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Γκάτσο και τον Αντωνίου και αργότερα τον Σαραντάρη, τον Εγγονόπουλο, τον Σικελιανό και τον Νίκο Καββαδία. Στεκόμασταν όρθιοι κάτω στο μπαρ και κουβεντιάζαμε περί ανέμων και υδάτων αλλά και περί ποιήσεως. Ο μεν Κατσίμπαλης πείραζε όλους και διηγόταν ανέκδοτα – οι άλλοι, ιδίως ο Γκάτσος, μιλούσε για τον Λόρκα, τον Σαρτρ, τον Κάφκα. Με τον Ελύτη κουβεντιάζαμε για τους Γάλλους υπερρεαλιστές, τον Μπρετόν, τον Ελιάρ, τον Περέ, κι αν ήσουν τυχερός έβρισκες τα βιβλία τους δίπλα στου Κάουφμαν. Όταν έφτανε η ώρα δύο-δυόμισι ξεκινούσαμε, ο Καμπάς κι εγώ προς το Σύνταγμα και μας συνόδευε ο Γκάτσος μέχρι το σινεμά Αττικόν και δεν προχωρούσε παραπέρα. Ο Ελύτης όμως ερχόταν πιο τακτικά ίσαμε τον Πυρσό, το βιβλιοπωλείο που ήταν ακριβώς απέναντι απ’ το Μπραζίλιαν […] Υπήρχαν τότε στην παρέα μας και ξένοι, ο Λόρενς Ντάρελ, ο Χένρι Μίλερ, κι από το 1940 και πέρα πολλοί άλλοι Άγγλοι, που δούλευαν στο Βρετανικό συμβούλιο, όπως ο Μπέρναρντ Σπένσερ, με τον οποίο κατόπιν μετέφρασα τον Σεφέρη και τον Ελύτη. (Νάνος Βαλαωρίτης, «Τα καφενεία των ποιητών», Η Καθημερινή, 15.2. 1998)



26

1939 Εγκαταλείπει τη Νομική. Μεταφράζει ποιήματα και ενδιαφέρεται έντονα για τη ζωγραφική. Γνωρίζει τον Henry Miller. Κυκλοφορούν οι Προσανατολισμοί. Αφορμή γύρευα, κι η ζωγραφική μετά την ποίηση, ήταν το μεγαλύτερο πάθος μου. Τα λιγοστά μου, της φοιτητικής ηλικίας, χρήματα πήγαιναν όλα στις πανάκριβες καλλιτεχνικές εκδόσεις που έφταναν κάθε τόσο από το Παρίσι, κι αν μου έμεναν κενά, τα συμπλήρωνα με τις συχνές επιδρομές μου στη βιβλιοθήκη του Ανδρέα Εμπειρίκου. Αλλά το θέμα ήταν πιο συγκεκριμένο: τι γινότανε στην Ελλάδα; Τον Παρθένη τον γνωρίζαμε σχεδόν μόνο απ’ τ’ όνομά του. Πού να βλέπαμε άλλωστε τα έργα του; Για μας υπήρχανε ο Γουναρόπουλος, ο Τόμπρος και τρεις-τέσσερις συνομήλικοι που ψάχνανε ακόμη το δρόμο τους –ο Τσαρούχης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Μόραλης, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, χώρια οι δύο φίλοι μας, ο Ορέστης Κανέλλης και ο Τάκης Ελευθεριάδης, που μας δόθηκε η ευκαιρία να διαπιστώσουμε αμέσως την ευαισθησία τους και τη δεκτικότητα τους απέναντι στο «μοντέρνο πνεύμα». («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 388) Το ιδανικό μου κοινό, ομολογώ, είναι οι νέοι, και αυτοί είναι που έχουν εξαντλήσει και τις πέντε απανωτές εκδόσεις των Προσανατολισμών, του πιο εφηβικού ίσια ίσια από τα έργα μου. («Ιδανικό μου κοινό είναι οι νέοι», Συνέντευξη στην Ανδριάνα Φερεντίνου, Ο έφηβος, Ιούνιος 1968 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 79-81: 81)



27

1940 Ιανουάριος. Παρακολουθεί δύο διαλέξεις του αισθητικού και φιλόσοφου Ευάγγελου Παπανούτσου στη «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών» και αντιδρά στις επιφυλάξεις του απέναντι στη μοντέρνα τέχνη. Οκτώβριος. Εγκατάσταση της οικογένειας στο σπίτι της οδού Ιθάκης 31, όπου συγκατοικεί με τη μητέρα και τους αδελφούς του Κωνσταντίνο και Ευάγγελο. Επιστρατεύεται ως ανθυπολοχαγός στο 24ο Σύνταγμα Πεζικού. Θυμάμαι εκείνη την ημέρα που έκαψα τα νομικά μου βιβλία, μπήκα στο τραμ και είδα πιο μέσα στριμωγμένο τον Ελύτη και του φώναξα: «Έκαψα τα νομικά μου βιβλία σήμερα» κι αυτός μου απάντησε: «Καλά έκανες!» (Μίλτος Σαχτούρης, «Δεν είναι εύκολο να ζήσει κανείς με έναν ποιητή», Συνομιλία με τον Θανάση Λάλα, Το Βήμα, 5.2. 1995 = Ποιος είναι ο τρελός λαγός. Συνομιλίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 2000, σ. 113 Κάθισα κι έγραψα ευθύς ένα «Ανοιχτό Γράμμα στον Ε. Παπανούτσο» που δημοσιεύθηκε κι αυτό στα Νεοελληνικά Γράμματα. Ήταν ένα κείμενο που, ίσως έφτασε την κατάλληλη στιγμή, βρήκε μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους νέους. Έβλεπα να μου στέλνουν γράμματα, ακόμη και τηλεγραφήματα, κοινοί



28

αναγνώστες, άγνωστοι άνθρωποι, με λόγια ακράτητου ενθουσιασμού. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 390) Ο Ελύτης ανακαλύπτει τώρα ξαφνικά πως η εποχή είναι δύσκολη, επειδή σκοντάφτει στη λογοκρισία για να δημοσιέψει μια μετάφρασή του από τον Lautréamont. (Γιώργος Σεφέρης, «Πέμπτη, Γενάρης 1940», Μέρες Γ΄, Ίκαρος 1977, σ. 163) Έπειτα βγήκα λίγο με τον Ελύτη και τον Γκάτσο˙ το περιοδικό δε βγαίνει από το νου τους. Όμως το αποζητούν απροσδιόριστα, θολά˙ χωρίς να ξέρουν καλά-καλά τι μπορούν να του προσφέρουν και χωρίς να έχουνε πάρει την απόφαση να μοχθήσουν. Ο Ελύτης το θέλει “cahiers”˙ βρίσκεται ακόμη στο αριστοκρατικό στάδιο της τέχνης. (Γιώργος Σεφέρης, «Τετάρτη, 14 Φεβρουαρίου 1940», Μέρες Γ΄, Ίκαρος 1977, σ. 168-169)

1941 Άρρωστος βαριά από κοιλιακό τύφο μεταφέρεται από το νοσοκομείο Ιωαννίνων στον Ευαγγελισμό (23 Απριλίου). Αρχίζει να γράφει την ποιητική συλλογή Ήλιος ο πρώτος. όταν βρέθηκα στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου των Ιωαννίνων, με όλες τις ενδείξεις τις επιστημονικές ότι δεν πρόκειται να ξανασηκωθώ. Πριν από τ’ αντιβιοτικά, ο τύφος δεν είχε άλλη σωτηρία από την αντοχή του οργανισμού σου. Έπρεπε να υπομένεις, ακίνητος υποχρεωτικά, με πάγο στην κοιλιά και μερικά κουταλάκια γάλα ή πορτοκαλόζουμο για τροφή, όλες τις



29

ατέλειωτες μέρες που βαστούσε ο πυρετός, σαράντα ακατέβατα. Κι ο Θεός βοηθός. Έτυχε να περάσω τη μεγάλη κρίση τις ημέρες ακριβώς που άρχισε η επίθεση των Γερμανών. Δεν ήταν και τόσο ρόδινα τα πράγματα. Το κρεβάτι μου βρισκότανε πλάι στο παράθυρο και κάθε φορά, θυμάμαι, που σήμαινε συναγερμός όλοι οι άλλοι άρρωστοι (το νοσοκομείο ήταν παθολογικό και δεν είχε τραυματίες) μαζί με τις νοσοκόμες και τους γιατρούς τρεχοκοπούσανε στα καταφύγια. («Το χρονικό μιας δεκαετίας») Ότι πήγα στον πόλεμο, με επηρέασε, είναι αλήθεια, αλλά όλα αυτά γίνονται σ’ εμένα με μεγάλη καθυστέρηση, πράγμα που όχι μόνο δε μετανιώνω, αλλά αντίθετα το συνιστώ και στους νέους. Ποτέ να μη βιάζονται να εκφράσουν κάτι που τους συγκλόνισε. («Έναν χρόνο μετά το Νόμπελ», Συνέντευξη στην Κίτσα Μπόντζου, Μεσημβρινή, 11.12.1980 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 302-329: 302-303 297)

Γερμανικά τάνκ στην Αθήνα

Όταν ξαναβγήκαμε από την πρώτη φάση της θύελλας ήταν άνοιξη, και στην Αθήνα είχαμε αποκτήσει μια Kommandantur. Τι σήμαινε αυτό θα το μαθαίναμε σε λίγο. Εκείνη τη στιγμή μετρηθήκαμε κι ήμασταν –απίστευτο- περίπου οι ίδιοι. Μονάχα κάπως αλλιώτικοι, παραζαλισμένοι, εγώ βαδίζοντας μ’ ένα μπαστούνι, ο Αντωνίου χωρίς καράβι, ο Σεφέρης μακριά μέσα στους αγάπανθους κι ο Σαραντάρης – αυτός ακόμη πιο μακριά… Ήταν η μόνη κι η πιο άδικη απώλεια. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 392) 1942



30

Πρώτο σχεδίασμα του έργου Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας. Φιλολογικές συναντήσεις στα σπίτια Κατσίμπαλη, Εμπειρίκου, Καραγάτση. Για ένα μεγάλο διάστημα μείναμε άφωνοι, αμήχανοι. «Μέσα σε πόλεμο –φαντάσου- ελληνικά ποιήματα». Ήταν ίσως και η αντίληψη που είχαν οι περισσότεροι αστοί για την ποίηση, που μας επηρέαζε, που μας δημιουργούσε κάποιο κρυφό σύμπλεγμα. Ενώ, στο βάθος, το γνωρίζαμε όλοι μας πολύ καλά, το νιώθαμε, ότι ίσα-ίσα ήταν εκείνη το έσχατο καταφύγιο της ελπίδας μέσα στη γενική καταφρόνια, το μόνο άπαρτο απέναντι στις σκοτεινές δυνάμεις οχυρό της. (393-394) («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 393-394)

1943 Ίδρυση του «Κύκλου Παλαμά». Συναντήσεις κάθε Πέμπτη στο καινούριο σπίτι του Ανδρέα Εμπειρίκου στην οδό Γεωργίου Αινιάνος. Εκδίδεται ο Ήλιος ο Πρώτος. Επανακυκλοφορεί το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα. Ιδρύεται ο εκδοτικός οίκος «Ίκαρος». Είχα βρεθεί αντίκρυ [στον Άγγελο Σικελιανό], την ώρα που ίσα-ίσα, γύρω από το νεοσκαμμένο τάφο [του Κωστή Παλαμά], τραγουδούσαμε όλοι μαζί τον Εθνικό Ύμνο. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 374, 394-395, 396, 399, 403)



31

Κωστής Παλαμάς

Με την πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Τσάτσου και του Γιώργου Κατσίμπαλη, στις αρχές του ’43, ιδρύθηκε μια άλλη αδελφότητα, ο «Κύκλος Παλαμά», όπου μπορούσες να συναντήσεις καθηγητές του πανεπιστημίου και λογοτέχνες, από τον Κ. Άμαντο (τον πρεσβύτερο) έως τον υποφαινόμενο (τον νεότερο), ν’ ανακοινώνουν πνευματικές εργασίες τους, να τις συζητούν ελεύθερα και να σχεδιάζουν ποικίλες άλλες εκδηλώσεις. Εκεί διάβασα πρώτη φορά, θυμάμαι, κάποιο ανοιξιάτικο απόγευμα, χωρίς να υποψιάζομαι πόσο ήτανε φυσικό να ηχήσει παράδοξα, το δοκίμιό μου για την «Αληθινή Φυσιογνωμία και τη Λυρική Τόλμη του Ανδρέα Κάλβου» Ο κόσμος διάβαζε. Πριν περάσει χρόνος καινούριοι εκδοτικοί οίκοι, ο «Γλάρος», ο «Ίκαρος», «Οι φίλοι του Βιβλίου», οι «Εκδόσεις ΄Αλφα», είχαν εγκαθιδρυθεί. Με το Νίκο Γκάτσο είχαμε τώρα στήσει το στρατηγείο μας καταμεσής της οδού Σταδίου, στο πατάρι του «Λουμίδη». Εκεί κουβαλούσαμε τις καινούριες αγάπες μας, κυριολεκτικά και μεταφορικά, θέλω να πω, τις καινούριες ποιητικές συλλογές και τις καινούριες φιλενάδες μας. Στα διπλανά τραπέζια, η μαύρη αγορά έπαιρνε κι έδινε, απίθανοι τύποι έκλειναν παρτίδες ζάχαρη και παρτίδες κονσέρβα, υπογράφανε χαρτιά και παραδίνανε πελώριες βαλίτσες, παστωμένες από ετοιμοθάνατα εκατομμύρια. […] Πριν περάσει χρόνος, το πατάρι του «Λουμίδη» άρχισε να βουλιάζει από ένα παρδαλό μελίσσι ποιητές χλωμούς και κοπέλες



32

ξέμαλλες που απελπίζανε τα γκαρσόνια κι εκτοπίζανε σιγά-σιγά τους μαυραγορίτες κατά το κλιμακοστάσιο. Και λοιπόν, γράφαμε, σκίζαμε, ξαναγράφαμε, διαγράφαμε, συζητούσαμε, ξενυχτούσαμε, με μια σπατάλη που ερχόταν ίσως υποσυνείδητα να υποκατασταθεί στο δυσεύρετο κρασί, στο απαγορευμένο ταξίδι, στην περιορισμένη ως τις έντεκα το βράδυ, συνήθως, κυκλοφορία. Πόσες φορές αργοπορημένοι, δεν τρεχοκοπούσαμε να προλάβουμε, παρά δύο ή τρία δευτερόλεπτα, το κατώφλι του σπιτιού μας, ενώ οι Γερμανοί φρουροί από τ’ αντικρινά πεζοδρόμια βάζανε τις αγριοφωνάρες «schell, schnell», και χτυπούσανε τον υποκόπανο του όπλου τους στις πέτρινες πλάκες Κι ας πα’ να λέγανε οι ηθικολόγοι – θα έπρεπε να πω: οι στενοκέφαλοι – ότι ήταν ντροπή, τη στιγμή που οι άλλοι πεινούσαν ή σκοτώνονταν, εμείς να διασκεδάζουμε. Αλλ’ αυτό ακριβώς είχε σημασία. Από μας τους ίδιους που «διασκεδάζαμε» οι περισσότεροι πεινούσαν ή σκοτώνονταν τις νύχτες κρυφά, χωρίς να το κάνουν ποτέ μπαϊράκι τους. Ήδη στο πατάρι της οδού Βουλής είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται οι πιο γνωστοί και φίλοι της γενιάς του ’30. Η ευαισθησία και η ικανότητα του Νίκου Καρύδη κατάφερνε να εξισορροπεί τις ποικίλες απόψεις και απαιτήσεις που ήταν φυσικό να διατυπώνονται. Ένα βιβλίο δεν είναι απλώς μέσον διάδοσης ιδεών, αλλά κι ένα όργανο που η φόρμα του και μόνον σε προετοιμάζει για το είδος της μουσικής που θ’ ακούσεις.

Λογοτέχνες και κριτικοί συναντιούνται στην «Ίκαρο». Όρθιοι πίσω από τον Ελύτη ο ποιητής Νίκος Γκάτσος και

ο φιλόλογος Γ.Π. Σαββίδης



33

Φωτογραφίες λογοτεχνών δεσπόζουν στον «Ίκαρο» (2013) Το πόσο με συγκινούσε η μικρή φόρμα το είχα αποδείξει με τους Προσανατολισμούς. Αργότερα, ύστερα από πολλές συζητήσεις με τον φίλο μου Νίκο Καρύδη, αναγκάστηκα να προσαρμοστώ στο σχήμα που μου έδινε το χαρτί Canson σε οκτασέλιδο. Και αυτό γιατί επηρεασμένος από την γαλλική παράδοση επιθυμούσα να βγαίνουν παράλληλα με την κοινή έκδοση και ορισμένα αριθμημένα αντίτυπα σε χαρτί πολυτελείας. Γρήγορα η φόρμα αυτή έφτασε ν’ αποτελέσει τον σταθερό τύπο ποιητικού βιβλίου, που τον ακολούθησαν πολλοί. Και δεν είναι μόνον αυτό, είναι ότι ο αγαπητός μου φίλος, με την ικανότητα που είχε να φέρνει σε επαφή ποιητές και ζωγράφους, επέτυχε μερικά επιτεύγματα όπως τα ποιήματα του Σεφέρη και του Καβάφη με την συνεργασία του Γιάννη Μόραλη και του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα. Στην ιστορία ενός εκδοτικού οίκου που εορτάζει τον μισό αιώνα της ζωής του, τέτοια γεγονότα δεν μπορεί παρά να μας γεμίζουν



34

χαρά και ικανοποίηση. Η Ελληνική τυπογραφία δεν έχει ακόμη ολοκληρώσει το δικό της αλφάβητο. Είθε στο μέλλον να γνωρίσουμε κι άλλες κόκκινες παπαρούνες πάνω στην έκρηξη της Άνοιξης. (Οδυσσέας Ελύτης, [Για τον «Ίκαρο»] 1993, ψηφιακή ανάρτηση του εκδοτικού οίκου «Ίκαρος» 2013) Γιατί μέσα στην καρδιά της Κατοχής βγήκε η πρώτη ποιητική συλλογή του Ελύτη από τις εκδόσεις Γλάρος μ’ ένα εξώφυλλο στο χρώμα του ήλιου. Ο Ήλιος ο Πρώτος του Οδυσσέα στη βιτρίνα φώτιζε ολόγυρα σαν ήλιος. Και την άλλη μέρα στου Λουμίδη, ο Ελύτης πλάι μας σαν φίλος, σαν συνομήλικός μας, να λέει αστεία και να πειράζει τη Λενούλα. Μια στιγμή της λέει πως είχε μια απορία. Κάποια κοπέλα του τηλεφωνούσε κάθε μέρα, έλεγε πως δεν πάει σχολείο γιατί έχει ιλαρά, πως καπνίζει και μόλις βγήκε ο Ήλιος ο Πρώτος ήθελε να τρέξει να τον βρει. Έκλεισε το τηλέφωνο και δεν άφησε ποτέ τον αριθμό της. (Άλκη Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο, Μεταίχμιο 2013, σ. 272)

1944 Η γερμανική λογοκρισία τον καλεί σε ανάκριση. Τερματίζεται η κυκλοφορία του περ. Νέα Γράμματα, όπου και δημοσιεύει το σημαντικό δοκίμιο του «Τέχνη-Τύχη-Τόλμη». Η Αθήνα απελευθερώνεται τον Οκτώβρη. Δεκέμβριος: Ελασίτες οχυρώνονται στην ταράτσα του σπιτιού του. Ανατινάζονται τα γύρω σπίτια. Διαφεύγει και περνά στην αγγλοκρατούμενη ζώνη, στο σπίτι του Γ. Κ. Κατσίμπαλη. Ήταν κάπως συμβολικό να συνοψίσω τα πορίσματα της έρευνας αυτής και να τα δημοσιεύσω στο τελευταίο τεύχος των Νέων



35

Γραμμάτων. Ήταν η στιγμή που τέλειωνε οριστικά ο πόλεμος, έκλεινε οριστικά ένα πρωτοποριακό περιοδικό κι έμπαινε τέρμα σε μια συζήτηση που από δω κι εμπρός δεν είχε πια κανένα νόημα. Τώρα έπρεπε ν’ αντιμετωπίσουμε άλλα προβλήματα, μας χρειαζότανε ένα άλλου είδους ξεκίνημα. Το δείχνει κι ο τίτλος που έδωσα στο τελευταίο εκείνο γραπτό, «Απολογισμός και Νέο Ξεκίνημα»˙ δείχνει πόσο βιαστικός ήμουν να κλείσω ένα κεφάλαιο μαζί με τη δεκαετία που έκλεινε και να ανοίξω ένα καινούριο.. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 431-432) Από το δεκεμβριανό κίνημα και ύστερα τα πράγματα έμοιαζαν άλλωστε να κυλάνε κάπως στην τύχη τους. Με τα τυπογραφεία ξεχαρβαλωμένα, τους εκδοτικούς οίκους διαλυμένους, την οικονομία σε αναστάτωση, δε μπορούσε να γίνεται σοβαρός λόγος για περιοδικό. Και πάλι καλά που όταν τα Νέα Γράμματα άρχισαν να κάνουν νερά ένα μικρό άγημα από τους νεότερους συνεργάτες είχε προφτάσει ν’ αποσπασθεί από το ναυάγιο και να κινήσει μ’ ένα πλεούμενο άλλης λογής, το τριμηνιαίο Τετράδιο. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 435)

Δεκέμβρης 1944

Το σπίτι όπου κρυβόμαστε βρίσκεται στην οδό Μηθύμνης. Αρχινά η έξοδος. Με το που βγαίνουμε στην Πατησίων, τα πράγματα ζορίζουν. Οι σφαίρες περνούν σφυρίζοντας ή χτυπούν στις πλάκες των πεζοδρομίων και εποστρακίζονται. Ο δρόμος έρημος. Ακούγονται από μακριά εκρήξεις όλμων. Καραδοκώ την κατάλληλη στιγμή και δίνω το σύνθημα: δυο τρία άλματα, και περνάμε στ’ απέναντι πεζοδρόμιο- δόξα τω Θεώ. Τώρα πρέπει



36

από ένα δαίδαλο μικρών παρόδων να βγούμε ως την οδό της 3ης Σεπτεμβρίου, που έχω ακούσει ότι δε βάλλεται σχεδόν καθόλου. Πραγματικά, όταν φτάνουμε, βρίσκουμε πολύ πιο ήρεμη την ατμόσφαιρα. Κυκλοφορούν μερικοί άνθρωποι σιωπηλοί, άκρη άκρη, σχεδόν κολλητά στους τοίχους, κι όλοι τους με κατεύθυνση προς το κέντρο. Οι περισσότεροι έχουν ύφος μυστηριώδες, είναι τυλιγμένοι με κασκόλ και φοράνε μαύρα γυαλιά. Τη δική μας τη δουλειά κάνουν κι αυτοί, συλλογίζομαι- αλλά ως πότε; Ως πότε θα μας αφήνουν; Υπάρχουν εδώ κι εκεί Εαμίτες στις γωνιές, όλοι τους με γενειάδα, φυσεκλίκια κι αυτόματα στο χέρι, που μας κοιτάν με περιέργεια. Θα ‘θελαν πολύ να μας σταματήσουν, υποθέτω, αλλά δεν υπάρχει ανώτερος να τους δώσει την εντολή. Καλά πάμε. Τους κοιτάω κατάματα, δείχνω να υποβαστάζω με δυσκολία τον αδελφό μου, και με βήματα ομαλά προχωρούμε. Μακριά οι εκρήξεις εξακολουθούν να ακούγονται. Κάποτε και μερικές ριπές πλησιέστερα. Η πιο δύσκολη στιγμή βρίσκεται τώρα μπροστά μας: ν’ ανεβούμε από τις καθέτους και να φτάσουμε ως την Κλινική Σμπαρούνη, στη γωνία Χαριλάου Τρικούπη και Σόλωνος, απέναντι στο Χημείο. Μας τα έχουν εξηγήσει αυτά. Εκεί βρίσκονται τα σύνορα. («Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος», Εν λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 357-381: 376-377) 1945 Δημοσιεύεται το Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας (περ. Τετράδιο). Αρχίζει να συνεργάζεται με την εφ. Ελευθερία. Διορίζεται στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Λίγο αργότερα, με την προτροπή του Σεφέρη, δέχθηκα ν’ αναλάβω τη Διεύθυνση Προγράμματος στο νεοσύστατο τότε «Εθνικόν ΄Ιδρυμα Ραδιοφωνίας». Και παράλληλα, δοκίμασα στην εφημερίδα Ελευθερία να κρατήσω μια τακτική στήλη. Το καλούσε η εποχή και το θεωρούσαμε σαν υποχρέωσή μας, όλοι όσοι χειριζόμασταν την πένα την επαύριο του πολέμου, να πλησιάσουμε το μεγάλο κοινό, να το διαφωτίσουμε, να του μιλήσουμε για τα φλέγοντα ζητήματα που το απασχολούσανε. Ξεκίνησα με όλη την καλή διάθεση να εκπληρώσω αυτό το χρέος, σε πεντ’- έξι εβδομάδες όμως τα πράγματα στενέψανε. Προσπάθησα να το γυρίσω στα λογοτεχνικά θέματα˙ κι εκεί, ωστόσο, είδα ότι δεν είναι στο χέρι του καθενός η εκλαϊκευση. Με μια λέξη κατάλαβα ότι δεν ήμουν καμωμένος για τίποτε απ’ όλα αυτά. Παραιτήθηκα κι από τη Ραδιοφωνία. («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 435-436)



37

1946 Δημοσιεύει στο περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση το δοκίμιο «Οι εικονογραφίες του στρατηγού Μακρυγιάννη και ο λαϊκός τεχνίτης Παναγιώτης Ζωγράφος». Προάγεται σε Διευθυντή προγράμματος του ΕΙΡ. Συνάντηση με τον Π. Ελυάρ. Παραίτηση από το ΕΙΡ. Κριτικός τέχνης στην εφημερίδα Η Καθημερινή. Συνέβη, λοιπόν, τότε να ’ρθει ο Ελυάρ στην Αθήνα. Αν δεν κάνω λάθος, πρέπει να ήταν το ’46, γιατί εγώ είχα αρχίσει να εργάζομαι στο Εθνικό Ίδρυμα ραδιοφωνίας. Όπως είναι φυσικό, οι αριστερές παρατάξεις κινητοποιήθηκαν, ο κόσμος έτρεξε. Θυμάμαι ότι το Γαλλικό Ινστιτούτο ήταν πολιορκημένο, μεγάφωνα είχαν τοποθετηθεί παντού στους δρόμους, και μέσα σ’ αυτό το πλήθος κι εγώ παρακολούθησα το πρώτο βράδυ τη μικρή ομιλία του σχετικά, και την απαγγελία ποιημάτων του. («Ποιητές και ζωγράφοι στη μεταπολεμική Γαλλία», Συνέντευξη στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αντί, Απρ.-Μάιος 1992, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 302-329: 306)



38

1947 Δημοσιεύει στο περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση το δοκίμιο για τον ζωγράφο Θεόφιλο «Η αισθητική και συναισθηματική καταγωγή του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ». Αμέτρητες ήταν οι συναντήσεις [στο ατελιέ της Ναταλίας Μελά], οι συζητήσεις, οι έρωτες, τα πάθη, οι αναπάντεχες τρέλες και τα φιλικά μαχαιρώματα, οι προσδοκίες, οι «προδοσίες» μαζί με τα φτωχικά ξεφαντώματα που ένωναν όλον αυτό τον κόσμο μες στ’ αδιέξοδα του εμφυλίου, όταν η χωροφυλακή συλλάμβανε τον Τσαρούχη επειδή ζωγράφιζε τη σιδεριά ενός μπαλκονιού ως «κατάσκοπο», και μια κοπέλα που καθόταν μόνη βραδάκι σ’ έναν πάγκο στο Φάληρο κοιτώντας τη θάλασσα ως «ασκόπως περιφερομένη» […] Πραγματικά το μόνο ξέσπασμα, η μόνη διέξοδος σ’ αυτόν τον ταλαιπωρημένο τόπο ήταν η τρέλα της τέχνης και της νιότης που μας μάζευε εκεί μέσα, με τα γλυπτά και τις ζωγραφικές και τις μουσικές που φτιάχναμε τα βράδια που ξαναβρισκόμασταν στα σπίτια μας κι ο Χατζιδάκις παίζοντας στο πιάνο μου τη «Μικρή αχιβάδα» δήλωνε πως θα γίνει ο Μπαχ της Ελλάδας· όπως και στο άλλο στέκι μας στο Μπραζίλιαν της οδού Βουκουρεστίου όπου στηνόμασταν μία με δύο το μεσημέρι, την ώρα των καλλιτεχνών (άλλες ώρες μαζεύονταν εκεί άλλα συνάφια). (Νέλλη Ανδρικοπούλου, Επί τα ίχνη του Νίκου Εγγονόπουλου, Ποταμός 2003, σ. 52-53) 1948 Αναχώρηση για Γενεύη και μόνιμη εγκατάσταση στο Παρίσι. Στενή φιλία με τον E. Teriant. Τότε, όμως, εγώ θυμάμαι κατεβαίνοντας για να φύγω, στο αεροδρόμιο έβλεπα τα Ελληνόπουλα ξυπόλυτα, πεινασμένα να παίζουν ανάμεσα σε χαλάσματα. Και βγήκα εκεί και είδα μέσα στα πάρκα να τρέχουν τα παιδιά των ξένων με ροδαλά μάγουλα και μ’ αλογάκια. Η αντίθεση ήταν τόσο μεγάλη, που μ’ έπιασε απελπισία και μια τάση παράκλησης. Αυτό ήταν που μου γέννησε και την πρώτη σύλληψη του Άξιον Εστί. Κάτι σαν ψαλμός και σαν ωδή, σαν παράκληση, σαν λειτουργία να εξορκίσω τα κακά πνεύματα που βάραιναν πάνω στον τόπο μου. Αργότερα, βέβαια, πήρε τη μορφή του Άξιον εστί. («Ποιητές και ζωγράφοι στη μεταπολεμική Γαλλία», Συνέντευξη στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αντί, Απρ.-Μάιος 1992 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 302-329: 302-303 297)



39

Σπουδές (Σορβόνη) - Ταξίδια 1951 Επιστροφή με το «Κορινθία» στον Πειραιά. Η απογοήτευση που δοκίμασα από την Αθήνα είναι καθολική. Βέβαια είχα προετοιμάσει τον εαυτό μου –και ξέρεις ότι διαθέτω αρκετή φαντασία- όμως η πραγματικότητα βρήκα να ξεπερνά και την τερατωδέστερη φαντασία. Φτώχεια αφάνταστη, πικρία και μοχθηρία των ανθρώπων, πνευματικό χάος, ανυπαρξία γούστου, είναι οι μετριοπαθέστερες εκφράσεις. Την Αθήνα βρήκα πολύ άσκημη.. Μου έδωσε την εντύπωση ενός προχειρότατου καταυλισμού μέσα στην έρημο. Και οι λίγοι άνθρωποι που αξίζουν – όπως είχες διαπιστώσει και εσύ – σκορπισμένοι και ανίσχυροι. («[Αθήνα, Ιθάκης 31, 8 Σεπτεμβρίου 1951]», Αγαπητέ μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 93-95) 1952 Περίοδος προσαρμογής στην Αθήνα. Ο Mario Vitti μεταφράζει ποιήματά του στα ιταλικά. Δυστυχώς οι συνθήκες στο σπίτι μου είναι πολύ άσχημες. Η μητέρα μου πολύ ηλικιωμένη και νευρασθενής, δημιουργεί καβγάδες όλη τη μέρα. Και τα αδέλφια μου δίνουν μια ατμόσφαιρα εντελώς εμπορική, με τις συζητήσεις και τα τηλεφωνήματά τους για λάδια κ.λπ. Όλες μου οι ελπίδες στηρίζονται στην Άνοιξη, οπότε λέω να πάω στη Μυτιλήνη και να τελειώσω εκεί τα αρχινισμένα έργα μου. («[Αθήνα, Ιθάκης 31, 9 Ιανουρίου 1952», Αγαπητέ μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 117) Τι γυρεύει ένας ποιητής μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα των ανθρώπων που ανεβοκατεβαίνουν τους δρόμους από το πρωί ως το βράδυ κυνηγώντας λίρες, λίρες, λίρες; Πού φυτρώνουν τα σπίτια τους με ό,τι πιο άσχημο υπάρχει στον κόσμο; Πώς μπορεί να επηρεάσει ένας διανοούμενος τους χοντροαστούς μιας απρόσωπης πολιτείας όπως είναι η Αθήνα; Όπως πολύ σωστά είχες διαπιστώσει (και στο ξανάγραψα νομίζω) η μικρή μερίδα των λογοτεχνών και των καλλιτεχνών, έχει απωθηθεί στο περιθώριο. Κι αυτό μεγάλωσε τα δεινά που την μαστίζανε, την μικρολογία, την εγωπάθεια, τον επαρχιωτισμό. Λεφτά, από την μεριά την δική μας, δεν υπάρχουν. Θα ήταν ο μόνος τρόπος ν’ αντιδράσει κανείς, με ένα καλό περιοδικό. Θα είχα όλη τη διάθεση να δουλέψω γι’ αυτό, και ν’ αναλάβω μια γενναία



40

εκκαθάριση, αρκετοί μάλιστα υπολογίζανε στην επιστροφή μου για να αρχίσει ένα τέτοιο πράγμα. Όμως από την πρακτική πλευρά κανείς δεν ενδιαφέρεται, και πολλοί μάλιστα αντιδρούν, όπως ο αγαπητός μας ο Κατσίμπαλης. Παράτησα κ’ εγώ κάθε προσπάθεια. Τον χρόνο που μας πέρασε δεν δημοσίευσα τίποτε εδώ. Μόνο ποιήματά μου μεταφρασμένα, μπήκανε σε περιοδικά του Λονδίνου, της Νέας Υόρκης, της Ρώμης. («[Αθήνα, Ιθάκης 31, 24 Σεπτεμβρίου 1952», Αγαπητέ μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 141)

1953 Διευθυντής προγράμματος στο ΕΙΡ. Μέλος του Δ. Σ. Θεάτρου Τέχνης. Συχνάζει τα μεσημέρια στο «Μπραζίλιαν» (οδός Βουκουρεστίου) και στο «Πικαντίλλυ» (λεωφόρος Πανεπιστημίου, απέναντι από την Εθνική Βιβλιοθήκη), ενώ τα βράδια στο «Ελληνικόν» και στο «Βυζάντιον» στο Κολωνάκι. Το στέκι των καφενείων, μετακόμιζε αφενός στου Ζόναρς, στο μπαρ, όπου έτρωγαν τακτικά ο Κατσίμπαλης με τον Καραντώνη, και λίγο αργότερα στου Φλόκα όπου πιθανόν από την κατοχή κιόλας άρχιζε να πηγαίνει σποραδικά ο Γκάτσος και που αργότερα στην δεκαετία του ’50 έδρευε μόνιμα με τον Ελύτη, κι απ’ όπου περνούσαν ξένοι επισκέπτες, συγγραφείς, μεταφραστές, δημοσιογράφοι. Άλλο σημαντικό στέκι ήταν το εστιατόριο του Βασίλη στη Βουκουρεστίου λίγο πιο ψηλά, όπου γνώρισα τον Τσαρούχη, τον Βελούδιο, και πιθανόν τον Εμπειρίκο, που ίσως



41

να μου τον σύστησε ο Τσαρούχης. Εκεί τότε εμφανίσθηκε το ’42 και ο Πάτρικ Λι-Φέρμορ, το κεφάλι με επίδεσμο, με τα υποχωρούντα αγγλικά στρατεύματα. Όταν γύρισα από την Αγγλία το 1953, υπήρχαν δύο στέκια, το Πικαντίλι στην οδό Πανεπιστημίου όπου πήγαινε ο Γκάτσος. Εκεί γνώρισα τον Βασιλικό, νεαρό τότε, και το άλλο στέκι ήταν το Μπραζίλιαν της οδού Βουκουρεστίου, όπου πήγαιναν όλοι πια, ο Ελύτης, ο Σαχτούρης και πολλοί άλλοι. (Νάνος Βαλαωρίτης, «Τα καφενεία των ποιητών», Η Καθημερινή, 15.2. 1998)

Το καφενείο και το πατάρι του Λουμίδη

1954 Παραίτηση από το ΕΙΡ. 1955 Πρόεδρος του Δ. Σ. «Ελληνικό χορόδραμα». Ταξίδι στην Κρήτη και επίσκεψη στο σπίτι που γεννήθηκε. Πρόεδρος στο Δ.Σ. του Ελληνικού Χοροδράματος. Σήμερα όλοι (οι νέοι) είναι τρελοί για κινηματογράφο, pick-up, μαγνητόφωνα1 Το βιβλίο του Σεφέρη περνάει απαρατήρητο (από τους νέους πάντα). Σήμερα είμαι πιο γνωστός χάρη στη ραδιοφωνική εκπομπή των ποιημάτων μου με μουσική Χατζιδάκι. Τους πιάνει υστερία με τη νέα ταινία του Κακογιάννη ή του Κούνδουρου – και οι ήρωες είναι οι εκτελεσταί όχι οι συνθέτες ή οι συγγραφείς. («Απόσπασμα από γράμμα του Ελύτη στον Νάνο Βαλαωρίτη», Νάνος Βαλαωρίτης-Γιώργος Σεφέρης, Αλληλογραφία (1945-1968) , Ύψιλον 2004, σ. 155)



42

1957 Πρώτη παρουσίαση του Μπέρτολντ Μπρεχτ στην Ελλάδα (Θέατρο Τέχνης, Ο κύκλος με την κιμωλία, μτφρ. Οδ. Ελύτης). Μετακομίζει από το οικογενειακό σπίτι σε μικρό διαμέρισμα στην οδό Πελλήνης 1 (Κυψέλη). Το καλοκαίρι του 1957, ύστερα από επτά χρόνια πανεπιστημιακών σπουδών στην Αμερική, επέστρεψα στην Ελλάδα. Ένα μεσημεράκι, μία φίλη με πήγε να πιούμε τον καφέ μας στο Μπραζίλιαν της Βουκουρεστίου. Εκείνη τη μέρα, τα «ονόματα» που γνώριζα έδωσαν τη θέση τους σε γνωριμία με τα πρόσωπα: Βακαλό, Σινόπουλος, Λυμπεράκη, Μιλλιέξ, Σαχτούρης, Βαλαωρίτης, Στεφάνου, Φωκάς, και βέβαια Ελύτης. Το «Πορτραίτο του Ποιητή», όπως είχε διαμορφωθεί από παλιά στο κοριτσίστικο μυαλό μου, παρά τις διαψεύσεις της εμπειρίας, παρέμενε λίγο-πολύ αυτό του Βύρωνα. Ο Ελύτης, ουδεμία σχέση είχε με το ρομαντικό αυτό πρότυπο! Αν και το «συμβατικό» παρουσιαστικό του με παραξένεψε, η συγκίνηση που ένιωσα όταν ανταλλάξαμε χειραψία ήταν μεγάλη. Δεν θυμάμαι για τι ακριβώς κουβεντιάσαμε. Αυτό που θυμάμαι, ωστόσο, είναι ότι την περισσότερη ώρα που ήμουν εκεί κουβεντιάζαμε μαζί. Ο Ελύτης, αν και συγκρατημένος, δεν ήταν επιφυλακτικός στην επικοινωνία του με τους άλλους. Κυρίως, δεν πρόβαλλε την πρόβαλλε την persona του καθιερωμένου ποιητή, ή «στοχαστή» περί τα ποιητικά πράγματα. Ήταν άμεσος, απλός, όπως ένας άνθρωπος καθημερινός. Μάλιστα, όσο περισσότερο τον γνώριζε κανείς, άφηνε να φανεί και μία πλευρά ανέμελης «παιδικότητας». Θυμάμαι, όταν καμιά φορά πηγαίναμε στη θάλασσα μαζί, με τι ενθουσιασμό μάθαινε από τον σύντροφό μου Κώστα Πολίτη, που ήταν εξαίρετος κολυμβητής, πώς να μιμείται το δελφίνι! Αργότερα, κατάλαβα πόσο ανάγκη είχε αυτή την καθημερινότητα και ανεμελιά στις συναναστροφές του, προκειμένου να ξεκουράζει τη σκέψη του από τη μοναχική, πολύμοχθη και πολύωρη μελέτη και εργασία που προϋπέθετε κάθε ποιητική σου σύνθεση. Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος που τον συναναστρεφόταν να υποπτευτεί πόσο βαθιές ήταν οι γνώσεις του και σε πόσα γνωστικά πεδία εκτείνονταν. (Τζίνα Πολίτη, «Πρόλογος», Οι αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, Εκδόσεις Άγρα 2013, σ. 9-13: 9-10)



43

1958 Δημοσιεύονται αποσπάσματα από το Άξιον εστί στο αριστερό περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης. Καλοκαιρινές διακοπές στη Χίο με τη Τζίνα και τον Κώστα Πολίτη. Η γνωριμία μας σύντομα άρχισε να εξελίσσεται σε φιλία. Υποθέτω, ότι από τις σχεδόν καθημερινές συνομιλίες μας στο Μπραζίλιαν, ο Ελύτης σημείωνε εκείνες τις σκέψεις και γνώσεις μου που τον έκαναν να θεωρεί πως μπορούσε ίσως να εμπιστευτεί στη νεανική μου κρίση έργο που κρατούσε ακόμα αδημοσίευτο. Καθώς είχε χρόνια να δημοσιεύσει καινούργια συλλογή και στο ποιητικό στερέωμα είχαν ήδη εμφανιστεί νέοι, λαμπροί ποιητές, επικρατούσε η εντύπωση πως ο Ελύτης αναπαυόταν πλέον στις δάφνες του και η ποιητική του διαδρομή πλησίαζε στο τέλος της. Ένα μεσημέρι, με ρώτησε αν θα μπορούσε να έρθει σπίτι κάποιο απόγευμα για να μου διαβάσει ορισμένα ποιήματα που σκεφτόταν να εκδώσει. Το απόγευμα εκείνο παραμένει αξέχαστο στη μνήμη μου. Καθίσαμε στο γραφείο μου. Ο Οδυσσέας στην πολυθρόνα, κοντά στο τραπεζάκι με το πορτατίφ, εγώ απέναντι στο ντιβάνι με το πολύχρωμο ινδικό σκέπασμα. Έμοιαζε κάπως αμήχανος, συνεσταλμένος. Πέρασαν μερικά λεπτά σιωπής. Έσβησε το τσιγάρο του και άρχισε να διαβάζει από τις δακτυλογραφημένες σελίδες: Έξη και Μία Τύψεις για τον Ουρανό. Όταν τελείωσε την ανάγνωση, θυμάμαι καλά, είπα: «Τα ποιήματα αυτά είναι τόσο σπουδαία όσο τα ποιήματα του W.B. Yeats». Ύστερα, συνέχισα να μιλώ για τα ποιητικά εκείνα στοιχεία που με το πρώτο άκουσμα με οδήγησαν σε σύγκριση με τον μεγάλο Ιρλανδό ποιητή. Ο Ελύτης με άκουγε με προσοχή. Νομίζω τον ενδιέφερε η κρίση μου γιατί εκπροσωπούσα μια νέα γενιά και είχα σπουδάσει την αγγλική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο μιας χώρας που τότε



44

διεκδικούσε την πρωτοπορία σε θέματα θεωρίας και λογοτεχνικής κριτικής. Φεύγοντας, με ευχαρίστησε και μου έδωσε ένα δαχτυλογραφημένο αντίγραφο του αδημοσίευτου ακόμα Άξιον Εστί, ζητώντας μου να το διαβάσω. Τον ενδιέφερε η γνώμη μου. Δεν πέρασε πολύς καιρός, ύστερα από εκείνη τη συνάντηση, και ένα μεσημέρι, καθώς πίναμε καφέ στο κατάμεστο Μπραζίλιαν, ξαφνικά μου ζήτησε να βγούμε έξω για μια στιγμή, γιατί ήθελε να μου πει κάτι «ιδιωτικώς». Εκεί, με ρώτησε αν θα είχα αντίρρηση να μου αφιερώσει τις Έξη και Μία Τύψεις για τον Ουρανό. Τότε, ένιωσα πως ο ποιητής, που «καταπρόσωπο [του] εχλεύασαν οι νέοι Αλεξανδρείς», «ο απόβλητος από τις αγορές του αιώνος», «ο χωρίς φίλον κανένα / μήτε οπαδό», είχε βρει στο πρόσωπό μου μία φίλη, μία οπαδό. Νομίζω, αυτή ήταν η μεγαλύτερη τιμή που μου αποδόθηκε στη ζωή μου. (Τζίνα Πολίτη, «Πρόλογος», Οι αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, Εκδόσεις Άγρα 2013, σ. 9-13: 10-11)

1960 ΄Εκδοση Άξιον εστί, Έξη και μια τύψεις για τον ουρανό. Θάνατος του αδελφού του Κωνσταντίνου και της μητέρας του. Γνωριμία με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Το ραντεβού ήταν εκεί στις αρχές της δεκαετίας του 1960, περίπου 12 με 1 το μεσημέρι στο Καφέ Βrazilian επί της οδού Βουκουρεστίου. Ήταν όλοι εκεί: ο Ελύτης, ο Σαχτούρης, ο Καρούζος, ο Σινόπουλος, ο Ταχτσής και ο μικρότερος όλων, ο Αλέκος Φασιανός. «Η παρέα των διαφόρων ποιητών, ανθρώπων της τέχνης, συνοδών και άλλων ήταν μεγάλη»



45

θυμάται ο ζωγράφος. «Επειδή όμως στεκόμασταν για λίγο εκεί και μετά πηγαίναμε στις δουλειές μας, ήμασταν όλοι όρθιοι». Οι περισσότεροι είχαν συναντηθεί νωρίτερα στο πατάρι του ιστορικού καφενείου Λουμίδη της οδού Σταδίου δίπλα από τη Στοά Νικολούδη. «Εκεί μαζεύονταν και κάποιες κοπέλες. Νόμιζαν ότι θα άκουγαν σπουδαία πράγματα για ποίηση και τέχνη. Έφευγαν όμως απογοητευμένες γιατί εμείς μιλάγαμε για καθημερινά πράγματα και λέγαμε και πολλά ανέκδοτα και αστεία. Το ξέρετε ότι ο Μόραλης- ένας άλλος ζωγράφος με τον οποίο συνδέθηκε ο Οδυσσέας Ελύτης- ήταν περίφημος για τα ανέκδοτά του;. (Αλέκος Φασιανός, «Ο Ελύτης που γνώρισα», Το Βήμα, 25.9.2011) 1961 Συνεργασία με τον Μίκη Θεοδωράκη για τη μελοποίηση του Άξιον εστί.

Ο ποιητής και ο συνθέτης συνεργάζονται

1962 Εγκατάσταση στο διαμέρισμα της οδού Σκουφά 23, 5ος όροφος, στο Κολωνάκι. Εκδίδεται το Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας. Ήταν τρομερά απλός. Ζούσε σε ένα διαμέρισμα δύο δωματίων στην οδό Σκουφά και όταν πήρε το Νομπέλ και το χρηματικό ποσό που το συνόδευε- δεν θυμάμαι πόσα λεφτά - αγόρασε ένα μεγαλύτερο διαμέρισμα αλλά δεν μπόρεσε ποτέ να εγκαταλείψει ως το τέλος της ζωής του αυτά τα δύο δωματιάκια της Σκουφά.



46

(Αλέκος Φασιανός, «Ο Ελύτης που γνώρισα», Το Βήμα, 25.9.2011) Στο ίδιο μικρό ζεστό διαμέρισμα της παλιάς κολωνακιώτικης πολυκατοικίας, ένα τυπικό διαμέρισμα δύο δωματίων, στολισμένο με λαϊκά κεντήματα, έναν Θεόφιλο, μια κασέλα, όλα πολύ κοντά στην ποιητική του έκφραση και πολύ μακριά από τον μύθο του πλούσιου γιου της οικογενείας Αλεπουδέλη που επίμονα καλλιεργήθηκε, άγνωστο γιατί και από ποιους. «Όπως βλέπετε», θα πει ο ίδιος ξεναγώντας με στο σπιτικό του, «σ’ αυτά τα πενήντα τετραγωνικά εργάζομαι και ζω εδώ και πολλά χρόνια. Ούτε είχα ούτε θα ήθελα να έχω ποτέ περισσότερα. Όχι ότι παρασταίνω τον ασκητή. Ο άνθρωπος, πιστεύω, δεν πρέπει να στερείται από τίποτα. Πρέπει, όμως, να αρκείται και στα απαραίτητα. Η πολυτέλεια, το περιττό, σε απομακρύνουν από το ουσιώδες, σε διαλύουν. Είμαι υπέρ της «βασικής ζωής» και αυτή θα έπρεπε νομίζω να εξασφαλίζει σε όλους μια ιδανική πολιτεία. Σημειώστε ότι χρειάστηκε να φτάσω στα μισά της ζωής μου για να την εξασφαλίσω κι εγώ». Και παρατηρώντας το βλέμμα μου να σεργιανίζει στα μικρά πολύτιμα αντικείμενα της λαϊκής μας τέχνης, θα συνεχίσει: «Ναι, αγαπώ τ’ αντικείμενα και ζω μαζί τους. Όταν ταξιδεύω, μου λείπουν. Τίποτε απ’ ό,τι βλέπετε εδώ δεν είναι ακριβό ή πολύτιμο. Έχουν, όμως, όλα για μένα μια σημασία, συνδέονται με την ποίησή μου, τη ζωή μου, τα ταξίδια μου. Αυτό εκεί το χαμηλό τραπεζάκι είναι φτιαγμένο από το εσωτερικό μιας ζωγραφισμένης κασέλας από την Πάτμο. Το κέντημα είναι από τη Σκύρο, δώρο αγαπημένου προσώπου. Το μικρό τραπεζάκι στη γωνία προέρχεται από τ’ αρχοντικό του Διονυσίου Σολωμού. Εκείνο το ξυλόγλυπτο είναι από μπάντα καραβιού, ίσως κι από τέμπλο. Η λιθογραφία πλάι στο κρεβάτι μου, δώρο του Ματίς με ιδιόχειρη αφιέρωση. (Σούλα Αλεξανδροπούλου, «Οδυσσέας Ελύτης, ο Έλληνας «με ανοιχτά χαρτιά»», Η Καθημερινή, 2 .11. 1975 = Συν τοις άλλοις, Ύψιλον 2011, σ. 131-132) Υπήρξα και είμαι υπέρ του ολίγιστου εις τα υλικά πράγματα και υπέρ του μέγιστου εις το πνευματικό επίπεδο και εις την ποιότητα, εξήγησε στα Νέα. Γι’ αυτό και 30 χρόνια τώρα μένει στο ίδιο ταπεινό – αλλά φωτεινό- δυάρι μιας πολυκατοικίας. «Ένας χώρος ίσαμε δεκαπέντε βήματα μάκρος» στην οδό Σκουφά, που τον ήθελε «λειτουργικό όπως ένα ποίημα». Μ’ ένα δωμάτιο «όπου μπορώ



47

να κοιμάμαι και να ερωτεύομαι» κι ένα γραφείο «όπου μπορώ να γράφω και να δέχομαι φίλους. («Αγωνίζομαι με όπλα την ομορφιά και την αθωότητα», Συνέντευξη στη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 3.11.1990 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 292)

Στο διαμέρισμά του στο Κολωνάκι

1963 Γράφει το «Χρονικό μιας δεκαετίας». Παρουσιάζονται οι «Μικρές Κυκλάδες», σε μουσική Μ. Θεοδωράκη. 1964 Μέλος του Δ.Σ. του Εθνικού Θεάτρου. Πρεμιέρα του Άξιον εστί στο θέατρο Ρεξ. Πρόκειται για ένα έργο που χωρίς να έχει άμεση σχέση με το βαθύτερο πνεύμα του δικού μου, δημιουργεί έναν καινούριο χώρο μέσα στη νεοελληνική μουσική με τη σύζευξη βυζαντινών και λαϊκών στοιχείων. Η επιτυχία του προμηνύεται μεγάλη και ευτυχώς η εταιρία Columbia δεν λυπήθηκε τα χρήματα (300.000 δρχ. θα διαθέσει τελικά) για να γίνει όσο το δυνατόν πιο ευσυνείδητη δουλειά. Αργότερα μπορεί να κερδίσω και χρήματα απ’ αυτή την υπόθεση. Η μόδα γύρω από τους δίσκους είναι τώρα και στην Αθήνα μεγάλη. Έχω προτάσεις να διαβάσω απλώς τα ποιήματά μου –χωρίς μουσική- και ίσως το πραγματοποιήσω μέσα στον Μάιο. («[Αθήνα, 5 Απριλίου 1964», Αγαπητέ μου Tériade, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου, Εκδόσεις Εντός 2006, σ. 217)



48

Το Άξιον Εστί, κατεξοχήν πρόσφορο στη φόρμα του για μουσική σύνθεση, αλλά κατεξοχήν απρόσφορο από την άποψη του λόγου. Επειδή, τι τα θέλετε; Υπάρχουν νόμοι, όπως υπάρχουν και στο θέατρο. Υπάρχουν λέξεις που δεν ακούγονται από τη σκηνή και υπάρχουν λέξεις που δεν περνούν στη μελωδία. Και όμως, ένα δυσκολότατο «οξειδώθηκα» ο Θεοδωράκης κατάφερε να το περάσει. Που σημαίνει ότι, σε τελική ανάλυση, όλα γίνονται! («Όπου δεν ακούγεται αηδόνι, ακούγεται κοκτέιλ Μολότωφ», Συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό, Τα Νέα, 27.1.1973 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 93-109: 107) 1965 Ηχογραφεί την ανάγνωση του Άξιον εστί. 1966-1968 Αρχίζει να ασχολείται με ζωγραφική και κολλάζ. Στα διαλείμματα της εργασίας μου ζωγραφίζω. Κάνω σχέδια, τέμπερες, collages, που κι αυτά στο βάθος δεν είναι παρά μια προέκταση της ποίησής μου, θέλω να πω, του ίδιου οράματος.



49

(«Επιστολή στον Δημήτρη Καλοκύρη, 8 Δεκεμβρίου 1968», Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δημήτρη Καλοκύρη για τον Οδυσσέα Ελύτη, 2011, σ. 12) 1967 Στρατιωτικό πραξικόπημα. Αποφασίζει να απέχει από κάθε δημοσιότητα. Αρχίζει να μεταφράζει Σαπφώ. 1969 Εγκατάσταση στο Παρίσι. Κυκλοφορεί ο Ήλιος ο Πρώτος σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου. 1970 Παραμονή 4 μηνών στην Κύπρο. 1971 Επιστροφή στην Αθήνα. Έκδοση της ποιητικής συλλογής Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά και των ποιημάτων Ο ήλιος ο ηλιάτορας. Ο φιλόλογος Τάσος Λιγνάδης εκδίδει την ερμηνευτική προσέγγιση Το «Άξιον εστί» του Ελύτη, Βιβλιοθήκη Σχολής Μωραϊτη. Θυμηθείτε τη φράση του Γερμανού φιλοσόφου: «Δεν μπορούμε ν’ αντιληφθούμε την παρουσία της αυθεντικής πραγματικότητας, παρά υπερβαίνοντας και ξεπερνώντας την εμπειρική αντικειμενικότητα του κόσμου». Μέσα σε μια τέτοια αντίληψη, θα βρείτε το κλειδί του Φωτόδεντρου. («Η επιστροφή του Οδυσσέα Ελύτη», Συνέντευξη στον Λεωνίδα Ζενάκο, Το Βήμα, 18.4.1972 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 84-91: 88) είδα ότι ο Ήλιος ο Ηλιάτορας ξεπερνούσε το πλαίσιο του αρχικού του σκοπού, που ήταν απλώς η μελοποίηση, κι έτσι αποφάσισα να τον εκδώσω σε βιβλίο. Ξέρω ότι και αυτό το έργο μου έχει ορισμένους κινδύνους. Το να βάζει κανείς σήμερα στην ποίηση τους ανέμους και τον ήλιο να μιλούν, μπορεί να φανείς κάτι ξεπερασμένο. («Η επιστροφή του Οδυσσέα Ελύτη», Συνέντευξη στον Λεωνίδα Ζενάκο, Το Βήμα, 18.4.1972 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 84-91: 89)



50

1972 Κυκλοφορούν οι ποιητικές συλλογές τα Ρω του έρωτα και Μονόγραμμα. Το δεύτερο από τα βιβλία μου που βγήκαν στο εξωτερικό είναι το Μονόγραμμα. Είναι ένα ερωτικό ποίημα, που ένιωσα την ανάγκη να το γράψω και το έγραψα. Πιστεύω ότι όσο και αν οι καιροί είναι δύσκολοι, οι μεγάλες αξίες της ζωής δεν παύουν να υπάρχουν και άρα πρέπει να εκφράζονται. Ξέρω, πάντως, ότι είναι πολύ αχάριστο πράγμα να γράψει κανείς ερωτικό ποίημα στην εποχή μας. Κινδυνεύει να πέσει στην κοινοτοπία ή στην εκζήτηση. Αν κατάφερα να ξεφύγω από αυτούς τους κινδύνους, θα το κρίνουν οι αναγνώστες. («Η επιστροφή του Οδυσσέα Ελύτη», Συνέντευξη στον Λεωνίδα Ζενάκο, Το Βήμα, 18.4.1972 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 84-91: 86-87) 1973 Δημοσιεύεται στην εφ. Τα Νέα η σημαντική του συνέντευξη «Όπου δεν ακούγεται αηδόνι, ακούγεται κοκτέηλ Μολότωφ».

1974 Μεταπολίτευση. Πρόεδρος στο Δ. Σ. του ΕΙΡ, απ’ όπου παραιτείται μετά από λίγο καιρό. Κυκλοφορούν η



51

ποιητική συλλογή Ετεροθαλή και τα δοκίμια Ανοιχτά χαρτιά. Πρόκειται για μια σειρά ποιήματα που δεν ανήκουν σε μιαν ενότητα, αλλά είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Δείγματά τους είχα δημοσιεύσει προ ετών στις Εποχές. Θα τα συγκεντρώσω τώρα όλα αυτά, μαζί με τα καινούργια, σ’ έναν τόμο. («Η επιστροφή του Οδυσσέα Ελύτη», Συνέντευξη στον Λεωνίδα Ζενάκο, Το Βήμα, 18.4.1972 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 84-91: 90)

[Στα Ανοιχτά χαρτιά] συγκεντρώνω όλα μου τα δοκίμια, παλιά και καινούρια, γύρω από την Ποίηση και τη Ζωγραφική. Δεν είναι ακριβώς δοκίμια, με την έννοια που είναι οι –έξοχες άλλωστε- «Δοκιμές» του Σεφέρη. Είναι κείμενα λιγότερο σοφά και περισσότερο ανήσυχα και ζωντανά, με όνειρα, πολεμικές, αναμνήσεις, φαντασίες και καθαρά ποιητικές προεκτάσεις. Αλλά βρίσκω την ευκαιρία να πως και τις αντιλήψεις μου τις σημερινές επάνω στη Ζωή και στην Τέχνη. («Επιστολή στον Δημήτρη Καλοκύρη, 8 Δεκεμβρίου 1968», Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δημήτρη Καλοκύρη για τον Οδυσσέα Ελύτη, 2011, σ. 11-12: 12)



52

1976 Κυκλοφορούν οι ποιητικές μεταφράσεις του (Ρεμπώ, Λωτρεαμόν, Ελυάρ, Ζουβ, Λόρκα, Ουνκαρέττι, Μαγιακόβσκυ) με τον τίτλο Δεύτερη Γραφή και το δοκίμιο Η μαγεία του Παπαδιαμάντη. Η παράδοση αρκεί να σου δοθεί η χάρη να τη δεις με παρθένο μάτι, γίνεται πάλι κάτι πρωτογνώριστο, σύγχρονο. Αυτό μου συνέβη με τον Παπαδιαμάντη. («Σώζει η επιστροφή στις πηγές…», Συνέντευξη στον Ματθαίο Μουντέ, Γυναίκα (1977) = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 159-163: 159) 1977 Εκδίδεται το Σηματολόγιον. Αρνείται να γίνει ακαδημαϊκός. Ο ιταλός νεοελληνιστής Μάριο Βίττι, σε συνεργασία με την Αγγελική Γαβαθά, εκδίδει τη Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη 1935-1971, Εκδόσεις Ίκαρος. Δεν θα με βρείτε ποτέ σε ομάδες λογοτεχνικές ή πολιτικές ή οτιδήποτε. Άλλωστε, μια παράταξη που θα εκπροσωπούσε απολύτως τις ιδέες μου δεν υπάρχει. («Ο Οδυσσέας Ελύτης αρνήθηκε πρόσφατα να γίνει ακαδημαϊκός», Συνέντευξη στη Σούλα Αλεξανδροπούλου, Η Καθημερινή, 20.3. 1977 = Συν



53

τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 151-154: 152) 1978 Κυκλοφορεί η Μαρία Νεφέλη. Ακούει κανείς τους σύγχρονους καιρούς μέσα σ’ αυτά τα ποιήματα. Που ακόμη κι εγώ, με τη διαφορετική αγωγή και ηλικία, βρίσκομαι στην ανάγκη με τη «Μαρία Νεφέλη» -ακριβώς επειδή θέλω να μείνω ζωντανός- να μην τους αγνοήσω. Ν’ ακολουθήσω μια παραπλήσια καινοτόμο γραμμή που θα παραξενέψει (αλλά και θ’ απογοητέψει) πολλούς. («Επιστολή στον Δημήτρη Καλοκύρη, 29 Ιανουαρίου 1969», Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δημήτρη Καλοκύρη για τον Οδυσσέα Ελύτη, 2011, σ. 13) Την εποχή που τέλειωνα το Άξιον Εστί [γράφτηκε η Μ.Ν.]. πριν από δεκαεννέα χρόνια την είχα αρχίσει, όταν και στην Ελλάδα εκδηλωνόταν η οργισμένη γενιά με τον ιδεολογικό προβληματισμό, που κατέληξε στον Μάιο του Παρισιού το 1968. Είναι ένα πραγματικό πρόσωπο, η πρώτη χίπισσα της Αθήνας. Βρήκα, λοιπόν, τον τρόπο να γίνει ένα ποίημα που αυτή να μιλάει κι εγώ να προσπαθώ ως αντιφωνητής από δίπλα να την παρακολουθήσω. («Όλα ήταν δύσκολα, χρειάστηκε πείσμα για να μη λυγίσω», Συνέντευξη στη Βεατρίκη Σπηλιάδη, Η Καθημερινή, 21-22.10. 1979 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 192-199: 195-196) Τη Μαρία Νεφέλη είχα την τύχη να την ακούσω από τον ίδιο τον ποιητή όσο την έγραφε μια Πρωτομαγιά του ’70 στο Παρίσι. Ήταν αυτοεξόριστος με το κορίτσι που αγαπούσε […] Έτσι καθώς μου διάβαζε το ένα ποίημα μετά το άλλο, ένιωθα πως ο Ελύτης ζούσε για άλλη μια φορά την επανάστασή του. Άφηνε πίσω την πραγματική του ηλικία κι έφτανε τροπαιούχος στη φανταστική νεότητά του. Εγκατέλειπε το βάθρο του επιβεβλημένου ποιητή και ξαναποκτούσε το μανδύα του επαναστάτη, όχι για την επανάσταση αλλά για το κορίτσι του. (Μάνος Χατζιδάκις, [Για τον Ελύτη], Ο καθρέφτης και το μαχαίρι, Ίκαρος 1988) 1979 Βραβείο Νόμπελ. Συνέντευξη στη «Μεγάλη Βρετανία» για το Νόμπελ. Παρασημοφόρηση από τον Πρόεδρο



54

Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Τσάτσο. Οι σκηνοθέτες Γιώργος και Ηρώ Σγουράκη γυρίζουν την ταινία «Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα» που προβάλλεται από την ΕΡΤ. Ας μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που μου καθορίσανε το χώρο μέσα στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω. Και αυτές είναι που ένιωσα, σιγά σιγά, να ταυτίζονται μέσα μου με την ανάγκη να εκφρασθώ. Είναι σωστό να προσκομίζει κανείς στην τέχνη αυτά που του υπαγορεύουν η προσωπική του εμπειρία και οι αρετές της γλώσσας του. Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ορατότητα. («Λόγος στην Ακαδημία της Στοκχόλμης», Εν λευκώ)

Κορνιζαρισμένο σκίτσο του Αλέκου Φασιανού, με

υπόμνηση των δύο ποιητικών Νόμπελ (Εκδόσεις Ίκαρος)



55

Τα αδέλφια του Ελύτη, τον είχαν του κλότσου και του μπάτσου, τον έλεγαν τεμπέλη. Όταν πήρε το Νόμπελ, του τηλεφώνησα. Μου λέει: «Τώρα το βουλώσανε!» (Μίλτος Σαχτούρης, «Η ποίηση δεν είναι η λογική. Είναι μια ειλικρίνεια ψυχής», Συνομιλία με τον Βασίλη Κ. Καλαμαρά, Ελευθεροτυπία, 23.12. 1998 = Ποιος είναι ο τρελός λαγός. Συνομιλίες, Εκδόσεις Καστανιώτη 2000, σ. 134)

Απονομή του βραβείου Νόμπελ

1980 Επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. Επίτιμος Δημότης Λευκωσίας και Λάρνακας. Κυκλοφορούν τα βιβλία του κριτικού Ανδρέα Καραντώνη, Για τον Οδυσσέα Ελύτη,



56

Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα και του πανεπιστημιακού φιλολόγου Δ.Ν. Μαρωνίτη, Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη, Εκδόσεις Κέδρος. Γυρίσματα του ντοκιμαντέρ «Οδυσσέας Ελύτης. Αυτοβιογραφία», σε σενάριο δικό του και σκηνοθεσία Γιώργου και Ηρώς Σγουράκη, η οποία ολοκληρώθηκε και προβλήθηκε από την ΕΡΤ το 1999. 1981 Επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Αναγόρευση σε επίτιμο Πρόεδρο της «Εστίας Νέας Σμύρνης», μετά από πρόταση του λέσβιου Προέδρου της Πάνου Χαλδέζου. Μου το είπε ο Γραμματεύς της Ακαδημίας, καθώς έφευγα από τη Στοκχόλμη: «Πάρτε το απόφαση, δύο χρόνια από τη ζωή σας πάνε χαμένα». Εγώ είπα από μέσα μου: «Όχι δυο χρόνια, δυο μήνες». Κι όμως, να τα. Συμπληρώθηκαν τα δύο χρόνια κι εγώ ακόμη δεν έχω τελειώσει. Αλλά, για να είμαι ειλικρινής, μετά την επιστροφή μου από το Λονδίνο, το ’χω πάρει απόφαση να αποκλείσω οτιδήποτε. Προσκλήσεις, τιμές, τελετές. Πρέπει πια να γυρίσω στα χειρόγραφά μου. («Μετά την Αγγλία… πίσω στα χειρόγραφά μου», Συνέντευξη στον Γιώργο Γεμενάκη, Τα Νέα, 27.11.1981 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 292) Ευτύχημα θεωρώ ότι βρίσκομαι απόψε κάτω από τη σεπτή στέγη ενός Ιδρύματος, μιας Εστίας, που έχει σκοπό να συνενώνει τις μεγάλες ελληνικές πατρίδες και να υλοποιεί ένα πνευματικό ιδεώδες, που συμβαίνει να είναι και δικό μου. («Η ομιλία του Οδυσσέα Ελύτη», στο Δημήτρης Νικορέτζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 2, Αιολίδα 2009, σ. 313-316: 316)



57

1982 Κυκλοφορούν τα Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας. Χρυσό μετάλλιο της Πόλης των Αθηνών από το δήμαρχο Δημήτρη Μπέη. Τώρα θα βγει ένα μικρό καινούργιο, με τίτλο Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας. Είναι ποιήματα, αλλά έχουν και θεωρία μέσα. Ξεφεύγουν, δηλαδή, από την κλασική έννοια της ποιήσεως και γι’ αυτό έδωσα αυτόν τον τίτλο. Έχω κι ένα πιο μεγάλο, τον Μικρό ναυτίλο, που θα βγει του χρόνου. («Μετά την Αγγλία… πίσω στα χειρόγραφά μου», Συνέντευξη στον Γιώργο Γεμενάκη, Τα Νέα, 27.11.1981 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 292)

1983 Διεθνής αναγνώριση. Συνυπογράφει έκκληση για την επιστροφή των Ελγινείων Μαρμάρων. Νέο πλοίο της



58

Ναυτιλιακής Εταιρείας Λέσβου παίρνει το όνομά του. Στο παρθενικό ταξίδι του ο ποιητής, η οικογένειά του, οι σκηνοθέτες Γιώργος και Ηρώ Σγουράκη οι οποίοι και θα συνεχίσουν την αυτοβιογραφική του ταινία στη Λέσβο.

Ο Ελύτης με τους σκηνοθέτες Γιώργο και Ηρώ Σγουράκη 1984 Κυκλοφορεί ο δίσκος «Προσανατολισμοί», σε μουσική Ηλία Ανδριόπουλου. Κυκλοφορεί η ποιητική του απόδοση Σαπφώ και η ποιητική του συλλογή Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου. Κυκλοφορούν τρεις φιλολογικές μελέτες: Ξ.Α. Κοκόλης, Για το «Άξιον εστί» του Ελύτη, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, του Μ.Γ. Μερακλή, Δεκαπέντε ερμηνευτικές στον Οδυσσέα Ελύτη, Εκδόσεις Πατάκη, και Mario Vitti, Οδυσσέας Ελύτης, Ερμής. Έχω και τη μετάφραση της Σαπφούς, που τη δουλεύω χρόνια. Έχω βασιστεί στις εκδόσεις της Οξφόρδης που είναι οι πιο έγκυρες για το κείμενο και έχω και κάτι άλλο στα σκαριά… («Μετά την Αγγλία… πίσω στα χειρόγραφά μου», Συνέντευξη στον Γιώργο Γεμενάκη, Τα Νέα, 27.11.1981 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 292) Η δομή του ποιήματος εξηγεί αμέσως τη λέξη «ημερολόγιο» στον τίτλο. Τι υπονοεί, όμως, το επίθετο «αθέατος» για τον Απρίλιο; Η λέξη αυτή πρέπει να είναι ένα από τα πρώτα κλειδιά για την κατανόηση του έργου. Πράγματι, πρόκειται για έναν μήνα που δεν διαδραματίζεται μόνο στη Γη, δεν είναι προσιτός σ’ όλα τα μάτια – και για τούτο αθέατος. Το «α» στερητικό, είναι το βασικό στοιχείο της αποφατικής θεολογίας των Μυστικών. Και το νέο



59

ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη είναι το πρώτο καθαρά μυστικιστικό του ποίημα. («Ο πειρασμός της ανάλυσης και η δολοφονία της φαντασίας», Συνέντευξη στον Νίκο Δήμου, Το Βήμα, 3. 2. 1985 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 277-282: 277) 1985 Κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή Ο μικρός ναυτίλος και η μετάφρασή του της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Ο μικρός ναυτίλος, κάτι που θα είναι για μένα ό,τι ήταν για τον Καζαντζάκη η Ασκητική του, αλλά, φυσικά, σε τελείως διαφορετική μορφή. («Οδυσσέας Ελύτης, ο Έλληνας «με ανοιχτά χαρτιά»», Συνέντευξη στη Σούλα Αλεξανδροπούλου, Η Καθημερινή, 2.11.1975 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 131-139: 139) Την έχει κάνει ήδη ο Σεφέρης, αλλ’ αυτό είναι ίσια ίσια που με τράβηξε: να δείξω τη διαφορετική αντίληψη που έχω για την απόδοση του κειμένου αυτού. Πιστεύω πως θα παρουσιάσει ενδιαφέρον μια αντιπαραβολή, άσχετα εντελώς από το ποια θα μπορούσε να θεωρηθεί καλύτερη. («Για μια Σαπφώ καινούργια», Η Λέξη (1983) = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 271-275: 275)

Προτομή του Ελύτη στην πλατεία Δεξαμενής,

έργο του Γιάννη Παππά



60

1986 Προβάλλεται από την ΕΡΤ το ντοκιμαντέρ «Το Αιγαίο, από τον Όμηρο στον Ελύτη». Κυκλοφορεί το Αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, του περιοδικού Χάρτης, τχ. 21-23. Ολοένα, όσο μεγάλωνα, συγκλίνανε μέσα μου οι δύο παράγοντες. Ο πρώτος ήτανε, όπως σας είπα και στην αρχή, το όραμα που μου είχε δώσει πολύ ενωρίτερα η ταξιδιωτική μου περιπλάνηση στο Αιγαίο και η διαμονή μου –τους τρεις μήνες των καλοκαιρινών μου διακοπών- σ’ ένα νησί του Αργολικού κόλπου, όπως οι Σπέτσες. Ο πατέρας μου, που ήταν ερασιτέχνης ναυτικός, με ανέβαζε στη γέφυρα ενώ ταξιδεύαμε άλλοτε για την Τήνο και τη Σαντορίνη, άλλοτε για τη Μυτιλήνη κι άλλοτε για τα κοντινά νησιά, Αίγινα, Πόρο, Ύδρα, Σπέτσες. Αυτό που έβλεπα δεν ήταν με κανένα τρόπο απλώς «τοπίο». Ήταν ένα αλφάβητο από φυσικά στοιχεία που αργότερα θα ζητούσα να βρω την ηθική τους αντιστοιχία στο πνεύμα. Και όχι μόνο ν’ αλλά με τη βοήθειά τους να σχηματίσω συλλαβές, λέξεις, φράσεις, στίχους, έτσι που η μεταμόρφωση του ψυχικού ν’ αποδίδει μεταμόρφωση του φυσικού κόσμου που, ίσια ίσια, παρακολουθούσα. Μια διείσδυση της στεριάς μέσα στη θάλασσα και της θάλασσας μέσα στη στεριά. Μια συνεχής εναλλαγή του επιπέδου των ακτών και των λόφων, όπως μόνο στο Αιγαίο μπορούσε να σημειωθεί, ένα προχώρημα καταπρόσωπο στον ενάντιον άνεμο. Να ποια ήταν η αρχή: Μια μοναδικότητα και αυτή πάνω στο διαρκές της γίγνεσθαι. («Η υπέρβαση και η γεωμέτρηση», Συνέντευξη στον Δημήτρη Άναλι, Η λέξη, Σεπτ. 1983 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 255-269: 259-260) Τρία χρόνια αργότερα με την Ελένη και τον Χουλιάρα αρχίσαμε την έκδοση του περιοδικού Χάρτης και το 1986, ανήμερα των εβδομηκοστών πέμπτων γενεθλίων του, κυκλοφόρησε το ογκώδες αφιέρωμα που μια παρέα φοιτητών οραματίστηκε δεκαέξι χρόνια πριν. Αυτή τη φορά ο ίδιος επέλεξε και υπομνημάτισε ιδιοχείρως τις φωτογραφίες και σχεδίασε τις αυτόγραφες εικόνες που κόσμησαν το πολυσέλιδο τεύχος (Δημήτρης Καλοκύρης, Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δ. Κ. για τον Οδυσσέα Ελύτη, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2011, σ. 26)



61

1987 Επίτιμος Διδάκτορας Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (150 χρόνια από την ίδρυση του). Συνέντευξη τύπου στο Ζάππειο (Επιτροπή για τους αγνοούμενους της Κύπρου). 1988 Του απονέμεται το βραβείο «Μεσόγειος 1988» από την Κοινότητα των Μεσογειακών Πανεπιστημίων. 1989 Υπογράφει διαμαρτυρία διανοουμένων για την ηθική κατάπτωση της χώρας. 1990 Κυκλοφορούν τα δοκίμια Δημόσια και ιδιωτικά, και Ιδιωτική Οδός μαζί με μια σειρά ζωγραφικών έργων. Αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη (Ορχήστρα των Χρωμάτων, Παλλάς, υπό τη διεύθυνσης Μάνου Χατζιδάκη) Η ιδιωτική οδός κόβει μεσ’ απ’ τον χρόνο. Πας πιο γρήγορα σπίτι σου από την Κωνσταντινούπολη. Και πάλι, το σπίτι σου δεν είναι ακριβώς εκείνο πού ήξερες. Είναι μια αγροικία μεγάλη με διπλές πέτρινες σκάλες σαν εκείνη του Πούσκιν στην Κριμαία. Παράδειγμα στην τύχη φέρνω. («Ιδιωτική οδός», Εν λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 392) Το να ακολουθήσεις την ιδιωτική σου οδό, είναι να ζήσεις με την ελευθερία όχι εκείνην που σου διδάσκουν οι διάφορες θεωρίες περί ελευθερίας, αλλά με την απελευθέρωση του δικού σου κόσμου. Χωρίς φραγμούς. Αυθεντικά. Η επιδίωξή μου ήταν να δημιουργήσω έναν τύπο δοκιμίου που να παρουσιάζει μια διακύμανση: που να περνά από τη σκέψη στο όνειρο και από τα αυτοβιογραφικά στοιχεία σε καθαρά ποιητικά μέρη. («Αγωνίζομαι με όπλα την ομορφιά και την αθωότητα», Συνέντευξη στη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 3. 11.1990 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 296, 297)



62

1991 Κυκλοφορούν τα Ελεγεία της Οξώπετρας. Έχω μια σειρά από μικρότερα ποιήματα, Τα ελεγεία της Οξώπετρας, που αποτελούν ένα είδος συνέχειας των Τύψεων από την άποψη όχι της μορφής αλλά της μεταφυσικής του φωτός, όπως θα μπορούσε να πει κανένας. («Απόσπασμα από επιστολή στον Δημήτρη Καλοκύρη, 8 Δεκεμβρίου 1968», Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δημήτρη Καλοκύρη για τον Οδυσσέα Ελύτη, 2011, σ. 42) Οξώπετρα είναι ένα ακρωτήριο στην Αστυπάλαια. Είναι η έξω πέτρα. Το πιο προχωρημένο σημείο της γης μέσα στη θάλασσα, συνάμα, όμως, της εποχής μας μέσα σε μιαν άλλη εποχή, και της ζωής μου μέσα στον θάνατο. Να δούμε αν θα μ’ αξιώσει ο Θεός να τα ολοκληρώσω. («Η μοίρα μας βρίσκεται στα χέρια μας!», Συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό, Τα Νέα, 15.6.1982 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 245-253: 252) Επιτέλους, καταπιάστηκα και προχωρώ στην υλοποίηση μιας σειράς ποιημάτων που θα κυκλοφορήσουν –ελπίζω του χρόνου, τέτοια εποχή-, με τίτλο Τα ελεγεία της Οξώπετρας. Έτσι λένε ένα ακρωτήρι στην Αστυπάλαια. Για μένα σημαίνει το ακραίο σημείο της γης μέσα στη θάλασσα, της ζωής μέσα στον θάνατο, το τέλος μιας εποχής σε μιαν άλλη… Έχω καταλήξει ήδη σε 14 ποιήματα που νομίζω ότι είναι τώρα στην προτελευταία τους μορφή.



63

(«Αγωνίζομαι με όπλα την ομορφιά και την αθωότητα», Συνέντευξη στη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 3. 11.1990 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 291-299: 298-299) 1992 Κυκλοφορεί ο δεύτερος τόμος των δοκιμίων του, Εν λευκώ. 1993 Κυκλοφορεί η Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη (1971-1992) από τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο. Προβάλλεται στην ΕΤ1 το ντοκιμαντέρ της Ιουλίτας Ηλιοπούλου «Ο κήπος βλέπει»

1995 Επίτιμος πρόεδρος στην «Ορχήστρα των χρωμάτων». Κυκλοφορούν η ποιητική συλλογή Δυτικά της λύπης και Ο κήπος με τις αυταπάτες. Και υπάρχει ακόμη ένα σχέδιο, που με τραβάει πολύ αυτόν τον καιρό, και που να παρακαλάτε, αν μ’ αγαπάτε, να μου στέλνουν λιγότερα γράμματα και χειρόγραφα, για να βρω τον καιρό να το καταπιαστώ. Μόνο που η δική μου εγκυμοσύνη είναι σαν των



64

ελεφάντων. Και δυστυχώς μόνον αυτή. Όχι και η διάρκεια της ζωής μου. («Ο πειρασμός της ανάλυσης και η δολοφονία της φαντασίας», Συνέντευξη στον Νίκο Δήμου, Το Βήμα, 3.2. 1885 = Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 278-282: 282) 1996 Εργάζεται για το συνθετικό του έργο Εκ του πλησίον. Πεθαίνει στις 18 Μαρτίου.

Ο τάφος του Ελύτη στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών

Η ύλη ηλικία δεν έχει. Μόνον ν’ αλλάζει ξέρει. Θες πάρτην από την αρχή Θες απ’ το τέλος. Ηρέμα κυλάει εμπρός η επιστροφή και συ την Παρακολουθείς δήθεν αδιάφορος. Τραβάς ωστόσο το σχοινί σ’ όρμο Μυρτώο έρμο Δίχως ουτ’ ένα ελαιόδεντρο να σου απουσιάσει. («Ως Ενδυμίων», Δυτικά της λύπης, 1995)



65

Η Αθήνα στην ποίηση

«Παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα: Μενεξελί» Ήλιος ο πρώτος (1943), Ποίηση, σ. 97-98 Σαν φέρετρο που προχωρεί ενώ κρυφά ο νεκρός Αφήνει ένα ρυάκι μενεξέδες πίσω του Κι η Αττική του σιγοψιθυρίζει καλησπέρα. Σαν κηπουρός που τυραννιέται σκύβοντας Μέσα στα συρματόσκοινα και τις εβραίισσες πέτρες Μα δεν ακούει το πάθος της νεραντζανθιάς Όταν φοράει τον άνεμο και γνέφει με χορτάρια Πέρα στο σέλας των πλωτών βουνών Κι από το αχ του αμπελουργού τρομάζουνε τα σύννεφα... Η γη συνάζει ολόγυρα τους γαλαξίες των δέντρων της Και μες στη μέση τους γεννάει μια λίμνη με νερά Η γη ετοιμάζει τα σεντόνια της: Αμάραντους πιο τρυφερούς κι από κουμπάκια αγγέλων Βολβούς πιο πράους στο μέτρημα κι από ίσκιους τ’ ουρανού Λάμπει ψηλά ολομόναχο το ανεμαλώνι Μολόχες ντύνονται και παν στους τάφους για κεριά Σφυρίζει ένα βαπόρι μακρινό που χάνεται. Κι όπως με τρεις κλωστές καπνού λέει τον εσπερινό Ήρεμη στέγη με την καμινάδα της Μια νυχτερίδα πιάνεται μες στα μαλλιά της δύσης!



66

«Ψαλμός και ψηφιδωτό για μιαν άνοιξη στην Αθήνα» Τα ετεροθαλή (1974), Ποίηση, σ. 323-326 Άνοιξη θρύψαλο μενεξεδί Άνοιξη χνούδι περιστέρας Άνοιξη σκόνη μυριόχρωμη Στ’ ανοιχτά χαρτιά και στα βιβλία Κιόλας φυσούσε χλιαρό αεράκι Με τσιγγάνες που άρπαζε Σαν Χαρταετούς Ψηλά Και πουλιά που δοκίμαζαν το νέο τιμόνι τους Άνοιξη πίκρισμα του σκίνου Άνοιξη άζωτο της αμασχάλης Άνοιξη σουσάμι αόρατο Από σύρμα που άξαφνα έσυρνε φωτιά Στη γωνιά του δρόμου με τις Καρυάτιδες Στρίβοντας Ένα τραμ Εστρίγκλιζε Στ’ άδεια οικόπεδα η μασιά του ήλιου εσκάλιζε Την τσουκνίδα και το σαλιγκαρόχορτο Άνοιξη μυρμηκιά της μέρας Άνοιξη αίμα του βολβού Άνοιξη οπλοπολυβόλο απύλωτο Στων ωραίων γυναικών τα χέρια Όπου τύχει Ριπές Θάνατοι Εκατομμύρια σπερματοζωάρια Στων ωραίων γυναικών τα χέρια Τα δυνατά λουλούδια με τον ήλιο μέσα τους Άνοιξη τσίτι τσιτωμένο Άνοιξη σφήκα του χεριού Άνοιξη «μη» «θα μας δούνε» «τέρας» Και το τέρας που γύριζε σαν τη λατέρνα Μια παράξενη



67

Άλλη Γειτονιά Και η χούφτα η βάναυση που ακαρτερούσε: Χάιντε η ριξιά να βρει το ζάρι της Κι η τζαμαρία το θαρραλέο λιθάρι της! Άνοιξη κρύσταλλο και νίκελ Άνοιξη παραπάτημα των κήπων Άνοιξη «Μήνιν άειδε...» Θεά! Και τι σγουρά τα σκοτεινά τα μέρη! Και τα χείλη τι ζάχαρη βιολέτας! Και τι κηπάκι Τα λυτά Νωπά Μαλλιά Στην απαλή κοιλιά η ανάσα τι ταξίδι! Άνοιξη μισοζαλισμένο ερείπιο Άνοιξη κεφαλή Διός και πέλαγος Άνοιξη Mercury Air Sedan Οι καμπάνες ανοίγανε μακριά Στο κενό του γλαυκού κάτω απ' τα βλέφαρα Μια ρουφήχτρα Που κατάπινε Άσπρα Πούπουλα Οι ορμόνες της μουριάς κυρίευαν τα ύψη Άνοιξη μούρο αδάγκωτο Άνοιξη βιδωτό φιλί Άνοιξη χάσμα της λιποθυμίας Το ντουβάρι ορέγονταν κι αλλά καρφιά Στην ώχρα μέσα η μνήμη του Νοσοκομείου ξυπνούσε Το τραγούδι που άστραφτε από τις χρυσόμυγες Κι έφερνε Γύρους Χαμηλά Στην αυλή με το κόκκινο κι άσπρο πλακάκι



68

Άνοιξη βούισμα στους κροτάφους Άνοιξη αμόνι και σφυρί Άνοιξη πρόσθια καταβύθιση Κάποιος απ’ τ’ ανοιχτό παράθυρο έριχνε Λόγια που σπούσαν σαν αμύγδαλα Κάκτος Κάστωρ Κόνδωρ Ιέραξ Ενώ στ’ αντικρινό το Παρθεναγωγείο Άνοιξη 37 και 2 Άνοιξη Lone Amour και Liebe Άνοιξη no nein και non! Τα κορίτσια δάγκωναν στη γομολάστιχα Και τινάζανε πίσω το κεφάλι Σαν Να τραβούσαν Έξω Του σφαγμένου πετεινού τα σπλάχνα Τα κομμάτια τα σπλάχνα μες στα δόντια τους Άνοιξη δόντι λυσσαλέο Άνοιξη φούξια του παροξυσμού Άνοιξη αρτεσιανόν ηφαίστειο Κι άλλα κρυμμένα πίσω απ’ το φεγγίτη Που πάλευαν τις ρόδινες κορδέλες Μια στιγμού- Λα μόνο Τα γυμνά στήθη Τα τρεμάμενα σπάρτα μες στους κάμπους Όπου ευφραίνονται οι ακρίδες Άνοιξη σάλτο της ακρίδας Άνοιξη μήτρα σκοτεινή Άνοιξη πράξη ακατονόμαστη Στ’ ανοιχτά χαρτιά και στα βιβλία Μια κηλίδα Μωβ Πήγαιν’



69

Ερχότανε Τα χυμένα νερά τα γυμνωμένα μέλη Λάμπανε πίσω απ’ το παντζούρι Άνοιξη άνοιξη σαλπάροντας Άνοιξη άνοιξη σημαιοστόλιστη Άνοιξη «αντίο αντίο παιδιά!» 1939 «Το δάσος των ανθρώπων» Μαρία Νεφέλη (1978), Ποίηση, σ. 364 Ποιητή τζιτζίκι μου εγκαταλειμμένο Μεσημέρι δεν έχει πια κανείς˙ Σβήσε την Αττική κι έλα κοντά μου «Ο κήπος βλέπει» Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982), Ποίηση, σ. 448-449 έτσι το νερό στη φούχτα πίνετε προχωρείτε συναντάτε το άλσος το περίφημο του Κολωνού ακολουθείτε τον Οιδίποδα δροσιά γαλήνη αηδόνια



70

Ο μικρός ναυτίλος Ποίηση, σ. 495, 496 Σκηνή πρώτη: Δικαστήριο υπαίθριο στην αρχαία πόλη των Αθηνών. Φτάνουν οι κατηγορούμενοι και προχωρούν ανάμεσα σε βλαστήμιες και κραυγές: Θάνατος! Θάνατος! Σκηνή δεύτερη: Φυλακή στην ίδια πόλη, κάτω από την Ακρόπολη. Τοίχοι μισοφαγωμένοι από την υγρασία. Χάμου ένα φτενό, αχυρένιο στρώμα και στη γωνιά ένα σταμνί με νερό. Στον εξωτερικό τοίχο μια σκιά: ο φύλακας. Σκηνή έκτη: Μπρος από ’να παλιό και άδειο οικόπεδο, στη σύγχρονη Αθήνα, ένα πλήθος ανάκατο με παπάδες και δεσποτάδες συνωστίζεται για να ρίξει μια πέτρα, «τον λίθον του αναθέματος» Σκηνή έβδομη: Κτίσματα χαμηλά του ΕΑΤ/ΕΣΑ. Στο προαύλιο, μεθυσμένοι οπλίτες. Αγριοφωνάρες κι αισχρές χειρονομίες. Ο αξιωματικός που βγαίνει από κάποιο κελί λέει στον στρατιωτικό ιατρό. Πίσω τους ακούγονται γδούποι και οιμωγές.



71

«Όττω τις έραται» [Ο Ταξιδιωτικός Σάκος] Ο μικρός ναυτίλος, (1985), Ποίηση, σ. 505 ΑΘΗΝΑ Ευφρονίου: Ο Λέαγρος έφιππος (Μουσείον Αρχαίας Τέχνης Μονάχου) Ομάς ιππέων από τη ζωφόρο του παρθενώνος Αγαλματίδιο Αφροδίτης (Μουσείον Βερολίνου) Αφροδίτη με λυγισμένα πόδια (Μουσείον Ρόδου) Θεραπαινίς φυλάσσουσα τάφον (Εθνικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον) Αμυνόκλεια (Επιτύμβια στήλη) «Μικρό παίγνιο για μεγάλους», Εκ του πλησίον (1998), Ποίηση, σ. 622 Της Κρήτης είναι και της Αττικής τα γονικά μου:



72

Γιώργος Δέρπαπας, «Οδυσσέας Ελύτης»



73

Η Μυτιλήνη του Οδυσσέα Ελύτη

Με τη Μυτιλήνη δεν πρόφτασα να ’χω εμπειρίες. Εν τούτοις, όταν πηγαίνω εκεί, αισθάνομαι ότι σε κάθε φύλλο της ελιάς υπάρχει η ταυτότητά μου. Αυτά είναι μυστήρια πράγματα (Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό, Ύψιλον 2000, σ. 10)



74

Ζωγραφιά "Οδυσσέας" (Λαογραφικό Μουσείο Αγιάσου)



75

Ο Ελύτης στη Μυτιλήνη Η τεχνική ξεπερνιέται· η φύση, όχι. Οι αισθήσεις ποτέ· οι γνώσεις πάντοτε. Ο έσπερος της Σαπφώς εξακολουθεί να λάμπει πάνω από τα κεφάλια μας κι η ροδιά του Αρχίλοχου ν’ ανθίζει στον κήπο μας, όταν τα μεγαλόπρεπα υπερωκεάνια του Valery Larbaud βρίσκονται από καιρό σε κάποιο λιμάνι, παροπλισμένα. («Η μέθοδος του «άρα»», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 165-183: 178) Από τα κύματα του ανατολικού Αιγαίου με αξίωσε ο θεός ν’ αναδυθώ. Και δεν είναι μόνο ότι οι ρίζες της οικογένειάς μου βυθίζονται στους ελαιώνες της Λέσβου. Είναι ότι όλη μου η παιδεία, όλη μου η σταδιοδρομία, στηρίχθηκαν στο λόγο και στη σκέψη των τέκνων της Αιολίδας και της Ιωνίας. Κανείς ποιητής σε καμιάν άλλη χώρα δεν μπορεί να καυχηθεί για ένα, τέτοιου είδους, προνόμιο! Το προνόμιο να γεννηθεί στο χώρο ακριβώς όπου, πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια, γεννήθηκε η τέχνη που υπηρετεί και εννοώ βέβαια τη λυρική ποίηση, όπως μας έχει παραδοθεί και αναπτυχθεί στους κόλπους του δυτικού μας πολιτισμού. («Ομιλία στην Εστία Νέας Σμύρνης» (1981), στο Δ. Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 2, Αιολίδα, σ. 313-316: 314) Ούτε τη Μυτιλήνη, εξάλλου, την έζησα ποτέ. Φυσικά, έχω όλους μου τους συγγενείς εκεί. Και ίσως όχι μόνον τους εξ αίματος. Η Σαπφώ είναι μια ποιήτρια, που τη νιώθω πολύ συγγενική μου. Και γενικά το Αιολικό πνεύμα, εκ των υστέρων κατάλαβα ότι έχει επιδράσει πάνω στην ποίησή μου. Της Κρήτης οι επιδράσεις υπάρχουν επίσης. Είναι, αν θέλετε, πιο μυστηριώδεις, πιο αφανείς αλλά συνάμα πιο βαθιές. Ένας φίλος μου, παρατήρησε, κάπως τολμηρά ίσως, αλλά διόλου άστοχα, ότι παρ’ όλο που έχω διαμορφωθεί πάνω στα ευρωπαϊκά πρότυπα, ένα ένστικτο μ’ έσπρωξε ν’ αντιστρέψω τον ρου της «καταραμένης ποίησης» και να στραφώ στην ηλιολατρεία, κάνοντας μια ποίηση που θα μπορούσε να θεωρηθεί το ανάλογο των Μινωικών τοιχογραφιών.



76

(«Ο Οδυσσέας Ελύτης μιλά για το Ηράκλειο», Συνέντευξη στο Μηνά Νικηφοράκη, εφ. Αλλαγή Ηρακλείου (1979), στο Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 111-129: 111) Ήδη ο αέρας έχει αρμυρίσει περισσότερο. Η εισβολή του Ευξείνου αρχίζει να γίνεται πιο αισθητή. Είναι μια ηδονή να νιώθεις ότι φέρνεις γύρο μια μεγάλη νήσο. Και που είναι ίσως το κέντρο του κόσμου. Και τι περιστεράκια ξαποστέλνουν για μια στιγμή των παλαιών προγόνων οι αναμνήσεις. Τι μεγάλα κλαδιά που τινάζουν μέσα στην οικογένεια οι μικροί σπόροι από τους Αγίους Σαράντα στην Έφεσο και από την Πέργαμο στους Παξούς και τα Κύθηρα. (Ο κήπος με τις αυταπάτες, Ύψιλον 1995, σ. 81)

Αυτόγραφο του ποιητή

Ο ποιητής στο αρχοντικό του Θρασύβουλου Αλεπουδέλη

στη Σουράδα



77

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1915 O Ελευθέριος Βενιζέλος φιλοξενείται στην έπαυλη του Θρασύβουλου Αλεπουδέλη στη Σουράδα. Καλοκαιρινές διακοπές της οικογένειας στη Μυτιλήνη.

1917 Φιλοξενία Βενιζέλου.



78

1918 Θάνατος της αδελφής του ποιητή, Μυρσίνης. Η μητέρα, Μαρία Αλεπουδέλη, αρνείται στο εξής να ξαναπάει στη Μυτιλήνη. Περνούν τα καλοκαίρια τους σε άλλα νησιά, και περισσότερο στις Σπέτσες.

Oικογενειακή φωτογραφία του 1923. Πίσω δεξιά ο

ποιητής Στη δική του εποχή, τα παιδιά των αριστοκρατικών οικογενειών τα μεγάλωναν οι γκουβερνάντες, οι θείες, οι γιαγιάδες, τα κορίτσια του σπιτιού, διότι οι μητέρες ήταν απασχολημένες με τον καθρέφτη τους, μέσα στον οποίο φύλαγαν το βράδυ τις μπούκλες

απʼ τα μαλλιά τους, σαν σε κουτί. Τον Οδυσσέα τον μεγάλωσαν η θεία Βατάνα και η θεία Μελισσινή, δυο καλόκαρδες γυναίκες που ήξεραν να ζυμώνουν γλυκά με την υγρασία και που μιλούσαν στα

γατιά με το θρόισμα απʼ τα μεσοφόρια τους. Της μητέρας του την αγάπη ο Οδυσσέας δεν τη συνάντησε εκεί πέρα, στα αρχοντικά, στην εξοχή (στο σπίτι της Κρήτης και στο σπίτι της Αίγινας με κύματα ολόκληρα από γεράνια, και στο σπίτι της Μυτιλήνης που

το ʼχε βάψει η φαντασία ροζ της μπιγκόνιας). (Ευγένιος Αρανίτσης, Ίψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά & ερωτευμένους, Εκδόσεις Πατάκη 2000, σ. 67) 1928 Γάμος του μεγάλου αδελφού Θεόδωρου το καλοκαίρι στη Μυτιλήνη. 1933 Διακοπές στη Χίο και τη Μυτιλήνη.



79

Το Αιγαίο δεν έχει οθόνη, δεν απέκτησε ποτέ. Είναι από ύλη ή πνεύμα (δεν έχει σημασία) οδηγημένα στο ουσιώδες. Το παν –για ό,τι πιθανόν το ακατάληπτο αντιπροσωπεύει- είναι η διαύγεια: η δυνατότητα να βλέπεις μεσ’ απ’ το πρώτο και το δεύτερο και το τρίτο και το πολλοστό επίπεδο μιας και μόνης πραγματικότητας το μονοδιάστατο και συνάμα πολύφθογγο σημείο της μεταφορικής τους σημασιολογίας. («Εισαγωγή στο χώρο του Αιγαίου», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 17-23: 23) 1935 Πάσχα με τον Ανδρέα Εμπειρίκο στη Μυτιλήνη, αναζητώντας πληροφορίες και έργα του Θεόφιλου. Φιλική συναναστροφή με τους μυτιληνιούς ζωγράφους Ορέστη Κανέλλη και Τάκη Ελευθεριάδη.

Την άνοιξη του 1935 ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος κι εγώ αποβιβαζόμασταν στο λιμάνι της Μυτιλήνης. Μια πρόσκληση [του Θρασύβουλου Αλεπουδέλη] να περάσουμε τις ημέρες του Πάσχα σε σπίτι φιλικό ήταν η αφορμή. Αλλά η αιτία η βαθύτερη ήταν να βαδίσουμε πάνω στα ίχνη που δεν μπορεί παρά να είχε αφήσει, πεθαίνοντας εκεί ένα χρόνο πριν, ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος.[…] Και οι ζωγράφοι Ορέστης Κανέλλης και Τάκης Ελευθεριάδης, Μυτιληνιοί και οι δυο τους, που προθυμοποιήθηκαν άλλωστε, μόλις φτάσαμε, να μας παρασταθούν στις εξερευνήσεις μας˙ γιατί, πραγματικά, είχε κάτι από τη γοητεία της εξερεύνησης η επιχείρησή μας αυτή. («Ο ζωγράφος Θεόφιλος», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 269-270)



80

Το Πάσχα της χρονιάς εκείνης κάναμε μαζί κι ένα ταξίδι στη Μυτιλήνη. Μόλις είχε βγει η Υψικάμινος (είχαμε μαζί μας, θυμάμαι, το πρώτο αντίτυπο, χωρίς εξώφυλλο ακόμη) κι εκεί, στο «νησί με τους κόλπους των ελαιώνων», πλαισιωμένοι από δυο νέους τότε ζωγράφους, τον Ορέστη Κανέλλη και τον Τάκη Ελευθεριάδη, κάναμε ατέλειωτες συζητήσεις ή επιχειρούσαμε θαυμαστές εκστρατείες για την ανακάλυψη των έργων του Θεοφίλου που είχε πεθάνει μόλις ένα χρόνο πριν.

Τριγυρισμένος από μια φύση που δεν είχα ζήσει ποτέ άλλοτε, αλλά που ένιωθα ότι μου την είχαν οι πρόγονοί μου κληρονομήσει και κυκλοφορούσε στο αίμα μου, άρχισα πάλι να δοκιμάζω το ίδιο περίεργο συναίσθημα: δύο ρεύματα που ξεκινούσαν από πηγές απομακρυσμένες και που έρχονταν να διασταυρωθούν μέσα μου· το ένα, γεμάτο από τις παλαιές φωνές της Σαπφώς, το δικαίωμα του μικρού χόρτου και της μεγάλης σελήνης μέσα μας, το λευκό πέτρινο μνημείο μιας βρύσης, κάτι απλό αλλά γεμάτο σοφία που «να στέκει» στο ύπαιθρο, όπως στέκει το δέντρο της ελιάς, τέλος,



81

το αίσθημα και η αίσθηση με ίσες ανταποκρίσεις, μ’ ένα είδος αυτάρκειας, χωρίς τις επιδράσεις του πολιτισμού, αν μπορούσε να το πει αυτό κανένας («Το χρονικό μιας δεκαετίας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 352-353) Είμαι από τη Μυτιλήνη. Και την εποχή που πήγα με τον Εμπειρίκο και τον Τεριάντ κι ανακαλύψαμε τον Θεόφιλο, αυτοί τον κοροϊδεύανε. («Η Ελλάδα η δική μου δεν είναι η τρέχουσα», Συνέντευξη στη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 5.12. 1988, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 282-289: 289) 1962 Το καλοκαίρι στην Κέρκυρα και ύστερα στη Μυτιλήνη με τον Ε. Τεριάντ. Στις μεγάλες αίθουσες του Λούβρου, καθώς τριγύριζα τώρα και ξανακοίταζα τα έργα αυτά, ένιωθα κοντά στο αίσθημα της υπερηφάνειας, τ’ ομολογώ, κι ένα άλλο αίσθημα, ξεριζωμού, κάτι σαν αυτό που είχα νιώσει στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου με τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Μοιραία, συλλογιζόμουνα, τα περισσότερα από αυτά θα σκόρπιζαν μια μέρα στις συλλογές της Ευρώπης ή της Αμερικής. Και το άλλο βράδυ, καθώς έτρωγα με τον Teriade, του το εξομολογήθηκα. Πήρε ένα ύφος παράξενο, με κοίταξε στα μάτια, κι αντί να μου αποκριθεί, με ρώτησε αν είχα σκοπό, τώρα που επέστρεφα στην Ελλάδα, να πάω στη Μυτιλήνη. Θα είχε, λέει, μια θερμή παράκληση να μου κάνει: να πληροφορηθώ και να του γράψω αν, ανάμεσα στη Χώρα και στη Βαρειά, βρισκότανε κανένα οικόπεδο κατάλληλο για Μουσείο. «Μουσείο;» ρώτησα ξαφνιασμένος. «Ναι, για το Μουσείο Θεοφίλου», μου αποκρίθηκε ήρεμα. Του έστειλα, θυμάμαι, κάμποσα τοπογραφικά σχέδια, μα δεν έμεινε ικανοποιημένος. Το άλλο καλοκαίρι, έφτασε ο ίδιος στην Αθήνα και με πήρε μαζί του στο νησί. Ωραίες μέρες που ανεβοκατεβαίναμε τους χαμηλούς λόφους γύρω από την πολιτεία και συζητούσαμε όλες τις δυνατότητες. Τον ζήλευα που είχε την αρχοντιά να προσφέρει ένα τέτοιο δώρο στην γενέτειρά του, που τον αγνοούσε. Και γι’ άλλη μια φορά θαύμασα την ευθυκρισία του όταν τον είδα να προτιμά από τις περίοπτες θέσεις του Ακλειδιού, που πρότεινα εγώ, τους ταπεινούς ελαιώνες της Βαρειάς, αντίκρυ στο πατρικό του σπίτι, τους πλημμυρισμένους από ένα γαλήνιο και γλυκό φως.



82

(«Ο ζωγράφος Θεόφιλος», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 314-315)

1964 Ιούλιος. Στη Μυτιλήνη με τον Ε. Τεριάντ και τον Γιάννη Τσαρούχη για το Μουσείο Θεόφιλου. Ξαναήρθαμε και τ’ άλλα καλοκαίρια, μαζί πια με το Γιάννη Τσαρούχη, που εστάθηκε πολύτιμος βοηθός, και τον εξαίρετο αρχιτέκτονα Γιαννουλέλη. Δουλεύαμε όλοι μας με τη χαρά της ανιδιοτέλειας κι ο καθένας μας όπως μπορούσε. («Ο ζωγράφος Θεόφιλος», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 315) 1965 Ιούλιος. Εκδηλώσεις για τον Θεόφιλο. Στη Μυτιλήνη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, τον Νίκο Καρύδη, κ.α. 1968-1969 Μεταφράζει Σαπφώ.

Ο κάλαθος του Βρύγου με τον Αλκαίο και την Σαπφώ

Αυτή τη στιγμή εικονογραφώ τα ποιήματα της Σαπφώς, που παράλληλα δοκιμάζω να τα μεταφράσω μ’ έναν καινούριο τρόπο,



83

να τη γλιτώσω από τη «φιλολογία» και να τα φέρω πιο κοντά στη μοντέρνα ευαισθησία. («Επιστολή στον Δημήτρη Καλοκύρη, 8 Δεκεμβρίου 1968», Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο του Δημήτρη Καλοκύρη για τον Οδυσσέα Ελύτη, 2011, σ. 12)

Σαπφώ η Ερεσία

Δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, στη Μυτιλήνη, βλέπω ακόμη τη Σαπφώ σαν μια μακρινή εξαδέλφη που παίζαμε μαζί στους ίδιους κήπους, γύρω απ’ τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες. Λιγάκι μεγαλύτερη στα χρόνια, μελαχρινή, με λουλούδια στα μαλλιά, κι ένα κρυφό λεύκωμα γεμάτο στίχους, που δε μ’ άφησε ν’ αγγίξω ποτέ. Βέβαια, είναι που ζήσαμε στο ίδιο νησί. Που είχαμε την ίδια αίσθηση του φυσικού κόσμου, τη χαρακτηριστική, που εξακολουθεί αναλλοίωτη από τα χρόνια εκείνα ίσαμε σήμερα να παρακολουθεί τα τέκνα της Αιολίδας. Αλλά πάνω απ’ όλα είναι που δουλέψαμε –στα μέτρα του ο καθένας- με τις ίδιες έννοιες, για να μην πω περίπου με τις ίδιες λέξεις: με τον ουρανό και τη θάλασσα, τον ήλιο και τη σελήνη, τα φυτά και τα κορίτσια, τον έρωτα. Μια συζυγία, μισή στον ουρανό και μισή στη γη, μισή στην αμφιβολία και μισή στην αθανασία- ευδιάκριτη, αν όχι τίποτε άλλο. Ας μου συγχωρεθεί, λοιπόν, να μιλήσω για τη Σαπφώ σαν για μια σύγχρονή μου. Στην ποίηση, όπως και στα όνειρα, δε γερνάει κανένας. («Σαπφώ. Από Τα μικρά Έψιλον», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 216)



84

Νόμισμα του 1ου – 2ου μ.Χ. αιώνα, της Ερεσού για να

τιμήσει την Σαπφώ

ζητάω να βγάλω, μέσα από τα θραύσματα που μας απόμειναν και που η κατάταξή τους, σύμφωνα με τους νόμους της φιλολογικής επιστήμης, τα καθιστά πιο εμφανή, μια Σαπφώ, καινούργια, νέα, και όσο το δυνατόν ακέραιη. («Για μια Σαπφώ καινούργια», Η λέξη (1983), Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 2711-275: 271) 1971 Αύγουστος. Με τον Ε. Τεριάντ στη Μυτιλήνη. Ενδιαφέρον για τη δημιουργία Μουσείου μοντέρνας τέχνης και ενέργειες για να την προστασία του Γενί Τζαμί της Απάνω Σκάλας.

Ο Τεριάντ προετοιμάζει την επέκταση του Μουσείου Θεοφίλου με πτέρυγες της σύγχρονης τέχνης. Ένα παγκόσμιο προσκύνημα των φιλοτέχνων. Το ενδιαφέρον των δυο λεσβίων ξαπλώθηκε και στα τοπικά μνημεία της ιστορίας και της τέχνης, για τα οποία, ιδίως την επισκευή των τειχών του Φρουρίου Μυτιλήνης, ενδιαφέρθηκε τελευταία και η υπηρεσία Αναστηλώσεων του Υπουργείου Προεδρίας, με την επίσκεψη του διευθυντή της Χ. Σολομωνίδη, για τη χορήγηση κατεπείγουσας σχετικής πίστωσης. Ο Τεριάντ και ο Ελύτης έκαναν έντονα διαβήματα για τη



85

διατήρηση του Γενί Τζαμιού, που πολλοί, ειδικοί και μη, ζήτησαν πρόσφατα τον κατεδαφισμό του και τη μετατροπή του σε πάρκο ή δημαρχείο. (Γεώργιος Βαλέτας, «Τα λεσβιακά μνημεία», Αιολικά γράμματα, Ιουλ.-Αυγ. 1971, τχ. 4) 1972 Αύγουστος. Με τον Ε. Τεριάντ στη Μυτιλήνη, για να επιβλέψουν τις εργασίες οικοδόμησης του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης.

Το σπουδαίο γι’ αυτόν δεν ήταν ότι από μια μέτρια φωτογραφία ενός μέτριου έργου του Θεόφιλου κατάλαβε τη σημασία του. Μήτε ότι του ίδρυσε, όταν η ώρα εσήμανε, ολόκληρο Μουσείο. Ήταν ότι βρήκε έναν συνάδελφο. Βρήκε κάποιον που ήξερε, όπως ο ίδιος, ν’ ανοίγει τα μάτια του πάνω στον φυσικό κόσμο, να δρέπει τη χαρά και τη γεύση των απλών πραγμάτων. («Μνήμη E.Teriade. Από Τα μικρά Έψιλον», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 294)

Όμως η σελήνη των ηλεκτρονικών εγκεφάλων φοβούμαι ότι θα εξακολουθεί να είναι, είτε το θέλουμε είτε όχι, κατώτερη από τη σελήνη της Σαπφώς, που η αχτίδα της, έτσι καθώς μας σημαδεύει απ’ τα βάθη ενός ελαιώνα της Μυτιλήνης, μας επιτρέπει να βρεθούμε πιο κοντά στον εαυτό μας, σ’ εκείνο που



86

αγαπούμε –όττω τις έραται, που έλεγε και η ποιήτρια. Μια ρήση απλή, που πήρε την ισχύ φυσικού νόμου σ’ αυτήν την περιοχή κι επέζησε στην ψυχή των νησιωτών, βρίσκοντας χίλιους τρόπους να εκδηλωθεί. Κυρίως από την άποψη της ένστικτης, της ασύνειδης χειρονομίας, που ξέρει να ταυτίζει το χρήσιμο με το ωραίο, αλλά συνάμα και το ωραίο με το ηθικό, στην πιο ριζοσπαστική τους έννοια. («Εισαγωγή στο χώρο του Αιγαίου», Εν Λευκώ, Ίκαρος 1993, σ. 17-23: 19-20) 1978 Σεπτέμβριος. Αναγόρευση σε επίτιμο δημότη Μυτιλήνης, ύστερα από πρόταση του Προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου Μυτιλήνης Αθανασίου Παρασκευαϊδη. Τον φιλοξενεί ο φίλος του ποιητής Στρατής Πασχάλης στο σπίτι των γονιών του στη Σκάλα Μυστεγνών. Ένας απ’ τους τόπους παραθερισμού του Ελύτη στη Λέσβο ήταν και η Σκάλα Μυστεγνών, όπου φιλοξενήθηκε σ’ ένα γραφικό παραθαλάσσιο σπιτάκι, καλεσμένος του Μυτιληνιού ποιητή και φίλου του Στρατή Πασχάλη. Στο ειδυλλιακό αυτό λιμανάκι, στα πόδια της θάλασσας, πέρασε ώρες περισυλλογής και γαλήνης. Ντυμένος απλά, με ένα γκρι ντρίλινο παντελόνι, γαλάζιο πουκάμισο, λαστιχένια παπούτσια και ναυτικό κασκέτο, σηκωνόταν πρωί, πριν βγει ο ήλιος, κι έκανε μακρινούς μοναχικούς περιπάτους κατά μήκος της αμμουδιάς, αγναντεύοντας το ανοιχτό πέλαγο και μαζεύοντας βότσαλα. Η ώρα του πρωινού, που ακούγονταν μόνο τα λόγια της φύσης, ήταν για τον Ελύτη η καλύτερη ώρα, προτιμώντας τα μέρη που δεν υπήρχε κόσμος ή κάτι που θα του χαλούσε την ησυχία. Αφού περιδιάβαζε κάμποσο πλάι στο φλοίσβο, περνούσε ύστερα απ’ το εκκλησάκι του άη Νικόλα κι ανέβαινε το στενό ανηφορικό μονοπάτι στην περιοχή Πλάτη, απ’ όπου είχε πανοραμική θέα, καθώς φαινόταν από κει όλος ο όρμος Αίγειρος, το χωριό Μυστεγνά και πέρα στη θάλασσα ένα μέρος του

Αϊβαλιού και των Μοσχονησίων. («Αφήγηση Δημήτρη Σαρρή», στο Δ. Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 2, Αιολίδα, σ. 415) 1979 Ιούλιος. Εγκαίνια του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης Τεριάντ στη Βαρειά. Φιλοξενείται στο σπίτι του Στρατή Πασχάλη. 1983 Απρίλιος. Ταξίδι στη Μυτιλήνη για τα εγκαίνια του νέου πλοίου της «Ναυτιλιακής Εταιρείας Λέσβου» που παίρνει το όνομά του και δρομολογείται στη γραμμή «Πειραιάς-Χίος-Μυτιλήνη».



87

Να ταξιδεύω νύχτα-μέρα στα νερά του Αιγαίου είναι κάτι το πολύ όμορφο. Είναι μια τιμή που γίνεται συνήθως μετά θάνατον και με συγκινεί σαν ιδέα γιατί είναι ανθρώπινη, έχει μια αληθινή ζεστασιά. (Ελένη Σπανοπούλου, «Εν πλω με τον Ελύτη στη Λέσβο», Έθνος, 29 Απριλίου 1983, στο Δ. Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 2, Αιολίδα, σ. 74) 1986 Σεπτέμβριος. Εγκαινιάζει λεωφόρο στη Μυτιλήνη που φέρει το όνομά του. 1996 11-12 Οκτωβρίου. Ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Λέσβου οργανώνει Συνέδριο για τον Ελύτη.



88



89

Η Μυτιλήνη:

Τόποι και Τοπία της ποίησης του Ελύτη

«Ηλικία της γλαυκής θύμησης» Προσανατολισμοί (1940), Ποίηση, Ίκαρος 2002, σ. 60-61

Ελαιώνες κι αμπέλια μακριά ως τη θάλασσα Κόκκινες ψαρόβαρκες πιο μακριά ως τη θύμηση Έλυτρα χρυσά του Αυγούστου στον μεσημεριάτικο ύπνο Με φύκια ή όστρακα. Κι εκείνο το σκάφος Φρεσκοβγαλμένο, πράσινο, που διαβάζει ακόμη στην ειρήνη του κόλπου των νερών Έχει ο Θεός



90

Περάσανε τα χρόνια φύλλα ή βότσαλα Θυμάμαι τα παιδόπουλα, τους ναύτες που έφευγαν Βάφοντας τα πανιά σαν την καρδιά τους Τραγουδούσαν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα Κι είχαν ζωγραφιστούς βοριάδες μες στα στήθια.

Τι γύρευα όταν έφτασες βαμμένη απ’ την ανατολή του ήλιου Με την ηλικία της θάλασσας στα μάτια Και με την υγεία του ήλιου στο κορμί — τι γύρευα Βαθιά στις θαλασσοσπηλιές μες στα ευρύχωρα όνειρα Όπου άφριζε τα αισθήματα του ο άνεμος Άγνωστος και γλαυκός, χαράζοντας στα στήθια μου το πελαγίσιο του έμβλημα

Με την άμμο στα δάχτυλα έκλεινα τα δάχτυλα Με την άμμο στα μάτια έσφιγγα τα δάχτυλα Ήτανε η οδύνη — Θυμάμαι ήταν Απρίλης όταν ένιωσα πρώτη φορά το ανθρώπινο βάρος σου Το ανθρώπινο σώμα σου πηλό κι αμαρτία Όπως την πρώτη μέρα μας στη γη Γιόρταζαν τις αμαρυλλίδες — Μα θυμάμαι πόνεσες Ήτανε μια βαθιά δαγκωματιά στα χείλια Μια βαθιά νυχιά στο δέρμα κατά κει που χαράζεται παντοτινά του ο χρόνος Σ’ άφησα τότες Και μια βουερή πνοή σήκωσε τ’ άσπρα σπίτια Τ’ άσπρα αισθήματα φρεσκοπλυμένα επάνω Στον ουρανό που φώτιζε μ’ ένα μειδίαμα.



91

Τώρα θα ’χω σιμά μου ένα λαγήνι αθάνατο νερό Θα ’χω ένα σχήμα λευτεριάς ανέμου που κλονίζει Κι εκείνα τα χέρια σου όπου θα τυραννιέται ο Έρωτας Κι εκείνο το κοχύλι σου όπου θ' αντηχεί το Αιγαίο.

«XVII», Ήλιος ο Πρώτος (1943)

Ποίηση, ό.π., σ. 91

Έπαιξα με το χιόνι του Χελμού Μαύρισα μες στης Λέσβος τους ελαιώνες Έριξα βότσαλα λευκά σε μια Μυρτώα θάλασσα Έπλεξα πράσινα μαλλιά στης Αιτωλίας τη ράχη.

Τόποι που με του φεγγαριού το αλησμονάνθι Και με του ήλιου τους χυμούς με θρέψατε Σήμερα ονειρεύομαι για σας Μάτια που να σας συντροφέψουν μ’ ένα φως καλύτερο. «Η Γένεσις», Το άξιον εστί (1959) Ποίηση, ό.π., σ. 130-131 , 176, 177 Είδα πέρα, μακριά, στην άκρια της ψυχής μου μυστικά να διαβαίνουνε φάροι ψηλοί ξωμάχοι Στους γκρεμούς τραβερσωμένα κάστρα Τ’ άστρο της τραμουντάνας Την αγία Μαρίνα με τα δαιμονικά Και πολύ πιο βαθιά πίσω απ’ τα κύματα στο Νησί με τους κόλπους των ελαιώνων Μια στιγμή μου εφάνηκε θωρούσα Εκείνον που το αίμα του έδωσε να σαρκωθώ τον ταχύ του Αγίου δρόμο ν’ ανεβαίνει μια φοράν ακόμη Μια φοράν ακόμη

στα νερά της Γέρας ν’ ακουμπά τα δάχτυλα και τα πέντε ν’ ανάβουνε χωριά ο Παπάδος ο Πλακάδος ο

Παλαιόκηπος ο Σκόπελος και ο Μεσαγρός

εξουσία και κλήρος της γενιάς μου.



92

«Το Δοξαστικόν» το βαθύ της Μνησαρέτης βλέμμα που δεν είναι αρνιού και άφεση δίνει Των ψιθύρων η επώαση μες στα κοχύλια Μια χαμένη σαν όνειρο: η Αριγνώτα

«Των βαϊων», Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά (1971) Ποίηση, ό .π., σ. 205, 220, 221 Και τα παιδιά που γύριζαν από το πετροκάραβο με τα χταπόδια κι οι γυναίκες απ’ το ελαιοτριβείο κι η φωνή του γαϊδάρου ξημερώματα πάνω απ’ τα μποστάνια πόσα χρόνια πόσους αιώνες «Αναντάμ μπαμπαντάμ» έλεγε η μάνα μου και το χέρι της το αρθριτικό σταματούσε σαν φύλλο της μπεγκόνιας



93

III

Ανάθεμα που ’χε πραΰνει ολ’ η όξω η θάλασσα (και μέσα βάθαινε το σπίτι) κι εμένα στο κρεβάτι μου παρατημένος να με αγγίζουν όλων των λογιώ οι σταυροί

Των λουλουδιών και των ανθρώπων που δούλευαν στο σπίτι απ’ τον καιρό των πρώτων Χριστιανών Της θεία-Βατάνας που τρεμόσβηνε όλη νύχτα μες στις άδειες κάμαρες σαν το καντήλι

Και της θεία-Μελισσινής που ’χε μόλις γυρίσει απ’ τη Συντέλεια κι έλεγες κάτι από το βυσσινί της Παναγίας έσκεπε ακόμη τ’ αραιά της τα μαλλιά

(Λύπη λύπη μου που δε μιλιέσαι αλλά σκάφος βρεμένο στην πανσέληνο είσαι και αστείρευτη παραμυθία μες στον ύπνο μου να ρυμουλκείς μοσχονήσια με αναμμένο το μισό στερέωμα ένας

Αχ ερωτευμένος είμαι και το μόνο που ζητώ αχ μόνο αυτό δεν έχω)

Έπλεαν κομμάτια ξύλα κι ευτυχίες καμένες απ’ το πέρασμα του θυμιατού στης κοντινής Ανατολής τους λόφους χρυσοποίκιλτα σεράγια και σοφία χυμένη στο γυαλί

Το ελάχιστο θέλησα και με τιμώρησαν με το πολύ.



94

IV

Τώρα στο μακρινό νησί κανένα σπίτι δεν υπήρχε πια μόνο αν φυσούσε από νοτιά στη θέση του έβλεπες ένα μοναστήρι που ψηλά το συνέχιζαν τα σύννεφα και από κάτω στα ύφαλα γλουπακώντας τα πρασινωπά νερά του ’γλειφαν τα τοιχιά με τις βαριές μεγάλες σιδερόπορτες

Έφερνα γύρους κι έβγαζα φως κοκκινωπό από το να ’χω παιδευτεί και από το να ’μαι μόνος

Άσκοποι εντελώς καλόγεροι έψελναν και μελετούσαν κι ούτε που μου άνοιγε κανείς να ξαναδώ σε τι μεριές μεγάλωσα σε τι μεριές με μάλωνε η μητέρα μου που πρωτοφύτρωσε και για ποιανού τη χάρη το φωτόδεντρο εάν υπάρχει ακόμη

Από κάπου ο καπνός περνούσε από το βλέμμα του αγίου Ισίδωρου ίσως πέμπονταν το μήνυμα ότι

Τα δεινά μας καλώς έχουν και η τάξη δεν πρόκειται ν’ ανατραπεί

Αχ που ’σαι τώρα καημένο μου φωτόδεντρο που ’σαι φωτόδεντρο παραμιλούσα κι έτρεχα τώρα σε θέλω τώρα που έχασα ως και τ’ όνομά μου

Που πια κανένας δεν πενθεί τ’ αηδόνια κι όλοι γράφουν ποιήματα.



95

«Ο γλάρος», Τα ρω του έρωτα (1972)

Ποίηση, ό.π., σ. 284

Στου μεσημεριού το φως

το τραγούδι της Σαπφώς

«Της σελήνης της Μυτιλήνης», Τα ετεροθαλή (1974) Ποίηση, ό.π., σ. 333-335, 347-348, 349, 350-352



96

Γεράσιμος Στέρης, «Ομηρικό ακρογιάλι»

ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ ΩΔΗ

Τόσο μου ομόρφυνες τη δυστυχία - που ξέρω: Μόνο σε Σένα θα το πω παλιά θαλασσινή Σελήνη μου.

Ήτανε στο νησί μου κάποτες κει που αν δε γελιέμαι Πριν χιλιάδες χρόνους η Σαπφώ κρυφά Σ’ έφερε μες στον κήπο του παλιού σπιτιού μας Κρούοντας βότσαλα μες στο νερό ν’ ακούσω Πως σε λένε Σελάνα και πως εσύ κρατείς Επάνω μας και παίζεις τον καθρέφτη του ύπνου.

Πως ανάσκελα θυμάμαι βγαίνοντας ο Ιούλιος Μέσ’ από τις μαγνόλιες του Παραδείσου Σ’ έβλεπα να κατεβαίνεις κει που έλαμπε η χαβούζα Και μυγάκια πάνου από τα σαπισμένα φύλλα Μυριάδες φωσφόριζες! Πως μετέωρα όλα! Και βαθύς Ο θόρυβος της ρόδας μες στη νύχτα...

Ή φορές που μου έφερνες την κουκουβάγια Ως μέσα στη μοναχική μου κάμαρα Σηκώνοντας σκιές από τα έπιπλα Να με τρομάξεις. Όμως τι θα πει νεκρός δεν ήξερα Τι θα πει Καιρός τι Οπτασία Τι το ασήμωμα της Παναγίας επάνω στα νερά Τα μεγάλα ιερογλυφικά στην όψη σου Η Αγάπη κι ο Θάνατος - να πω δεν ήξερα...



97

Κι ήμουν τόσο θλιμμένος! Μόνο που ήταν νύχτα Μόνο που έσταζαν τα φύλλα μόνο που ανεξήγητα Είχα μες στη Μητέρα κατεβεί Της ηχώς το βάθος το άπατο Και το μαύρο κομμάτι που αποσπούσε Από μέσα μου κι έριχνε μες στο πηγάδι Και το χώμα που έθρυβε κάτω απ’ το πέλμα μου Σαν παγόνι φουσκώνοντας το δεντρολίβανο Μόνο που αδημονούσαν μόνο που πίεζαν το στήθος μου Ένιωθα ν’ αναβλύζουν δάκρυα... Μακριά στα σπίτια με την ασημένια στέγη Τ’ άλλα παιδιά τ’ ανέβαζε η φωνή Τ’ ανέβαζε η φωνή τους με τη φυσαρμόνικα Μόνος εγώ στα σκαλοπάτια σαν διωγμένος έκλαιγα Και σε παρακαλούσα: πάρε με πάρε με στην αγκαλιά σου Και παρηγόρησέ με που γεννήθηκα!

Όχι που ήμουν άτυχος - θέλω να πω Που τα χρόνια επάνω μου δεν έπιαναν σαν το νερό



98

Και τα λόγια μου μέσα στο φως πηδώντας Όμοια ψάρια να φτάσουν λαχταρίζανε Μες στον άλλο ουρανό - Μα που πια κανείς κανείς Ν’ αναγνώσει δε γνώριζε Παράδεισο Παλιά θαλασσινή Σελήνη μου μόνο σε Σένα θα το πω Γιατί μου ομόρφυνες τη δυστυχία - και ξέρω: Το παλιό μου σπίτι ακόμη κατοικώ Και στα ίδια τριξίματα τρομάζω Και τις νύχτες πάλι βγαίνοντας ο Ιούλιος Τυλιγμένος τη μαύρη πρασινάδα σου παραμιλώ Έφυγαν έφυγαν ένας αέρας οι άνθρωποι Στους βαθείς κρυφούς κυπαρισσώνες Εν’ αργό ανατρίχιασμα η συρτή που η Νύχτα Μες στα φύλλα τραβάει όλο σπιθίσματα Όμως πού το «χάρμα»; Πού η «νέα ζωή»; Αλλά μάρτυς ήμουνα όταν στα τρίτα ύψη Ένα ένα ξυπνούσαν τα λιόφυτα του αέρος Κι ο μισός έμενα έξω απ’ τον Καιρό Την κοιλάδα που μόκρυψεν ο Θάνατος Πάλι ν’ αντικρίσω. Τον σαπφείρινο γύρω μου Ζωδιακό. Έτσι μακριά στη γη. Ροές της θάλασσας Και βασκανείες του καπνού των κήπων. Αλλά τι Κόπος ο ποιητής με τ’ αδειανά του χείλη Ολοένα πίσω από τη θλίψη του: το Ανείπωτο. Πάρε με πάρε με στην αγκαλιά σου Και παρηγόρησε με που γεννήθηκα. Ότι τόσο ελαφρύ στα φρύγανα το πάτημα ήταν Τόσο μπλάβα τα λουλούδια. Τόσο η στάλα των ματιών Ωραία μετά που η ευτυχία χάθηκε Μακριά μες στα θαλασσινά χαράματα Το φιλί που εκράτησα όσο το αστέρι μου έσχιζε Την πλαγιά του Αυγούστου τόσο καθαρό Τόσο πικρή στη φούχτα μου η γαλήνη Τόσο οι άνθρωποι μαύροι και μικροί Με το πόδι εμπρός που ολοένα παν Παν κατευθείαν για τον Κωκυτό και τον Πυριφλεγέθοντα! 1953 «Villa Natacha, ΙΙ»



99

Όμως εκεί που δύο φίλοι Μιλούν ή και σωπαίνουν - προπαντός τότε - Τρίτο τίποτα δε χωρεί Κι όπως οι φίλοι, φαίνεται Και οι θάλασσες από μακριά επικοινωνούνε Φτάνει λίγος αέρας, μια σταλιά τριμμένης Μες στα δάχτυλα, σκούρας, λυγαριάς και να: Το κύμα; Είναι αυτό; Είναι αυτό που σου μιλάει στον ενικό και λέει «Μη με ξεχνάς» «Μη με ξεχνάς»; Είναι η Ανακτορία; Ή μήπως όχι; Μήπως το νερό μόνον που τρέχει Νύχτα - μέρα στης Αγίας Παρασκευής το εκκλησάκι; Να ξεχάσεις τι; Ποιος; Τίποτα δεν ξέρουμε. «Villa Natacha, ΙΙΙ» Κιόλας έφτασε το απόγεμα Γαλήνιο σαν της Μυτιλήνης ή μιας ζωγραφιάς Του Θεοφίλου, ως πέρα το Èze, το Cap - Estel, Κόλποι όπου σιάχνει αγκαλιές ο αέρας Μία διαφάνεια τόση Που τα βουνά τ’ αγγίζεις και τον άνθρωπο εξακολουθείς να βλέπεις Που πέρασε ώρες πριν Αδιάφορος, μα τώρα πρέπει να έφτασε.

«Ελυτόνησος» κοινώς Ελυτονήσι»

Οργιές από του λόφου τα ύψη αχούσαν τα ερημόνησα Μακριά στα βάθη σαν βαρύ θηρίο η Ασία κοιμόταν Ένα κορίτσι μόλις κομμένο απ’ τη βερβένα Σάλευε στ’ αεράκι και το πόδι του έλαμπε

Όπως οι λέξεις όταν κάνει αιθρία Μία στην άλλη δίνονται Νιωσμένο φανερώνεται Το κορίτσι που κρατεί ένα κάνιστρο Γεμάτο μ’ αχινούς και βιολέτες θαλάσσης Λες: είναι αυτές οι αγάπες σου Μ’ ευωδιά και μ’ αγκάθι

Παλεμένο στ’ άγρια το πυργί των δώδεκα μηνών γυρνούσε



100

Στους καιρούς κόντρα κι άκουγες τα ευ των δέντρων να ευστοχούν Περαστικός ένας μικρός Ιούλιος μοίραζε Τους Νόμους: ο καθείς και η λυγαριά του διαλαλούσε

Κι η μέρα που απελπίστηκες Επιστρεμμένη σαν ηχώ αλλ’ απέραντη Και οι λύπες οι μικρές Με το κρυφό τους κόκκινο λουλούδι Σκιές τρεμάμενες άπιαστα φυλλώματα Των ουρανών επάνω στο νερό Που ο νους μόνον εγγίζει

Σήμαιναν οι καμπάνες της Αγίας Παρασκευής ανήμερα Και κομμάτια κομμάτια τα τετράγωνα μεγάλα σπίτια Τα ’παιρνε το μπουγάζι. Τρεις ώρες πιο ψηλά Μ’ ανοιχτό πανί τα καΐκια ρυμουλκούσαν τις στέγες

Και ας μην ένιωσε ποτέ κανείς Του μέλλοντος αρχαιολόγος Και των επουρανίων Πόσα δάκρυα χύθηκαν. Όμως μάταια όχι. Επειδή τα δάκρυα είναι κι αυτά Πατρίδα που δε χάνεται Κει που γυάλισαν κάποτε ύστερα η αλήθεια ήρθε. 1971

Μαρία Νεφέλη (1978) Ποίηση, ό.π., σ. 361



101

Μ.Ν. Έβλεπα τα μάτια του. Έβλεπα κάτι παλαιούς ελαιώνες. Μ.Ν. ΑΡΙΜΝΑ… σαν να τα βλέπω ακόμη χαραγμένα τα γράμματα μέσα στο φως… ΑΡΙΜΝΑ ΕΦΗ ΕΛ…

«Και με φως και με θάνατον 1, 15», Ο μικρός ναυτίλος Ποίηση, ό.π., σ. 500, 531, 535, 538, 544 «Και με φως και με θάνατον 1, 15» Έστρεψα καταπάνω μου το θάνατο σαν υπερμέγεθες ηλιοτρόπιο Φάνηκε ο κόλπος ο Αδραμυττηνός με τη σγουρή στρωσιά του μαϊστρου Ακινητοποιημένο ένα πουλί ανάμεσα ουρανού και γης και τα βουνά Ελαφρά βαλμένα το ’να μέσα στο άλλο. Φάνηκε το παιδί που ανάβει Γράμματα και τρέχει να γυρίσει πίσω το άδικο στο στήθος μου Στο στήθος μου όπου φάνηκε η Ελλάδα η δεύτερη του επάνω κόσμου. Αυτό το πέτρινο κεφάλι και οι σπασμένες γλάστρες



102

Βασιλεύοντας ο ήλιος την ώρα που ποτίζουνε Στην Αίγινα ή στη Μυτιλήνη – το χαρμάνι αυτό Από γιασεμί λουίζα και αρμπαρόριζα Που κρατάει τον ουρανό σε απόσταση

«Όττω τις εραται [Τα στιγμιότυπα]» ΜΥΤΙΛΗΝΗ Στα Μυστεγνά, πρωί, ανεβαίνοντας τους ελαιώνες για το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας. Το βάρος που νιώθεις να σου έχει αφαιρεθεί σαν αμαρτία ή τύψη και χωνεύεται από το χοντρό χώμα, λες και το τραβά η μεγαθυμία των προγόνων. ΜΥΤΙΛΗΝΗ Μια κουταλιά γλυκό βύσσινο μετά τον απογεματινόν ύπνο. «Μυρίσαι το άριστον, XXVIII» Χιλιάδες χρόνους περπατάμε. Λέμε τον ουρανό «ουρανό» και τη θάλασσα «θάλασσα». Θ’ αλλάξουν όλα μια μέρα κι εμείς μαζί τους θ’ αλλάξουμε, αλλά η φύση μας ανεπανόρθωτα θα ’ναι χαραγμένη πάνω στη γεωμετρία που καταφρονέσαμε στον Πλάτωνα. Και μεσ’ απ’ αυτήν, όταν σκύβουμε όπως σκύβουμε καμιά φορά πάνω στα νερά του νησιού μας, θα βρίσκουμε τους ίδιους καστανούς λόφους, όρμους και κάβους, τους ίδιους ανεμόμυλους και τις ίδιες ερημοκλησιές, τα σπιτάκια που ακουμπάνε το ’να στ’ άλλο, και τ’ αμπέλια που κοιμούνται σαν μικρά παιδιά, τους τρούλους και τους περιστεριώνες.



103

«Το εικόνισμα», Τα ελεγεία της οξώπετρας (1991) Ποίηση, ό.π., σ. 552-553, 565-566

Ίδιος ο βράχος κι όλο ευσέβεια Περιπατούν τα κύματα στα σκοτεινά. Οι ασφόδελοι Και οι νάρκισσοι κι εκείνοι αποκυήματα Της φαντασίας των νεκρών παν κατά νέφη και ύπνους

Προχωρώ από ένστικτο μην ξέροντας ποια μέρα

Μυρίζει ευγένεια ξύλου παλαιού Ή ζώου ταπεινωμένου. Και βέβαια Κάπου εδώ πρέπει να υπήρξα· τόσο γρήγορα Που ξημερώνει και σας ξαναβρίσκω Βάσανα μου ιερά χορταριασμένα σπίτια κεραμιδιά μέσα στα λεμονόδεντρα Τόξα, καμάρες οπού εστάθηκα κι ανοιχτές βρύσες Πού ν’ άγγιξε άγγελος; Τι να ’μεινε; Ποιος τώρα; Μισοσβησμένος φτάνω από της πολιτείας τα μέρη Όπως από της εκκλησιάς την πυρκαγιά το εικόνισμα Κόκκινα της φωτιάς και μαύρα του δαιμόνου Πού μες στη δρόσο του πρωιού σιγά σιγά διαλύονται Ξέφτιος κι όλο χαρακιές, με τη λέξη ακόμη σ’ αγαπώ ευδιάκριτη επάνω του Ο τοίχος! Και της κλίμακας η κουπαστή κι εκείνη Άβαφη κι από τις πολλές απαλές πού πέρασαν παλάμες



104

λεία! Φορτωμένος γηρατειά και νεότητες πάλι ανεβαίνω Ξέροντας πού το παλιό σανίδωμα θα τρίξει, πότε Θα με κοιτάξει από το κάδρο της η θεία Μελισσινή Και αν αύριο θα βρέξει Ίσως κάτι που μου ανήκει ανέκαθεν να διεκδικώ Μπορεί και απλώς μια θέση μες στα Ερχόμενα Που είναι το ίδιο· ένδυμα καμωμένο από φωτιά ψυχρή Πράσινα του χαλκού και βυσσινιά βαθιά της Παναγίας Στέκω με το δεξί μου χέρι στην καρδιά Πίσω μου δύο ή τρία κηροπήγια Το μικρό τετράγωνο παράθυρο πάνω στην καταιγίδα Τα Πέραν και τα Μέλλοντα.

«Τα εισόδια του προθανατισμένου, Ενύπνιον» Ολοένα πιο σιμά ολοένα πιο ψηλά Ολοένα οι αχτές απομακρύνονται Βουνά μεγάλα με βουνά μικρά στην αγκαλιά τους Και μια παλάμη λιβαδάκι μια παλάμη θάλασσα Στερνές πουλιών περιπολίες ελέγχουν τα περάσματα Φωτεινά φραγκοστάφυλα και σκοτεινές φυκιότρυπες Όπου μόλις αγγιχτός περνώ Αποβάλλοντας έρματα ένα ένα



105

[…] Ολοένα πιο σιμά ολοένα πιο ψηλά Περ’ απ’ τα πάθη περ’ απ’ τα λάθη των ανθρώπων Λίγο ακόμη λίγο ακόμη Μ’ όλους τους ήχους των ερώτων έτοιμους ν’ ανακρουστούν Το ουράνιο αρχιπέλαγος. Να η Κιμμώνη! Να το Λιγινό! Το Τριαινάκι! Ο Αντύνος! Ο Αλογάρης! Η Ευβλωπούσα! Η Μάισσα! Θάμβος! Που ακούω μωβ και γίνονται όλα Ρόδινα με κατάσαρκα του αιθέρος το ύφασμα Θροώντας Κλαίω· που ξανά μου δίνεται Να πατήσω χώμα υπέροχο καστανό τριγυρισμένο θάλασσα Όπως των ελαιώνων της μητέρας μου καθώς Το βράδυ πέφτει και μια μυρωδιά Χόρτου που καίγεται ανεβαίνει αλλά Φεύγουν κρώζοντας με λίγη Στο ράμφος τους στρειδόφλουντζα οι άγριοι γλάροι Στην κορυφή του λόφου ο Άγιος Συμεών Λίγο πιο πάνω οι βάρκες των νεφών Και ακόμη πιο ψηλά ο Αρχάγγελος με το βαθύ του βλέμμα όλο συχώρεση.



106

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, "Πέτρες"

«Προς Τροίαν», Δυτικά της λύπης (1995) Ποίηση, ό.π., σ. 581-582 Δυνατός Κίσσαβος φυσάει και γεμίζει ωραιοζύνη ο τόπος Θέση παίρνουν ο ένας του άλλου οι λόφοι αλλ’ ο της θαλάσσης Ο ισχυρός αξεγνέθιστο νεφελάκι αφήνει πάνω απ’ της Μύρινας τα ύψη Να μαθαίνουν οι περαστικοί ποιων η μοίρα σε χρυσό χαράζεται Και ποιων σε ορείχαλκο. Επειδή τα δύο δύο δεν είναι Είναι του πόσα το εν κι είναι το ποια του άλλου Άπεφθο χιόνι ζητούν οι κορυφές και ρυάκι που Έχασε το μονοπάτι ο Κένταυρος Ζωήν ολόκληρη χωράει από νους του ο νους κι ένα ατίναχτο ακόμη αστροπελέκι Να ’ναι που φύτεψε ο νοτιάς αλλού τις καταιγίδες του; Ή που του σίτου του πλωτού πήραν το κύμα οι πεδιάδες; Πεινάσανε για νήσο οι Θεσσαλοί βαρύθυμοι όπως πάντοτε. Κείθε Κινήσανε κατά της Τροίας τα μέρη· και των ιππέων του



107

νερού οι σκοποί ευοδώθηκαν Έδωσεν αρραβώνα η πρώτη ελιά στη δεύτερη κι ανάψανε τα χτήματα σαν στην ανάσταση Πράα πρανή κι ύστερα των υδάτων ύψη και πάλι Παίδες των εκκλησιών λιθόκτιστοι που ακόμη συνεχίζουν το παιχνίδι Σε μια γωνίτσα λησμονώντας κάποιο μονύδριο αθέατο Βρέφος το σε βυζί βάζουν οι Γενοβέζες. Και με βαρύ Κόκκινο πάνω σε ουρανί περιλαίμιο προχωρούν Μ’ άσπρα σαλβάρια οι ουλεμάδες Χρόνια πού μοιάζουν ατελεύτητα Κι αν μόλις χθες γεννήθηκες Τόσο πολύ διαρκεί ο δούλος όσο πιο σύντομος ο αφέντης του Ωστόσο απ’ έναν σ’ άλλον κύλικα το αμβροσίοδμο ύδωρ ρέει Κι από ένα φως μοναχικό στους ουρανούς καλογεράκι Θόλος ανοίγεται πλατύς για να χωρέσει το πολύαστρόν της Η άμπελος. Καλά το ’πανε λοιπόν της μιας φοράς οι μάντεις: Μύρτον μετέωρον του πελάγους δεύτερον κι εσύ της Αμφιτρίτης Τέταρτον μ’ αδαμάντινα δόντια δαγκάσετε! Στον αέρα πιάνεται με το πατρώνυμο του το λυθρίνι εάν όχι Με τα λίγα γένια του ο βυθός Γέρνουν όπως βάρκες από μια μπάντα Με τις αυλές και τις ντουλάπες τους τα σπίτια και μια καταγωγική δύναμις Απαλείφει αργά τ’ αποτυπώματα της οσμής που αφήσανε Στα προπατορικά ελαιοτριβεία των σκληρών της Γέρας χεριών δάχτυλα Μιλώ για την αλήθεια που κατεβάζει της Μύρινας ο αέρας ως Της Κρατήγου τα νερά. Κοσκινιστά δισύλλαβα που ή τα διαβάζεις ή Που εκείνα φωναχτά σ’ αποστηθίζουν Φίλη σεμε θαλασ σαπρο τουσε χάσω Ένα κλειδί γυρίζει κι απ’ τις δύο μεριές ή που κλείνεσαι ο ίδιος Ή που σ’ όλους ανοίγεσαι. Μ’ ανοιχτά παράθυρα πανιά



108

Προς Τροίαν.

Εκ του πλησίον (1998) Ποίηση, ό.π., σ. 605, 609, 623, 625 Κάθε τόσο μου στέλνουν ένα μπουκετάκι με μισοσπασμένες λέξεις δυο μακρινές ξαδέλφες μου από την εποχή της Σαπφώς. Τη μια τη λένε Αστρινή και την ΄άλλη Λεμονέσσα. «Στα έπειτα του αιώνος» Από τα στιγμιότυπα που πρόφτασε να πάρει ο χρόνος και να εμφανίσει σε κατοπινούς αιώνες, επέτυχα να συγκεντρώσω μερικές μαθήτριες του Γυμνασίου της Σαπφώς: —Εξακολουθεί να μετατοπίζεται σαν σκιά στο σεληνόφως της Λυδίας η Ατθίς, με ανασηκωμένο από το αριστερό πόδι το χιτώνα της. — Με μια καρότσα φτάνει καλεσμένη απ’ τη δούκισσα του Κέντ η Γυριννώ να πιει το τσάι της, ανυποψίαστη για το τι τεκταίνεται στη Μικρά Ασία. —Ναυτόπαις η Γογγύλα δουλεύει σε κορβέτα αγκυροβολημένη στα νερά των βραχονησίδων της Νύμου και άγαμος. —Η τύχη της Ανακτορίας αγνοείται. Τα ως τώρα δεδομένα συγκλίνουν με την άποψη ότι έχει απολεσθεί από αβλεψία του τυπογράφου.



109

—Όσο για την Αριγνώτα υπάρχουν διαφωνίες. Σύμφωνα με μιαν άποψη διέφυγε στην Αίγυπτο τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Κατ’ άλλους επιβιοί καί στις μέρες μας με το ψευδώνυμο Κυρά Παναγιά ή Μαρία.

«Μικρό παίγνιο για μεγάλους» Η απόδοση ενός πατρογονικού ελαιόδεντρου δεν είναι το λάδι του αλλά το καθαρό νερό της σοφίας.



110

«Τρινάκρια»

Με λίγη ακόμη αφή και πολλήν δράση ο χάρτης ολοκληρώνεται. Κι άξαφνα ντάνγκ! Ό ήχος της καμπάνας που βουτάει ολόισια, διψασμένος θα ’λεγες για γνώριμα κι από καιρό χαμένα ύφαλα˙ κει πουλευκάζουν ίσως ακόμη τα καμπύλα και γλιστερά μιας Αφροδίτης,ν’ ανεβάσει και να σκορπίσει στον αέρα παντοτι- νές, ει δυνατόν σ’ ένα είδος μετάφρασης των Εβδομήκοντα˙ όπως ωςτώρα γινόταν με τον χρυσό του χαλκού που φύλαγαν για μας οι κώδωνες των ορθοδόξων, αν όχι και με την οξύτητα στη γεύση των καρπών της μεσημβρίας, ή με τις απόπνοιες της σταματημένης θάλασσας σ’ εκείνα τα δειλινά που φτάνουν να μυρίσουν καρπούζι, κάπου δυτικά της Αιολίδας. Από κάτι τέτοια είναι πού πλάθονται οι αληθινές πατρίδες. Από τις μαγνητικές ιδιότητες πού ακτινοβολεί ωσάν ήλεκτρον η αγάπη κι επιλέγει κομμάτια ύλης πού είναι στερεοποιημένες αισθήσεις για να ζήσει: αν όχι με το δοσμένο απλώς αλλά με το φωτάκι που ανάβει στην άκρη των δαχτύλων μας κάθε φορά που χτυπάμε πλήκτρα για να ’ρθουμε σε επαφή με τη γνωριμία ενός βαθύτερου κόσμου.

Η επιστροφή από την εξορία ορισμένων αγαπητών πραγμάτων και η επανεμβάπτιση μέσα στον φυσικό τους χώρο συντάσσουν και τον καταστατικό χάρτη ενός ετερογενούς κράτους. Ο απόηχος του ναϋδρίου που ξαναβρήκε το δρόμο του μέσα στα σύσκια δάση, ο αιφνιδιασμός πορτοκαλεώνων πέραν οιασδήποτε Λακωνίας ή Κρήτης με όλα τους τα επακόλουθα και η ανακυάνωση του πελάγους κατά μήκος Λέσβου, ευθύς που ξύπνησε κι αρχίνησε ν’ αγριεύει, δανείζουν το ένα στο άλλο ιδιότητες που ασκήθηκα να γυμνάζω και να προπονώ σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μου. Πορτοκαλί να ’ναι το μπλε και ελαιώδες το πράσινο. Για να τραγουδάει τα βραδάκια η Ελπινίκη και να πλέκει αιωνίως καταπιστευμένη στην τύχη της η μικρή Θέκλα.



111



112



113

Η Μυτιλήνη στον πεζό και τον

δοκιμιακό λόγο

Η αγάπη στην ποίηση μου ήρθε από μακριά και, αν μπορεί να το πει αυτό κανένας, έξω απ’ τη λογοτεχνία. Το συνειδητοποίησα μια μέρα καθώς τριγύριζα στις αίθουσες του Βρετανικού Μουσείου και βρέθηκα μπροστά σ’ έναν πάπυρο πρασινωπό, αν θυμάμαι καλά, με χαραγμένο επάνω του αρκετά καθαρά ένα απόσπασμα της Σαπφώς. Ύστερα από τους σωρούς τα λατινικά χειρόγραφα που κατάπινα τα χρόνια εκείνα ένιωθα μια πραγματική ανακούφιση· μου φαινότανε ότι ο κόσμος ίσιωνε κι έμπαινε στη σωστή του θέση. Αυτά τα λιγνόκορμα συμπαγή κεφαλαία συγκροτούσανε μια γραφική παράσταση διαυγή και μυστηριακή μαζί, που μου ‘κανε νόημα φιλικό μεσ’ από τους αιώνες. Σα να βρισκόμουν πάλι σ’ ένα γιαλό της Μυτιλήνης και ν’ άκουγα την κόρη του περιβολάρη μας να τραγουδά. («Πρώτα-πρώτα η ποίηση», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 25) Θάμπωναν τα μάτια μου, καταμεσήμερο Ιουλίου, από τις άπειρες κοψιές του ήλιου μες στα κύματα˙ που κι αν ακόμα δεν υπήρχαν οι ελαιώνες, τέτοια στιγμή θα τους είχα επινοήσει˙ όμοια τζιτζίκι. («Πρώτα-πρώτα η ποίηση», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 36) Το τοπίο που με περιβάλλει θυμίζει τη Μυτιλήνη˙ αλλά μια Μυτιλήνη ιδεώδη, με κτίρια υποταγμένα στον ίδιο απλό και μεγαλόπρεπο ρυθμό και με μια λεωφόρο πλατιά που μοιάζει να οδηγεί στη θάλασσα της Επάνω Σκάλας. Το λιμάνι, ωστόσο, και



114

ειδικά το Κάστρο στην είσοδο του λιμανιού, θυμίζει περισσότερο το Ηράκλειο της Κρήτης. Μάλλον είναι αυτό το ίδιο. («Όνειρο της Ραβέννας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 235) Πουθενά, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, ο Ήλιος και η Σελήνη δε συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά, δε μοιράζονται τόσο ακριβοδίκαια την ισχύ τους, όσο επάνω σ’ αυτό το κομμάτι γης που κάποτε, ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους, ποιος θεός, για να κάνει το κέφι του, έκοψε και φύσηξε μακριά, ίδιο πλατανόφυλλο καταμεσής του πελάγους. Μιλώ για το νησί που αργότερα, όταν κατοικήθηκε, ονομάστηκε «Λέσβος», και που η θέση του, όπως τη βλέπουμε σημαδεμένη στους γεωγραφικούς χάρτες, δε μοιάζει να ανταποκρίνεται και πολύ στην πραγματικότητα. Μπορεί να φαίνεται παράξενο, αλλά μια-δυο ώρες αφού το πλοίο της γραμμής εγκαταλείψει τη Χίο είναι σα να εγκαταλείπει ολόκληρο τον γνωστό κόσμο. Μπαίνει σε θάλασσες που άξαφνα μοιάζουν ανεξερεύνητες, και ο απροειδοποίητος ταξιδιώτης, που ταλαντεύεται με το ρυθμό της πρωινής φουσκοθαλασσιάς, κρατημένος από τα κάγκελα της γέφυρας, ατενίζει τον ορίζοντα με το ίδιο αίσθημα που θα είχε σε καιρούς αλλοτινούς ένας τυχερός θαλασσοπόρος. Σε λίγο, ανάμεσα στην ατμιστή πάχνη, που τη διαλύει κομμάτια-κομμάτια ο ήλιος, αρχίζει να ξεχωρίζει τη σκιά μιας παραμυθένιας γης και, πριν καλά-καλά συνέλθει, πιο κοντά να διακρίνει καθαρά τα τριανταφυλλένια βουνά που μπαίνουν το ένα μέσα στο άλλο και καμπυλώνονται με τη χάρη μιας γυναίκας ηδονικής Σ’ αυτήν η γη της Αιολίδας, που τα λησμονά όλα σαν όμορφη και άπιστη ερωμένη, παραδίνεται χειροπόδαρα. Διαθέτει, άλλωστε, η Μ. μια δική της ιδιωτική Σελήνη, κληρονομιά νομίζω της Σαπφώς, που δεν έχει καμιά σχέση με την άλλη, που μελετούν οι σοφοί και πασχίζουν να εξουσιάσουν. Είναι πολύ πιο μεγάλη από την κανονική, σχεδόν η διπλή, κατακόκκινη και πριονισμένη απ’ το ’να πλάι, με μια μεγάλη μουντζούρα στο μάγουλο, ίδια βάγια των παλιών παραμυθιών. Και βγαίνει πάντοτε αργά, πλαγιαστά, αναδίνοντας άχνες και κυλώντας επάνω στις κορυφογραμμές των λόφων χωρίς να πέφτει ποτέ της εντελώς ως κάτου στις κοιλάδες με τα λιόφυτα. Αν είσαι κατά τη μεριά της Παναγιούδας, επάνω στα υψώματα της Ουτζάς, η μυρωδιά της κοπριάς σε πνίγει, κι ακούς τα βόδια να μουκανάν ειρηνικά, τα νερά να τρέχουν γυρίζοντας τις ρόδες



115

τις ξύλινες ενός άγνωστου, πρωτόγονου μηχανισμού, ενώ μαύρες σκιές, σα λαγοί φευγάτοι ή σπιλιάδες της στεριάς, περνάνε και χάνονται πάνω στις ασημένιες πλαγιές και τις εκστατικές συστάδες των δέντρων. Από την άλλη μεριά, κοντά στο Ακλειδιού κι ως πέρα στην Κράτηγο, οι τεράστιες χαβούζες γεμίζουν από μυριάδες μυγάκια που αστράφτουν μετέωρα, και τα γιασεμιά, πατώντας από κάγκελο σε κάγκελο, φτάνουν τ’ ανοιχτά παράθυρα και τρυπώνουν στις μεγάλες άδειες κρεβατοκάμαρες με τη μοναδική σκαλιστή κασέλα και τις ανεμιζούμενες κουνουπιέρες. Μαύροι όγκοι από δεντρολίβανο ακούς να υπνοβατούν στ’ ανοιχτά των περιβολιών, και κάποτε οι επιθέσεις μιας κουκουβάγιας πάνω στους αρουραίους των δέντρων σε κάνουν να τρέμεις από το φόβο και να μην ξέρεις πού βρίσκεσαι, μισός ξύπνιος μισός κοιμάμενος σ’ ένα πλεούμενο σεντόνι από λουλάκι. Αλλά εκεί που, πραγματικά, τα δεσμά του χρόνου λύνονται κι η ίδια η βαρύτητα της γης αισθάνεσαι ν’ αντισταθμίζεται σαν από ισχυρή ουράνια έλξη, έτσι που όλα τα πράγματα ν’ αποχτούν μιαν απίστευτη αλαφράδα και μια επιμηκυντική κατά τα ύψη παραμόρφωση, σαν άλλα νυχτερινά πλάσματα του Θεοτοκόπουλου, είναι, χωρίς αμφιβολία στον κόλπο της Γέρας. Ο πλατύς μαλακός δρόμος από κοκκινόχωμα που σε πάει «απ’ τα’ γύρ’», όπως λένε οι ντόπιοι, στα πέντε ονομαστά χωριά του αποτελεί ένα είδος προτελευταίο σκαλοπάτι στους απέραντους κλιμακωτούς ελαιώνες που ζώνουν απ’ όλες τις πλευρές και πλαισιώνουν το αναστραμμένο, το γιγάντιο, το ψιλοδουλεμένο στο ασήμι, το θριαμβευτικό κάτοπτρο της στρογγυλής αυτής θαλάσσης. Έφερνε βόλτα όλο το νησί. Στην Καρίνη, στο δρόμο που πάει προς την Αγιάσο, τα καφενεία, καταμεσής στα τρεχούμενα νερά και στα πλατάνια, γεμίζουν από θαυμαστές τοιχογραφίες. Στα 1935 σωζόντανε ακόμη καλά, σήμερα όμως δεν απομένουν παρά ελάχιστα ίχνη. Ολοζωγράφιστοι εξακολουθούσαν επίσης να είναι οι εσωτερικοί τοίχοι ενός μικρού κτίσματος στον Παπάδο της γέρας. Είδαμε κι άλλα έργα του στο Ντίπι, στην Παναγιούδα, και πιο κοντά, στη Νεάπολη και στο Ακλειδιού. Οι βροχές και οι άνεμοι τα ξέφτισαν σιγά-σιγά, και τα ξεθωριάσανε. Αλλού, ήρθανε οι άνθρωποι και τα περάσανε από πάνου ως κάτου με καθαρόν ασβέστη. («Ο ζωγράφος Θεόφιλος: Η άλλη Λέσβος», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 257-265: 257, 262, 263-264, 277)



116

Είναι μια παράδοση αιολική. Οι αρχαίοι Αιολείς βλέπανε τα πάντα μέσα από τη φύση κι έτσι εξηγούν οι αρχαιολόγοι το γεγονός ότι στη Λέσβο δεν βρίσκουνε μνημεία. Η Αιολίδα κρατούσε επαφή με τις Σάρδεις, το Παρίσι της εποχής. Γι’ αυτό και οι γυναίκες στη Λέσβο είχαν ελεύθερα ήθη, ήταν αισθησιακές και κομψά ντυμένες και γι’ αυτό μπόρεσε να υπάρξει και η Σαπφώ. Είναι μια παράδοση που έφτασε, κατά μυστηριώδη τρόπο ως τις μέρες μας. Έτσι ο Εφταλιώτης, και κυρίως ο Μυριβήλης, συνεχίζουν ένα τέτοιο πνεύμα, Εγώ, που μεγάλωσα στην Αθήνα και όχι στη Μυτιλήνη, όπως λένε, έχω αυτήν την αίσθηση, σύμφωνα με κάποιον μυστηριώδη νόμο. Έτσι, ένας φίλος μου είχε πει ότι, όταν διαβάζει τα ποιήματά μου, βλέπει τη Μυτιλήνη. Αλλά εγώ τη Λέσβο τη γνώρισα μόνο στα 17 μου χρόνια. («Όλα ήταν δύσκολα, χρειάστηκε πείσμα για να μη λυγίσω», Συνέντευξη στη Βεατρίκη Σπηλιάδη, Η Καθημερινή, 1979, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 191-199: 197) Στην Ελλάδα, ο χαρακτηρισμός του Αιγαίου δεν είναι άστοχος, αλλά παρερμηνεύεται. Κι αυτό γιατί έχουμε τη συνήθεια να παίρνουμε τα πράγματα «ξώπετσα». Επειδή ο κόσμος, όταν ακούει «ποιητής του Αιγαίου», πιστεύει ότι είναι ένας φυσιολάτρης, ένας άνθρωπος που βλέπει σαν τουρίστας τη



117

θάλασσα και τα νησιά, που κάνει κάτι ανάλογο μ’ αυτό που θα ’καναν οι καρτ-ποστάλ των νησιών. Δεν είναι καθόλου αυτό. Είναι μια τρισχιλιόχρονη παράδοση, που περνά μέσα από το Αιγαίο κι εγώ ειδικά, επειδή κατάγομαι από τη Λέσβο, όπου γεννήθηκε η λυρική ποίηση της Σαπφώς κι έχω ζήσει σ’ όλα τα νησιά, όπου, π.χ., στην Πάρο ήταν ο Αρχίλοχος, και στην Αμοργό ο Σιμωνίδης, έχω άμεση σχέση της συνέχειας. Και όταν μιλώ για το φως, για τη θάλασσα, για τους ανέμους, δεν αναφέρομαι μόνο στα φυσικά στοιχεία. Τα φυσικά στοιχεία τα χρησιμοποιώ εγώ όπως ένας τα γράμματα του αλφαβήτου για να γράψει, κα αυτά αναλογούν σε άλλα πράγματα βαθύτερα, και που βρίσκονται σ’ ένα υπερβατικό επίπεδο. («Ελύτης: ο ποιητής της Ελλάδας», Συνέντευξη στη Μαρία Δωρίτη, Φιλελεύθερος Λευκωσίας 1979, Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 201-205: 202) Κατά κόρον έχουν επαναλάβει ότι είμαι ο «ποιητής του Αιγαίου», κλπ. Ως ένα σημείο, είναι σωστό, αλλά δεν είναι κάτι που εγώ κάθισα αυθαίρετα και είπα, «θα εκφράσω το Αιγαίο». Ότι μέσα από την ποίησή μου εκφράζεται και το Αιγαίο, είναι φυσικό. Η καταγωγή μου είναι από τη Λέσβο, έχω γεννηθεί στην Κρήτη, πέρασα τα παιδικά μου χρόνια στις Σπέτσες, φυσικό είναι να μιλήσω και για το Αιγαίο. Αλλά δεν κάθισα να πω: «Α, εγώ θα βάλω ως θέμα της ποίησής μου το Αιγαίο» Αφήνω ότι υπάρχει πίσω μου η Αιολική παράδοση – είναι η φυσιοκρατική αντίληψη που κρατάει από τη Σαπφώ. Οι Αιολείς είχαν φυσιοκρατική αίσθηση της ζωής κι αυτό το πράγμα έχει κληρονομηθεί, κατά κάποιον τρόπο. Βλέπετε, και στο έργο του Μυριβήλη, που ήτανε από κει, υπάρχει αυτή η φυσιοκρατική αντίληψη. Επομένως, δεν υπάρχει τίποτε αυθαίρετο στη στάση τη δική μου προς το Αιγαίο. Με τη διαφορά ότι εγώ δεν έκανα, όπως νομίζει ο κόσμος, περιγραφή. Δεν έκανα φυσιολατρική ποίηση, όπως νομίζουν ορισμένοι. Οι ξένοι, οι περισσότεροι τουλάχιστον, το είδαν καλύτερα κι ας μην ξέρουν την ελληνική παράδοση. Βρίσκω τις αναλογίες στον ηθικό κόσμο. Φορτίζω τα στοιχεία τα φυσικά με ηθικές δυνάμεις. Κι επομένως, η φύση γίνεται ένα αλφάβητο στα χέρια μου για να πω πράγματα μέχρι μεταφυσικά, υπερβατικά. («Αν δεν μιλούσα ελληνικά, δεν θα είχα γίνει ποιητής», Συνέντευξη στον Γ. Πηλιχό, Τα Νέα (1979), Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 207-212: 211)



118



119

Οι άνθρωποι

Αντίκρυ, στο φαρδύ ξεχαρβαλωμένο καναπέ, κάθεται ο θείος μου ο Στρατής (αδελφός της μητέρας μου) που δείχνει φανερά ότι με ελεεινολογεί για τη δουλειά που κάνω. Κάθε φορά που ανασηκώνω το κεφάλι μου, του ρίχνω μια ματιά. Είναι χλωμός, αξύριστος, με μεγάλους μαύρους κύκλους κάτω απ’ τα μάτια. Τεντώνει το χέρι του σα να δείχνει το θέαμα που παρουσιάζω, κι ύστερα το χτυπάει στα γόνατα σα να λέει: βρε τον ηλίθιο! Δίπλα του στέκεται ορθός, με καμπαρντίνα και καπέλο, ο αδελφός μου Ε. Δε μοιάζει το ίδιο εχθρικός˙ μάλλον ζητά να με συμβουλέψει: «Βλέπεις;» μου λέει. «Αν μας είχες ακούσει κι είχες χωθεί σε καμιά Τράπεζα, τώρα θα ’χες σίγουρο μισθό και μεθαύριο σύνταξη˙ χώρια το εφάπαξ. Όχι να παιδεύεσαι με τέτοιες ανοησίες.» Αλλά εγώ δεν τον ακούω πια. Αισθάνομαι ότι η στιγμή πλησιάζει, ότι φτάνω στο τέρμα των κόπων μου» («Όνειρο της Ραβέννας», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996, σ. 234) Οι Κυρ-Γιάννηδες κι οι Κυρα-Μαρίες που εμείς προφτάσαμε να τους γνωρίσουμε –τι τύχη- με την υλική παράσταση της ιδέας τους –τον ασβέστη- και με τον φωτοτροπισμό της ψυχής τους – ένα λιοτρόπι στον τενεκέ. Αμέτε να βρείτε σ’ οποιοδήποτε πλάτος της γης άλλους κατοίκους που η φαντασία τους να μην αποτελεί την πιο κατηγορηματική άρνηση της ασχημίας. (Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο, Ύψιλον 1980, σ.54)



120

Για μένα ήταν το παν ο Τεριάντ την εποχή εκείνη. Αποτελούσε τον άξονα των γνωριμιών μου, κυρίως στον τομέα της ζωγραφικής και πνευματικά, με τη σωφροσύνη του και την οξύνοια του, με βοήθησε, με κατατόπισε και με προστάτεψε από μερικές κακοτοπιές. Η περίπτωση του Τεριάντ είναι περίεργη, έχω προσπαθήσει και αλλού να περιγράψω λίγο τον χαρακτήρα του. γενικά, ήταν ένας άνθρωπος, πρέπει να πω, πολύ επιφυλακτικός έναντι όλων των ανθρώπων, μα ακόμη περισσότερο έναντι των ζωγράφων και ακόμη περισσότερο έναντι των Ελλήνων ζωγράφων. Ευτυχώς, δεν είχα αυτές τις ιδιότητες, αφενός, αφετέρου είχα ένα υπέρ εμού, ότι ήμουν από τη Μυτιλήνη, ήμουνα συντοπίτης του και σχεδόν από οικογένεια που έμοιαζε με την οικογένειά του. Αλλά, κυρίως, η αγάπη του για τη Μυτιλήνη, όπως την είδα στη συνέχεια, ήταν βαθιά και ειλικρινής, κάτι που τον έκανε να μου ανοίξει πιο εύκολα την πόρτα απ’ ό,τι σε άλλους Έλληνες. («Ποιητές και ζωγράφοι στη μεταπολεμική Γαλλία», Συνέντευξη στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αντί (1992), Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011, σ. 301-329: 316-317)



121

Τα σπίτια

1.Το σπίτι και το ελαιοτριβείο του παππού Νικόλαου Βρανά στον Παπάδο της Γέρας

2.Το αρχοντικό του Στρατή Βρανά στον Παπάδο της Γέρας

3. Το πατρογονικό και το πυρηνελαιουργείο-σαπωνοποιείο των Αλεπουδέληδων στον Καλαμιάρη της Παναγιούδας Μια σειρά ροδιές ανθισμένες πάνω στο βαθύ κυανό της θάλασσας. Οι ίδιες προτιμούν να τη βλέπουν από μακριά. Ή καλύτερα να παίζουν μαζί της το κρυφτούλι, ή και μαζί μου. Να σηκώνονται στις μύτες των ποδιών τους πάνω απ’ τα τειχιά για να παρακολουθήσουν τις τύχες που μοιράζει στους ανθρώπους ο άνεμος («Οι ροδιές του Καλαμιάρη», 2 χ 7, Ίκαρος 1996, σ. 27-32)



122

4. Το αρχοντικό του Θρασύβουλου Αλεπουδέλη στη Σουράδα

Οι φιλόλογοι του Π.Π. Γυμνασίου & Λυκείου Ευαγγελικής Σχολής και του Π.Π. ΓΕΛ Λέσβου, στην

είσοδο της βίλας Αλεπουδέλλη



123

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος 1996 Εν λευκώ, Ίκαρος 1992 2 χ 7, Ίκαρος 1996 Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό, Ύψιλον 2000 Συν τοις άλλοις. 37 συνεντεύξεις, Ύψιλον 2011 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Οδυσσέας Ελύτης. Ο ναυτίλος του αιώνα, Σύνθεση-Επιμέλεια Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Ίκαρος 2011 Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Χρονολόγιο Οδυσσέα Ελύτη (1911-1996), Θεσσαλονίκη, Τα τραμάκια 1997 Ηρώ Σγουράκη, «Ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν: Οδυσσέας Ελύτης» (Ειδικό αφιέρωμα), Κρήτη, έτος 23, τχ. 219, Μαρτ.-Απρ. 1996, σ. 1-32. Αρχείο Γιώργου και Ηρώς Σγουράκη, Αρχείο Κρήτης, Αθήνα 2012

Jeffrey Carson., 49 σχόλια στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. 49 scholia on the poems of Odysseus, απόδοση: Στρατής Πασχάλης, Ύψιλον 1983 Kimon Friar, Άξιον εστί το τίμημα. Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, μτφρ. Νάσος Βαγενάς, Κέδρος 1978 Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Ο Ελύτης στην εκπαίδευση. Ζητήματα ποιητικής - Διδακτικές προσεγγίσεις. Πρακτικά 3ης Επιστημονικής Συνάντησης, επιμέλεια: Θ. Πυλαρινός, Αθήνα 2002 Δημήτρης Καλοκύρης, Ή με χρώμα ή χωρίς. Ένα συναισθηματικό δοκίμιο για τον Οδυσσέα Ελύτη, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών 2011 Δημήτρης Καλοκύρης, «Το πρώτο και το τελευταίο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη», Poetix, τχ. 9, άνοιξη-καλοκαίρι 1013, σ. 42-72 Τζίνα Πολίτη, Οι αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, Εκδόσεις Άγρα 2013



124

Vitti Mario (επιμέλεια), Εισαγωγή στην ποίηση του Ελύτη (Επιλογή κριτικών κειμένων), Ηράκλειο 1999, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης. Δημήτρης Νικορέντζος, Ο άγνωστος Ελύτης της Μυτιλήνης, τ. 1-2, Μυτιλήνη, Αιολίδα 2009 Κώστας Γ. Μίσσιος, «Ο Ελύτης της Μυτιλήνης», Οδός Πανός, Ιούλ.-Σεπτ. 2007 Αριστείδης Καλαργάλης, «Η Γέρα στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη», ό.π. και ανάτυπο, Μυτιλήνη 2003 Δ.Π. Πανταζής, «Ο Ελύτης της Γέρας», στο

www.iera.gr/old/files/afieromata/elitis.htm Ντοκιμαντέρ Γιάννης Σμαραγδής, Λέσβος-Σαπφώ-Ελύτης στο

www.youtube.com/watch?v=fE_8Alh6A34 Ψηφιακό υλικό

www.kathimerini.gr/kath/7days/1994/09/25091994.pdf Μπορούμε να δούμε αναλυτικά το εξαιρετικό αφιέρωμα της εφημερίδας «Η Καθημερινή», δίνοντας έμφαση στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τα κολάζ του Ελύτη

www.elitis.snn.gr/ Σε αυτή τη διεύθυνση μπορούμε να δούμε σε ψηφιακή μορφή σχεδόν ολόκληρο το ποιητικό έργο του Οδ. Ελύτη http://www.potheg.gr/WriterDetails.aspx?id=7711282&lan=1 Πατώντας «Εργογραφία» Ελύτη μπορούμε να διαβάσουμε ποιήματα και κριτικά κείμενα που έχουν συμπεριληφθεί http://www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id=9 Πατώντας το όνομα του Ελύτη μπορούμε να διαβάσουμε ποιήματα, όπως : «Δώρο ασημένιο ποίημα», «Η τοιχογραφία», «Μονόγραμμα ΙΙΙ», «Το άξιον εστί Ι΄» http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=index&sort=alpha&lyricist_id=54 Μπορούμε να διαβάσουμε πολλά ποιήματα του Ελύτη που έχουν μελοποιηθεί. Προτείνονται τα: «Μικρή πράσινη θάλασσα», «Ο κήπος έμπαινε στη θάλασσα», «Όμορφη και παράξενη πατρίδα», «΄Αξιον εστί: Της Δικαιοσύνης…», «Το τραγούδι του αρχιπελάγους», Περιηγηθείτε στην Έκθεση που δημιούργησε ο Δημήτρης Καλοκύρης στο Ιστορικό Μουσείο του Ηρακλείου http://www.historical-museum.gr/gr/exhibitions/view/odusseas-eluths-frontise-na-tupwthei-panomoiotupo-periodikh-ekthesh

http://www.potheg.gr/WriterDetails.aspx?id=7711282&lan=1

http://www.potheg.gr/WriterDetails.aspx?id=7711282&lan=1

http://www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id=9

http://www.historical-museum.gr/gr/exhibitions/view/odusseas-eluths-frontise-na-tupwthei-panomoiotupo-periodikh-ekthesh





125

Τόσο το θέρος, τόσα τα πουλιά, και σε μέγα βάθος Η πάντων και πασών Ελληνίς θάλασσα.



126



127



128

οδυσσέας ελυτης

Education

Transcript of οδυσσέας ελυτης