Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Π Α Ν Α Σ

[Ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΤΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΥ

—Ο ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ—

Ο ΛΟΓΙΟΣ —Ο ΠΟΙΗΤΗΣ]

ΑΠΟ ΤΑ ΣΠΑΡΤΙΑ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑΣ

ΑΝΑΤΥΠΟ ΑΠΟ ΤΗΝ «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ»

ΜΕΛΕΤΗΣ

ΤΟΥ

ΧΡΗΣΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΥ

ΠΑ

ΝΑ

ΓΗ

Σ Π

ΑΝ

ΑΣ

Ο Σ

ΠΑ

ΡΤ

ΙΝ

ΟΣ

-Ο Ρ

ΙΖ

ΟΣ

ΠΑ

ΣΤ

ΗΣ

-Ο Ε

ΠΑ

ΝΑ

ΣΤ

ΑΤ

ΗΣ

- Ο Π

ΟΙΗ

ΤΗ

Σ

ΡΙΖΟΣΠΑ

Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Π Α Ν Α Σ [ Ο Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Ι ΤΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΥ — Ο ΔΗΜΟΣΙΟ­

Γ Ρ Α Φ Ο Σ — Ο ΛΟΓΙΟΣ — Ο Π Ο Ι Η Τ Η Σ ]

Στο μνημειακό τεϋχος, μέ τό όποιον ή αγαπητή «Νέα Ε σ τ ί α » συμμετέχει και ο­λοκληρώνει τόν εκατονταετήρον ΰμνο της Ε π τ α ν η σ ι α κ ή ς ελευθερίας, οφείλει νά έχη τή θέση του ό Παναγιώτης Πάνας. Είναι μιά εκλεκτή μορφή, πού αγωνίστηκε μέ πάθος δχι μόνο γιά τήν απελευθέρωση καί τήν εθνική αποκατάσταση τής Ε π τ α ν ή ­σου, αλλά καί γενικώτερα γιά τήν πρόοδο καί τήν ανύψωση τής μικρής Ε λ λ ά δ ο ς του ΙΘ' αιώνα.

Ό Παναγιώτης Πάνας προσελκύει αμέ­ριστο τό σεβασμό καί βαθειά τήν εκτί­μηση, γιατί δεν υπήρξε μόνο ό ενθουσιώ­δης αγωνιστής, ό αδιάλλακτος ριζοσπά­στης και ό έκφραστικώτερος θεωρητικός τοΰ Ε π τ α ν η σ ι α κ ο ύ Ριζοσπαστισμού, κυ­ρίου φορέως τοΰ αγώνος γιά τήν ελευθε­ρία καί τήν ένωση των ωραίων Νησιών μέ τή Μητέρα — Πατρίδα, άλλά καί ό εκλεκτός πνευματικός άνθρωπος, ό νευ­ρώδης δημοσιογράφος, ό λόγιος καϊ ό ποιητής.

Ό Παναγιώτης Πάνας 1 γεννήθηκε στό ώραϊο χωριό τής Κεφαλλωνιας Σπαρτιά. Ό πατέρας του Χαραλάμπης Πάνας καί ή μητέρα του Ε λ έ ν η , τό γένος Κόκκινου.

Ή οικογένεια Πανα, πολύκλαδη, μέ ζωή μακρότατη — αιώνων — άνηκε στις «ευ­γενείς» οικογένειες τοΰ Ν η σ ι ο ύ γραμμένη στή «Χρυσή Βίβλο» τών ευγενών τής Ε π τ α ν ή σ ο υ . Διακρινόταν όμως γιά τό φιλελεύθερο φρόνημα καί τήν πλούσια πνευματικότητα της. Ή μεγάλη αυτή Κε-φαλλωνίτικη οίκογένεια^είχε δώσει εκλε­κτούς αγωνιστές τής ελευθερίας στον Α­γώνα τοΰ Ε ι κ ο σ ι έ ν α 2 καί γ ι ' αυτό εϊχεν

ύποστή τις διώξεις τοΰ μισέλληνα καί μισελεύθερου πρώτου αρμοστή Θωμα Μαΐτλανδ, ό όποιος, μέ τήν κήρυξη τής Ε λ λ η ν ι κ ή ς Επαναστάσεως, ύπερέβαλε σέ σκληρά ανθελληνικά μέτρα τις οδηγίες τοΰ φιλοτουρκικού αγγλικού Υπουργείου. Είχεν επίσης αναδείξει ή οικογένεια Πά­να επιφανείς επιστήμονες, ανθρώπους τής Ε κ κ λ η σ ί α ς καί τών Γραμμάτων μέ πανελ­λήνια προβολή.

Ή πνευματική καί φιλελεύθερη παρά­δοση τής οικογένειας, μέσα στήν οποίαν έγεννήθηκε καί άνατράφηκεν ό Π. Πά­νας, αποτύπωσε ζωηρή τή σφραγίδα της στήν εύπλαστη ψυχή του. Ό λ ό κ λ η ρ η ή ζωή του θά είναι μιά συνεχής προσφορά, είτε στό πρακτικό είτε στό θεωρητικό πεδίο, προς τήν ιδέα τής ελευθερίας, εθνι­κής καί πολιτικής, καί πρός τήν ιδέα τοΰ ανθρωπισμού. "Ασβεστη παρέμεινε σ' όλη του τή ζωή ή απέχθεια του πρός τήν τυραννία καί τή βία οποιασδήποτε μορφής.

Οί σπουδές τοΰ Πανα υπήρξαν περιω-ρισμένες. Μετά τά πρώτα γράμματα, πού έμαθε στή Λειβαθώ, έφοίτησε κι ' έτελείω-σε τό Λύκειο Αργοστολίου, πού ήταν σχολείο περιωπής χάρη στό διδακτικό προσωπικό του καί ιδιαίτερα χάρη στό σοφό Γυμνασιάρχη Θεόδωρο Καροΰσο, αγωνιστή τής Ενώσεως καί συγγραφέα «Ιστορίας τής Ε λ λ η ν ι κ ή ς Φιλοσοφίας».

Παρά τό ότι ό Πάνας δεν παρακολού-θησεν ανώτατες σπουδές, έν τούτοις είχε μεγάλη καί βαθειά μόρφωση, αποτέλεσμα ατομικής προσπάθειας καί μελέτης. Έγνώ-ριζε καλά αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ά καί Λατινικά καί είχε βαθειάν οίκείωση μέ τούς άρ-

χαίους "Ελληνες και τούς Λατίνους συγ­γραφείς. Έ μ α θ ε ν επίσης καλά την Ι τ α ­λική, τή Γαλλική και τήν Α γ γ λ ι κ ή και αυτή του ή γλωσσομάθεια, ή φιλομάθεια και ή ποιητική του φύση τόν έφερε σέ βαθειά γνωριμία μέ τήν ευρωπαϊκή λογο­τεχνία, δπως δείχνουν οί μεταφράσεις πού έφιλοτέχνησε. Θαυμαστής εξ άλλου τοϋ Διονυσίου Σολωμού θά παραμείνη πιστός στή Σολωμική παράδοση και γι ' αυτό θ' άσκηση αργότερα δριμεία και πικρό­χολη κριτική κατά του Ά ρ . Βαλαωρίτη, πού θεωρήθηκεν αποστάτης της Σολωμι­κής παραδόσεως και της Ε π τ α ν η σ ι α κ ή ς Σχολής.

Τά χρόνια, πού φοιτά ό Πάνας στό Λύκειο Αργοστολίου, είναι χρόνια ζωη­ρής επαναστατικής κινήσεως κατά της Α γ γ λ ι κ ή ς Προστασίας. Ό Γεράσιμος Λι-βαδας — πρώτος σπορέας της ενωτικής ιδέας σ' όλη τήν Ε π τ ά ν η σ ο — ό Η λ ί α ς Ζερβός, ό Ι ω σ ή φ Μομφερρατος και πλή­θος άλλων νέων επιστημόνων και λογίων, πού έχουν σπουδάσει στά πανεπιστήμια τής Δυτικής Ευρώπης και έχουν διαποτι-σθή μέ τις δημοκρατικές ιδέες και τό κήρυγμα γιά τά δίκαια τών εθνικοτήτων, δημιουργούν τήν εποχή αυτή τήν Ριζο­σπαστική κίνηση πού θ άναλάβη τή δόξα και τό σταυρό τοΰ Ε ν ω τ ι κ ο ύ Α γ ώ ν ο ς . Κέντρο τής κινήσεως αυτής είναι ό Σύλ­λογος «Κοραής» — αργότερα Δημοτικόν Κατάστημα — στό Α ρ γ ο σ τ ό λ ι , κατά τύ­πους μορφωτικός, στήν ουσία όμως πολι­τικός - εθνικός.

Ό Ριζοσπαστισμός ως πολιτικό κόμμα εμφανίζεται τό 1848 μετά τήν καθιέρωση τής ελευθεροτυπίας και τοΰ Νόμου περί ελευθέρας εκλογής βουλευτών, πού αναγ­κάστηκε νά παραχώρηση ή Προστασία.

Ό Ριζοσπαστισμός, γεννημένος και άν-δρωμένος στήν Κεφαλλωνιά 3, επεκτείνε­ται στήν Ζάκυνθο κυρίως και λιγώτερο στά άλλα νησιά. Είναι τό πρώτο κόμμα αρχών, πού εμφανίζεται στή Νεοελληνική πολιτική ζωή. Είναι κι ' αυτό μιά απόδειξη πόσον υγιέστερη ήταν ή ζωή στήν Ε π τ ά ­νησο άπό τήν Ε λ λ ά δ α , δπου ή πολιτική κίνηση φοιτοζωεΐ μέ κόμματα προσωπικά, έτεροκίνητα (φίλαγγλικό, φιλογαλλικό,

φιλορωσσικό). Τό Ριζοσπαστικό κόμμα επιδιώκει στήν Ε π τ ά ν η σ ο άμεση παύση τής Προστασίας και ένωση μέ τή Μητέ­ρα - Πατρίδα. "Εχει όμως και επιδιώξεις ευρύτερες : απελευθέρωση και ένωση ό­λων τών Ε λ λ ή ν ω ν σ' ενιαίο κράτος, αλη­θινά ελεύθερο καϊ ανεξάρτητο, δημοκρα­τικό πολίτευμα, μέ επιδίωξη άνυψώσεως τοϋ οικονομικού καϊ μορφωτικού επιπέ­δου τών λαϊκών τάξεων 4.

Δέν είναι ακόμη είκοσι χρονών ό Πα­ναγιώτης Πανάς, όταν άρχίζη νά λαβαίνη ένεργόν μέρος στή ριζοσπαστική κ ί ν η σ η . Ό άδολος πατριωτισμός, ή ορμητικότητα του, ή μεγάλη του κατάρτιση γρήγορα τόν επιβάλλουν ώς εκλεκτό στέλεχος τού «Δημοτικού Καταστήματος», πού είναι πλέον ή πολιτική λέσχη τοΰ Ριζοσπαστι­κού κόμματος. Ό Πάνας θά μείνη πιστός στό Ριζοσπαστισμό και στις μεγάλες αρ­χές του, παρά τις διώξεις, τίς φυλακίσεις, τις εκτοπίσεις, τις κακοποιήσεις — άπ' αυτές υπέστη μόνιμη βλάβη τό χέρι του — πού θά ύποστή. Στενός φίλος τών μεγάλων ηγετών τοΰ Ριζοσπαστικού κόμματος, τών Η λ ί α Ζερβοΰ καϊ Ι ω σ ή φ Μομφερράτου 5 , θά κράτηση τή φιλία αυτή, πολύτιμο ψυ­χικό στήριγμα, ώς τό τέλος τής ζωής του, θά τούς υπεράσπιση κι ' δταν θά βρίσκων-ται πέντε ολόκληρα χρόνια στους μαρτυ­ρικούς τόπους τής εξορίας των (στ' Α ν τ ι ­κύθηρα ό Ζερβός, στήν Έ ρ ί κ ο υ σ α ό Μομ-φερράτος), άλλά και αργότερα θ' απάντη­ση μέ τήν πύρινη πένα του στις συκοφαν­τίες, μέ τίς όποιες προσπαθοΰν νά μολύ­νουν τήν άγνή τους μορφή αμφιβόλων επι­διώξεων πρόσωπα, πού σπεύδουν προς τήν ένωτικήν ιδέα, δταν πλέον αυτή ή σπουδή δέν ένέκλειε κανένα κίνδυνο, άλλ' αντίθετα μπορούσε νά τούς εξασφάλιση πολιτικά και ατομικά κέρδη 6 .

Τό 1855 ό Πάνας μέ συνεργασία τοΰ Δημητρίου Ζερβοΰ — άδελφοΰ τοΰ Η­λία — καϊ τοΰ Α ν δ ρ έ α Μομφερράτου — άδελφοΰ τοΰ Ι ω σ ή φ — εκδίδει τή ριζο­σπαστική εφημερίδα «Κεραυνός». Α π ο ­τελεί πραγματικό κεραυνό γιά τήν Προστα­σία και τούς ντόπιους — ευτυχώς ολί­γους — φίλους της, τούς Καταχθόνιους. Ό «Κεραυνός», μέ τήν νευρώδη πένα τοΰ Πανα, κηρύττει τίς αρχές τοΰ Ριζοσπαστι-

κοϋ κόμματος,, υπερασπίζεται τους εξό­ριστους αγωνιστές ηγέτες, καυτηριάζει τις καταχρήσεις καί βιαιότητες τής Προστα­σίας, αποκαλύπτει τις σκοτεινές επιδιώ­ξεις τών Καταχθόνιων καί αποδεικνύει πόσον εθνικά επικίνδυνες είναι οί επιδιώ­ξεις τών Μεταρρυθμιστών. Γίνεται ό Πά­νας ό έκφραστικώτερος καί συστηματικώ-τερος υπερασπιστής τών υψηλών άρχων τοΰ Ριζοσπαστισμού, ό θεωρητικός τοΰ κόμματος.

Καί όταν αργότερα — τό 1858 — ό Κωνσταντίνος Λομβαρδός, πού ηγείται στήν Ι ό ν ι ο βουλή τής Ε ν ω τ ι κ ή ς ομάδας, φαίνεται νά χαλαρώνη τήν επαναστατική όρμή τοΰ Ριζοσπαστικοΰ κόμματος καί αρχίζει ν' απευθύνεται μέ λόγους κολα­κευτικούς πρός τήν «χαριτόβρυτον προσ­τάτιδα "Ανασσαν», επικαλούμενος τή με­γαλοψυχία της, γιά νά έπιτευχθή ή Έ ν ω ­ση, ό Πάνας, πιστός στις αρχές τοΰ Ριζο­σπαστισμού, εξουσιοδοτημένος άπό τό «Δημοτικόν Κατάστημα» τοΰ Α ρ γ ο σ τ ο ­λίου, εκδίδει καί κυκλοφορεί βίαιες προ­κ η ρ ύ ξ ε ι ς 7 πρός τό λαό τής Ε π τ α ν ή σ ο υ εναντίον τής νέας τακτικής πού καθιερώ­νεται άπό τούς «ψευδοριζοσπάστες», οί όποιοι δέν «απαιτούν» ώς δικαίωμα, άλλά «έπαιτοΰν» τήν "Ενωση, παραμερίζοντας καί τις άλλες επιδιώξεις καί βασικές αρ­χές τοΰ κόμματος, τις δημοκρατικές.

Αυτή τήν τακτική ό Πανδς θεωρεί αλη­θινή βλασφημία πρός τις τόσες θυσίες, τις εξορίες, τις φυλακίσεις, τις μαστιγώ­σεις, τις πυρπολήσεις, σπιτιών, τις δημεύ­σεις περιουσιών, τούς άπαγχονισμούς, πού είχεν ΰποστή ό λαός γιά τόν άπελευ-θερωτικόν αγώνα καθωδηγημένος άπό τό Ριζοσπαστισμό. Μιά τέτοια τακτική καί τροπή τοΰ Ένωτικοΰ ζητήματος θεωρεί ότι αποτελεί γενικώτερο κίνδυνο γιά τήν Ε λ λ ά δ α , γιατί φοβείται ότι τό νεαρό ελ­ληνικό κράτος κινδυνεύει νά γίνη όργανο στά χέρια τής "Αγγλικής διπλωματίας καί τών αγγλικών επιδιώξεων. Γι ' αυτό τό λόγο καί οί μαρτυρικοί ηγέτες τοΰ ένω­τικοΰ αγώνος "Ηλίας Ζερβός καί ό Ι ω σ ή φ Μομφερρατος στή IB' "Ιόνιο Βουλή ώμί-λησαν γιά γενικώτερον εθνικό κίνδυνο καί συνιστούσαν προσοχή στις σκοτεινές κινήσεις τής δ ιπλωματίας 8 .

Ι δ ο ύ τί γράφει ό Πάνας στόν «Κεραυ­νό» : «Σταθεροί εις τάς ανέκαθεν ύπό τοΰ Ριζοσπαστισμού διακηρυχθείσας αρχάς, ήτοι τήν Έ θ ν ι κ ή ν τής Ε π τ α ν ή σ ο υ άπο-κατάστασιν, άνευ τής οποίας δέν δυνάμεθα νά παραδεχθώμεν δι' ήμας εύδαιμονίαν, καί εις τήν δημοκρατικήν τής Α ν α τ ο λ ή ς άνάπλασιν, άνευ τής όποιας δέν δυνάμεθα νά έννοήσωμεν πολιτικήν ζωήν καί μέλλον ευτυχές δια τήν Ε λ λ ά δ α ουδέ τήν πραγμα-τοποίησιν τής έπ" άγαθώ τής άνθρωπότη-τος μεγάλης αποστολής της, θέλομεν πο-λεμεϊ πασαν κηρυττομένην έναντίαν αρ­χήν, ώς άντεθνικήν καί τείνουσαν νά έπι-φέρη μαρασμόν τής κοινωνίας μας ύπό τόν ζυγόν τοΰ άπολυτισμοϋ τών ξενικών στοιχείων, άλλά καί τήν διαιώνισιν τών άλύσεων τοΰ "Εθνους, είτε ύπό ταύτην είτε ύπό έκείνην τήν δεσποτείαν» 9.

"Αποκρούοντας επίσης ό Πάνας τήν κατηγορία τών Μεταρρυθμιστών, ότι τό Ριζοσπαστικό κόμμα, μή δεχόμενο μεταρ­ρυθμίσεις καί βελτιώσεις, αδιαφορούσε γιά τήν κακή κατάσταση τοΰ λαοΰ καί γιά τήν καλλιτέρευση τής ζωής του, ύπε-στήριξεν ότι ό Ριζοσπαστισμός δέν εν­νοούσε νά σύμπραξη σέ Συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, γιατί τοϋτο θ" αποτελού­σε έμμεσην αναγνώριση τής Προστασίας καί τής Συνθήκης τών Παρισίων τοΰ 1815, ή οποία γιά τό Ριζοσπαστικό κόμμα ήταν άκυρη, άφοΰ συνήφθη χωρίς τή γνώμη καί τή συγκατάθεση τοΰ Ε π τ α ν η σ ι α κ ο ύ λαοΰ. Πολύ περισσότερο δέν ειχεν ή Συνθήκη εκείνη καί ή "Αγγλική Προστασία καμμιά απολύτως ηθική βάση άπό τή στιγμή, πού έδημιουργήθηκεν ανεξάρτητο ελληνικό Κράτος, τοΰ όποιου αναπόσπαστο τμήμα είναι ή Ε π τ ά ν η σ ο ς . Δέν άπέκρουσεν ό­μως τό Ριζοσπαστικό κόμμα τις εσωτερι­κές νομοθετικές βελτιώσεις, πού θ" ανα­κούφιζαν τις λαϊκές τάξεις.

Καταδιωκόμενος άπό τήν Υ ψ η λ ή "Α­στυνομία ό Πανάς αναγκάστηκε νά κατα­φυγή στήν Α θ ή ν α , όπου εξακολούθησε τό δημοσιογραφικό του έργο, συνεργαζό­μενος στις εφημερίδες «Τηλέγραφος» καί «Χρόνος» καί στά περιοδικά «'Εβδομάς» καί «Πανδώρα».

Είναι τότε ή εποχή πού ογκώνεται ή άντιοθωνική κίνηση. Ό Πανάς, φανατικός

δημοκράτης, λαβαίνει ενεργό μέρος στήν αντιπολίτευση κατά τοΰ "Οθωνος. Είναι πολύ χαρακτηριστικό δτι, δταν τόν Αύ­γουστο τοΰ 1862, λίγο πριν άπό τήν εκθρό­νιση τοΰ "Οθωνος, έκδίδη μετάφραση ποιημάτων τοΰ Ό σ σ ι α ν ο ϋ , τήν αφιερώνει «εις τήν ίεράν μνήμην τών αίσχρώς και άνάνδρως έν Κύθνω δολοφονηθέντων η­ρώων Λεοκσάκου, Μωραϊτίνη και Σκαρ-

βέλη» μέ ακόλουθο δικό του στιχούργη-μα, γεμάτο αγανάκτηση καϊ πόνο, πού καταλήγει :

« Κ α ι δταν ελθη ή άνοιξη κι" ανθίσουν τά λου­λ ο ύ δ ι α

κι' ή Ελευθερία τό θρόνο της εις τήν Έλλά-(5α στήση

θέ νάλθουν άσπροστόλιστες στό μνήμα σας (παρθένες

Οί Ριζοσπάστες βουλευτές της Θ' Βουλής (λιθογραφία), ι . . .. ' . . . .

νά ψάλουν τά τραγούδια σας καί νά τό στρώ-[σουν μ' άνθια» 1 0.

Μετά τήν "Ενωση τής Ε π τ α ν ή σ ο υ ό Πάνας διωρίστηκε γιά λίγο διευθυντής τοΰ ταχυδρομείου στό Α ρ γ ο σ τ ό λ ι , τό 1867 όμως παραιτήθηκε κι' έφυγε γιά τή Ρουμανία, όπου έμεινε αρκετά χρόνια ασκώντας τό δημοσιογραφικό του έργο. Στή Ρουμανία μέ τόν Θ. Θωμάδο ίδρυσε τήν «"Εταιρεία τής Α ν α τ ο λ ι κ ή ς Ό μ ο σ π ο ν -δίας». Έπίστευεν ό Πάνας, περίπου όπως ό Ρήγας, ότι ή αναγέννηση τής Α ν α τ ο ­λής, οικονομική, κοινωνική, πνευματική δέν ημπορεί νά γίνη παρά μέ τήν ένωση τών λαών της σέ μιά δημοκρατική ,όμο-σπονδία, μέσα στήν οποίαν ό Ε λ λ η ν ι σ μ ό ς μέ τήν τεράστια πνευματική του παράδο­ση, μέ τήν ευφυΐα του, μέ τήν πολιτιστική του υπεροχή θά έπαιζε τόν μεγάλο του ηγετικό ρόλο εκπολιτίζοντας καί εξελλη­νίζοντας καί πάλιν ολόκληρη τήν Α ν α ­τολή.

Βαθύς μελετητής τών κοινωνικών φαι­νομένων καί τών πολιτικών καταστάσεων, έπρόσεξε καί έμελέτησε τήν τότε κατά­σταση τής Ρουμανίας καί τοΰ έκεΐ ακμαίου Έ λ λ η ν ι σ μ ο ΰ καί διεπίστωσε πώς υπόβο­σκε στή χώρα εκείνη κάποια μισελληνική κίνηση. Έδημοσίευσε γι ' αυτό περισπού­δαστο άρθρο στό περιοδικό «Έβδομάς» τών Α θ η ν ώ ν μέ τόν τίτλο «Ό έν Ρουμα­νία μισελληνισμός» 1 1 .

Ό Πάνας έταξίδεψε καί έμεινε γιά λίγο καί στήν Αλεξάνδρεια, όπου έσυνέχισε τή δημοσιογραφία. Τελικά έγκατεστάθη-κεν οριστικά στήν Α θ ή ν α . Έ δ ώ συνεχί­ζει τή δημοσιογραφία, άλλά καί τή γενι-κώτερη προσπάθεια του γιά τή δημοκρα­τική αναγέννηση τής Α ν α τ ο λ ή ς ιδρύον­τας τόν δημοκρατικό σύλλογο «ό Ρήγας» μέ σκοπό τή διάδοση τών δημοκρατικών ιδεών καί τών αρχών τής «Ανατολικής Όμοσπονδίας» .

Έ δ ώ επιδίδεται σ" έντονο δημοσιογρα-φικόν αγώνα γιά τή διάδοση τών φιλε­λευθέρων καί δημοκρατικών ιδεών του· πλήττει τήν πολιτική συναλλαγή, μαστι­γώνει τή ρουσφετολογία καί τήν κοινω­νική αδικία, τήν έλλειψη προγράμματος, τή φαυλοκρατία. Αγωνίζεται μέ τή νευ­ρώδη του πένα γιά τήν ανύψωση τών λαϊ­

κών στρωμάτων. Είναι ό φλογερός κήρυ­κας τής αλήθειας καί τής αρετής. Δέν ανέχεται καμμιά νοθεία τών δημοκρατι­κών ιδεών, καταδικάζει τις αναρχικές ιδέες καί εκδηλώσεις, παραμένει πάντοτε ό αγνός, ανιδιοτελής κι ' ενθουσιώδης πα­τριώτης, πού αγωνίζεται νά δώση σάρκα καί όστα στους ωραίους οραματισμούς του, αδιαφορώντας γιά τό προσωπικό του συμφέρον καί γιά τήν πάντοτε δεινή οικο­νομική δυσπραγία πού αντιμετωπίζει. Δέν έδέχθηκε ποτέ ό Πανάς νά προσκολληθή σέ κόμματα καί νά υπηρέτηση προσωπικά συμφέροντα μέ τή νευρώδη δημοσιογρα­φική πένα του.

Στό τέλος όμως ό άκαρπος αγώνας του γιά τήν πραγματοποίηση τών μεγάλων πολιτικών καί κοινωνικών οραματισμών του, ή όχι ικανοποιητική κατάσταση τής πατρίδας, πού παραδέρνει τά χρόνια εκεί­να μέσα στήν κακοδιοίκηση καί στήν πολιτική συναλλαγή, ή όχι ικανοποιητική κατάσταση, πού επικρατεί καί στήν ενω­μένη π λ έ ο ν ' μ έ τήν Ε λ λ ά δ α Ε π τ ά ν η σ ο καί ιδιαίτερα στήν Κεφαλλωνιά, όπου. όπως γίνεται συνήθως, παραμερίστηκαν οί αγωνιστές καί επικράτησαν πρόσωπα πού διέθεταν πιο πολύ τυχοδιωκτικές ικα­νότητες, κοντά δέ σ' όλα αυτά καί ή πενία, πού τοΰ ήταν αχώριστη σύντροφος, έγέ-μισαν τήν άγνή ψυχή του άπό απαισιο­δοξία καί στις 27 Αυγούστου τοΰ 1896 έθεσε βίαιο τέρμα στή ζωή του.

Ό νεκρός του, κατά δική του παραγγε­λία, μεταφέρθηκε στήν ιδιαίτερη πατρίδα του καί αναπαύθηκε στό νεκροταφείο τοΰ Αργοστολίου, δίπλα στους τάφους τών ηγετών τοΰ Ριζοσπαστισμοΰ καί μεγάλων του φίλων, τοΰ Η λ ί α Ζερβοΰ καί τοΰ Ι ω σ ή φ Μομφερράτου, αυτών πού, μέ τήν ακαμψία τους σέ δεκατεσσάρων χρόνων διώξεις καί μαρτύρια, στάθηκαν οί άξιοι εκπρόσωποι καί ένσαρκωταί τής ψυχής τής Ε π τ α ν ή σ ο υ .

Ώς δημοσιογράφος ό Πανάς διακρινό­ταν γιά τό νευρώδες ύφος, γιά τή σοβα­ρότητα μέ τήν οποίαν αντιμετώπιζε τά ποικίλα προβλήματα, πολιτικά, εθνικά, κοινωνικά, οικονομικά, γιά τό ώραϊο πά­θος, μέ τό όποιον ανέπτυσσε καί υπερά­σπιζε τις ιδέες του. Φανατικός δημοκρά-

της, όπως ήδη παρετηρήσαμε, οραματιστής μιας κοινωνίας δικαιότερης και ωραιότε­ρης, εχθρός τών προλήψεων, μέσα στις ό­ποιες έζοϋσεν ό λαός βουτηγμένος στήν α­μάθεια, μαστιγώνει μέ πικρόχολη πένα και δριμύ σατιρικό λόγο τήν πολιτική και πνευματική συναλλαγή, τήν άγυρτεία, τόν καιροσκοπισμό και τόν τυχοδιωκτισμό, τή ρουσφετολογία και τήν κυριαρχία τοϋ ά-τομικοΰ συμφέροντος εις βάρος τοϋ συμ­φέροντος τής Πατρίδας. Σ' όλη του τή ζωή αγωνίστηκε γιά μιάν Ε λ λ ά δ α δημο­κρατική καϊ μεγάλη, αληθινά ελεύθερη καϊ ανεξάρτητη κι ' όχι παιγνίδι στά χέρια τής διπλωματίας τών ισχυρών, Ε λ λ ά δ α πού θά έπαιζεν ηγετικό ρόλο, πολιτικό και πολιτιστικό, στά Βαλκάνια καϊ στήν Ε γ ­γύς Α ν α τ ο λ ή γιά τό καλό τής ανθρωπό­τητας. Ύ π ή ρ ξ ε ν ό αδιάφθορος, ό αδιάλλα­κτος μαχητής τής αλήθειας, τής ελευθε­ρίας και τής αρετής. Γι ' αυτό και ατύχησε στίς δημοσιογραφικές επιχειρήσεις του. Δέν ηθέλησε νά προσκολληθή σέ κόμμα­τα και νά υπηρέτηση τούς ισχυρούς.

Έξέδωκε τίς πολιτικές εφημερίδες Α­λήθεια, Φώς, Ε μ π ρ ό ς , Ε ρ γ ά τ η ς , Έξέγερ-σις, Έ γ ε ρ σ ι ς και τίς σατιρικοκοινωνικές Σφήκα, Κώνωψ, Κυκεών. Συνεργάστηκε στά περιοδικά Έβδομάς και Πανδώρα και στίς αθηναϊκές εφημερίδες Χρόνος και Τηλέγραφος. Στό τέλος τής ζωής του έξέ­δωκε και δικό του περιοδικό «Τέρψις».

"Αξιο λόγου όμως είναι καϊ τό υπόλοιπο πνευματικό έργο του, πεζό και ποιητικό. Βασικές πηγές γιά τή μελέτη και όρθήν αξιολόγηση τοΰ απελευθερωτικού αγώνος τής Ε π τ α ν ή σ ο υ αποτελούν τά δυο μελε­τήματα του «Ριζοσπάσται και Βελτιώσεις έν Έ π τ α ν ή σ ω . Έν Κεφαλληνία 1880» καϊ «Βιογραφία τοϋ Ι ω σ ή φ Μομφερράτου. Έ ν Α θ ή ν α ι ς 1888». Έδημοσίευσεν επίσης με­λέτες ιστορικές και λαογραφικές στά περιο­δικά Έβδομάς και Πανδώρα καθώς και «Βιογραφία τοΰ Φοσκόλου» και μελέτη «Περί μονομαχίας» 1 2 .

Έ χ ο ν τ α ς μεγάλην οίκείωση, όπως ήδη παρετηρήσαμε, μέ τήν αρχαία Ε λ λ η ν ι κ ή , τή Λατινική καί τήν Ευρωπαϊκή λογοτε­χνία, και ακολουθώντας τό μεταφραστικό έργο τοΰ Σολωμοΰ καί τών άλλων Ε π τ α ­νησίων, μετέφρασε τήν «Δεκαήμερο» τοϋ

Βοκκακίου, τήν «Εταίρα» τοΰ Σαβίνι, τό ώραΐο έργο τοΰ Βροφερίου «Έλληνικαί Σκηναί» σέ δυο τόμους, εμπνευσμένο, ό­πως είναι γνωστό, άπό τήν Ε λ λ η ν ι κ ή Ε π α ν ά σ τ α σ η . Τό έργο αυτό, καθώς ση­μειώνει ό φιλέλληνας Ι τ α λ ό ς συγγραφέας, στόν π ρ ό λ ο γ ο 1 3 , αποτελεί εξιστόρηση γεγονότων καί περιγραφή μερών τής Ε λ ­λάδας, συνενώνει ιστορία καί ποίηση, γεωγραφία καί ζωγραφιά, αναμειγνύει τήν κλαγγή τών όπλων μέ τήν ήρεμη γλυκύ­τητα τοϋ ενδόμυχου ρεμβασμού κι ' επι­καλείται τό μειδίαμα τοΰ Ανακρέοντος, τούς στεναγμούς τής Σαπφώς, τό άσμα τοΰ Α λ κ α ί ο υ , γιά νά μετρίαση τούς όδυρ-μούς τής Χίου, τίς κραυγές τής Σφακτη­ρίας καί τοΰ Μεσολογγίου τά δάκρυα. Ι δ ο ύ μικρό δείγμα τής μεταφράσεως τοΰ Πανά :

«Ή νύξ έσίγα. Έ λ α φ ρ ό ν μόλις ήκούετο τό φίλημα, όπερ τά βραδέως κυλιόμενα κύματα έδιδον εις τάς άκτάς. Ούτε ό ελά­χιστος θροΰς κώνωπος ούτε ό ελάχιστος ψίθυρος δένδρου ήκούετο. Ή δέ Σελήνη χύνουσα έκ τοϋ ύψους τό μελαγχολικόν αυτής φώς έφαίνετο προκαλούσα τούς τής Α ρ γ ο λ ί δ ο ς καταδυναστευομένους νά ζη­τήσουν έν τω ΰμνω τήν λήθην τών δυστυ­χιών των. Μία μόνη φωνή έν τή παραλία ήκούετο άδουσα έκ διαλειμμάτων θρηνώ-δές τι έλληνικόν ά σ μ α » 1 4 .

Μετέφρασεν επίσης ό Πανάς τά δυό μακρά ποιήματα τοΰ μεγάλου Σκώτου βάρ­δου Ό σ σ ι α ν ο ΰ , τήν «Δαρτούλα», τραγού­δι τής αγάπης, καί τόν «Λάτμο», όπου εξαίρεται ή ανδρεία, υψίστη γιά τόν Ό σ -σιανό αρετή. Γνωρίζει ό Πάνας ότι τά μεγάλα έργα δέν μεταφράζονται, γιατί ή καλύτερη μετάφραση αποτελεί κάποια παραχάραξη τοΰ πρωτοτύπου. Τό σημειώ­νει στόν πρόλογο : «Αότή (ή μετάφραση), γράφει, έμπροστά εις τό πρωτότυπο δέν είναι άλλο παρά δ,τι αντίγραφο παιδιοΰ έμπροστά εις μία εκλεχτή εικόνα τοΰ Ραφαήλ» 1 5 . Στή μετάφραση ό Πάνας χρη­σιμοποιεί ωραία δημοτική γλώσσα καί τόν άνομοιοκατάληκτο 15σύλλαβο στίχο, καλοδουλεμένον. Ι δ ο ύ ένα δείγμα άπό τήν άρχή τής «Δαρτούλας», όπου ό ποιη­τής καλεί τή Σελήνη νά παρακολούθηση τό ταξίδι τοϋ Νάθου καί τής Δαρτούλας 1 β :

Εϋμορφη κόρη χ' Ούρανοΰ, στό πρόσωπο σου [λάμπει

γλυκεία γλυκεία ή σιωπή, μαγευτική προβαίνεις καί τ' άστρα στήν Ανατολή τό βήμα σου ά-

[κλουθοϋνε. Φαίνεσαι καί άγάλλονται τά σύγνεφα καί ντύ-

[νουν μέ λαμπρό φως, χαρούμενα, τά σκοτεινά τους

[στήθια.

Έ κ τ ο ς άπό τϊς παραπάνω μεταφράσεις στά κατάλοιπα τοΰ Πανα βρέθηκαν μετα­φρασμένες φδές τοΰ Λεοπάρντι, ό Ά γ ι ς τοΰ Ά λ φ ι έ ρ ι , ή Ιφιγένεια τοΰ Ρακίνα, Ω δ έ ς τοΰ Ό ρ ά τ ι ο υ καί τοΰ Πινδάρου.

Ή ποιητική παραγωγή τοΰ Πανα υπήρ­ξε περιωρισμένη. Νέος ακόμη, στήν Κε-φαλλωνιά, έξέδωκε δυο μικρές ποιητικές συλλογές «Τά πρώτα πρός τήν ποίηση βήματα» καί «Στεναγμοί».

Μιάν άλλη συλλογή έξέδωκε στήν Α­λεξάνδρεια μέ τόν τίτλο «Μέμνων» καί τήν τελευταία συλλογή του, όπου αναδη­μοσιεύει καί παλαιότερα ποιήματα του, έξέδωκε στήν Α θ ή ν α μέ τόν τίτλο « Έ ρ γ α αργίας» τό 1883. Ποιήματα- του επίσης, τά περισσότερα σατιρικά, είναι εγκατε­σπαρμένα στις σατιρικές εφημερίδες πού έξέδωκε, κυρίως στήν «Σφήκα», τά πιό πολλά ανώνυμα.

Στον πρόλογο τής τελευταίας του συλ­λογής «"Εργα αργίας» μέ μιά διάθεση αύτοσατιρισμοΰ, παρομοιάζοντας τήν ποιη­τική φωνή του πρός τό λάλημα τοΰ γκιώ­νη, πού αντηχεί τήν νύκτα κι ' είναι αναγ­καίο γιά νά δημιουργήται ή αρμονία στή φύση, γιατί άλλοιώς

« μονότονο θά ήτανε τ' αηδόνι, έάν δέν ήταν κι ' ή φωνή τοΰ γκιώνη »

αδιαφορεί γιά τήν τύχη πού θά έχουν τά ποιήματα του καί γιά τήν υποδοχή πού θά τούς κάμη ή κριτική :

Συμπέρασμα λοιπόν... λεπτό δέ δίνω τί τύχη θέ νά λάβουν... δέν μέ μέλει, αν κανένας Ροΐδης... τόν αφήνω ελεύθερον νά ψάλη δ,τι θέλει, γιατί πρώτος κι1 έγώ —μά τήν αλήθεια— άνάλατα τά βρίσκω κολοκύθια 1 7 !

Α ρ κ ε τ ά ποιήματα του είναι γραμμένα στήν καθαρεύουσα, όχι δέ μόνον νεανικά.

Καί όμως είναι ξεκαθαρισμένες οί αντιλή­ψεις του επάνω στό γλωσσικό ζήτημα. Θαυμαστής τοΰ Σολωμοΰ, υπερασπιστής τής παραδόσεως τής Ε π τ α ν η σ ι α κ ή ς Σχο­λής, εχθρός τής ρητορικότητας καί τής κενολογίας τών ρωμαντικών τής Α θ η ­ναϊκής Σχολής, φαίνεται έν τούτοις καί στήν ποίηση ότι παρασύρεται άπ' τή γλώσσα τής δημοσιογραφίας, στήν οποία είναι συνηθισμένος. Γιά τις γλωσσικές του αντιλήψεις είναι χαρακτηριστικοί οί στίχοι τ ο υ 1 8 :

Μας σκούζει ό Σούτσος άπ' τό σχολείο : Φεϋ ! Κατεστήσατε τήν θείαν γλώσσαν άμουσον, άρρυθμον, έρυθριώσαν ! — Σώπασε, Σούτσο, εις τή ζωή σου καί μας έσκότισες μέ τή Σχολή σου. Ξέθαφτε, αν θέλης, τούς πεθαμένους, άλλ' άφησε μας άναπαμένους. Τό φως τής γλώσσης έχε μετάρσιον' μδς χρησιμεύει δια καθάρσιον !

Καί σ' άλλους πάλι στίχους του μαστι­γώνει τόν σχολαστικό καί τόν λογιώτατο, τόν καλαμαρά 1 9 :

Ώ ταφλαμπά, περίφημε, παράσιτο κεφάλι, στή λάσπη τής Γραμματικής ώς τό λαιμό χωσμέ­

νε. Σύ θά διδάξης γράμματα, Βοιωτικό βουβάλι !

Στά ποιήματα τής ωριμότητας του, ή δημοτική του γλώσσα είναι σμιλευμένη, ό 15σύλλαβος άνομοιοκατάληκτος στίχος του, καλοδουλεμένος, φθάνει σέ μιά ζη­λευτή μορφή, ή ποιητική φράση λ 'τή, μέ πλήρη αίσθηση τοΰ,περιττοΰ :

—Παιδάκι μου, δέν άγροικας τί γίνεται 'κεϊ πέρα; σηκώθη ή Κρήτη στ' άρματα καί πελεκάει τούς

Τούρκους και σειούνται γύρω τά βουνά κι' οί θάλασσες

μουγκρίζουν2 0.

Ώς ποιητής ό Πανάς ανήκει βέβαια στους minores τής Ε π τ α ν η σ ι α κ ή ς Σχο­λής. Ή ποίηση του είναι κυρίως σατιρική. Καί οί σατιρικοί στίχοι του είναι εφά­μιλλοι τοΰ συμπατριώτη του σατιρικοΰ Μ. "Αβλιχου, πού ό Παλαμάς άπεκάλεσεν Α ρ χ ί λ ο χ ο τής νεωτέρας Ε λ λ ά δ ο ς .

Ή πολιτική διαφθορά, ή κοινωνική α­δικία, ό τυχοδιωκτισμός, πολιτικός καί πνευματικός, ή τοκογλυφία, ή πατριδοκα-πηλεία, ή κολακεία, ή χρυσοφιλία, ή δη­μοσιογραφική δημαγωγία, ή υποκρισία, ή

προσκόλληση των κληρικών στόν τύπο κι' ή αδιαφορία γιά τήν ουσία τής Χρι­στιανικής διδασκαλίας, ή μακιαβελλική νοοτροπία τών ισχυρών τής γης, δέχονται σκληρό καί καυστικό τό μαστίγωμα τοΰ στίχου του.

Εξαιρετ ικά πετυχημένη είναι ή φιλο­λογική σάτιρα τοΰ Πανά. Τά σατιρικά του βέλη στρέφονται προς τήν εξαλλο­σύνη τών Ε λ λ ή ν ω ν ρωμαντικών καί πρός τήν ποίηση τοΰ Βαλαωρίτη. Στή σάτιρα αυτή φαίνεται ό θαυμασμός τοΰ Πανά πρός τή Σολωμική ποίηση καί ή πίστη

•του στήν Ε π τ α ν η σ ι α κ ή παράδοση. Σέ λαμπρούς στίχους μαστιγώνει τήν εξαλ­λοσύνη καί τήν κενή μεγαληγορία τών συγχρόνων του ρωμαντικών 2 1 :

"Ελαμπε τή νύκτα ταύτην' ήλιος άκτινοβόλος καί έχύνετο τό μαϋρον, πέριξ, φώς τοϋ κεραυνού. Έν σιγή βρονταί έβόων. Ήστραπτε τής γής ό

θόλος καί τό έδαφος έν λύπη έχαιρε του ουρανού. Ό ρ θ ι ο ς έν έγρηγόρσει έκοιμώμην έν τή κλίνη, ότε αίφνης έμπροσθεν μου έστη γέρων νεαρός. Κι' έν εΰγλώττω σιγή λέγει : Τί ανήσυχος

γαλήνη ; τί άκτινοβόλον σκότος ; Τί τερψίλυπος καιρός ;

Ό Βαλαωρίτης δέχεται ιδιαιτέρως καυ­στικά τά βέλη τής σάτιρας τοΰ Πανά. Μπαλαουρίτη τόν ονομάζει. Ή αντίθεση του πρός τόν ποιητή τών «Μνημοσυνών» καί τοΰ «Φωτεινοΰ», πού έθεωρήθηκεν απο­στάτης τής Σολωμικής παραδόσεως καί τής Ε π τ α ν η σ ι α κ ή ς Σχολής, δέν είναι μό­νον φιλολογική καί αισθητική, είναι καί πολιτ ική. Ό Βαλαωρίτης, κατά τόν Πανά, ένόθευσε καί τό δημοτικό τραγούδι.

Στό ποίημα του «Μήνυσις τής Δημοτι­κής ποιήσεως ενώπιον τής Κριτικής» τόν κατηγορεί ότι στήν προσπάθεια του νά μίμηθή τήν τεχνική τοΰ Δημοτικοΰ τρα­γουδιού, έγινεν ό διαφθορέας τής Δημοτι-κήςΠοιήσεως,ή οποία γιά τοΰτο τόν καταγ­γέλλει ενώπιον τής Κριτικής μέ μάρτυρες τόν Ό ρ θ ό Λόγο καί τήν Καλαισθησία :

Τσαρούχια έφόραε άκούρευτα, φλοκάτη φουστα-νέλλα.

Είχε τοϋ κλέφτη τή θωρΊά, μ' έκύτταζε κι' έγέλα.

Ά λ λ ά κλέφτης δέν ήτανε, άπ' τά παιδιά όπού 'χα. "Ητανε αρχοντόπουλο μέ ψεύτικα τά ροϋχα.

Καυστικώτερος γίνεται κατά τής ποιή­

σεως τοΰ Βαλαωρίτη σέ άλλο του σατι­ρικό ποίημα μέ τόν τίτλο «Ποιητική συν­ταγή» 2 2 .

Πάρε δυό σύγνεφα· μιά λίτρα άγέρα' δροσιάς δυό γράνα καί μιά φλογέρα' τρεις τόννους Πίνδο' τέσσαρους χιόνι' μιά λίτρα άνάσαση καί ένα άηδόνι' δεμάτια τέσσαρα δάφνες, μυρτοϋλες' ράσα, ξεσκλίδια, γύφτους, αύγοϋλες' πέντ' έξι σήμαντρα· γκλάν-γκλάν καμπόσα1

χιλιάδες κύματα, "Ολυμπο κι' Ό σ σ α '

ένα ξεφτέρι, δυό πήχες ράμμα' κάμποσα δάκρυα μέσα σέ γράμμα1

δυό δράμια άγρια, σκληρά σκουλήκια1

βροντές, βοριάδες, ρόδα καί φύκια' αϊτό κλωσσούρα, δέκα φλοκάτες, μιά νυχτερίδα, μία χελώνα νιόνυφη άνοιξη 1 προεστό χειμώνα, βλαστήμιες απειρες' σάρκα καμπόση καί νεκρολούλουδα χορτάτη δόση 1

αχτίδες, σάβανα καί έρμα πλάγια1

ένα βρυκόλακα, μιά κουκουβάγια1

ενα Άλήπασα, καντάρι τρέλα... Σέ μιά θεόχτιστη ρίξ' τα παδέλα1

ύστερα κρούσταλλο ρίξε νεράκι. Φύσησε, φύσησε στά σωθικά σου, καμίνι άναψε μέσ' στήν καρδιά σου. άσ' τήν παδέλα νά πάρη βράση, Ας πάρη μπούρμπουλα μονάχα τρία

καί είναι έτοιμο μ' επιτυχία γιαχνί αθάνατο, ποιητικό !

Ή πικρή σάτιρα τοΰ Πανά γιά τόν Βα­λαωρίτη, τής οποίας δείγματα μόνο παρα­πάνω έδώσαμε, αδικεί βέβαια τόν ποιητή, άλλά καί δείχνει π ό σ ο πολύ οί πιστοί στήν Σολωμική παράδοση ήταν εχθροί πρός τή λεκτική χλ ιδή καί τή ρητορικό-τητα καί τί υψηλή ιδέα είχαν γιά τήν ποίηση.

Κλείνοντας τή σύντομη τούτη μελέτη γιά τόν Πανά, τόν λησμονημένον αγωνι­στή τής επτανησιακής ελευθερίας, τό δη­μοσιογράφο, τό λόγιο, τόν ποιητή, επι­σημαίνομε τό κύριο, κατά τή γνώμη μας, χαρακτηριστικό τής μορφής του. Καί κύ­ριο χαρακτηριστικό τοΰ Παναγιώτη Πανά ώς αγωνιστή καί πνευματικού άνθρωπου είναι ή πλήρης αρμονία θεωρίας καί πρά­ξεως, πνευματικού καί ήθικοΰ βίου. Δέν έκαμε ποτέ υποχωρήσεις καί συμβιβα­σμούς καί συναλλαγή εις βάρος τοΰ ϊδεο-λογικοΰ του κόσμου. Καί αυτή τήν πλήρη εναρμόνιση πνευματικοΰ καί ήθικοΰ βίου — πού δέν είναι οΰτ' εύκολη ούτε συχνή — τήν επισφράγισε μέ τό θάνατο του, μέ

τον όποιον υπενθυμίζει τον αρχαίο ρή- έλληνα και ελληνολάτρη, τόν Περικλή τορα Ισοκράτη ή τόν ΐδιότυπον εκείνον Γιαννόπουλο.

ΧΡΙΣΤΟΣ Σ. ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Βιογραφία του II. Πάνα βλ. Ηλία Τσιτσέ­λη : Κεφαλληνιακά Σύμμικτα τόμ. Α', έν Αθήναις 1904, σελ. 507 - 510 και περιοδικόν « Μοΰσαι » Ζακύνθου, 1896. Σύντομο σημείωμα για τόν Π. Πανα βλ. και Επτάνησος, αφιέρωμα στα εκατό­χρονα της Ενώσεως. Αθήνα, 1964 σελ. 293 - 295.

2. Βλ. Ή λ . Τσιτσέλη : έ. ά. σελ. 506. 3. Βλ. Παναγιώτου Πανα : Ριζοσπάσται και

βελτιώσεις έν Έπτανήσω. Έν Κεφαλληνία 1880, σελ. 6.

4. Βλ. Παναγιώτου Πανα : έ. ά. σελ. 5 - 6 . 5. Βλ. Παναγιώτου Πανα : Βιογραφία Ιωσήφ

Μομφερράτου έν Αθήναις 1888. 6. Βλ. Π. Πανα : Ριζοσπάσται καϊ βελτιώσεις

έν Έπτανήσω έν Κεφαλληνία 1880 σελ. 15 - 16. 7. Βλ. ΙΙ. 'Πανα : ε. ά. σελ. 23. 8. Βλ. Ανδρέου Ιδρωμένου : Πολιτική ιστο­

ρία της Επτανήσου. "Βκδ. Β' Κέρκυρα 1935, σελ. 121 καϊ Χρ. Σ. Θεοδωράτου : Ηλίας Ζερβός Ίακωβατος. Αφιέρωμα εις Κ. "Αμαντον, 1940.

9. Βλ- «Κεραυνός» φύλλ. 2. 1858 έν Κεφαλληνία

10. Βλ. Δαρτούλα, Αάτμος ποιήματα Όσσιανοΰ μεταφρασθέντα ύπό Παναγιώτου Πανα έν Κεφαλ­ληνία 1862.

11. Βλ. Περιοδικόν « Έβδομάς » 1884 άρ. 88. 12. Βλ. Η λ ί α Τσιτσέλη : ε. ά. σελ. 509. 13. Βλ. Αγγέλου Βροφφερίου : Έλληνικαί

Σκηναί τό πρώτον μεταφρασθεΐσαι ύπό Π. Πανα, έν Αθήναις 1880 σελ. η' - θ'.

14. Βλ. Αγγέλου Βροφφερίου : ε. ά. σελ. 1.

15. Βλ. Δαρτούλα, Λάτμος ποιήματα Όσσια­νοΰ μεταφρασθέντα ύπό Π. Πανδ, σελ. γ ' .

16. Βλ. Δαρτούλα, Λάτμος κλπ. σελ. 1. 17. Βλ· Παναγιώτης Πάνας : Έργα αργίας.

Έν Αθήναις 1883 σελ. 7. 18. Βλ. Π. Πάνας : 'έ. ά. σελ. 9. 19. Βλ. Π. Πάνας : ε. ά. σελ. 51. 20. Βλ. Π. Πάνας : ε. ά. σελ. 126. 21. Βλ. Π. Πάνας : ε. ά. σελ. 93. 22. Βλ. Η. Πάνας : ε. ά. σελ. 55 καϊ Κ. Δημα­

ρά : Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, δεύ­τερη έκδοση σελ. 202 και 318.