ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 - ekdd.gr · Περιφερειακή Πολιτική...

Περιφερειακή Πολιτική και περιφερειακές ανισότητες στην Ε.Ε. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ...................................................................................................................... 3

ABSTRACT ..................................................................................................................... 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................................................... 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ................................................................................................................. 8

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ................ 8

1.1. Εισαγωγή ............................................................................................................... 8

1.2. Το μοντέλο ισορροπίας.......................................................................................... 9

1.3. Το μοντέλο ανισορροπίας .................................................................................... 10

1.4. Οικονομικές συγκεντρώσεις και ανάπτυξη των πόλεων ..................................... 11

1.5. Η θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης .................................................................. 12

1.6. Η νέα οικονομική γεωγραφία .............................................................................. 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ............................................................................................................... 15

Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ............................... 15

2.1. Η αναγκαιότητα της κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής .................................. 15

2.2. Η διαχρονική εξέλιξη της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής....................... 18

2.2.1. Η καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής ............................... 19

2.2.2. Η ενίσχυση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής μέσα από τις πρόσφατες

μεταρρυθμίσεις ........................................................................................................ 20

2.3. Το χρηματοδοτικό πλαίσιο της Περιφερειακής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής

Ένωσης ....................................................................................................................... 24

2.4. Οι στόχοι προτεραιότητας των Διαρθρωτικών Ταμείων ..................................... 26

2.5. Κοινοτικές Πρωτοβουλίες ................................................................................... 30

2.6. Τα Προγράμματα Καινοτόμων Ενεργειών για την περίοδο 2000-2006 ............. 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο ............................................................................................................... 33

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ .............................................................................................. 33

3.2. Μεθοδολογικές παρατηρήσεις .............................................................................. 35

3.2.1. Τα στατιστικά δεδομένα................................................................................. 35

3.2.2. Οι χωρικές διαιρέσεις σε περιφέρειες. ........................................................... 36

3.3. Ιστορική ανασκόπηση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ευρώπη ................. 40

3.4. Υφισταμένη κατάσταση, τάσεις και προκλήσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση ............ 43

3.4.1 Επισκόπηση της Ευρωπαϊκής Οικονομίας ..................................................... 43


3.4.2. Η κοινωνική κατάσταση στην Ε.Ε. ................................................................ 48

3.5. Η υφισταμένη κοινωνικο – οικονομική κατάσταση στις περιφέρειες της Ε.Ε. ...... 51

3.5.1. Το ΑΕΠ των περιφερειών της Ε.Ε. ................................................................ 51

3.5.2. Απασχόληση και ανεργία στις περιφέρειας της Ε.Ε. ...................................... 54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο ............................................................................................................... 59

ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε. .......................................... 59

4.1 Εισαγωγή ............................................................................................................... 59

4.2 Μέτρα συνολικής διασποράς ................................................................................. 60

4.2.1 Τυπική απόκλιση (σ) ....................................................................................... 60

4.2.2. Συντελεστής μεταβλητότητας (CV) ................................................................ 60

4.2.3. Σταθμισμένος Συντελεστής Μεταβλητότητας (WCV) ..................................... 61

4.3. Μέτρα συγκέντρωσης ........................................................................................... 62

4.3.1 Καμπύλη συγκέντρωσης (Lorenz) ..................................................................... 62

4.3.2. Συντελεστής GINI (G) ................................................................................... 62

4.4. Η μέτρηση των ανισοτήτων στο κ. κ. ΑΕΠ ανάμεσα στις χώρες και τις περιφέρειες

της Ε.Ε. ....................................................................................................................... 64

4.5. Συντελεστής συμμετοχής (QL) .............................................................................. 68

4.5.1 Υπολογισμός του συντελεστή συμμετοχής ....................................................... 69

4.6. Συντελεστής ειδίκευσης (CS) ................................................................................ 71

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο .............................................................................................................. 75

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε. ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ

ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ. .............................................................................................................. 75

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................................................................... 80

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................................ 84


ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο βασικός σκοπός της εργασίας, είναι η καταγραφή και διερεύνηση των τάσεων

σύγκλισης ή/και απόκλισης ανάμεσα στις χώρες – μέλη και στις περιφέρειες της Ε.Ε.

στην διάρκεια των τελευταίων ετών.

Καταρχήν, στο 1ο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη αναφορά στις διάφορες βασικές

θεωρητικές προσεγγίσεις του περιφερειακού προβλήματος.

Το 2ο κεφάλαιο, αποτελεί ανασκόπηση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, από

την στιγμή θεσμοθέτησής της έως και τις πρόσφατες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις της

για τη νέα προγραμματική περίοδο 2000-2006.

Στο 3ο κεφάλαιο επιχειρείται η καταγραφή της υφιστάμενης κοινωνικο-οικονομικής

κατάστασης τόσο σε επίπεδο κρατών όσο και σε επίπεδο περιφερειών της Ε.Ε. Στο

πλαίσιο αυτό χρησιμοποιούνται τα πιο πρόσφατα στοιχεία (κυρίως από την Eurostat)

για διάφορα βασικά μεγέθη και η εξέταση της διαχρονικής τους εξέλιξης, ώστε να

εξαχθούν συμπεράσματα όσον αφορά την πορεία των περιφερειακών ανισοτήτων στην

Ε.Ε.

Στη συνέχεια, στο 4ο κεφάλαιο γίνεται μια ποσοτική διερεύνηση (μέτρηση) των

περιφερειακών ανισοτήτων με τη βοήθεια διαφόρων δεικτών/συντελεστών της

ποσοτικής περιφερειακής ανάλυσης. Αυτό γίνεται στις περιπτώσεις όπου, τόσο η

ύπαρξη των στοιχείων όσο και η μορφή τους το επιτρέπουν.

Το 5ο κεφάλαιο, ασχολείται ειδικότερα με την καταγραφή της θέσης (δηλαδή εντέλει

των ‘‘επιδόσεων’’) των ελληνικών περιφερειών στα πλαίσια της Ε.Ε., καθώς και με την

εξέταση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα.

Στο τελευταίο κεφάλαιο, αναφέρονται τα συμπεράσματα της ανάλυσης που έχει

προηγηθεί, τονίζοντας τη σαφή τάση μείωσης των ανισοτήτων σε επίπεδο χωρών και

την ένδειξη επιδείνωσής τους (τουλάχιστον όσον αφορά το κατά κεφαλή ΑΕΠ), σε

επίπεδο περιφερειών. Τέλος, επιχειρείται και μια σύντομη αξιολόγηση των

περιφερειακών πολιτικών της Ε.Ε.

Λέξεις – κλειδιά:

Περιφερειακές ανισότητες – περιφερειακή πολιτική – Ευρωπαϊκή Ένωση - ανάπτυξη


ABSTRACT

The basic purpose of this dissertation is the presentation and analysis of the tendency of

the convergence or divergence among the countries- members and the peripheries of the

EU during the last years.

In the beginning, in the First Chapter are shortly presented the various theoretical

approaches of the peripheral problem.

The Second Chapter is a review of the Regional Policy of the EU, since its

institutionalization and until the recent structural reforms for the new programming

period 2000- 2006.

In the Third Chapter is attempted the presentation of the current socioeconomic

situation at the level of the member- states as well as at the level of the regions of EU.

In this framework are used the most recent data (mainly by Eurostat) for the various

basic measures and examination of their evolution throughout the years, in order to

extract conclusions concerning the tendency of the regional inequalities in EU.

Then in the Fourth Chapter, is being held the quantitative examination of the regional

inequalities by using different indicators for the quantitative regional analysis.

Especially in the cases when, the presence of the data and their form permit it.

The Fifth Chapter, deals with the examination of the classification of the Greek regions

within EU as well as with the examination of the regional inequalities within Greece.

In the final chapter are presented the conclusions of the previous analysis by stressing

the obvious tenses of reduction of inequalities at countries’ level and by indicating the

tendency of their aggravation (at least as far as the GDP is concerned), at the level of

regions.

Finally, is attempted a short evaluation of the regional policies of EU.


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κατ’ αρχήν πρέπει να γίνει σαφές ότι πάντοτε υπήρχαν χωρικές ή περιφερειακές

ανισότητες. Η λέξη «ανισότητες» στη σχετική Βιβλιογραφία χρησιμοποιείται διττώς:

πρώτον, ως ανισότητα στο βαθμό ελκτικότητας μιας περιοχής σε συνάρτηση με την

εκάστοτε κυρίαρχη μορφή της οικονομικής δραστηριότητας, και δεύτερον, ως

ανισότητα των τιμών διαφόρων δεικτών κοινωνικής ευημερίας και οικονομικής

ευρωστίας (π.χ. ποσοστό ανεργίας, κατά κεφαλήν εισόδημα κλπ). Προφανώς δεν είναι

το ίδιο πράγμα. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι το ένα είναι αιτία και το άλλο

αποτέλεσμα.

Τα αίτια του περιφερειακού προβλήματος συνθέτουν ένα πολύπλοκο σύστημα

πολιτικο- οικονομικο-κοινωνικών παραγόντων που διαμορφώνονται ιστορικά ως μια

μακροχρόνια λειτουργική σχέση ανάμεσα σε άνισου μεγέθους χωρικές μονάδες. Ο

τύπος και το ύψος των ανισοτήτων σε κάθε χώρα έχει επηρεαστεί – και εξακολουθεί να

επηρεάζεται – από παράγοντες και δυναμικές που συσχετίζονται με τις γεωγραφικές

συντεταγμένες των χωρών και των περιφερειών τους, το ανάγλυφο του εδάφους, τις

ιστορικές συνθήκες εθνικής συγκρότησης, το επίπεδο ανάπτυξης, τις υποδομές, την

παραγωγική δομή, το μέγεθος των αγορών, και τις διασυνοριακές σχέσεις.

Στην περίπτωση δε της οικονομικής ενοποίησης διαφορετικών χωρών και περιφερειών,

(όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης) έχει αποδειχτεί ιστορικά

ότι δημιουργούνται σημαντικά προβλήματα, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια. Η ένταση

δε των προβλημάτων αυτών είναι ανάλογη με το βαθμό διαφοροποίησης του επιπέδου

ανάπτυξης των χωρών και κυρίως των περιφερειών, που συνθέτουν την ενιαία αγορά.

Τα θέματα των επιδράσεων των περιφερειακών ανισοτήτων στη λειτουργία του

ενοποιημένου οικονομικού χώρου, αλλά και των επιδράσεων της ίδιας της διαδικασίας

οικονομικής ολοκλήρωσης στην περιφερειακή ανάπτυξη ήταν από τα πρώτα που

τέθηκαν από τα κράτη – μέλη αμέσως μετά τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής

Οικονομικής Κοινότητας (Ε.Ο.Κ.).

Στα πλαίσια αυτά, η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) αποτελεί την μόνη προσπάθεια

οικονομικής ολοκλήρωσης σε διεθνές επίπεδο που έχει θεσμική υποχρέωση να

αντιμετωπίζει τις ανισότητες μεταξύ των κρατών μελών και των περιφερειών της και

έχει διαθέσει τις τελευταίες δύο δεκαετίες κυρίως μέσω της Περιφερειακής της

Πολιτικής αρκετούς πόρους προς αυτή την κατεύθυνση.


Σε θεωρητικό επίπεδο, η σχέση οικονομικής ολοκλήρωσης και περιφερειακών

ανισοτήτων ή χωρικής συνοχής εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διαλόγου και

επιστημονικής αντιπαράθεσης. Έτσι στη μια μεριά της αντιπαράθεσης βρίσκονται

προσεγγίσεις και σχολές σκέψεις που κινούνται γύρω από την βασική αντίληψη ότι

μακροχρόνια η οικονομική ολοκλήρωση οδηγεί σε μείωση των ανισοτήτων, καθώς

απελευθερώνει δυναμικές που συμβάλλουν στη διάχυση της ανάπτυξης και στις

λιγότερο ευνοημένες περιοχές.

Από την άλλη μεριά βρίσκονται απόψεις οι οποίες, παρότι εκτιμούν στην πλειοψηφία

τους την οικονομική ολοκλήρωση ως μια συνολικά θετική διαδικασία, επισημαίνουν

ότι τα οφέλη και τα κόστη της είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανέμονται ομοιόμορφα

στο χώρο. Αυτό σημαίνει ότι από το σύνολο των δυναμικών που αναπτύσσονται, οι

ισχυρότερες είναι αυτές που πολώνουν τον χώρο και αυξάνουν τις ανισότητες, καθώς

κάποιες περιοχές επωφελούνται περισσότερο από κάποιες άλλες.

Ανεξάρτητα από την θεωρητική άποψη που ενδεχομένως υιοθετεί κανείς για τις

επιπτώσεις της οικονομικής ολοκλήρωσης στις περιφερειακές ανισότητες, είναι γεγονός

ότι η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τείνει να πείθεται περισσότερο από την δεύτερη και

λιγότερο από την πρώτη. Η υιοθέτηση αυτή είναι έμπρακτη και συνοδεύεται από την

διάθεση σημαντικών πόρων (Διαρθρωτικό Ταμείο και Ταμείο Συνοχής) για την

ανάπτυξη των περιφερειών που βρίσκονται σε οικονομική και διαρθρωτική υστέρηση.

Η διάθεση αυτών των πόρων υποδηλώνει εμμέσως, πλην σαφώς, ότι η Ε.Ε. θεωρεί ως

πιθανότερο επακόλουθο της οικονομικής ολοκλήρωσης την αύξηση των ανισοτήτων

και για αυτό το λόγο παρεμβαίνει με πολιτικές που λειτουργούν αντισταθμιστικά.

Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι, η εξέλιξη των ανισοτήτων στην Ε.Ε. είναι η κοινή

συνισταμένη μιας σειράς δυναμικών που επηρεάζονται από: (α) τις αρχικές συνθήκες

κάθε χώρας και τους παράγοντες που βρίσκονται πίσω από αυτές, (β) τις (θετικές ή

αρνητικές) επιπτώσεις των δυναμικών που συσχετίζονται με την διαδικασία της

οικονομικής ολοκλήρωσης και (γ) το μέγεθος, την διάρκεια και την

αποτελεσματικότητα των ασκούμενων Ευρωπαϊκών και εθνικών πολιτικών

περιφερειακής ανάπτυξης.

Για την καλύτερη κατανόηση των περιφερειακών ανισοτήτων της Ε.Ε., στη συνέχεια

της εργασίας, γίνεται καταρχήν μια σύντομη αναφορά στις διάφορες θεωρητικές

προσεγγίσεις του περιφερειακού προβλήματος, καθώς και στην Κοινοτική

Περιφερειακή Πολιτική. Στο επόμενο τμήμα, αφού γίνει η καταγραφή της υφιστάμενης

οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης των χωρών-μελών και των περιφερειών της


Ε.Ε., ακολουθεί η διερεύνηση των υφιστάμενων τάσεων σύγκλισης ή απόκλισης με την

βοήθεια των διαθέσιμων στατιστικών στοιχείων και την χρήση διαφόρων

μεθοδολογικών προσεγγίσεων. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος, παρουσιάζονται κάποια

βασικά συμπεράσματα της ανάλυσης και αξιολογούνται οι βασικές παράμετροι της

περιφερειακής πολιτικής.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

1.1. Εισαγωγή

Οι διαφορές και ανισότητες που παρατηρούνται στις παραγωγικές δομές των

περιφερειών θα πρέπει να αποδοθούν στη διαφορετική πορεία ανάπτυξης που

ακολουθεί κάθε περιφέρεια. Το ζήτημα της περιφερειακής ανάπτυξης είναι κεντρικό

ζήτημα για την περιφερειακή θεωρία. Οι θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης καλούνται

να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτημάτων: πως προκαλείται η ανάπτυξη σε μια περιοχή

και γιατί εμφανίζονται ανισότητες ανάμεσα στις περιφέρειες; Γιατί άλλες περιοχές

αναπτύσσονται και συγκεντρώνουν πληθυσμό και δραστηριότητες ενώ άλλες

παραμένουν προβληματικές περιοχές, στάσιμες ή συνεχώς φθίνουσες; Με άλλα λόγια

πως μπορεί να ερμηνευθεί η επιλεκτική αυτή εμφάνιση της ανάπτυξης και η δημιουργία

των περιφερειακών ανισοτήτων;

Αυτό που πολώνει ως ένα βαθμό τη συζήτηση για την περιφερειακή ανάπτυξη και τις

αιτίες των περιφερειακών ανισοτήτων είναι η απάντηση που δίνεται στο ερώτημα: προς

τα πού τείνουν μακροπρόθεσμα οι ανισότητες αυτές, να ισορροπήσουν ή να ενταθούν;

Οι απαντήσεις αποτελούν αρχικές θέσεις των αντίστοιχων θεωριών, θέσεις δηλαδή που

επιλέγονται εξαρχής και κατευθύνουν στη συνέχεια την κατασκευή της θεωρίας και την

ερμηνεία της διαδικασίας ανάπτυξης. Επίσης, ανάλογα με την απάντηση που δίνεται

στο αρχικό αυτό ερώτημα, διαμορφώνονται και οι προδιαγραφές για το είδος και το

χαρακτήρα της επέμβασης που χρειάζεται (ή όχι) ώστε να επιλυθούν τα προβλήματα

που δημιουργούν οι περιφερειακές ανισότητες. Δεν θα ασχοληθούμε εκτεταμένα με τις

λεπτομέρειες και τις περιπλοκές αυτής της συζήτησης. Θα παρουσιαστούν μόνο οι

γενικές θεωρητικές κατευθύνσεις και οι βασικές αρχές και έννοιες ορισμένων από τις

κυριότερες θεωρίες.


1.2. Το μοντέλο ισορροπίας

Στην κατεύθυνση της ισορροπίας εντάσσονται οι θεωρίες που ξεκινούν από τη βασική

αρχή ότι οι περιφερειακές ανισότητες τείνουν μακροπρόθεσμα να ισορροπήσουν, κάτω

από τη λειτουργία των μηχανισμών της ελεύθερης αγοράς. Η θέση αυτή έχει

αναπτυχθεί στα πλαίσια της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας, που θεωρεί ότι οι

μηχανισμοί της ελεύθερης αγοράς οδηγούν αυτόματα το όλο οικονομικό σύστημα σε

μια κατάσταση ισορροπίας. Η ανάπτυξη, που στην περίπτωση αυτή έχει το χαρακτήρα

της οικονομικής μεγέθυνσης (ποσοτική αύξηση του προϊόντος που παράγεται), είναι

συνάρτηση της αύξησης των βασικών εισροών της παραγωγής ή βασικών συντελεστών

παραγωγής, του κεφαλαίου και της εργασίας. Έτσι, οι περιφερειακές ανισότητες

ερμηνεύονται από την διαφορετική κατανομή στο χώρο των συντελεστών παραγωγής,

από τις διαφορές δηλαδή στα αποθέματα κεφαλαίου και εργασίας των περιφερειών.

Μια κυρίαρχη ερμηνεία στα πλαίσια αυτής της κατεύθυνσης θεωρεί ότι η οικονομική

μεγέθυνση είναι αποτέλεσμα της ανακατανομής των παραγωγικών πόρων

ενδοπεριφερειακά και διαπεριφερειακά. Συγκεκριμένα, η κινητικότητα των

συντελεστών παραγωγής (κεφαλαίου και εργασίας) είναι αυτή που προκαλεί την

αύξηση του παραγόμενου προϊόντος: το κεφάλαιο μετακινείται προς τις περιοχές ή τους

κλάδους συγκέντρωσης της εργασίας και αντίστροφα, η εργασία προς τις περιοχές ή

τους κλάδους συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Με αυτό τον τρόπο, οι χωρικές

ανισορροπίες τείνουν μακροπρόθεσμα να διορθωθούν, κάτω από την γενικότερη τάση

του συστήματος για αυτόματη εξισορρόπηση. Διαπεριφερειακά οι συντελεστές

παραγωγής θα ρέουν από τις περιφέρειες με τις χαμηλές τιμές προς τις περιφέρειες με

τις ψηλότερες τιμές: το κεφάλαιο θα μετακινηθεί προς τις περιοχές συγκέντρωσης της

εργασίας (όπου η τιμή της εργασίας είναι χαμηλή γιατί υπάρχει σημαντικό απόθεμα

εργατικού δυναμικού και μεγάλη προσφορά εργασίας), και η εργατική δύναμη θα

μεταναστεύσει προς τις περιοχές συγκέντρωσης του κεφαλαίου (όπου η τιμή της

εργασίας είναι ψηλότερη λόγω της μεγαλύτερης ζήτησης εργασίας). Ενδοπεριφερειακά,

οι περιοχές με τις μεγαλύτερες διατομεακές διαφορές στις τιμές των συντελεστών

παραγωγής θα παρουσιάζουν και τους ψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης: το κεφάλαιο

και η εργασία θα μετακινούνται από τους τομείς και κλάδους με τα χαμηλότερα κέρδη

και αμοιβές εργασίας (ιστορικά από τον πρωτογενή τομέα) προς τους τομείς και

κλάδους με τα ψηλότερα κέρδη και τις μεγαλύτερες αμοιβές εργασίας (προς τον

δευτερογενή και τριτογενή τομέα).


Με αυτόν τον τρόπο η τελική ισορροπία προκύπτει αυτόματα και η κρατική παρέμβαση

για την μείωση των περιφερειακών ανισότητα δεν θεωρείται αναγκαία. Αντίθετα

μάλιστα, οποιαδήποτε παρέμβαση προς την κατεύθυνση εξισορρόπησης των

ανισοτήτων θεωρείται επικίνδυνη, γιατί σύμφωνα με τη θεωρία, η ενίσχυση και

προνομιακή μεταχείριση των προβληματικών περιφερειών ή των λιγότερο

ανταγωνιστικών τομέων θα εμποδίσει την ελεύθερη επιλογή της «βέλτιστης»

χωροθέτησης των παραγωγικών πόρων, θα δημιουργήσει δηλαδή εμπόδια στην

ελεύθερη κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής, με αποτέλεσμα μειωμένους

ρυθμούς ανάπτυξης στο σύνολο της οικονομίας.

Η θέση αυτή παραβλέπει το γεγονός ότι η ανάπτυξη είναι επίσης μια δομική διαδικασία

αλλαγής των παραγωγικών δομών. Το πρόβλημα της ανάπτυξης των προβληματικών

περιοχών είναι δομικό πρόβλημα του χαρακτήρα της οικονομίας τους και του

παραγωγικού τους δυναμικού. Στην περίπτωση αυτή, η ελεύθερη κινητικότητα των

συντελεστών παραγωγής φαίνεται να οδηγεί μάλλον σε μαζική μετανάστευση του

εργατικού τους δυναμικού προς τις αναπτυγμένες περιοχές, παρά σε μετακίνηση του

κεφαλαίου και δημιουργία νέων επενδύσεων στις προβληματικές περιοχές. Η

περίπτωση της Ελλάδας με τη μαζική εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση της

δεκαετίας του ’60 είναι ένα κλασικό παράδειγμα αυτής της τάσης.

1.3. Το μοντέλο ανισορροπίας

Η δεύτερη κατεύθυνση θεωρεί, αντίθετα, ότι οι μηχανισμοί της ελεύθερης αγοράς, όχι

μόνο δεν είναι αυτόματα εξισορροπητικοί, αλλά είναι ακριβώς αυτοί που προκαλούν

δομικά της ανισορροπία. Οι περιφερειακές ανισότητες θα τείνουν να εντείνονται και το

χάσμα μεταξύ αναπτυγμένων και υπανάπτυκτων περιοχών θα επιδεινώνεται, όσο δεν

υπάρχει ένας εξωτερικός μηχανισμός ρύθμισης από την πλευρά της κρατικής

παρέμβασης.

Η οικονομική ανάπτυξη δεν θεωρείται ότι προκύπτει μόνο από την ποσοτική αύξηση

οικονομικών μεγεθών, αλλά ότι είναι ταυτόχρονα και δομική αλλαγή της εσωτερικής

οργάνωσης των παραγωγικών δομών με την εμφάνιση νέων θεσμών, νέων τεχνολογιών,

νέων μορφών οργάνωσης της παραγωγής. Οι θεωρίες άνισης περιφερειακής ανάπτυξης

τονίζουν ότι η ανάπτυξη δεν εμφανίζεται αυτόματα και οπουδήποτε, αλλά ακολουθεί

μια επιλεκτική διαδικασία συγκέντρωσης σε ορισμένα μόνο «σημεία», τα οποία μπορεί


να είναι είτε δυναμικές βιομηχανίες ή παραγωγικοί κλάδοι, είτε συγκεκριμένες

περιοχές.

Οι κύριοι εκπρόσωποι θεωριών ανισορροπίας – ανάπτυξης είναι οι θεωρίες της

σωρευτικής αιτιότητας (Myrdal, 1969), των πόλων ανάπτυξης (Perroux 1955,

Boudeville 1966), των φαύλων κύκλων (Higgins 1959), της εσωτερικής αποικίας

(Hechter 1975) και της εξάρτησης (Harrey 1977, Hymer 1975). Από την άλλη πλευρά,

οι θεωρίες ισορροπίας έχουν ως κύριο εκπρόσωπο τους τη θεωρία του

διαπεριφερειακού εμπορίου (Borts 1960, Moroney & Walker 1966, Armstrong Taylor

1993) και της κινητικότητας των συντελεστών παραγωγής1. Αν και τις τελευταίες

δεκαετίες έχει εμφανιστεί μεγάλος αριθμός άρθρων και μελετών γύρω από τα θέματα

αυτά, το ενδιαφέρον ανανεώθηκε στην πρόσφατη διεθνή Βιβλιογραφία με την

εμφάνιση μιας σειράς μελετών που τείνουν να υποστηρίξουν με διάφορα μέσα και

μεθόδους μια κεντρική θέση η οποία έρχεται σε αντίθεση με τη νεοκλασική θεώρηση2

Η θέση αυτή συνίσταται στο συμπέρασμα ότι είναι στη φύση του οικονομικού

συστήματος της αγοράς να παράγει και να αναπαράγει οικονομικές ανισότητες σε

διάφορα χωρικά επίπεδα. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των ανισοτήτων είναι ότι

στηρίζονται σε μια συσσωρευτική διαδικασία και δεν έχουν παροδικό χαρακτήρα. Το

κοινό αυτό πόρισμα προέρχεται από τρεις διαφορετικές σχολές: της αστικής

οικονομικής (urban economics), της θεωρίας της ενδογενούς ανάπτυξης (endogenous

growth theory) και της νέας οικονομικής γεωγραφίας (new economic geography).

Οι παρακάτω προσεγγίσεις αποτελούν τις πλέον πρόσφατες διερευνήσεις του

ζητήματος των περιφερειακών ανισοτήτων και γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο θεωρείται

ιδιαίτερα χρήσιμο να αναφερθούν τα βασικά σημεία και συμπεράσματα τους.

1.4. Οικονομικές συγκεντρώσεις και ανάπτυξη των πόλεων

Έχοντας υπόψη ότι η Ευρώπη είναι πρώτα και κύρια αστικός χώρος, γίνεται αντιληπτή

η αναγκαιότητα να αναφερθούν κάποια βασικά στοιχεία της θεώρησης των ανισοτήτων

υπό το πρίσμα της αστικής οικονομικής.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’70, αλλά κυρίως στην δεκαετία του ’80, άρχισε να

διαφαίνεται στην οικονομική ανάλυση των πόλεων, ότι η συγκέντρωση πληθυσμού και

1Για μια αναλυτική παρουσίαση των θεωριών εξισορρόπησης και ανισορροπίας/ ανάπτυξης βλέπε Κόνσολα (1997)

και Λαμπριανίδη (1992).

2 Πετράκος (2000), Κόνσολας (1997)


δραστηριοτήτων συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων και αυξάνουν

την παραγωγικότητα τους σε σχέση με άλλους εκτός των αστικών κέντρων τόπους

εγκατάστασης. Η θέση αυτή που έρχεται σε αντίθεση με τη νεοκλασική αντίληψη της

κινητικότητας των πόρων, υποστηρίζει ότι η συγκέντρωση των επιχειρήσεων σε

μεγάλους αστικούς σχηματισμούς προκαλεί μείωση του κόστους παραγωγής εξαιτίας

της λειτουργίας των εσωτερικών και εξωτερικών οικονομιών κλίμακας. Το ενδιαφέρον

επικεντρώνεται κυρίως στις εξωτερικές οικονομίες κλίμακας οι οποίες ονομάζονται

συλλήβδην οικονομίες συγκέντρωσης3. Οι οικονομίες αυτές αφορούν κοστολογικά

οφέλη που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον των επιχειρήσεων, λειτουργούν

δε ως δύναμη έλξης δραστηριοτήτων και παραγωγικών πόρων, ανάλογα με το μέγεθος

των πόλεων ή των κλαδικών συγκεντρώσεων που φιλοξενούν και συμβάλλουν στην

αύξηση των χωρικών ανισοτήτων. Η κεντρομόλος δύναμη που αναπτύσσεται από τις

οικονομίες συγκέντρωσης στα διάφορα χωρικά επίπεδα μπορεί να αντισταθμιστεί εν

μέρει από την ανάγκη εξυπηρέτησης των περιφερειακών αγορών, που δεν ικανοποιείται

όταν το κόστος μεταφοράς είναι υψηλό, και από τις αυξήσεις του κόστους για τις

μεγάλες πόλεις που αναπόφευκτα συνεπάγεται η συγκέντρωση πληθυσμού και

δραστηριοτήτων. Σε κάθε περίπτωση, η ύπαρξη οικονομιών συγκέντρωσης έρχεται σε

αντίθεση με την βασική αντίληψη του νεοκλασικού υποδείγματος για την

εξισορροπητική λειτουργία των μηχανισμών της αγοράς.

1.5. Η θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης4

Η θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης παρουσιάστηκε από τον Romer (1986) και η

βασική θέση του υποδείγματος είναι ότι οι αύξουσες αποδόσεις κλίμακας προκύπτουν

από την συσσώρευση της γνώσης ως εξής: (α) η γνώση παράγεται ως αποτέλεσμα

πόρων που κατανέμονται στην έρευνα και υπόκεινται σε φθίνουσες αποδόσεις

κλίμακας, δηλαδή η αύξηση της γνώσης είναι λιγότερο αναλογική σε σχέση με την

αύξηση των πόρων, (β) η συμβολή της γνώσης στην παραγωγή του προϊόντος μιας

επιχείρησης υπόκειται σε αύξουσες αποδόσεις κλίμακας, δηλαδή το προϊόν αυξάνεται

αναλογικά περισσότερο σε σχέση με την βελτίωση της γνώσης και (γ) η γνώση που

παράγεται σε μια επιχείρηση δημιουργεί θετικές εξωτερικές οικονομίες για όλες τις

επιχειρήσεις.

3Βλέπε Παπαδασκαλόπουλος (1995), σελ. 35 και Πετράκος (2000) σελ. 305

4Βλέπε αναλυτικότερα Πετράκος (2000) σελ. 306


Το υπόδειγμα αυτό συνδυάζει εσωτερικές και εξωτερικές οικονομίες κλίμακας για να

υποδείξει ότι η ανάπτυξη είναι μια συσσωρευτική διαδικασία. Η συνδυασμένη

επίδραση των παραπάνω σχέσεων οδηγεί σε επενδύσεις με αύξοντες αποδόσεις

κλίμακας. Αυτό σημαίνει ότι μεγάλες επενδύσεις αυξάνουν αναλογικά περισσότερο το

προϊόν (και το ΑΕΠ) από ότι οι μικρές. Κατ’ αναλογία, οι ρυθμοί ανάπτυξης των

ανεπτυγμένων χωρών μπορεί κάλλιστα να είναι υψηλότεροι από αυτούς των

αναπτυσσόμενων χωρών και συνεπώς τα επίπεδα ανάπτυξης να αποκλίνουν αντί να

συγκλίνουν. Η προσέγγιση αυτή πυροδότησε μια σειρά μελετών, οι οποίες επιχειρούν

την εκτίμηση των τάσεων σύγκλισης ή απόκλισης μεταξύ χωρών στο νέο

διεθνοποιημένο οικονομικό περιβάλλον, καθώς και μεταξύ περιφερειών ενός ενιαίου

οικονομικού χώρου όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.

1.6. Η νέα οικονομική γεωγραφία

Η σχολή αυτή είναι και η πλέον πρόσφατη και ξεκίνησε ουσιαστικά με μια

πρωτοποριακή εργασία του Krugman (1991). Το βασικό συμπέρασμα της ανάλυσης

είναι το κόστος μεταφοράς και συνεπώς ο γεωγραφικός παράγοντας παίζει ένα

ρυθμιστικό ρόλο στην κατανομή των δραστηριοτήτων στο χώρο. Έτσι όταν το κόστος

μεταφοράς είναι υψηλό οι επιχειρήσεις εγκαθίστανται σε περιφερειακές αγορές, για να

αποφύγουν την οικονομική επιβάρυνση της μεταφοράς προϊόντων. Αντίθετα, όταν το

κόστος μεταφοράς μειώνεται (λόγω τεχνολογικών εξελίξεων ή νέων μεταφορικών

υποδομών), οι επιχειρήσεις έχουν την τάση να συγκεντρώνονται στις μεγαλύτερες

αγορές όπου απολαμβάνουν οικονομίες συγκέντρωσης στην παραγωγή χωρίς να

κινδυνεύουν να χάσουν τις πλέον απομακρυσμένες αγορές. Συνεπώς, κάτω από

συνθήκες χαμηλού ή φθίνοντος μεταφορικού κόστους η συγκέντρωση της παραγωγής

σε έναν μικρό αριθμό κέντρων είναι αυτοτροφοδοτούμενη: Από την μια πλευρά οι

επιχειρήσεις επιλέγουν να εγκατασταθούν σε περιφέρειες με καλή πρόσβαση στις

αγορές, και από την άλλη η πρόσβαση στις αγορές είναι καλύτερη στις περιφέρειες που

εγκαθίστανται οι περισσότερες επιχειρήσεις.

Ένα άλλο συμπέρασμα συσχετίζεται με την επίδραση της μορφής των αγορών στη

χωρική συγκέντρωση των δραστηριοτήτων. Καθώς αυξάνεται η διαφοροποίηση των

προϊόντων, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα συγκέντρωσης των επιχειρήσεων σε ένα


μικρό αριθμό clusters5, καθώς η διαφοροποίηση απαλλάσσει τις επιχειρήσεις από την

πίεση του ανταγωνισμού των τιμών και τους επιτρέπει να εκμεταλλευτούν τα

πλεονεκτήματα των οικονομιών συγκέντρωσης σε ένα διαφοροποιημένο περιβάλλον.

Συνεπώς, κάτω από συνθήκες χαμηλού κόστους μεταφοράς, η έντονη διαφοροποίηση

των προϊόντων ευνοεί την χωρική συγκέντρωση των δραστηριοτήτων.

Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε πως τα βασικά σημεία αυτής της νέας

προσέγγισης είναι τα εξής: (α) καθώς διαχρονικά οι αποστάσεις και το κόστος

μεταφοράς μειώνονται, ταυτόχρονα εξασθενούν και οι φυγόκεντρες δυνάμεις που

αντιστάθμιζαν την συσσωρευτική (κεντρομόλο) δυναμική των οικονομιών κλίμακας

που αναπτύσσονται στην παραγωγή διαφοροποιημένων προϊόντων, (β) από ένα σημείο

και μετά η συσσωρευτική διαδικασία αυτοτροφοδοτείται καθώς οι μεγάλες και

διαφοροποιημένες αγορές έλκουν νέες επιχειρήσεις που με την σειρά τους αυξάνουν

την ήδη μεγάλη (σε σχέση με μικρότερες αγορές) ελκτικότητα, (γ) μια περιοχή μπορεί

να επωφεληθεί από την δυναμική της συσσώρευσης ανάλογα με το εάν διαθέτει ή όχι

ένα κρίσιμο αρχικό μάγεθος και τις κατάλληλες γεωγραφικές συντεταγμένες.

Οι νέες αυτές προσεγγίσεις στην οικονομική ανάλυση του χώρου μας προσφέρουν μια

ευκαιρία καλύτερης κατανόησης της σύγχρονης πραγματικότητας και των ισχυρών

δυναμικών που ευνοούν την παραπέρα χωρική συγκέντρωση των δραστηριοτήτων και

οι οποίες έρχονται αντιμέτωπες με τις εξισορροπητικές πολιτικές που εφαρμόζει η Ε. Ε.

(μέσω κυρίως της περιφερειακής πολιτικής). Στο επόμενο κεφάλαιο της εργασίας

γίνεται αναφορά ακριβώς στο θέμα της Περιφερειακής Πολιτικής της Ε.Ε.

5 Ο όρος clusters είναι αρκετά ευρύς και περιλαμβάνει τόσο οριζόντιες όσο και κάθετες συσπειρώσεις επιχειρήσεων.

Στις οριζόντιες συσπειρώσεις, αριθμός επιχειρήσεων ενός κλάδου είναι εγκατεστημένες η μια κοντά στην άλλη.

Ωφελούνται από τη διάχυση της πληροφόρησης, τις οικονομίες κλίμακας, την προμήθεια πρώτων υλών και μερικές

φορές την διάθεση των προϊόντων. Στις κάθετες συσπειρώσεις, οι προμηθεύτριες και αγοράστριες επιχειρήσεις

αναπτύσσονται γύρω από μια βασική βιομηχανία, μέχρι σημείου να γίνονται οι ίδιες ανταγωνιστικές, σε γενικότερη

κλίμακα, ακόμη και διεθνή.



Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

2.1. Η αναγκαιότητα της κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής

Η ιστορική εμπειρία6 έχει αποδείξει ότι η οικονομική ενοποίηση διαφορετικών χωρών

και περιφερειών, δημιουργεί σημαντικά προβλήματα, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια.

Η ένταση δε των προβλημάτων αυτών είναι ανάλογη με το βαθμό διαφοροποίησης του

επιπέδου ανάπτυξης των χωρών και κυρίως των περιφερειών, που συνθέτουν την ενιαία

αγορά. Τα παραδείγματα χωρών, όπως η περίπτωση της πρόσφατης ενοποίησης της

Γερμανίας, οι οποίες χρειάσθηκαν ένα μακρύ χρονικό διάστημα για την άρση των

χωρικών ανισορροπιών, επιβεβαιώνουν τις διαπιστώσεις αυτές.

Τα θέματα των επιδράσεων των περιφερειακών ανισοτήτων στη λειτουργία του

ενοποιημένου οικονομικού χώρου, αλλά και των επιδράσεων της ίδιας της διαδικασίας

οικονομικής ολοκλήρωσης στην περιφερειακή ανάπτυξη ήταν από τα πρώτα που

τέθηκαν από τα κράτη – μέλη αμέσως μετά τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής

Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ). Με βάση την κατάσταση των περιφερειακών

ανισοτήτων που προϋπήρχε στην Δυτική Ευρώπη, το ερώτημα που προέκυψε με τη

δημιουργία της ΕΟΚ ήταν αν η απελευθέρωση του εμπορίου μεταξύ των έξι ιδρυτικών

μελών της και η σταδιακή άρση των εμποδίων στην κίνηση των συντελεστών της

παραγωγής θα οδηγούσε στην εξισορρόπηση των περιφερειακών ανισοτήτων ή

αντίθετα στην επιδείνωση τους (Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης, 2002).

Με την πρόοδο της διαδικασίας ολοκλήρωσης της Κοινότητας, οι περιφερειακές

ανισότητες αναδεικνύονται κρίσιμες τόσο σε οικονομικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο.

Το πρώτο, γιατί η διαδικασία ολοκλήρωσης δημιουργεί πρόσθετα προβλήματα

προσαρμογής στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Το δεύτερο, επειδή κλονίζεται η

ευρύτερη κοινωνική συναίνεση και το «κοινό» αίσθημα κοινοτικής αλληλεγγύης,

καθώς δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με το αν τα οφέλη της ολοκλήρωσης είναι

ίδια και κοινά για όλους.7

6Πλακοβίτης 1994

7 Καστάνη – Σκαραμαγκά, 1997


Παρά το ότι η περιφερειακή πολιτική αποτελεί παραδοσιακά βασική πολιτική της κάθε

χώρας – μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ασκείται για αρκετές δεκαετίες, η

αναγκαιότητα της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής είναι δεδομένη. Ωστόσο,

έχουν εκφραστεί κατά καιρούς απόψεις που υποστηρίζουν ότι το περιφερειακό

πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπίζεται σε εθνικό επίπεδο από κάθε χώρα χωριστά και

συνεπώς δεν κρίνεται απαραίτητη η συγκρότηση ενός συστήματος στόχων και μέσων

περιφερειακής πολιτικής σε κεντρικό (υπερεθνικό) επίπεδο. Οι απόψεις αυτές

επικαλούνται τους κινδύνους που προκύπτουν από την υπερσυγκέντρωση εξουσιών στα

Κοινοτικά Όργανα, στην επιβολή ομοιόμορφων λύσεων σε διαφορετικής υφής

περιφερειακά προβλήματα και στη δυσκολία διάχυσης των αποτελεσμάτων της

κεντρικής περιφερειακής πολιτικής μόνο στις περιφέρειες εκείνες που πραγματικά

χρήζουν της Κοινοτικής συνδρομής. Παρά τη λογική βάση των επιχειρημάτων αυτών,

τα επιχειρήματα υπέρ της καθιέρωσης της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής είναι

σαφώς ισχυρότερα και ανταποκρίνονται πλήρως στη ρεαλιστική αντίληψη για το ρόλο

της Κοινότητας στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οι βασικοί λόγοι που

συνηγορούν στην καθιέρωση της Κοινοτικής πολιτικής είναι οι εξής8 :

Η επίτευξη της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής μεταξύ των ευρωπαϊκών

περιφερειών που θεωρείται απαραίτητη για την ολοκλήρωση της Ε.Ε. Ωστόσο, οι δύο

παράλληλες διαδικασίες κατά την εξέλιξη της Ε.Ε, η εμβάθυνση και η διεύρυνση,

δηλαδή η εξέλιξη της διαδικασίας της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης από τη μια και η

αναμενόμενη διεύρυνση της Ε.Ε. με την ένταξη σε αυτήν και νέων χωρών από την άλλη

προκαλούν τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, αρνητικές επιπτώσεις

στην οικονομική και κοινωνική συνοχή του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου. Οι επιπτώσεις

αυτές μάλιστα είναι ισχυρότερες στις ασθενέστερες οικονομικά περιφέρειες.

Η αδυναμία των φτωχότερων χωρών της Ένωσης (όπως η Ελλάδα και η

Πορτογαλία), να διαθέσουν τους απαραίτητους χρηματοδοτικούς πόρους για την

αντιμετώπιση των περιφερειακών τους προβλημάτων, τα οποία έχουν σαφώς

μεγαλύτερη ποικιλία και ένταση από αυτά των πλουσιότερων χωρών.

8Βλέπε Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002, Κόνσολας 1997, Οικονομικός Ταχυδρόμος –ΙΠΑ 2000 και

Καστάνη – Σκαραμαγκά 1997

Περιφερειακή πολιτική και περιφερειακές ανισότητες στην Ε.Ε. 17

Το σχήμα χωρικής πόλωσης υπάρχει και αναπαράγεται και μάλιστα εκτείνεται με τις

διαδοχικές διευρύνσεις της Κοινότητας, γεγονός που στηρίζει την πολιτική βάση της

παρέμβασης, καθώς προβάλλεται στις διαπραγματεύσεις από τις φτωχότερες χώρες ως

επιχείρημα για τη διάθεση περισσοτέρων κοινοτικών πόρων στην αντιμετώπιση των

περιφερειακών προβλημάτων.

Ο συντονισμός των επιμέρους περιφερειακών πολιτικών των χωρών – μελών της

Ε.Ε. και η συστηματική αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την εφαρμογή των άλλων

πολιτικών της (όπως πχ η Κοινή Αγροτική Πολιτική κλπ). Ο συντονιστικός ρόλος της

Κοινότητας επιτρέπει την αποτελεσματική επέμβαση της για την ενίσχυση των

προβλημάτων περιφερειών σε ειδικές περιπτώσεις, ενώ παράλληλα παρέχει τη

δυνατότητα παρακολούθησης και αξιολόγησης του συνόλου των πολιτικών της σε

χωρικές μονάδες που αποτελούν τους στόχους της περιφερειακής πολιτικής.

Τέλος, η ηθική και κοινωνική υπόσταση της Ε.Ε. επιβάλλει την καθιέρωση της

Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, γιατί αφού επιδιώκεται παράλληλα με την

οικονομική, η πολιτική και κοινωνική ολοκλήρωση, τότε απαιτείται η σύνθεση της

ισότητας και της αποτελεσματικότητας. Έτσι, αποτελεί βασική επιδίωξη της Ε.Ε. και

επομένως της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, η προώθηση της ισότητας για τις

περιοχές με χαμηλά εισοδήματα και υψηλά ποσοστά ανεργίας παράλληλα με την

οικονομική αποτελεσματικότητα.

Οι παραπάνω λόγοι οδήγησαν όχι μόνο στην καθιέρωση εδώ και αρκετά χρόνια της

Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, αλλά και στη συνεχή βελτίωση και ενίσχυση

αυτής με ένα ευρύ φάσμα προγραμμάτων, μέτρων και εργαλείων εφαρμογής.


2.2. Η διαχρονική εξέλιξη της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής

Η Κοινοτική Περιφερειακή Πολιτική ξεκίνησε αρκετά αργά (1975), σε σχέση με άλλες

Κοινοτικές Πολιτικές και έχει ως στόχο αφενός μεν να συμβάλει στην εξισορρόπηση

των περιφερειακών ανισοτήτων στον κοινοτικό χώρο, αφετέρου δε να αντιμετωπίσει τα

προβλήματα που θα δημιουργηθούν από την ολοκλήρωση της ενιαίας εσωτερικής

αγοράς και της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (ΟΝΕ). Ο τίτλος που

καθιερώθηκε για να εκφράσει αυτή την προσπάθεια είναι η «Οικονομική και

Κοινωνική Συνοχή». Η πολιτική δε για την οικονομική και κοινωνική συνοχή

θεωρείται ότι αποτελεί το συμπλήρωμα ή το αντιστάθμισμα της πολιτικής για την

απελευθέρωση της εσωτερικής αγοράς. Από την ίδρυση της ΕΟΚ μέχρι σήμερα,

μπορούν να διακριθούν τρείς βασικές περίοδοι στην πορεία εξέλιξης της Κοινοτικής

περιφερειακής πολιτικής9.

Ίδρυση ΕΟΚ έως το 1974: την περίοδο αυτή η κοινοτική περιφερειακή

πολιτική είναι ανύπαρκτη, παρότι στη Συνθήκη της ΕΟΚ γίνεται αναφορά για το

πρόβλημα των περιφερειακών ανισοτήτων και επισημαίνεται η αναγκαιότητα της

αρμονικής οικονομικής ανάπτυξης της Κοινότητας:

Έτος 1975, κατά το οποίο ιδρύεται το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης

(ΕΤΠΑ) έως το 1984 : η περιφερειακή πολιτική της Κοινότητας διαμορφώνεται

σταδιακά και ως προς το χρηματοδοτικό μέρος και ως προς στόχους και προτεραιότητες

της.

Έτος 1985, Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) έως και σήμερα : Η

περιφερειακή πολιτική αρχίζει σταδιακά να παίρνει διαφορετικές διαστάσεις με την

εφαρμογή ολοκληρωμένων πολυετών και πολυταμειακών τομεακών και περιφερειακών

επιχειρησιακών προγραμμάτων.

9 Βλέπε Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2001, Κόνσολας 1997, Οικονομικός Ταχυδρόμος –ΙΠΑ 2000 και

Καστάνη – Σκαραμαγκά 1997


2.2.1. Η καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής

Ο πρώτος κανονισμός του ΕΤΠΑ (724/75) αποτελεί την αφετηρία της κοινοτικής

περιφερειακής πολιτικής. Ωστόσο, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η προσπάθεια για την

δρομολόγηση μιας αυτόνομης κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής ξεκίνησε

ουσιαστικά το 1968 με την ίδρυση της 16ης

Γενικής Διεύθυνσης Περιφερειακής

Πολιτικής.

Η αναγκαιότητα συγκρότησης μιας κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής συναρτήθηκε

με δύο γεγονότα : (α) την (αποτυχημένη) προσπάθεια δημιουργίας μιας πρώτης

οικονομικής και νομισματικής ένωσης (Σχέδιο Werner, 1968), όπου κατά την

προετοιμασία της, τέθηκε το ζήτημα ότι οι περιφερειακές ανισότητες μπορεί να είναι

ένα σοβαρό εμπόδιο στην ολοκλήρωση της Κοινότητας, και (β) την πρώτη διεύρυνση

με την ένταξη του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας και της Δανίας (1973), που έχει

ως αποτέλεσμα την επιδείνωση των περιφερειακών ανισοτήτων.

Η άποψη που χαρακτήριζε την περιφερειακή πολιτική της Κοινότητας, όπως αυτή

εκφράζεται στον ιδρυτικό κανονισμό του ΕΤΠΑ (1975), ήταν ότι η Κοινοτική

περιφερειακή πολιτική δεν θα πρέπει να υποκαθιστά τις εθνικές περιφερειακές

πολιτικές, αλλά να τις συμπληρώνει και να τις συντονίζει (έκθεση Thompon, 1974)10

Επιπλέον, το 1985 δημοσιεύεται η Λευκή Βίβλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία

δρομολογεί τις διαδικασίες που θα πρέπει να γίνουν για την ολοκλήρωση της

εσωτερικής αγοράς και τη δημιουργία της «Ευρώπης χωρίς σύνορα» έως το 1992. Η

περιφερειακή πολιτική συνδέθηκε άμεσα με την επίτευξη του στόχου της εσωτερικής

αγοράς και θεσμοθετήθηκε πλέον ως κοινοτική πολιτική στην Ενιαία Ευρωπαϊκή

Πράξη (το 1986), με τα άρθρα 130 Α έως 130

Ε στη Συνθήκη της ΕΟΚ.

10

Βλέπε Ανδρικοπούλου 1994, Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002


2.2.2. Η ενίσχυση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής μέσα από τις πρόσφατες

μεταρρυθμίσεις

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, με την πρώτη θεσμική ανασυγκρότηση της Κοινότητας,

που πραγματοποιείται με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, θεσμοθετείται πλέον η

Κοινοτική Περιφερειακή Πολιτική. Ειδικότερα, μαζί με την καθιέρωση της ενιαίας

εσωτερικής αγοράς, η περιφερειακή πολιτική εισάγεται στις ιδρυτικές συνθήκες μέσου

του τίτλου της «οικονομικής και κοινωνικής συνοχής» και έτσι αποτελεί βασική

πολιτική της ΕΟΚ μαζί με τις άλλες Κοινοτικές πολιτικές. Η νέα αυτή πολιτική έχει ως

σκοπό να εξισορροπήσει τα προβλήματα που θα δημιουργηθούν, από την κατάργηση

των εσωτερικών συνόρων, στις ασθενέστερες περιφέρειες και χώρες της Κοινότητας.

Η άποψη αυτή προσδιόρισε και τη μεταρρύθμιση της διαρθρωτικής πολιτικής. Τα

βασικά σημεία αυτής της μεταρρύθμισης αφορούσαν :

Την αύξηση των χορηγούμενων πόρων των διαρθρωτικών ταμείων (διπλασιασμός

των πόρων) αλλά και των δανείων από την ΕΤΕ και την ΕΚΑΧ. Αυτή η αναγκαιότητα

προέκυψε από την ανεπάρκεια των χρηματοδοτικών πόρων που διέθετε ο Κοινοτικός

προϋπολογισμός για διαρθρωτικές παρεμβάσεις, με αποτέλεσμα η χρηματοδότηση να

είναι ελάχιστη σε σχέση με το μέγεθος των προς επίλυση προβλημάτων.

Την συγκέντρωση των πόρων, ανάγκη που προέκυψε από τις αδυναμίες εξαιτίας της

μεγάλης διασποράς που χαρακτήριζε το προηγούμενο καθεστώς. Η σημαντικότερη

αλλαγή εδώ είναι η αντικατάσταση των διαφόρων εθνικών κριτηρίων για την

αξιολόγηση της περιφερειακής προβληματικότητας με ενιαία κοινοτικά κριτήρια.

Στο πλαίσιο αυτό, προσδιορίζονται για πρώτη φορά πέντε στόχο παρέμβασης των

Διαρθρωτικών Ταμείων (με χωρική ή μη διάσταση), που αφορούν :

1. τις αναπτυξιακά καθυστερημένες περιφέρεις (στόχος 1).

2. τις περιφέρειες με βιομηχανική παρακμή (στόχος 2).

3. την αντιμετώπιση της ανεργίας μακράς διάρκειας (στόχος 3).

4. την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων ατόμων (στόχος 4).

5. την προσαρμογή των γεωργικών διαρθρώσεων (στόχος 5

α) και τις

καθυστερημένες αγροτικές περιφέρειες (στόχος 5 β).

Το μεσοπρόθεσμο προγραμματισμό και τη συνοχή των παρεμβάσεων.

Σημαντικότατη πρόοδος στο πρόβλημα της διαχρονικής αλληλουχίας των

παρεμβάσεων αποτελούν τα Σχέδια Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΣΠΑ) τα οποία


καλούνται να καταρτίσουν τα κράτη – μέλη, ως προϋπόθεση για την χρηματοδότηση

τους. Το ΣΠΑ έχει πενταετή διάρκεια (1989-1993) και καταρτίζεται με την συνεργασία

εθνικών και περιφερειακών αρχών και υποβάλλεται για έγκριση στην Επιτροπή, η

οποία, μετά από σχετικές διαπραγματεύσεις και τροποποιήσεις, ανακοινώνει το

Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ), το οποίο έχει μορφή προγραμματικής σύμβασης

και δεσμεύει την Επιτροπή, τις Εθνικές και περιφερειακές αρχές.

Την αποκέντρωση στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων. Η έννοια

της εταιρικής σχέσης εισάγεται ως διέξοδος στο πρόβλημα του συγκεντρωτισμού. Οι

διαπραγματεύσεις για την κατάρτιση των ΚΠΣ γίνονται πλέον τριμερείς: μεταξύ της

Επιτροπής, των κεντρικών κυβερνήσεων και των περιφερειακών αρχών.

Επίσης η κοινότητα με δική της πρωτοβουλία χρηματοδοτεί προγράμματα, τα οποία

έχουν γεωγραφική εμβέλεια μεγαλύτερη του ενός κράτους – μέλους και απαιτούν την

ενεργό συμμετοχή των περιφερειακών και τοπικών αρχών και είναι γνωστά ως

Κοινοτικές Πρωτοβουλίες.

Με τη συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Μάαστριχτ 1992), η κοινοτική

περιφερειακή πολιτική κινείται στις προηγούμενες κατευθύνσεις με ορισμένες όμως

ουσιαστικές αλλαγές, προκειμένου οι διαρθρωτικές πολιτικές να εξυπηρετήσουν νέες

προτεραιότητες πολιτικής, ιδιαίτερα στο κοινωνικό πεδίο και να ανταποκριθούν στις

μεταβαλλόμενες ανάγκες των περιφερειών της κοινότητας. Η νέα αυτή συνθήκη

συνοδεύεται από ένα νέο πακέτο μέτρων περιφερειακής πολιτικής, το λεγόμενο

«δεύτερο πακέτο Delors». Τα κυριότερα σημεία της μεταρρύθμισης αυτής είναι :

Η επιπλέον αύξηση των χορηγουμένων πόρων, η οποία σε μερικές περιπτώσεις

φτάνει και στο διπλασιασμό (κυρίως σε ορισμένες περιοχές του στόχου 1, που είναι

και δικαιούχοι του νέου Ταμείου Συνοχής).

Η δημιουργία ενός ακόμα χρηματοδοτικού μέσου, του Ταμείου Συνοχής το οποίο

χρηματοδοτεί έργα (και όχι προγράμματα) τα οποία μάλιστα αφορούν μόνο δυο

τομείς : των υποδομών μεταφορών (ιδίως των διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών),

και του περιβάλλοντος στις χώρες της Συνοχής, που είναι η Ελλάδα, η Ισπανία, η

Ιρλανδία και η Πορτογαλία.

Η ενίσχυση ορισμένων υφιστάμενων αρμοδιοτήτων (στους τομείς της κοινωνικής

πολιτικής, της έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης, του περιβάλλοντος), καθώς και

η επέκταση σε νέες (όπως η εκπαίδευση, η δημόσια υγεία, ο πολιτισμός, η

προστασία των καταναλωτών, τα διευρωπαϊκά δίκτυα και η βιομηχανία).


Η θεμελιώδης αρχή του προγραμματισμού μέσω των ΣΠΑ διατηρείται. Τα νέα

ΣΠΑ έχουν πλέον εξαετή διάρκεια (1994-1999), δεδομένου ότι ο χαρακτήρας των

διαρθρωτικών προβλημάτων που καλούνται να αντιμετωπίσουν απαιτεί συνεπή και

μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Επίσης δημιουργούνται δεκατρείς Κοινοτικές

Πρωτοβουλίες, από τις οποίες μερικές είναι συνέχεια των παλιότερων και άλλες

εντελώς νέες.

Τέλος, προωθείται ακόμη περισσότερο η αποκέντρωση. Με βάση την αρχή της

εταιρικής σχέσης (η οποία ενδυναμώνετε με τη συμμετοχή στις διαδικασίες

προγραμματισμού των οικονομικών και κοινωνικών εταίρων), αλλά και μέσω της

αρχής της επικουρικότητας (που επιβάλλει την διάρθρωση των αρμοδιοτήτων με

τρόπο ώστε η Επιτροπή αναλαμβάνει μόνο εκείνες τις αρμοδιότητες και λειτουργίες

που δεν μπορούν να ασκηθούν αποτελεσματικά στα χαμηλότερα διοικητικά επίπεδα

– εθνικό, περιφερειακό, τοπικό) προωθείται ακόμη περισσότερο η αποκέντρωση.

Επιπλέον, με την ίδρυση της Επιτροπής των Περιφερειών, δίνεται στις

περιφερειακές και τοπικές αρχές μια ισότιμη θέση δίπλα στις εθνικές και Κοινοτικές

αρχές.

Στο πλαίσιο της νέας προγραμματικής περιόδου 2000-2006, η νέα Κοινοτική

Περιφερειακή Πολιτική, μετά από την τελευταία μεταρρύθμιση για την προσαρμογή

της στη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997), εξακολουθεί να κινείται στις προηγούμενες

κατευθύνσεις, με σημαντικές όμως καινοτομίες, προκειμένου να αυξηθεί η

αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων. Η καθοριστική αρχή της μεταρρύθμισης της

περιφερειακής πολιτικής, είναι η αύξηση του βαθμού συγκέντρωσης των ενισχύσεων

στις αναπτυξιακά καθυστερημένες περιφέρειες. Η υλοποίηση αυτής της πολιτικής έχει

απλουστευθεί, χάρη στη μείωση του φάσματος των διαφόρων παρεμβάσεων, ενώ

συνοδεύεται και από ένα νέο χρηματοδοτικό πακέτο.

Τα κυριότερα στοιχεία11

της νέας μεταρρύθμισης είναι :

Η επιμήκυνση ακόμα περισσότερο της προγραμματικής περιόδου από έξι σε

επτά έτη (2000-2006). Τα παλιά ΣΠΑ ονομάζονται πλέον Σχέδια Ανάπτυξης

(ΣΑ), χωρίς όμως να αλλάζει ουσιαστικά το περιεχόμενο τους. Επίσης

δημιουργούνται τέσσερις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες, από τις οποίες μερικές

είναι συνέχεια και ομαδοποίηση παλαιότερων και άλλες αναφέρονται σε νέα

πεδία δράσης (πχ ισότητα).

11

Βλέπε Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002 και Χριστοφάκης 2001


Οι στόχοι στην επίτευξη των οποίων επιδιώκουν οι διαρθρωτικές

χρηματοδοτήσεις μειώνονται από έξι σε τρεις, με την ενοποίηση ορισμένων από

τους παλαιούς, αλλά και την επέκτασή τους σε νέες περιοχές και πεδία

παρέμβασης.

Διευρύνεται η έννοια της εταιρικής σχέσης έτσι ώστε στις διαδικασίες

προγραμματισμού, εφαρμογής και παρακολούθησης των προγραμμάτων να

μετέχουν περισσότερο οι περιφερειακές και τοπικές αρχές, οι οικονομικοί και

κοινωνικοί εταίροι και άλλοι αρμόδιοι οργανισμοί, με βασικό στόχο την

προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών και την αειφόρο

ανάπτυξη.

Η αναβάθμιση του Χρηματοδοτικού Μέσου Προσανατολισμού της Αλιείας

(ΧΜΠΑ) σε Διαρθρωτικό Ταμείο, για την ενίσχυση περιοχών που εξαρτώνται

από την αλιεία.

Δίνεται επίσης έμφαση στο συντονισμό των προτεινόμενων για χρηματοδότηση

προγραμμάτων και δράσεων, στην προσθετικότητα με τις εθνικές παρεμβάσεις

και στη συμβατότητα με τις υπόλοιπες εθνικές και κοινοτικές πολιτικές (πχ

περιβαλλοντική πολιτική, πολιτική ανταγωνισμού, απασχόλησης κλπ).

Η περαιτέρω εξειδίκευση σε επίπεδο μέτρου και σε πολλές περιπτώσεις έργων /

ενεργειών, των υποβαλλόμενων στην Επιτροπή Σχεδίων Επιχειρησιακών

Προγραμμάτων μέσω του λεγόμενου Συμπληρώματος Προγραμματισμού, το

οποίο ακολουθεί την κατάρτιση των Επιχειρησιακών Προγρ/των και αποτελεί

αποκλειστική αρμοδιότητα των αρχών του κράτους - μέλους.

Η μερική αποστασιοποίηση της Επιτροπής και των οργάνων της από τις

διαδικασίες εξειδίκευσης, διαχείρισης, υλοποίησης και παρακολούθησης των

προγραμμάτων, τα οποία είναι πλέον αρμοδιότητες των αρχών του κράτους –

μέλους. Αντίθετα ενισχύεται ο ρόλος της Επιτροπής και των οργάνων της στις

διαδικασίες ελέγχου (πχ δημοσιονομικός έλεγχος κλπ)

Επίσης (μέσω του κανονισμού 1260/99) προβλέπεται η αναδιάρθρωση του

συστήματος διοίκησης, διαχείρισης και ελέγχου των προγραμμάτων, με τη

σύσταση νέων αρχών ή την αναδιοργάνωση των υφιστάμενων.

Δίδεται μεγαλύτερη έμφαση στα θέματα προβολής, δημοσιότητας και

διαφάνειας των προγραμμάτων, με προκαθορισμένες υποχρεώσεις των φορέων

προγραμματισμού και των φορέων υλοποίησης των δράσεων.


Δημιουργείται ένα ειδικό αποθεματικό χρηματοδότησης (αποθεματικό

επίδοσης), το οποίο θα πριμοδοτεί τα επιχειρησιακά εκείνα προγράμματα τα

οποία θα επιτυγχάνουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Το αποθεματικό επίδοσης

ανέρχεται στο 4% των πιστώσεων που προβλέπονται σε κάθε ενδεικτική εθνική

κατανομή, ενώ θα κατανεμηθεί στο μεσοδιάστημα της προγραμματικής

περιόδου (2003), σε εκείνα τα επιχειρησιακά προγράμματα τα οποία έχουν τις

καλύτερες επιδόσεις βάσει προκαθορισμένων στόχων που έχουν τεθεί εξαρχής

στο κάθε πρόγραμμα.

Καθιερώνεται επίσης ένα σύστημα φθίνουσας μεταβατικής στήριξης, εκείνων

των περιφερειών που δεν εκπληρώνουν πλέον τα κριτήρια επιλεξιμότητας των

περιοχών – στόχων της Διαρθρωτικής Πολιτικής της Ε.Ε. και επομένως δεν

δικαιούνται τις ανάλογες χρηματοδοτήσεις. Στόχος του συστήματος αυτού είναι

η ομαλή προσαρμογή των περιοχών αυτών στα νέα δεδομένα, εκτός δηλαδή του

καθεστώτος ενισχύσεων που απολάμβαναν μέχρι τώρα.

Ένα τελευταίο στοιχείο των μεταρρυθμίσεων της Κοινοτικής Περιφερειακής

Πολιτικής είναι ότι προβλέπονται ειδικές διαδικασίες έγκρισης για τα μεγάλα

έργα (που ο συνολικός τους προϋπολογισμός υπερβαίνει τα 50 δις Euro).

2.3. Το χρηματοδοτικό πλαίσιο της Περιφερειακής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής

Ένωσης

Η περιφερειακή πολιτική της Ε.Ε. συνιστά μια πραγματικά κοινή πολιτική, που

βασίζεται στην χρηματοοικονομική αλληλεγγύη. Ένα σημαντικό μέρος του

προϋπολογισμού της Ε.Ε (πάνω από το 35%) μεταφέρεται, μέσω της Κοινοτικής

Περιφερειακής Πολιτικής, από τα πλουσιότερα κράτη – μέλη στα φτωχότερα και

ιδιαίτερα προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων περιφερειών αυτών. Φυσικά

αυτή η πρακτική δεν ωφελεί μόνο τις δικαιούχες χώρες, αλλά και τις χώρες που είναι

καθαροί εισφορείς στον Κοινοτικό προϋπολογισμό. Τα οφέλη των χωρών αυτών,

απορρέουν κυρίως από τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς, η οποία δίνει τη δυνατότητα

στις επιχειρήσεις τους για επενδύσεις, μεταφορά οικονομικής και τεχνολογικής

τεχνογνωσίας, διείσδυση σε νέες αγορές των διαφόρων περιοχών της Ε.Ε.

(Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002).


Η διάθεση των πόρων από τον Προϋπολογισμό της Ε.Ε για την υλοποίηση της

Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, στο πλαίσιο της χρηματοοικονομικής

αλληλεγγύης, γίνεται βασικά μέσω των Διαρθρωτικών Ταμείων.

Τα Διαρθρωτικά Ταμεία δεν χρηματοδοτούν οποιαδήποτε μεμονωμένα έργα, αλλά τα

πολυετή προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης που καθορίζονται από κοινού μεταξύ

των περιφερειακών και εθνικών αρχών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στο πλαίσιο της

εκάστοτε προγραμματικής περιόδου (1989-93, 1994-99, 2000-2006 κοκ). Δεν

αποτελούν επίσης ενιαίο ταμείο στο πλαίσιο του Κοινοτικού Προϋπολογισμού, αλλά

καθένα διατηρεί ένα ειδικό πεδίο παρεμβάσεων. Τα Διαρθρωτικά Ταμεία για την

προγραμματική περίοδο 2000-2006 είναι τα εξής :

Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ)

Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταμείο (ΕΚΤ)

Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων – Τμήμα

Προσανατολισμού (ΕΓΤΠΕ –Π)

Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού της Αλιείας (ΧΜΠΑ)

Στα παραπάνω μπορεί να αναφερθεί και το Ταμείο Συνοχής, το οποίο όμως δεν είναι

μεν Διαρθρωτικό Ταμείο, συμβάλλει όμως σε μεγάλο βαθμό στην ενίσχυση της

συνοχής.

Το σύνολο των χρηματοδοτικών πόρων που παρέχουν τα παραπάνω πέντε ταμεία για

την περίοδο 2000-2006 ανέρχεται στα 213 δις Euro (195 δις Euro διατίθενται από τα

Διαρθρωτικά Ταμεία και 18 δις Euro από το Ταμείο Συνοχής, σε τιμές 1999).

Εκτός των παραπάνω Ταμείων, υπάρχουν και άλλα χρηματοδοτικά μέσα που παρέχουν

εξυπηρετήσεις και συνδράμουν ουσιαστικά στη μείωση των ανισοτήτων μεταξύ των

περιφερειών και κρατών της Ε.Ε. Τέτοια είναι, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων

(ΕΤΕ), η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ), και το Νέο Κοινοτικό

Μέσο Παρέμβασης (ΝΚΜΠ).

Παράλληλα, η Ε.Ε έχει αναλάβει ειδική μέριμνα για τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες

της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΚΑΕ), έτσι ώστε να προετοιμασθούν για τη

μελλοντική τους ένταξη στην Ένωση. Για το λόγο αυτό έχουν θεσμοθετηθεί τρία

Προενταξιακά Χρηματοδοτικά Μέσα12

: το PHARE, το SARARD και το ISPA

(Πίνακας 2.1).

12 Για περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002.


Πίνακας 2.1.

Διαρθρωτικές δράσεις 2000-2006 (δις Euro, τιμές 1999)

Υφιστάμενα 15 κράτη - μέλη Υποψήφια κράτη –μέλη

Προενταξιακή συνδρομή Μετά την ένταξη(2002-2006).

Διαρθρωτικά Ταμεία 195 39,58

Ταμείο Συνοχής 18

ISPA 7,28

Σύνολο 213 46,86

Πηγή : Ανδρικοπούλου 2000

2.4. Οι στόχοι προτεραιότητας των Διαρθρωτικών Ταμείων

Για να διασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων των

Διαρθρωτικών Ταμείων, το 94% των ενισχύσεων που παρέχουν κατευθύνεται σε

στόχους, που καθορίζονται ως στόχοι προτεραιότητας. Ήδη, από το 1989 (στο πλαίσιο

της προγραμματικής περιόδου 1989-93) έχουν καθοριστεί ειδικοί στόχοι παρέμβασης

των Διαρθρωτικών Ταμείων, με χωρική και μη διάσταση. Στις κατευθύνσεις των

στόχων αυτών κινούνται οι επόμενες προγραμματικές περίοδοι (1994-99 και 2000-

2006), με τις αναγκαίες βέβαια προσαρμογές στις εκάστοτε συνθήκες και ανάγκες της

Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής.

Για την νέα προγραμματική περίοδο 2000-2006 η Κοινοτική Περιφερειακή Πολιτική,

μετά από την μεταρρύθμιση για την προσαρμογή της στη Συνθήκη του Άμστερνταμ,

αφού βελτιώνει περαιτέρω τη λειτουργία των Διαρθρωτικών Ταμείων, προσδιορίζει τις

δράσεις της σε τρεις στόχους. Οι στόχοι αυτοί βέβαια αφενός μεν κινούνται στις

βασικές κατευθύνσεις της Περιφερειακής Πολιτικής της περιόδου 1994-99, αφετέρου

δε επεκτείνονται και σε νέα πεδία δράσεων. Ειδικότερα, αποτελούν ομαδοποίηση των

στόχων της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου, ενώ παράλληλα διευρύνονται

περιλαμβάνοντας νέες περιοχές επιλεξιμότητας και τομείς παρέμβασης

(Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης, 2002).

Πιο συγκεκριμένα οι στόχοι προτεραιότητας της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής

για την προγραμματική περίοδο 2000-2006 είναι :

Στόχος 1 : Προώθηση της ανάπτυξης και της διαρθρωτικής προσαρμογής των

καθυστερημένων αναπτυξιακά περιφερειών.

Ο Στόχος 1 παραμένει ο ίδιος. Αναφέρεται στις περιφέρειες των οποίων το κατά

κεφαλήν ΑΕΠ (μετρούμενο σε μονάδες ή πρότυπα αγοραστικής δύναμης) είναι

μικρότερο του 75% του κοινοτικού μέσου όρου, με βάση τα διαθέσιμα κοινοτικά


στοιχεία των τριών τελευταίων ετών. Με αυτό το κριτήριο, όλες οι Ελληνικές

περιφέρειες εντάσσονται στο Στόχο 113

Στο Στόχο 1 εντάσσονται επίσης οι περιοχές του παλαιού στόχου 6 καθώς και οι

ιδιαίτερα απομακρυσμένες περιφέρειες (υπερπόντια γαλλικά διαμερίσματα, Αζόρες,

Μαδέρα και Κανάρια νησιά). Στη χρηματοδότηση του Στόχου 1 συμμετέχουν, όπως

και στις προηγούμενες περιόδους προγραμματισμού, όλα τα Διαρθρωτικά Ταμεία. Στα

πλαίσια του Στόχου 1 θα χρηματοδοτηθούν δύο ειδικά προγράμματα : το PEACE για τη

στήριξη της ειρηνευτικής προσπάθειας στη Βόρεια Ιρλανδία και ένα πρόγραμμα ειδικής

βοήθειας για τις περιφέρειες χαμηλής πληθυσμιακής πυκνότητας της Σουηδίας. Ο

Στόχος 1 αφορά 50 περίπου περιφέρειες (τις πλέον προβληματικές), που

αντιπροσωπεύουν το 22% του πληθυσμού της Ε.Ε.

Στόχος 2 : Στήριξη της οικονομικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης των περιοχών

που αντιμετωπίζουν διαρθρωτικές δυσκολίες.

Ο νέος Στόχος 2 καλύπτει όλες τις περιοχές που βρίσκονται σε διαδικασία κοινωνικο-

οικονομικής ανασυγκρότησης, είτε είναι βιομηχανικές, αγροτικές, αστικές ή

εξαρτώμενες από την αλιεία περιοχές. Περιλαμβάνει δηλαδή τις περιοχές που

εντάσσονταν προηγούμενα στους Στόχους 2 και 5 β και επεκτείνεται στις αστικές

περιοχές και στις εξαρτώμενες από την αλιεία περιοχές που αντιμετωπίζουν

διαρθρωτικά προβλήματα. Τα κριτήρια επιλεξιμότητας14

έχουν οριστεί σε συνάρτηση

με το συγκεκριμένο πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε τύπος περιοχής.

Το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού που καλύπτεται από τον Στόχο 2 δε πρέπει να

ξεπερνά το 18% του συνολικού πληθυσμού της Ε.Ε. Δύο είναι τα Διαρθρωτικά Ταμεία,

το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ που χρηματοδοτούν την ανασυγκρότηση των περιοχών αυτών,

ενώ συμβάλλουν επίσης, ανάλογα με τον τύπο της περιοχής, το ΧΜΠΑ και το Τμήμα

Εγγυήσεων τον ΕΓΤΠΕ.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μια περιοχή μπορεί να είναι επιλέξιμη μόνο για έναν Στόχο

από τους 1 και 2.

Στόχος 3 : Στήριξη της προσαρμογής και του εκσυγχρονισμού των πολιτικών και

συστημάτων εκπαίδευσης, κατάρτισης και απασχόλησης.

Ο Στόχος 3 έχει ως αφετηρία το νέο τίτλο για την απασχόληση στη Συνθήκη του

Άμστερνταμ και την Ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση που καταρτίστηκε

13

Το 1996, βάσει των στοιχείων οι περιφέρειες Αττικής και Νοτίου Αιγαίου ξεπερνούσαν το 75%. Όμως με βάση το

κριτήριο του μ.ο. των τριών τελευταίων ετών 1994-95-96 και οι δύο εντέλει είναι επιλέξιμες στο Στόχο 1, αφού δεν

ξεπερνούν το 75%. 14 Για την πιο αναλυτική αναφορά βλέπε Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης, 2002, σελ 82-83.


μετά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Έσσεν. Ο Στόχος 3 ενοποιεί τους προηγούμενους

Στόχους 3 και 4 και περιλαμβάνει το σύνολο των μέτρων για τους ανθρώπινους πόρους

σε εθνικό επίπεδο. Καλύπτει ολόκληρο το έδαφος της Ε.Ε. εκτός των περιφερειών που

καλύπτονται από το Στόχο 1, και χρηματοδοτείται μόνο από το ΕΚΤ.

Η κατανομή και οι χρηματοδοτήσεις των Διαρθρωτικών Ταμείων ανά στόχο και χώρα –

μέλος παρουσιάζονται στους πίνακες που ακολουθούν :

Πίνακας 2.2

Ταμεία και κατανομή πόρων ανά στόχο

Στόχοι Ταμεία Κατανομή πιστώσεων

Στόχος 1 ΕΤΠΑ, ΕΚΤ, ΕΓΤΠΕΠ, ΧΜΠΑ 69,7% (135,9 δις Euro, εκ των οποίων το 4% θα διατεθεί σε περιφέρειες με

μεταβατική στήριξη).

Στόχος 2 ΕΤΠΑ, ΕΚΤ 11,5% (22,5 δις Euro, εκ των οποίων το 1,4% θα διατεθεί σε περιφέρειες με

μεταβατική στήριξη).

Στόχος 3 ΕΚΤ 12,3% (34,05 δις Euro).

Πηγή : Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002

Πίνακας 2.3.

Ενδεικτική κατανομή των πιστώσεων ανά Στόχο και Κράτος μέλος για την περίοδο 2000-2006.

(σε εκ. EURO, τιμές 1999)

Κράτος μέλος Στόχος 1 Μεταβατικήστήριξη

παλαιού Στόχου 1

Στόχος 2 Μεταβατική στήριξη

παλαιού Στόχου 2 και 5 β

Στόχος 3 ΧΜΠΑ περιοχών

Στόχου 1)

Σύνολο

Βέλγιο 0 625 368 65 737 34 1.829

Δανία 0 0 156 27 365 197 745

Γερμανία 19.229 729 2.984 526 4.581 107 28.156

Ελλάδα 20.961 0 0 0 0 0 20.961

Ισπανία 37.744 352 2.553 98 2.140 200 43.087

Γαλλία 3.254 551 5.437 613 4.540 225 14.620

Ιρλανδία1 1.315 1.773 0 0 0 0 3.088

Ιταλία 21.935 187 2.145 377 3.744 96 28.484

Λουξεμβούργο 0 0 34 6 38 0 78

Ολλανδία 0 123 676 119 1.686 31 2.635

Αυστρία 261 0 578 102 528 4 1.473

Πορτογαλία 16.124 2.905 0 0 0 0 19.029

Φιλανδία 913 0 459 30 403 31 1.836

Σουηδία2 722 0 354 52 720 60 1.908

Μεγ. Βρετανία1 5.085 1.166 3.989 706 4.568 121 15.635

Ευρώπη-15 127.543 8.411 19.733 2.721 24.050 1.106 183.564

(1)Συμπεριλαμβανομένων των πόρων του ειδικού προγράμματος Peace (2000-2004) για την ειρηνευτική διαδικασία.

(2)Συμπεριλαμβανομένων των πόρων του ειδικού προγράμματος για τις σουηδικές παράκτιες περιοχές.

Πηγή: Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης2002


Όπως προκύπτει από τους παραπάνω πίνακες, όλες ανεξαρτήτως οι χώρες – μελή

τυγχάνουν της Κοινοτικής συνδρομής. Ωστόσο, η προσπάθεια της Περιφερειακής

Πολιτικής της Ε.Ε επικεντρώνεται κυρίως στις περιφέρειες του Στόχου 1, αφού το

μεγαλύτερο μέρος (70%) των πόρων αποδίδονται σε αυτές, ενώ καλύπτουν το 22% του

πληθυσμού της Ένωσης. Το γεγονός αυτό δείχνει τη σημασία που δίνει η Ε.Ε στο ρόλο

των παραπάνω περιφερειών στην προώθηση του στρατηγικού στόχου της οικονομικής

και κοινωνικής συνοχής (Παπαδασκαλόπουλος- Χριστοφάκης 2002).

Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται και από την διαφοροποίηση των ποσοστών

συγχρηματοδότησης των προγραμμάτων ανάλογα με τις επιλέξιμες περιοχές στο

πλαίσιο των Διαρθρωτικών Ταμείων και του Ταμείου Συνοχής. Έτσι, τα ποσοστά της

Κοινοτικής χρηματοδότησης συμμετοχής στην υλοποίηση των επιλέξιμων

παρεμβάσεων των Διαρθρωτικών Ταμείων και του Ταμείου Συνοχής, διαμορφώνονται

ως εξής :

Περιφέρειες Στόχου 1

Η Κοινοτική συμμετοχή καλύπτει μέχρι και το

75% της συνολικής Δημόσιας Δαπάνης (Εθνικοί

και Κοινοτικοί χρηματοδοτικοί πόροι) των

ενισχυόμενων παρεμβάσεων.

Χώρες Ταμείου Συνοχής


80% της συνολικής Δημόσιας Δαπάνης των

ενισχυόμενων παρεμβάσεων.

Ιδιαίτερα απομακρυσμένες περιφέρειες

Η Κοινοτική συμμετοχή καλύπτει μέχρι το 85%

της συνολικής Δημοσίας Δαπάνης των

ενισχυόμενων παρεμβάσεων

Επενδύσεις σε επιχειρήσεις


50% των σχετικών ενισχύσεων για τις περιφέρειες

του στόχου 1 και μέχρι και το 30% για τις άλλες

περιφέρειες.

Πηγή: Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης2002

Τέλος να σημειωθεί ότι από τους τρεις προγραμματικούς στόχους της περιόδου 2000-

2006 οι δύο πρώτοι έχουν αποκλειστικά χωρική διάσταση, ενώ ο Στόχος 3 αν και

αποτελεί θεματικό στόχο έχει έμμεση χωρική αναφορά (Παπαδασκαλόπουλος –

Χριστοφάκης 2001).


2.5. Κοινοτικές Πρωτοβουλίες

Ένα μικρό μέρος των χρηματοδοτήσεων των Ταμείων καλύπτουν οι κοινοτικές

πρωτοβουλίες και οι καινοτόμες ενέργειες. Αυτή η κατηγορία παρεμβάσεων

διαμορφώνονται απ΄ την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σκοπό έχει να συμβάλλει

στην επίλυση προβλημάτων που έχουν ιδιαίτερες συνέπειες στο επίπεδο της

Κοινότητας. Στα πλαίσια των κοινοτικών πρωτοβουλιών, τα κράτη – μέλη υποβάλλουν

προτάσεις και αναλαμβάνουν την εφαρμογή συγκεκριμένων προγραμμάτων. Οι

καινοτόμες ενέργειες (μελέτες, πρότυπα πειραματικά σχέδια, δίκτυα) αποτελούν τη

μοναδική εξαίρεση στο όλο σχήμα διαχείρισης των Διαρθρωτικών Ταμείων, καθώς

αυτές τις εισάγει με δική της πρωτοβουλία η Επιτροπή και τις διαχειρίζεται η ίδια,

χωρίς την παρεμβολή των κρατών – μελών.

Οι κοινοτικές πρωτοβουλίες που εφαρμόστηκαν τις περίοδο 1989-1993 και 1994-1999,

εστιάστηκαν στα εξής οκτώ θέματα : διασυνοριακή συνεργασία και διαπεριφερειακά,

διασυνοριακά και διακρατικά δίκτυα (πρωτοβουλίες INTERREG, REGEN), αγροτική

ανάπτυξη (LEADER), προστασία του περιβάλλοντος (ENVIREG), ιδιαίτερα

απομακρυσμένες από το κέντρο περιφέρειες (REGIS), απασχόληση και ανάπτυξη του

ανθρώπινου δυναμικού (EUROFORM, NOW, HORIZON, YOUTHSTART),

διαχείριση των βιομηχανικών μεταβολών (ADAPT, RECHAR, RESIDER, RENAVAL,

KONVER, RETEX, MME, PRISMA, Κλωστοϋφαντουργία –Ένδυση στην

Πορτογαλία), ανάπτυξη των αστικών συνοικιών (URBAN), ανασυγκρότηση του τομέα

της αλιείας (PESCA). Επίσης προστέθηκε η πρωτοβουλία PEACE που αφορά την

ειρήνευση στη Βόρειο Ιρλανδία.

Η πρώτη σημαντική καινοτομία της νέας περιόδου προγραμματισμού 2000-2006 είναι η

δραστική μείωση του αριθμού των κοινοτικών πρωτοβουλιών, από δεκατρείς που ήταν

την προηγούμενη περίοδο (και εφαρμόζονταν με πάνω από 400 προγράμματα), σε

τέσσερις μόνον, οι οποίες αφορούν:

Τη διασυνοριακή, διεθνική και διαπεριφερειακή συνεργασία, με στόχο την

αρμονική, ισόρροπη και βιώσιμη ανάπτυξη του κοινοτικού χώρου (INTERREG

ΙΙΙ).

Την οικονομική και κοινωνική αναβάθμιση των πόλεων και των αστικών

συνοικιών σε κρίση, με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης

(URBAN ΙΙ).


Την αγροτική ανάπτυξη μέσω πρωτοβουλιών που αναπτύσσονται από τοπικές

ομάδες δράσης (LEADER +).

Τη διεθνική συνεργασία για την προώθηση νέων μεθόδων καταπολέμησης των

πάσης φύσεως διακρίσεων και ανισοτήτων στην αγορά εργασίας (EQUAL).

Η δεύτερη σημαντική καινοτομία είναι ότι κάθε μία από τις πρωτοβουλίες αυτές

χρηματοδοτείται αποκλειστικά και μόνον από ένα Ταμείο: οι δύο πρώτες από το

ΕΤΠΑ, η Τρίτη από το ΕΓΤΠΕ –Π και η τελευταία από το ΕΚΤ. Η ίδια αρχή, κάθε

τομέας δράσης να χρηματοδοτείται από ένα και μόνο Ταμείο, ισχύει και για τα πιλοτικά

σχέδια των καινοτόμων ενεργειών.

2.6. Τα Προγράμματα Καινοτόμων Ενεργειών για την περίοδο 2000-2006

Πέρα από τις γνωστές Κοινοτικές Πρωτοβουλίες, που περιγράφτηκαν αναλυτικά σε

προηγούμενη ενότητα, τα Ταμεία μπορούν να χρηματοδοτήσουν επίσης με

πρωτοβουλία της Επιτροπής Καινοτόμες Ενέργειες σε περιφερειακό επίπεδο (NUTS ΙΙ),

που αφορούν κατά κύριο λόγο μελέτες, πιλοτικά σχέδια και ανταλλαγές εμπειριών.

Επειδή η απόκλιση μεταξύ περιφερειών είναι σημαντική στον τομέα της καινοτομίας,

της Ε& ΤΑ, και της χρησιμοποίησης των νέων τεχνολογιών των πληροφοριών και

επικοινωνιών και για να μην επιταθεί περαιτέρω αυτή η απόκλιση, οι πλέον

μειονεκτικές περιοχές πρέπει να είναι σε θέση να εφαρμόσουν καινοτόμες μεθόδους και

πρακτικές, που αποβλέπουν στη βελτίωση της ποιότητας και στην ενίσχυση της

αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων των στόχων 1,2 και 3 των Διαρθρωτικών

Ταμείων.

Έτσι, οι καινοτόμες ενέργειες θα διαδραματίσουν ρόλο καταλυτικό και πειραματικό,

ούτως ώστε να προσανατολισθούν οι περιφερειακές πολιτικές στις λιγότερο προηγμένες

περιφέρειες της Ένωσης σε τομείς στρατηγικής σημασίας. Οι κύριοι αυτοί τομείς

στρατηγικής σημασίας για τις περιφέρειες της Ένωσης στην προγραμματική περίοδο

2000-2006 είναι τρεις :

1. Περιφερειακή οικονομία βασισμένη στη γνώση και την τεχνολογική καινοτομία :

παροχή βοήθειας στις πλέον μειονεκτικές περιοχές με σκοπό την άνοδο του τεχνολογικού

επιπέδου τους.

2. Η κοινωνία των πληροφοριών στην υπηρεσία της περιφερειακής ανάπτυξης.


3. Περιφερειακή ταυτότητα και αειφόρος ανάπτυξη: προώθηση της περιφερειακής

συνοχής και ανταγωνιστικότητας μέσω μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης των

οικονομικών, περιβαλλοντικών, πολιτιστικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων.

Όλες οι παραπάνω δράσεις αποτελούν αντικείμενο χρηματοδότησης του ΕΤΠΑ.

Προβλέπονται επίσης και άλλες καινοτόμες δράσεις για την απασχόληση και την

κατάρτιση, που χρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ, καθώς επίσης και στον τομέα της

αλιείας, που χρηματοδοτούνται από το ΧΜΠΑ (Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης

2001).



ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΤΗΣ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

3.1 Εισαγωγή

Η διατήρηση ή η αύξηση των ανισοτήτων στηρίζεται στις εσωτερικές και εξωτερικές

οικονομίες συγκέντρωσης που τείνουν να αναπτύσσονται σε διάφορα χωρικά επίπεδα

και οι οποίες διευκολύνονται από οικονομικές δυναμικές, όπως η τεχνολογική πρόοδος,

οι διαρθρωτικές αλλαγές, η διεθνοποίηση των δραστηριοτήτων και η διαδικασία της

οικονομικής ολοκλήρωσης. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: Από τη μια πλευρά οι

διαρθρωτικές μεταβολές στην οικονομία – οι οποίες έχουν μια εσωτερική δυναμική,

αλλά ενισχύονται και από την διεθνοποίηση των δραστηριοτήτων – αυξάνουν την

σχετική σημασία του τριτογενή τομέα και ειδικά των «νέων» υπηρεσιών και

μεταβάλλουν σταδιακά την κλαδική σύνθεση της βιομηχανίας. Η μεταβολή τείνει να

ευνοεί κλάδους έντασης κεφαλαίου και τεχνολογίας, ασκώντας ταυτόχρονα σοβαρές

πιέσεις σε κλάδους έντασης εργασίας και στις περιοχές που τις φιλοξενούν15

. Από την

άλλη πλευρά, η διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης, εντείνει τον διεθνή

ανταγωνισμό μεταξύ πόλεων και περιφερειών με διαφορετικές παραγωγικές δομές και

υποδομές, διαφορετικές τεχνολογικές δυνατότητες και επίπεδα ανάπτυξης των

ανθρωπίνων πόρων και διαφορετικές δυνατότητες πρόσβασης στις Ευρωπαϊκές αγορές.

Έτσι, περιοχές με λιγότερο ευνοϊκές «συνθήκες» εκκίνησης υφίστανται πιο έντονα τις

πιέσεις του ανταγωνισμού σε αυτό το νέο περιβάλλον.

Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο συζήτησης της σχέσης Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και

χωρικών ανισοτήτων, θα πρέπει να προστεθούν δύο σημαντικά δεδομένα: Πρώτον, οι

περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών της Ε. Ε. προϋπήρχαν του νέου

οικονομικού περιβάλλοντος και της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης στην Ε. Ε.

Ο τύπος και το ύψος των ανισοτήτων σε κάθε χώρα έχει επηρεαστεί – και εξακολουθεί

να επηρεάζεται – από παράγοντες και δυναμικές που συσχετίζονται με τις γεωγραφικές

συντεταγμένες των χωρών και των περιφερειών τους, το ανάγλυφο του εδάφους, τις

15 Οι επιπτώσεις των διαρθρωτικών μεταβολών είναι πολύπλευρες και επηρεάζουν με ιδιαίτερα έντονο τρόπο τις

Ευρωπαϊκές πόλεις και περιφέρειες. Η σχετική υποχώρηση της Βιομηχανίας και η ανάδειξη του τριτογενή τομέα ως

σημαντικότερου δημιουργού προστιθέμενης αξίας και θέσεων απασχόλησης, ανέδειξε τα μητροπολιτικά κέντρα και

τις μεγάλες πόλεις ως φυσικούς υποδοχείς της ανάπτυξης, δίνοντας τους μια σημαντική ευκαιρία να προσελκύσουν


ιστορικές συνθήκες εθνικής συγκρότησης, το επίπεδο ανάπτυξης, τις υποδομές, την

παραγωγική δομή, το μέγεθος των αγορών, και τις διασυνοριακές σχέσεις. Γι’ αυτό το

λόγο εξάλλου, κάθε χώρα έχει υιοθετήσει και εφαρμόσει ένα πλέγμα περιφερειακών

πολιτικών οι οποίες αποσκοπούν στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων αυτών των

παραγόντων.

Δεύτερον, ανεξάρτητα από την θεωρητική άποψη που ενδεχομένως υιοθετεί κανείς για

τις επιπτώσεις της οικονομικής ολοκλήρωσης στις περιφερειακές ανισότητες, είναι

γεγονός ότι η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τείνει να πείθεται περισσότερο από την

άποψη ότι η οικονομική ολοκλήρωση αποτελεί συνολικά μια θετική διαδικασία, τα

οφέλη και τα κόστη της όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο να κατανέμονται ομοιόμορφα

στο χώρο. Η υιοθέτηση αυτή είναι έμπρακτη και συνοδεύεται από την διάθεση

σημαντικών πόρων (Διαρθρωτικά Ταμεία, Ταμείο Συνοχής) για την ανάπτυξη των

περιφερειών που βρίσκονται σε οικονομική και διαρθρωτική υστέρηση. Η διάθεση

αυτών των πόρων υποδηλώνει εμμέσως, πλην σαφώς, ότι η Ε. Ε. θεωρεί ως πιθανό

επακόλουθο της οικονομικής ολοκλήρωσης την αύξηση των ανισοτήτων και για αυτό

το λόγο παρεμβαίνει με πολιτικές που λειτουργούν αντισταθμιστικά.

Αυτό σημαίνει ότι η εξέλιξη των ανισοτήτων στην Ε. Ε. είναι η κοινή συνισταμένη μιας

σειράς δυναμικών που επηρεάζονται από: α) τις αρχικές συνθήκες κάθε χώρας και τους

παράγοντες που βρίσκονται πίσω από αυτές, β) τις (θετικές ή αρνητικές) επιπτώσεις

των δυναμικών που συσχετίζονται με την διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης και

γ) το μέγεθος, την διάρκεια και την αποτελεσματικότητα των ασκούμενων Ευρωπαϊκών

και εθνικών πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης.

Για την καλύτερη κατανόηση του περιφερειακού προβλήματος της Ε. Ε. θα

αφιερώσουμε αυτό το κεφάλαιο της εργασίας, στην ανάλυση της υφισταμένης

βιβλιογραφίας (βλέπε Δεύτερη Έκθεση για την Συνοχή και την Έκτη Περιοδική

Έκθεση για την κοινωνικο – οικονομική κατάσταση των περιφερειών της Ε. Ε.) και των

διαθέσιμων στατιστικών στοιχείων.

σύγχρονες δραστηριότητες και να ξεπεράσουν την κρίση του προηγουμένου μοντέλου Βιομηχανικής εξειδίκευσης

(Πετράκος και Οικονόμου 1999)


3.2. Μεθοδολογικές παρατηρήσεις

Οι περιφερειακές ανισότητες στα επίπεδα ανάπτυξης εκφράζονται πρακτικά με τις

διαφορές στο κατά κεφαλήν εισόδημα και ως εκ τούτου, στο επίπεδο διαβίωσης μεταξύ

των περιφερειών. Παράλληλα το πρόβλημα της ανεργίας έχει αποκτήσει σημαντικές

διαστάσεις τα τελευταία χρόνια. Η περιθωριοποίηση ενός μεγάλου μέρους του

πληθυσμού αποτελεί ένα σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο σηματοδοτεί την

ύπαρξη σοβαρών αναπτυξιακών αδιεξόδων.

Μέχρι ενός βαθμού, ο τρόπος παρουσίασης και το είδος των στοιχείων επηρεάζουν και

τα συμπεράσματα για την έκταση και τον χαρακτήρα των περιφερειακών ανισοτήτων.

Τα μεθοδολογικά προβλήματα της ανάλυσης εμφανίζονται κυρίως στις εξής

κατηγορίες: τα στατιστικά δεδομένα (είδος και αξιοπιστία των στοιχείων) και τα μεγέθη

των περιφερειών (διαίρεση σε γεωγραφικές ενότητες). Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί

και η επιρροή των διαδοχικών διευρύνσεων της Ε.Ε. που έχει ως αποτέλεσμα την

μεταβολή του συνολικού μεγέθους και του μέσου όρου ως μέτρο σύγκρισης.

3.2.1. Τα στατιστικά δεδομένα

Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται στην εργασία (όσα είναι διαθέσιμα16

), προέρχονται

από τα στατιστικά δεδομένα που συγκεντρώνει η Ε.Ε. και από τις αναλύσεις που

περιέχονται στην Έκτη Περιοδική Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την

κοινωνικο – οικονομική κατάσταση των περιφερειών καθώς και στην Δεύτερη Έκθεση

για την συνοχή17

. Ως δείκτης επιπέδου ανάπτυξης χρησιμοποιείται τα ακαθάριστο

εγχώριο προϊόν κάθε χώρας και περιφέρειας18

.

Η διαίρεση του ΑΕΠ με το συνολικό πληθυσμό ή τους απασχολούμενους εκφράζει το

κατά κεφαλήν «εισόδημα» και την παραγωγικότητα αντίστοιχα. Ως δείκτης του

επιπέδου ανεργίας χρησιμοποιείται το ποσοστό των ανέργων στο σύνολο του εργατικού

16 Αξίζει να σημειωθεί ότι, η διάθεση των στοιχείων σε επίπεδο περιφερειών της Ε. Ε. απαιτεί πρόσβαση στην

Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (EUROSTAT), η οποία εξασφαλίζεται είτε, μέσω του κωδικού του CD που

συνοδεύει την ετήσια στατιστική επετηρίδα που δημοσιεύεται για τις περιφέρειες της Ε.Ε., είτε με συνδρομή (αντί

υψηλού χρηματικού αντιτίμου) στην ειδική βάση δεδομένων REGIO. 17 Πρόκειται για τις πλέον πρόσφατες εκθέσεις που δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τις Ευρωπαϊκές

περιφέρειες. Ειδικότερα η Δεύτερη Έκθεση για την Συνοχή είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο στην διεύθυνση:

http://inforegio.cec.eu.int/2cr 18 Το μέγεθος του ΑΕΠ μετριέται σε Euro ή σε Πρότυπα Αγοραστικής Δύναμης (ΠΑΔ ή PPS). Έτσι σε αρκετές

περιπτώσεις χρησιμοποιείται η δεύτερη μέτρηση, επειδή προσεγγίζει περισσότερο το πραγματικό επίπεδο ζωής σε

μια περιοχή, ενώ παράλληλα επιτρέπει πιο αξιόπιστες συγκρίσεις μεταξύ χωρών και περιφερειών.

http://inforegio.cec.eu.int/2cr


δυναμικού ή του ενεργού πληθυσμού (του πληθυσμού που είναι σε θέση να εργαστεί με

βάση την ηλικία, δηλαδή οι ηλικίες από 15 έως 64). Η συγκρισιμότητα της σχετικής

θέσης των χωρών και των περιφερειών σε ευρωπαϊκό επίπεδο επιτυγχάνεται με την

αναγωγή των δεικτών στον αντίστοιχο συνολικό μέσο όρο της Ε.Ε. (μέσος δείκτης

όλων των κρατών – μελών=100).

Τα στοιχεία συγκεντρώνονται από τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες και η αξιοπιστία

τους θεωρείται δεδομένη. Το σοβαρότερο πρόβλημα σε σχέση με την συγκρισιμότητα

των στοιχείων δεν είναι τόσο οι διαφορές στα συστήματα καταγραφής μεταξύ των

χωρών, αλλά το τι «ξεφεύγει» από αυτή την καταγραφή. Σε ορισμένες χώρες, όπως π.χ.

στην Ελλάδα, ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας δεν καταγράφεται

(παραοικονομία). Στις περιπτώσεις αυτές, τα στοιχεία εισοδήματος υποεκτιμούνται και

οι αντίστοιχες περιφέρειες εμφανίζουν διογκωμένο το πρόβλημα υπανάπτυξης, γεγονός

που παραμορφώνει τη σχετική θέση των περιφερειών αυτών στην Ε.Ε.

3.2.2. Οι χωρικές διαιρέσεις σε περιφέρειες.

Οι εκτιμήσεις του προβλήματος των περιφερειακών ανισοτήτων δεν είναι ανεξάρτητες

από τη συγκεκριμένη περιφερειοποίηση του χώρου στον οποίο οι μετρήσεις

αναφέρονται. Ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζονται οι ανισότητες και η έκταση του

περιφερειακού προβλήματος επηρεάζονται σαφώς από τη χωρική μονάδα μέτρησης και

τη συγκεκριμένη διαίρεση σε περιφέρειες. Ο αριθμός, η επιφάνεια και το μέγεθος των

περιφερειών, τα οποία αποτελούν τις βασικές μονάδες πάνω στις οποίες γίνονται οι

μετρήσεις, επηρεάζουν και το τελικό αποτέλεσμα. Η ανάγκη για παροχή ενιαίας,

ομοιόμορφης διαίρεσης των εδαφικών μονάδων των χωρών – μελών της Ε.Ε. για την

παραγωγή περιφερειακών στατιστικών, οδήγησε την Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία

(Eurostat) στη δημιουργία των εδαφικών στατιστικών μονάδων (NUTS: Nomenclature

of Territorial Units for Statistics). Ο πρωταρχικός στόχος των NUTS είναι η κατάταξη

όλων των περιφερειών συγκρίσιμου μεγέθους στο ίδιο επίπεδο για την διευκόλυνση της

εφαρμογής, παρακολούθησης και αξιολόγησης της Κοινοτικής Περιφερειακής

Πολιτικής.

Η ονοματολογία NUTS δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε σύμφωνα με τις ακόλουθες

αρχές19

.

19 Βλέπε σχετικά το κείμενο: «Nomenclature of Territorial Units for Statistics» (NUTS) της Eurostat (1999) καθώς

και στο Παπαδασκαλόπουλος – Χριστοφάκης 2002, σελ. 76-77


α) Η NUTS ευνοεί τις θεσμικές διαιρέσεις. Βασίζεται κυρίως στις θεσμικές διαιρέσεις

που ισχύουν στα κράτη – μέλη, γιατί έτσι εξασφαλίζεται σε μεγάλο βαθμό η

διαθεσιμότητα των δεδομένων και η εφαρμογή των περιφερειακών πολιτικών.

Για την οριοθέτηση περιφερειών σε εθνικό επίπεδο χρησιμοποιούνται δύο βασικές

ομάδες κριτηρίων που προσδιορίζουν και τις αντίστοιχες μορφές περιφερειών:

Κανονιστικές περιφέρειες, είναι όσες αποτελούν έκφραση πολιτικής βούλησης

και τα όριά του καθορίζονται ανάλογα με την αποστολή και τους στόχους που

καλούνται να εξυπηρετήσουν, σύμφωνα με το αναγκαίο, για την επίτευξη των

στόχων αυτών, μέγεθος του πληθυσμού και βάσει ιστορικών, πολιτιστικών και

άλλων παραγόντων.

Τις αναλυτικές ή λειτουργικές περιφέρειες, οι οποίες καθορίζονται σύμφωνα με

τις αναλυτικές απαιτήσεις, ομαδοποιώντας ζώνες βάσει γεωμορφολογικών (όπως το

κλίμα, το υψόμετρο, τα χαρακτηριστικά του εδάφους κλπ) ή κοινωνικο –

οικονομικών κριτηρίων (π.χ. ομοιογένεια, πόλωση).

Στο πλαίσιο αυτό, οι κατηγορίες NUTS είναι θεσμικές διαιρέσεις, που η Ευρωπαϊκή

Στατιστική Υπηρεσία αποκαλεί και Κανονιστικές Περιφέρειες, αλλά στην ουσία στις

περισσότερες περιπτώσεις είναι Διοικητικές Περιφέρειες, οριοθετημένες βάσει

ιστορικοπολιτικών κριτηρίων. Από την άλλη πλευρά, οι αναφερόμενες από την Eurostat

ως Αναλυτικές ή Λειτουργικές Περιφέρειες είναι οι Ομοιογενείς ή Πολικές

Περιφέρειες. Σε πρακτικό επίπεδο δεν παρατηρείται επανοριοθέτηση Κανονιστικών ή

Θεσμικών Περιφερειών (λόγω των διοικητικών, οργανωτικών και πολιτικών

περιορισμών) αλλά μια προσπάθεια μέσα από τον αναπτυξιακό σχεδιασμό, να

μετατραπούν οι Θεσμικές σε Λειτουργικές Περιφέρειες. Δηλαδή, η διαμόρφωση

Αναπτυξιακής Στρατηγικής, η αναμόρφωση του θεσμικού πλαισίου και η εφαρμογή

προγραμμάτων θα μετασχηματίσει τις Διοικητικές Περιφέρειες σε Περιφέρειες

Προγραμματισμού.

β) Η NUTS ευνοεί τις περιφερειακές μονάδες γενικού χαρακτήρα. Συνήθως οι

υποδιαιρέσεις NUTS δεν περιλαμβάνουν ειδικές εδαφικές μονάδες (π.χ. εξορυκτικές

περιοχές, περιοχές κατοικίας εργατικού δυναμικού κλπ.), αλλά ευνοούν περιφερειακές

μονάδες γενικότερου χαρακτήρα.

γ) Η NUTS αποτελεί ιεραρχική ταξινόμηση σε πέντε επίπεδα (τρία περιφερειακά και

δύο τοπικά). Καθώς πρόκειται για ιεραρχική ταξινόμηση, η NUTS διαχωρίζει κάθε


κράτος – μέλος σε έναν ακέραιο αριθμό περιφερειών NUTS 1, καθεμία από τις οποίες

διαχωρίζεται στη συνέχεια σε έναν ακέραιο αριθμό περιφερειών NUTS 2 κοκ.

Ο τρόπος ταξινόμησης των εδαφικών ενοτήτων στα επίπεδα NUTS διαφέρει από χώρα

σε χώρα, γεγονός που εξαρτάται κυρίως από το μέγεθος, τα χαρακτηριστικά και τη

διοικητική διάρθρωση της κάθε χώρας. Συνεπώς, παρά την προσπάθεια για κατάταξη

όλων των περιφερειών συγκρίσιμου μεγέθους στο ίδιο επίπεδο NUTS, εξακολουθούν

να περιλαμβάνονται στο ίδιο επίπεδο περιφέρειες διαφορετικές ως προς την έκταση, τον

πληθυσμό, την οικονομική βαρύτητα και τη διοικητική δομή, με αποτέλεσμα την

ύπαρξη σημαντικού βαθμού ετερογένειας μεταξύ τους.

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη διαμέριση (NUTS, ’99), ο οικονομικός χώρος της

Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15 χωρών – μελών, αποτελείται από 78 περιφέρειες επιπέδου

NUTS 1, 211 περιφέρειες NUTS 2 και 1093 περιφέρειες NUTS 3. Οι περιφέρειες

επιπέδου NUTS 2 του Ευρωπαϊκού χώρου φαίνονται στον χάρτη 2 του παραρτήματος.

Οι μεγαλύτερες από πλευράς έκτασης περιφέρειες βρίσκονται στη Σουηδία και στη

Φιλανδία:

- Manner – Suomi (ηπειρωτική Φιλανδία)20

σε επίπεδο NUTS 1 με 336 600km2

- Ovre Norrland (SF): 154.310 km2

και Pohjois – Suomi (FI): 136.070 km2 σε

επίπεδο NUTS 2.

Από πλευράς πληθυσμού (στοιχεία 1996), υπάρχουν επίσης σημαντικές διαφορές

μεταξύ των περιφερειών:

- σε επίπεδο NUTS 1, η Nordrhein – Westfale (DE) έχει περισσότερους

κατοίκους (περίπου 18 εκατομμύρια), ενώ αντίθετα η Aland (25.000 κάτοικοι)

είναι η πιο αραιοκατοικημένη περιφέρεια σε επίπεδο NUTS 1.

- σε επίπεδο NUTS 2, η Ile de France (FR) και η Lombardia (IT) έχουν 11 και 9

εκατομμύρια κατοίκους αντίστοιχα, ενώ υπάρχουν 14 περιφέρειες (οι οποίες

είναι είτε απομακρυσμένες είτε νήσοι) με λιγότερους από 300.000 κατοίκους:

Aland (FI), Burgenland (AT), Flevoland (NL), Guyana (FR), Centa Y Melilla

(ES), Valle d’ aosta (IT), Βελγικό Λουξεμβούργο, La Rioja (ES), Corse (FR),

Acoros (PT), Madeira (PT) καθώς και οι Ελληνικές Ιόνια Νησιά, Βόρειο και

Νότιο Αιγαίο.

Σε γενικές γραμμές, οι κύριες εφαρμογές των εδαφικών ενοτήτων NUTS είναι:

20 Με εξαίρεση τη Σουηδία, η οποία αποτελείται από μια μόνο περιφέρεια NUTS 1. Το ίδιο ισχύει και για τη Δανία

και την Ιρλανδία η έκταση των οποίων όμως είναι μικρότερη από την έκταση της Σουηδίας.


Η συλλογή, ανάπτυξη και εναρμόνιση των Κοινοτικών Περιφερειακών

Στατιστικών

η διενέργεια κοινωνικο – οικονομικών αναλύσεων σε περιφερειακό επίπεδο, ο

συσχετισμός αυτών και η συγκριτική αξιολόγηση,

η πλαισίωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, με τον προσδιορισμό

των περιοχών επιλεξιμότητας των Διαρθρωτικών Ταμείων.

Ένα σημαντικό πρόβλημα που συναντά η ανάλυση με βάση αυτήν την διαίρεση, είναι η

έλλειψη ομοιογένειας στο εσωτερικό των περιφερειών, δηλαδή η ύπαρξη σημαντικών

ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων. Σε γενικές γραμμές, όσο μικρότερη είναι η χωρική

μονάδα αναφοράς τόσο μεγαλύτερες είναι και οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται

μεταξύ περιφερειών. Αντίθετα, όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος των περιφερειών τόσο

μικρότερες είναι οι διαπεριφερειακές διαφορές και τόσο οι δείκτες της περιφέρειας

τείνουν να «κρύβουν» τις εσωτερικές πολώσεις. Το πρόβλημα αυτό ενισχύεται όταν

υπάρχουν σημαντικές διαφορές στα μεγέθη των περιφερειών. Οι δείκτες που

χρησιμοποιούνται δεν εκφράζουν παρά τους μέσους όρους και όχι τα συγκεκριμένα

προβλήματα κοινωνικής και οικονομικής πόλωσης που μπορεί να υπάρχουν, όταν

εμφανίζονται ισχυρές ανισότητες στο εσωτερικό των περιφερειών. Συνεπώς, θα πρέπει

να έχουμε πάντα υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις κατά την ερμηνεία των διαφόρων

δεικτών και μεγεθών στην διερεύνηση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ε.Ε.


3.3. Ιστορική ανασκόπηση των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ευρώπη

Στο σημείο αυτό της εργασίας κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια σύντομη ιστορική

επισκόπηση της πορείας των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ευρώπη, όπως αυτές

έχουν καταγραφεί κυρίως στις διάφορες περιοδικές εκθέσεις που έχει δημοσιεύσει η

Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Σύμφωνα λοιπόν με τις επισημάνσεις της Τρίτης Περιοδικής Έκθεσης (που

δημοσιεύτηκε το 1987), η αύξηση της παραγωγής και του εισοδήματος κατά την

διάρκεια της 10-ετίας του 1960 συνοδεύτηκε από διαδικασία σύγκλισης με αποτέλεσμα

την μείωση των ανισοτήτων (σε όρους εισοδήματος) μεταξύ των έξι κρατών-μελών της

Ευρώπης. Η 10-ετία του 1970 αντίθετα χαρακτηρίστηκε από σημαντικές αποκλίσεις και

ανισότητες και η διαδικασία σύγκλισης που είχε ξεκινήσει την προηγούμενη δεκαετία,

ανακόπηκε. Η αύξηση της παραγωγής ήταν μικρή, ενώ η έκρηξη των γεννήσεων κατά

την δεκαετία του 1960 δημιούργησε αυξημένη ανεργία κατά την δεκαετία του ΄70. Οι

ανισότητες μεταξύ των κρατών και των περιφερειών αυξήθηκαν και με τεχνητό τρόπο

στην δεκαετία το 1970 με την ένταξη της Μεγάλης Βρετανίας, της Δανίας και της

Ιρλανδίας και το 1981 της Ελλάδας. Από τις τέσσερις αυτές χώρες οι τρεις έχουν

χαμηλούς δείκτες ανάπτυξης (η Ελλάδα και η Ιρλανδία έχουν το χαμηλότερο κατά

κεφαλή ΑΕΠ, που κυμαίνεται από 50% έως το 65% του μέσου κοινοτικού όρου) και

μόνο η Μεγάλη Βρετανία πλησιάζει το μέσο κοινοτικό όρο (μεταξύ 90-100%).

Η Τέταρτη Περιοδική Έκθεση που δημοσιεύεται το 1991, διαπιστώνει ότι οι ανισότητες

στα εισοδήματα, την ανεργία, τις δημογραφικές εξελίξεις, την παροχή εκπαίδευσης και

κατάρτισης, την ανάπτυξη καινοτομιών, εξακολουθούν να υφίστανται. Όσον αφορά την

εξέλιξη των κατά κεφαλή εισοδημάτων την δεκαετία του 1980, οι ανισότητες

αυξήθηκαν ελαφρά έως το 1986. Στον τομέα της ανεργίας οι ανισότητες εξακολουθούν

να είναι μεγάλες παρά την αύξηση της απασχόλησης που σημειώθηκε στο δεύτερο

ήμισυ της δεκαετίας.

Η όξυνση των περιφερειακών προβλημάτων και οι τάσεις απόκλισης των

περιφερειακών ανισοτήτων που εμφανίζονται αυτή την περίοδο οφείλονται και σε

μεγάλο βαθμό και στην διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με την ένταξη της

Ισπανίας και της Πορτογαλίας το 1986.

Την δεκαετία του 1990 έχουμε μια ακόμη μεγάλη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής

Κοινότητας: το 1990 προσχωρεί και η Ανατολική Γερμανία στην ΕΟΚ, μετά από την


ενοποίηση της Γερμανίας. Το 1995 ακολουθεί παραπέρα η διεύρυνση με την ένταξη της

Αυστρίας, της Σουηδίας και της Φιλανδίας. Έτσι στην Κοινότητα των 15 κρατών –

μελών, οι σχετικές θέσεις και επιδόσεις των χωρών αλλάζουν και πάλι. Οι τρεις νέες

χώρες έχουν ένα υψηλό επίπεδο εισοδήματος και αυτό επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο

την διάρθρωση των περιφερειακών ανισοτήτων της Κοινότητας. Έτσι, ο κοινοτικός

μέσος όρος ανεβαίνει υψηλότερα και η σχετική θέση των λιγότερο ανεπτυγμένων

περιφερειών φαίνεται χειρότερη. Η κατάσταση των περιοχών αυτών μπορεί ωστόσο να

μην έχει αλλάξει, αλλά στα στατιστικά δεδομένα η απόσταση από τον κοινοτικό μέσο

όρο αυξάνεται.

Η Πέμπτη Περιοδική Έκθεση (1994) τονίζει ότι το 1991, οι ανισότητες μεταξύ των

κρατών και των περιφερειών παραμένουν σημαντικές στο επίπεδο εισοδήματος παρά

την μικρή μείωση που παρατηρήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Όσον αφορά

στα επίπεδα της ανεργίας οι ανισότητες μειώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980,

αλλά διευρύνθηκαν πάλι κατά το 1992 και 1993.

Η Πρώτη Έκθεση21

για την οικονομική και κοινωνική συνοχή εκδίδεται το 1996 και

τονίζει ότι οι εισοδηματικές ανισότητες μεταξύ των κρατών-μελών έχουν περιοριστεί

σημαντικά την δεκαετία 1983-1993, ενώ σε επίπεδο περιφερειών την ίδια περίοδο οι

εισοδηματικές ανισότητες φαίνονται αμετάβλητες. Όσον αφορά στην ανεργία, οι

ανισότητες μεταξύ των χωρών αλλά και των περιφερειών αυξάνονται στην διάρκεια της

δεκαετίας 1983-1993, επηρεάζοντας περισσότερο την κατάσταση στις περιφέρειες που

έχουν ήδη υψηλά ποσοστά ανεργίας.

Τέλος, η Έκτη Περιοδική Έκθεση (και πιο πρόσφατη) που δημοσιεύτηκε το 1999 από

την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τονίζει ότι οι ανισότητες στο κατά κεφαλή εισόδημα

μειώνονται στην δεκαετία 1986-1996, σαν αποτέλεσμα κυρίως των προσπαθειών που

κατέβαλαν οι τέσσερις χώρες συνοχής (Ελλάδα, Ισπανία, Ιρλανδία και Πορτογαλία).

Ωστόσο, η όσον αφορά στην ανεργία είναι λιγότερο ευοίωνη: η ανεργία συνεχίζει να

αυξάνεται, όπως είχε διαπιστωθεί και στις προηγούμενες εκθέσεις, επηρεάζοντας

περισσότερο τις χώρες εκείνες που έχουν ήδη υψηλά ποσοστά ανεργίας.

Βάσει λοιπόν των παραπάνω εκθέσεων, σε σχέση με την πορεία των περιφερειακών

ανισοτήτων στην Ευρώπη συνάγονται τα εξής συμπεράσματα:

Τη δεκαετία του 1960 καθώς και μέχρι το μέσο της δεκαετίας του 1970, έχουμε

τάσεις σύγκλισης.

21 Οι εκθέσεις για τη συνοχή αντικαθιστούν τις περιοδικές εκθέσεις τις οποίες δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή

από την αρχή της δεκαετίας του 1980. Μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί δύο εκθέσεις συνοχής.


Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1980, έχουμε

τάσεις απόκλισης.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 εμφανίζονται τάσεις σύγκλισης, οι οποίες

όμως εκμηδενίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όπου οι περιφέρειες

διέρχονται μια φάση ύφεσης που επηρεάζει δραστικά τις περιφερειακές ανισότητες

και οδηγεί στην επιδείνωσή τους.


3.4. Υφισταμένη κατάσταση, τάσεις και προκλήσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση

3.4.1 Επισκόπηση της Ευρωπαϊκής Οικονομίας

Η Ευρωπαϊκή οικονομία είναι σήμερα έντονα εξαρτώμενη από τις υπηρεσίες οι οποίες

το 2000 αναλογούν στο 66,5% της συνολικής απασχόλησης στην Ε.Ε. των 15 κρατών –

μελών. Αντίστοιχα, η σημασία της μεταποίησης και της γεωργίας παρουσιάζει πτωτική

τάση (Διάγραμμα 3.1).

Διάγραμμα 3.1.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟ ΛΗΣΗΣ (%) ΑΝΑ ΤΟ ΜΕΑ ΕΕ15

5 4,5 4,3

29,4 29,2 28,9

65,3 66 66,5

0

20

40

60

80

100

120

1997 1999 2000

(%)

ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ

Πηγή: Eurostat, ΓΔ REGIO

Η μετατόπιση αυτή προς τον τομέα των υπηρεσιών ενδέχεται να συνεχιστεί, ενώ στη

γεωργία και τη μεταποίηση θα εξακολουθήσει η συγκέντρωση της παραγωγής στις

υψηλότερης προστιθέμενης αξίας δραστηριότητες και η πτώση της παραγωγής και της

απασχόλησης στις υπόλοιπες22

. Στις περισσότερες υποψήφιες για ένταξη χώρες, η

παραγωγή και οι θέσεις εργασίας είναι ακόμα συγκεντρωμένες στη γεωργία και τη

μεταποίηση και στους τομείς αυτούς σε υποκλάδους χαμηλής προστιθέμενης αξίας,

γεγονός που υποδεικνύει περισσότερη αναδιάρθρωση στο μέλλον.

Το αυξανόμενο εμπόριο και οι άμεσες ξένες επενδύσεις συνεπάγονται ένα νέο σταδιακό

άνοιγμα των εθνικών οικονομιών στην Ε.Ε. τόσο προς τα άλλα κράτη – μέλη όσο και

προς τον υπόλοιπο κόσμο. Το 199923

οι εισαγωγές αναλογούσαν στο 9,7% του ΑΕΠ

της Ε.Ε., ενώ οι εξαγωγές στο 9,5%. Αν και υπήρξε αύξηση, των εισαγωγών και

εξαγωγών της Ε.Ε. το 1999 σε σχέση με το 1998 κατά 9% και 3% αντίστοιχα, για

22 πρόκειται για τάση που προβλέπεται στη 2η έκθεση για τη συνοχή, σελ. 3. 23

Statistics in focus External Trade, Theme 6, 5/2001


πρώτη φορά εμφανίζεται στην περίοδο 1995-99 έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο της

τάξης των 13,8 δις Ευρώ.

Πίνακας 3.1

Διαχρονική εξέλιξη εμπορικού ισοζυγίου Ε.Ε.-15 (τιμές σε δις ευρώ)

Ε.Ε – 15 1996 1997 1998 1999

Εισαγωγές 581,1 672,6 710,5 772

Εξαγωγές 626,6 721,1 733,3 758,2

Εμπορικό ισοζύγιο 45,5 49 22,8 -13,8

Πηγή: Statistics in focus External Trade, Theme 6, 5/2001

Το 1999 οι εισαγωγές και οι εξαγωγές αναλογούν στο 61,8% και 63,5% αντίστοιχα της

εμπορικής δραστηριότητας που διεξήχθη εντός της Ε.Ε. των 15, απεικονίζοντας την

αλληλεξάρτηση των χωρών – μελών, αν και ταυτόχρονα, αυξάνεται επίσης η εξάρτηση

από τον υπόλοιπο κόσμο.

Εξαγωγές (%) του συνολικού

εμπορίου της Ε.Ε. 1999

Εντός

Ε.Ε.

63%

Εκτός

Ε.Ε.

37%

Εισαγωγές (%) του συνολικού

εμπορίου της Ε.Ε. 1999

Εκτός

Ε.Ε.

38%

Εντός

Ε.Ε.

62%

Πηγή: Statistics in focus External Trade, Theme 6, 5/2001


Η Ε.Ε. των 15 κρατών – μελών μπορεί να χωριστεί σε δύο ομάδες χωρών με βάση το

Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ).

Πίνακας 3.2

Κατά κεφαλή ΑΕΠ σε ΠΑΔ των χωρών της Ε.Ε.

E.U.= 100 1995 1999 M.O. 1995-99

Belgique-België 112,6 106,5 109,7

Danmark 118,1 119,4 119,1

Deutschland 110,0 106,2 106,7

Ellada 65,9 68,2 67,0

España 78,2 82,2 80,4

France 104,0 99,6 99,2

Ireland 93,3 111,7 107,0

Italia 103,4 103,3 102,9

Luxembourg (Grand-Duché) 170,8 185,8 179,7

Nederland 109,2 114,4 114,0

Österreich 110,3 111,0 110,5

Portugal 70,5 73,7 74,0

Suomi/Finland 96,9 101,1 100,5

Sverige 102,6 101,4 101,7

United Kingdom 96,5 100,6 102,2

Πηγή: Eurostat , 2002 (DG REGIO)

Έτσι παρατηρούμε ότι, υπάρχει ένα σαφές χάσμα μεταξύ, από τη μία πλευρά, της

Ισπανίας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας, όπου το κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 1999,

μετρημένο σε όρους Προτύπων Αγοραστικής Δύναμης (ΠΑΔ), είναι μόνο 68,2 - 82,2%

του μέσου όρου της Ε.Ε., και από την άλλη, των υπολοίπων κρατών, τα οποία

βρίσκονται κοντά ή πάνω από το μέσο όρο. Αυτό, παρά τη σημαντική σύγκλιση που

επιτεύχθηκε από τις τρεις αυτές χώρες κατά την τελευταία δεκαετία.


Όπως φαίνεται και στον πίνακα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των τριών αυτών χωρών, ως

ομάδα, ανήλθε από το 67,8% του μέσου όρου της Ε.Ε. το 1988, στο 78,7% το 2000.

Πίνακας 3.3

Διαχρονική εξέλιξη του κατά κεφαλή ΑΕΠ των τριών χωρών συνοχής (σε ΠΑΔ)

Έτος Ελλάδα Ισπανία Ιρλανδία Πορτογαλία EU3 ** EU15 *

1988 58,3 72,5 63,8 59,2 67,8 100,0

1989 59,1 73,1 66,3 59,4 68,4 100,0

1990 57,4 74,1 71,1 58,5 68,6 100,0

1991 60,1 78,7 74,7 63,8 73,0 100,0

1992 61,9 77,0 78,4 64,8 72,3 100,0

1993 64,2 78,1 82,5 67,7 74,0 100,0

1994 65,2 78,1 90,7 69,5 74,4 100,0

1995 65,9 78,2 93,3 70,5 74,8 100,0

1996 66,7 79,3 94,1 70,7 75,7 100,0

1997 65,9 79,9 103,6 74,7 76,5 100,0

1998 66,8 79,2 105,7 73,6 76,1 100,0

1999 68,2 82,2 111,7 73,7 78,3 100,0

2000 69,2 82,5 118,5 73,5 78,7 100,0

Εκτός των νέων Γερμανικών Länder

** Eλλάδα + Ισπανία + Πορτογαλία

Πηγή: Eurostat, DGREGIO

Μολονότι το συνολικό χάσμα στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των τριών χωρών από την

υπόλοιπη Ε.Ε. μειώθηκε κατά το ένα τρίτο (δηλαδή από 32,2% σε 21,3%) στην περίοδο

1988 – 2000, με αυτό το ρυθμό σύγκλισης θα χρειαστούν ακόμη άλλα 20-30 έτη για την

πλήρη εξάλειψη του. Η διαπίστωση αυτή υπογραμμίζει τη μακροπρόθεσμη φύση της

σύγκλισης, αν και το κατά πόσο απαιτείται περισσότερος ή λιγότερος χρόνος για την

επίτευξη της πλήρους σύγκλισης εξαρτάται από την ύπαρξη και την έκταση των

αλλαγών στις υφισταμένες συνθήκες καθώς και από το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει

χώρα η αναπτυξιακή διαδικασία

Πρέπει να επισημανθεί η εντυπωσιακή επίδοση της Ιρλανδίας, η οποία προ 10 ετών

συμπεριλαμβανόταν στην ομάδα των λιγότερο ευημερούντων κρατών με κατά κεφαλήν

ΑΕΠ που έφθανε μόνο στο 63,8% του μέσου όρου της Ε.Ε. το 1988, αλλά το 2000 είχε

φθάσει σε ένα επίπεδο 18,5% πάνω από τον μέσο όρο.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να εξετασθούν και οι ανισότητες που θα προέκυπταν

σήμερα στην Ε.Ε., αν όλες οι υποψήφιες24

προς ένταξη χώρες συνυπολογίζονταν με τα

24

Πρόκειται για την Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Σλοβενία, Ρουμανία,

Βουλγαρία, Κύπρο και Μάλτα.


παρόντα 15 κράτη – μέλη. Ωστόσο, θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι μέχρι τη στιγμή της

πραγματικής τους ένταξης στην Ένωση το κατά κεφαλήν ΑΕΠ τους ενδεχομένως να

είναι υψηλότερο από ότι τώρα γεγονός που εξαρτάται τόσο από την οικονομική τους

επίδοση, στην ενδιάμεση περίοδο όσο και από την επίπτωση της ίδιας της ένταξης σε

αυτή τη διαδικασία.

Μεταξύ των υποψηφίων χωρών υπάρχουν σημαντικές διαφορές25

, όχι μόνο ως προς το

κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αλλά και όσον αφορά την οικονομική τους επίδοση από την

έναρξη της μετάβασης.

Έτσι στην Ε.Ε. των 27 κρατών – μελών μπορούν να διακριθούν τρεις ομάδες χωρών με

βάση το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Τα τωρινά κράτη – μέλη εκτός της Ισπανίας, Ελλάδας και

Πορτογαλίας συγκροτούν την πρώτη ομάδα με κατά κεφαλήν ΑΕΠ 20% πάνω από το

νέο μέσο κοινοτικό όρο. Οι τρεις παραπάνω χώρες συνοχής, μαζί με την Κύπρο, τη

Μάλτα, την Τσεχία και τη Σλοβενία αποτελούν την δεύτερη ομάδα με κατά κεφαλήν

ΑΕΠ μεταξύ 68% (Τσεχία) και 95% (Ισπανία) του μέσου όρου της Ε.Ε. των 27. Οι

υπόλοιπες υποψήφιες χώρες συγκροτούν την τρίτη ομάδα (των οποίων το κατά

κεφαλήν ΑΕΠ υπολείπεται κατά πολύ του μέσου κοινοτικού όρου της Ε.Ε. -27.

Συνεπώς η διεύρυνση θα αποτελέσει μια πρόκληση για την συνοχή κατά δύο τρόπους

(πίνακας 3.4). Πρώτον, θα υπερδιπλασιάσει τον πληθυσμό που κατοικεί σε περιφέρειες

με κατά κεφαλήν ΑΕΠ κάτω του 75% του μέσου όρου της Ε.Ε.-15 το 1999 ήταν 21.257

ευρώ – από 66 σε 166 εκατομμύρια άτομα, ή από το 18% του συνολικού πληθυσμού

της Ε.Ε.-15 σε 34% του συνόλου της Ε.Ε.-27.

Πίνακας 3.4

Συνοπτικά στατιστικά στοιχεία των περιφερειών κάτω του 75% του κκ ΑΕΠ της Ε.Ε., 1999

Χρησιμοποιούμενοι δείκτες

Στην Ε.Ε.-15 Στην Ε.Ε.-27

EΕ15 = 100 EΕ15 = 100 EΕ27 = 100

€ 21257 € 21257 € 17345

Αριθμός περιφερειών κάτω του 75% (ΑΕΠ-ΠΑΔ) 46 97 69

Πληθυσμός στις περιφέρειες αυτές (εκατ.) 66 166 120

Μέσος όρος κκ ΑΕΠ (ΠΑΔ) των περιφερειών κάτω του 75% 65 47 46

Πηγή: Eurostat, υπολογισμοί DGREGIO

25

Πρόκειται για στοιχεία και εκτιμήσεις που αναφέρονται στην Δεύτερη Έκθεση για την Συνοχή, σελ. 8-9.


Δεύτερον, θα αυξήσει την ένταση ή αλλιώς την κλίμακα της ανισότητας. Το 1999 το

κατά κεφαλήν ΑΕΠ στις καθυστερημένες περιφέρειες της ένωσης ήταν κατά μέσο όρο

65% του μέσου της Ε.Ε.-15. Στις καθυστερημένες περιφέρειες των υποψηφίων χωρών

ήταν πολύ χαμηλότερο από αυτό, έτσι που οι δύο ομάδες περιφερειών μαζί, είχαν κατά

κεφαλήν ΑΕΠ κάτω από το μισό (47%) του μέσου κοινοτικού όρου των 15.

Ακόμα και αν οι υποψήφιες χώρες επιτύχουν ρυθμούς ανάπτυξης όμοιους με εκείνους

των χωρών συνοχής κατά την τελευταία δεκαετία, θα απαιτηθεί να περάσουν περίπου

20 χρόνια26

ώστε αυτές να προσεγγίσουν το 90% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της

Ε.Ε. των 15.

3.4.2. Η κοινωνική κατάσταση στην Ε.Ε.

Κατά την χρονική περίοδο 1997-2000, σημειώθηκε σημαντική αύξηση της

απασχόλησης (Διάγραμμα 3.3) σε ολόκληρη της Ε.Ε., γεγονός το οποίο ταυτόχρονα

μείωσε αισθητά την ανεργία και από 10,4% που ήταν το 1997, υποχωρεί στο 8,4% το

2000.

Διάγραμμα 3.2

ΠΟΣΟΣΤΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑΣ

ΣΤΗΝ Ε.Ε. 1997, 2000

0

10

20

30

40

50

60

70

1997 2000

%

Απασχόληση Ανεργία

Όπως φαίνεται και στον πίνακα 3.5 την τριετία 1997-2000, οι περισσότερες θέσεις

εργασίας που δημιουργήθηκαν ήταν στις υπηρεσίες, η πλειοψηφία δε αυτών σε

26

Είναι εκτίμηση που αναφέρεται στη 2η Έκθεση συνοχής. Αλλά αν πάρουμε το κ. κ. ΑΕΠ της Τσεχίας που

ανέρχεται στο 68% του μ.ο. της Ε.Ε. (15) και λαμβάνοντας υπόψη τους ρυθμούς ανάπτυξης των τριών χωρών

συνοχής δηλ. αύξηση του κ.κ. ΑΕΠ τους από ~68% σε 78% σε μια δεκαετία – συμπεραίνουμε ότι θα απαιτηθεί μια

εικοσαετία περίπου ώστε η Τσεχία να αυξήσει το κ.κ. ΑΕΠ στο 90% του μ.ο. της Ε.Ε-15.


προηγμένες επιχειρηματικές δραστηριότητες και κοινωφελής υπηρεσίες (όπως

υγειονομικές υπηρεσίες, εκπαίδευση, δραστηριότητες αναψυχής και πολιτιστικές)27

.

Πίνακας 3.5

Διαχρονική εξέλιξη της απασχόλησης ανά τομείς στην Ε.Ε.-15

Ε.Ε.- 15 1997 1999 2000

ΓΕΩΡΓΙΑ 5 4,5 4,3

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 29,4 29,2 28,9

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ 65,3 66 66,5

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 60,9 62,8 63,8

Πηγή: Εurostat, DG REGIO, 2η Έκθεση Συνοχής και 6

η Περιοδική Έκθεση

Εντούτοις, παραμένουν σημαντικές διαφορές στα επίπεδα απασχόλησης και τα

ποσοστά ανεργίας μεταξύ των διαφορετικών τμημάτων της Ένωσης, όπως και μεταξύ

των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, που εκδηλώνονται σε θύλακες αποστέρησης

και αποκλεισμού.

Παρά τη γενική βελτίωση των συνθηκών της αγοράς εργασίας, μεγάλες διαφορές

εξακολουθούν να υφίστανται μεταξύ των κρατών – μελών.

Πίνακας 3.6

Μεταβολή της απασχόλησης (%) 1997-99 στις χώρες τις Ε.Ε.

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΧΩΡΩΝ 1997 1999 ΔΙΑΦΟΡΑ 97/99

ΒΕΛΓΙΟ 57,3 59,4 2,1

ΔΑΝΙΑ 76,1 76,9 0,8

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 64,2 65,4 1,2

ΕΛΛΑΔΑ 56,7 56,9 0,2

ΙΣΠΑΝΙΑ 48,3 52,8 4,5

ΓΑΛΛΙΑ 59,7 60,7 1

ΙΡΛΑΝΔΙΑ 57,7 63,9 6,2

ΙΤΑΛΙΑ 51,3 53,4 2,1

ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 60,3 61,8 1,5

ΟΛΛΑΝΔΙΑ 68 71,4 3,4

ΑΥΣΤΡΙΑ 67,8 68,8 1

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 67,4 71,3 3,9

ΦΙΛΑΝΔΙΑ 62,2 67,8 5,6

ΣΟΥΗΔΙΑ 67,7 71,6 3,9

ΜΕΓ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ 70,7 71,6 0,9

ΣΥΝΟΛΟ 60,9 62,8 1,9

Πηγή: Εurostat, DG REGIO, 2η Έκθεση Συνοχής και 6η Περιοδική Έκθεση

27

Βλέπε 2η έκθεση συνοχής, σελ. 13


Έτσι όπως φαίνεται στον (πίνακα 3.6), μεταξύ του 1997 και του 1999 η αύξηση της

απασχόλησης κυμαινόταν από 3% και πάνω (στην Ισπανία, Ιρλανδία, Φιλανδία,

Ολλανδία, Πορτογαλία και Σουηδία) σε κάτω από 1-1,5% (στην Δανία, στην Γερμανία,

στην Ελλάδα, στην Γαλλία, στην Αυστρία και στην Μεγάλη Βρετανία).

Το 1999 σύμφωνα με τα στοιχεία που περιέχονται στη Δεύτερη Έκθεση για τη συνοχή,

το ποσοστό απασχόλησης ήταν κάτω από το 60% στην Ισπανία, το Βέλγιο, την Ιταλία

και την Ελλάδα, ενώ υπερέβαινε το 70%, το στόχο που τέθηκε για την Ε.Ε. το 2010 από

τη Σύνοδο κορυφής της Λισσαβόνας, στις χώρες: Δανία, Πορτογαλία, Ολλανδία,

Σουηδία και Μεγάλη Βρετανία.

Η πτώση της ανεργίας στην Ε.Ε. κατά τα πρόσφατα έτη συνοδεύτηκε από μια μείωση

της μακροχρόνιας ανεργίας28

. Έτσι μεταξύ του 1997 και του 1999, ο αριθμός των

ατόμων που βρίσκονταν εκτός εργασίας για ένα έτος ή παραπάνω μειώθηκε

περισσότερο από ότι η συνολική ανεργία, από 49% στο 46% του συνόλου των ανέργων,

υποδεικνύοντας ότι ενεργητικές πολιτικές της αγοράς εργασίας σε συνδυασμό με

σημαντικά ποσοστά καθαρής δημιουργίας θέσεων εργασίας έχουν βελτιώσει την

πρόσβαση στην απασχόληση για όσους είναι σε μειονεκτική θέση στην αγορά

εργασίας.

Το ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας στην Ε.Ε. εντούτοις είναι αρκετά υψηλό,

ξεπερνώντας το 1999 το 60% στο Βέλγιο και την Ιταλία, ενώ σημαντικό είναι και στην

Ελλάδα όπου ανερχόταν την ίδια χρονιά στο 55,3%.

28

Στοιχεία από το: Eurostat year book 2001, σελ. 139


3.5. Η υφισταμένη κοινωνικο – οικονομική κατάσταση στις περιφέρειες της Ε.Ε.

Σε αυτό το τμήμα της εργασίας επιχειρείται να καταγραφεί η υφισταμένη κοινωνικο –

οικονομική κατάσταση των περιφερειών της Ε.Ε., με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία

της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας. Η ανάλυση που ακολουθεί παρακάτω,

ομαδοποιεί και επικεντρώνεται στα βασικότερα μεγέθη (όπως ανεργία, ΑΕΠ και

απασχόληση) που περιγράφουν σε σημαντικό βαθμό το προφίλ των Ευρωπαϊκών

περιφερειών, δίνοντας ταυτόχρονα και την εικόνα των περιφερειακών ανισοτήτων στην

Ε.Ε.

3.5.1. Το ΑΕΠ των περιφερειών της Ε.Ε.

Η μέτρηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ τόσο σε επίπεδο χωρών, όσο και σε περιφερειακό

επίπεδο, γίνεται σε όρους Μονάδων ή Προτύπων Αγοραστικής Δύναμης (ΠΑΔ),

αποτελεί δε πρωτεύον δείκτη για την αποτίμηση των επιπέδων οικονομικής ανάπτυξης

των χωρών και των περιφερειών και των ανισοτήτων σε αυτά.

Επειδή τα επίπεδα τιμών ποικίλουν σημαντικά μεταξύ των χωρών στις ισχύουσες τιμές

συναλλάγματος, είναι απαραίτητο να γίνονται προσαρμογές ώστε να υπολογίζεται η

πραγματική δύναμη αγοράς αγαθών και υπηρεσιών ενός δεδομένου χρηματικού ποσού.

Έτσι η έκφραση του ΑΕΠ σε όρους Προτύπων Αγοραστικής Δύναμης (Purchasing

Power Standards PPS = ΠΑΔ), είναι ένας τρόπος να επιτυγχάνεται μια τέτοια

διάρθρωση.

Ένας απλούστερος εναλλακτικός δείκτης είναι ο υπολογισμός του κατά κεφαλήν ΑΕΠ

σε ευρώ αντί σε ΠΑΔ. Αυτό δείχνει την αξία του προϊόντος στην αγορά της κάθε χώρας

και περιφέρειας, αντί των πραγματικών επιπέδων εισοδήματος. Ένα τέτοιο μέτρο έχει

ως αποτέλεσμα την διεύρυνση της κλίμακας των διαφορών μεταξύ των περιφερειών.

Δεδομένου ότι τα επίπεδα τιμών είναι θετικά συσχετισμένα με τον πλούτο μιας

περιφέρειας, το χαμηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε ευρώ) στις λιγότερο ευημερούσες

περιφέρειες τείνει σε χαμηλότερο κόστος διαβίωσης.

Η πλέον εντυπωσιακή διαφοροποίηση αφορά σε περιφέρειες με κατά κεφαλήν ΑΕΠ

μακρύτερα από το μέσο όρο της Ε.Ε. Έτσι για π.χ. το επίπεδο στην Πορτογαλία ως

σύνολο πέφτει από 76% (σε ΠΑΔ) σε μόλις 50% (σε ευρώ). Αντίστροφα, στη Σουηδία


και στη Δανία, όπου το κόστος διαβίωσης είναι πολύ υψηλό, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ

είναι κατά πολύ υψηλότερο όταν υπολογίζεται σε ευρώ.

Στην παρούσα εργασία η μέτρηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των περιφερειών γίνεται σε

όρους ΠΑΔ, ενώ σε άλλες περιπτώσεις τα ποσά αυτά ανάγονται στον μέσο κοινοτικό

όρο που θεωρείται το 100, καθιστώντας πιο αντιληπτή την σύγκριση.

Όπως φαίνεται στον (πίνακα 3.7) η ομάδα των 25 περιφερειών με το μεγαλύτερο κατά

κεφαλήν ΑΕΠ (σε ΠΑΔ) το 1999, απαρτίζεται κυρίως από βόρειες πρωτεύουσες πόλεις,

τις πλέον ευημερούσες περιφέρειες της νότιας Γερμανίας, από περιφέρειες της βόρειας

Ιταλίας, κάποιες της Μεγάλης Βρετανίας, της Αυστρίας και του Βελγίου. Από την άλλη

μεριά η ομάδα των 25 περιφερειών με το μικρότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, απαρτίζεται

κυρίως από τις ελληνικές περιφέρειες (7), τα υπερπόντια διαμερίσματα της Γαλλίας

(DOM) καθώς επίσης και κάποιες περιφέρειες της Πορτογαλίας, της Τσεχίας και της

νότιας Ιταλίας.

Πίνακας 3.7

Οι 25 περιφέρειες με το χαμηλότερο και το υψηλότερο κκ ΑΕΠ (ΠΑΔ) το 1999

FR94 Réunion 51,0 UKM1 North Eastern Scotland 122,4

GR21 Ipeiros 51,3 DE12 Karlsruhe 122,4

FR93 Guyane 51,3 BE21 Antwerpen 123,6

ES43 Extremadura 51,8 DE25 Mittelfranken 123,7

PT2 Açores 52,8 NL11 Groningen 125,6

GR23 Dytiki Ellada 53,0 AT32 Salzburg 126,8

GR25 Peloponnisos 54,7 IT12 Valle d'Aosta 129,3

FR91 Guadeloupe 55,8 UKJ1 Berkshire, Bucks & Oxfordshire 131,0

GR11 Anatoliki Makedonia, Thraki 56,2 IT4 Emilia-Romagna 131,6

PT12 Centro 57,3 DE11 Stuttgart 131,6

PT14 Alentejo 58,0 SE01 Stockholm 133,3

GR14 Thessalia 59,7 NL32 Noord-Holland 133,4

GR22 Ionia Nisia 59,7 IT31 Trentino-Alto Adige 135,7

ES61 Andalucía 60,0 IT2 Lombardia 136,2

PT11 Norte 60,8 FI2 Åland 138,0

IT93 Calabria 62,5 FI16 Uusimaa (Suuralue) 139,5

DEE1 Dessau 62,6 DE5 Bremen 142,1

FR92 Martinique 63,6 NL31 Utrecht 146,2

GR41 Voreio Aigaio 64,2 DE71 Darmstadt 146,9

ES42 Castilla-la Mancha 65,0 AT13 Wien 150,3

GR13 Dytiki Makedonia 65,1 DE21 Oberbayern 151,2

UKK3 Cornwall & Isles of Scilly 65,2 FR1 Île de France 154,3

ES63 Ceuta y Melilla 65,4 DE6 Hamburg 182,8

ES11 Galicia 65,4 BE1 Reg. Bruxelles-Cap. / Brussels Hfdst. Gew. 217,2

IT8 Campania 65,9 UKI1 Inner London 241,8

Πηγή: Εurostat, DG REGIO


Η πρώτη ομάδα περιφερειών (δηλ. αυτές με το υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ >=

122% τον μ.ο. της Ε.Ε.) αντιπροσωπεύουν το 16% του συνολικού πληθυσμού της Ε.Ε.

το 1999, ενώ οι περιφέρειες της δεύτερης ομάδας αντιστοιχούν στο 8%.

Η αντίθεση μεταξύ των περιφερειών γίνεται περισσότερο εμφανής με τη βοήθεια του

πίνακα 3.8.

Πίνακας 3.8

Οι περισσότερο και οι λιγότερο ευημερούσες περιφέρειες της Ε.Ε. 1989-99

Περιφέρειες EΕ-15 EΕ-27

1989 1999 1999

10 % + 153,5 157,4 176,5

10 % - 55,6 61,7 30,7

Λόγος 2,8 2,6 5,8

25 % + 132,9 138,1 152,6

25 % - 66,5 68,7 45,6

Λόγος 2,0 2,0 3,3

* 10% + and 25% + : οι περιφέρειες με το υψηλότερο κκ ΑΕΠ (ΠΑΔ), που αναλογούν στο 10% και 25%

αντιστοίχως του συνολικού πληθυσμού της Ε.Ε.

* 10% - and 25% - : οι περιφέρειες με το χαμηλότερο κκ ΑΕΠ (ΠΑΔ), που αναλογούν στο 10% και 25%

αντιστοίχως του συνολικού πληθυσμού της Ε.Ε.


Έτσι, οι περιφέρειες στην κορυφή (το 10%+) έχουν ένα μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ

57,4% πιο πάνω από το μέσο όρο της Ε.Ε. το 1999, ενώ την ίδια περίοδο αντίθετα οι

περιφέρειες στο τέλος της κλίμακας (το 10%-) έχουν ένα μέσο επίπεδο κατά 40%

περίπου κάτω από το μέσο όρο. Δηλαδή, οι περιφέρειες του άνω 10%+ έχουν κατά

κεφαλήν ΑΕΠ 2,5 φορές29

αυτό, των περιφερειών του κάτω 10%-.

Στον πίνακα 3.9 μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των ανισοτήτων στο

εισόδημα (ΠΑΔ) των 25 «πλουσιότερων» και των 25 «φτωχότερων» περιφερειών της

Ε.Ε. για τα έτη 1995 και 1999.

Πίνακας 3.9

Μέσοι όροι των 25 λιγότερο και περισσότερο εύπορων (κκ ΑΕΠ σε ΠΑΔ) περιφερειών της Ε.Ε. 1995, 1999

Οι 25 λιγότερο ευημερούσες περιφέρειες (σε κκ ΑΕΠ) το 1995 Οι 25 λιγότερο ευημερούσες περιφέρειες (σε κκ ΑΕΠ) το 1999

Μ.Ο.= 57,69 Μ.Ο.= 59,14

Οι 25 περισσότερο ευημερούσες περιφέρειες (σε κκ ΑΕΠ) το 1995 Οι 25 περισσότερο ευημερούσες περιφέρειες (σε κκ ΑΕΠ) το 1999

Μ.Ο.= 146,69 Μ.Ο.= 147,21

29

Στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα καταλήγουμε αν εξετάσουμε τις 25 περιφέρειες με το υψηλότερο και με το

χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε ΠΑΔ), για το έτος 1999


Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε από τον πίνακα, η πρώτη εικόνα είναι η μικρή

μείωση των ανισοτήτων σε όρους αγοραστικής δύναμης. Έτσι, ενώ οι 25 πλουσιότερες

περιφέρειες παρουσιάζουν αύξηση του εισοδήματος για την περίοδο 1995-1996, μόλις

0,52% (ο Μέσος Όρος Μ.Ο. το 1995= 146,7 το 1999=147,2), οι 25 φτωχότερες

περιφέρειες την ίδια περίοδο αυξάνουν τον μέσο όρο των εισοδημάτων από 57,7% το

1995, σε 59,1% το 1999, δηλαδή κατά +1,45%.

Παρόλη την ένδειξη ότι οι διαπεριφερειακές ανισότητες στην Ευρώπη σε όρους

εισοδήματος φαίνεται να μειώνονται την περίοδο 1995-1999, οι διαφορές μεταξύ

πλουσιοτέρων και φτωχότερων περιφερειών εξακολουθούν να υφίστανται και να είναι,

όπως διαπιστώσαμε παραπάνω, ιδιαίτερα σημαντικές.

Σε γενικές γραμμές, θα λέγαμε ότι παρά τις επιμέρους μεταβολές, η εικόνα του Χάρτη

1, παραμένει διαχρονικά αναλλοίωτη. Ασφαλώς κάποιες περιφέρειες του νότου έχουν

βελτιώσει τα τελευταία χρόνια την σχετική τους θέση, ενώ κάποιες άλλες ενδιάμεσες

περιφέρειες απώλεσαν έδαφος. Αυτό όμως, αν και είναι πιθανό να έχει επηρεάσει την

ένταση των ανισοτήτων, δεν φαίνεται να έχει επηρεάσει την φύση τους. Το πρότυπο

του «κέντρου – περιφέρειας» παραμένει ισχυρό, και αναμένεται να ενισχυθεί ακόμη

περισσότερο με την διεύρυνση της Ε.Ε. προς την ανατολή, καθώς η Ε.Ε.-27 θα

περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό νέων χωρών και περιφερειών με κατά κεφαλήν εισόδημα

κάτω από το 50% του μέσου όρου της Ε.Ε.-1530

3.5.2. Απασχόληση και ανεργία στις περιφέρειας της Ε.Ε.

Οι διαφορές στην απασχόληση είναι εντονότερες μεταξύ των περιφερειών από ότι

μεταξύ των χωρών μέσα στην Ε.Ε. των 15. Πράγματι, αν συγκρίνουμε τις μέγιστες και

ελάχιστες τιμές της απασχόλησης στις χώρες της Ε.Ε. για το έτος 2000, διαπιστώνουμε

μια διαφορά στο 18%, έναντι του 47% που παρουσιάζεται σε επίπεδο περιφερειών για

την ίδια χρονική περίοδο31

.

Η έκταση των περιφερειακών διαφορών ποικίλει σημαντικά μεταξύ των κρατών –

μελών το έτος 2000. Έτσι, ενώ είναι περιορισμένες σε κάποιες χώρες, (όπως η

Ολλανδία, η Σουηδία και η Αυστρία) είναι εξαιρετικά μεγάλες σε άλλες (ιδίως στην

Ιταλία, όπου το χάσμα μεταξύ των περιφερειών υψηλής απασχόλησης στο βορρά και

30

Βλέπε σχετικά και στο τμήμα 3.4.1. της εργασίας


χαμηλής στο Νότο είναι πάνω από 25 ποσοτικές μονάδες, αλλά και στην Πορτογαλία

και την Ισπανία όπου η διαφορά είναι 23,6 και 20%) [βλέπε τον πίνακα του

παραρτήματος]

Στον Π. 3.10 γίνεται σύγκριση των μέσων όρων για την περίοδο 97-2000, των

περιφερειών με τα υψηλότερα και των 25 περιφερειών με τα χαμηλότερα ποσοστά

απασχόλησης.

Πίνακας 3.10

Μέσοι όροι των 25 περιφερειών μετά χαμηλότερα και τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης το 1997, 1999

απασχόληση 97 (25-) απασχόληση 97 (25+)

μ.ο.97(25-)= 45,4 μ.ο.97(25+)= 74,7

απασχόληση 2000 (25-) απασχόληση 2000 (25+)

μ.ο.2000(25-) 49,2 μ.ο.2000(25+) 77,0 Πηγή: Eurostat, DG REGIO

Έτσι, οι 25 περιφέρειες με τα χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης, φαίνεται να

αυξάνουν τον μέσο όρο κατά 3,8 ποσοστιαίες μονάδες (δηλαδή έχουμε αύξηση της

απασχόλησης), ενώ οι περιφέρειες με την υψηλότερη απασχόληση παρουσιάζουν

αύξηση 2,3%. Έτσι, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, όσον αφορά στις περιφερειακές

ανισότητες στις περιφέρειες, αυτές εμφανίζουν μια μικρή μείωση στην διάρκεια της

περιόδου 1997 – 2000. Ωστόσο, είναι φανερό ότι παρά την όποια μείωση, οι διαφορές

εξακολουθούν να είναι ακόμη πολύ σημαντικές. Επίσης, όπως φαίνεται στον Πίνακα

Παραρτήματος, οι 25 περιφέρειες με το υψηλότερο ποσοστό απασχόλησης είναι στην

πλειοψηφία περιφέρειες της Μεγάλης Βρετανίας (οι 18 από τις 37 Βρετανικές

περιφέρειες) και κάποιες της Σουηδίας, της Φιλανδίας, και από μια της Γερμανίας και

της Πορτογαλίας (η Δανία είναι όλη επίπεδο NUTS II). Όσον αφορά τις 25 περιφέρειες

με το χαμηλότερο επίπεδο απασχόλησης, στο σύνολο τους αυτές είναι περιφέρειες του

Ευρωπαϊκού νότου (στην πλειονότητά τους περιοχές της νότιας Ιταλίας και της

Ισπανίας). Σχεδόν η ίδια εικόνα επικρατούσε και το 1997, επιβεβαιώνοντας για ακόμη

μια φορά ότι εν τέλει υφίσταται ακόμη το πρότυπο ανάπτυξης του χωρίζει της Ε.Ε.

στον «πλούσιο» Βορρά και τον «φτωχό» νότο.

31

Το συμπέρασμα αυτό συνάγεται εάν εξετάσουμε τους πίνακες με την απασχόληση το έτος 2000


Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι τον στόχο που ετέθη στη Σύνοδο κορυφής το

Μάρτιο του 2000 στη Λισσαβόνα32

φαίνεται να έχουν ήδη πετύχει το 2000, οι 49 από

τις 211 περιφέρειες οι οποίες βρίσκονται οι περισσότερες στην Ολλανδία και τη

Μεγάλη Βρετανία, κάποιες στην Φιλανδία, την Πορτογαλία και την Σουηδία και από

μια στην Γερμανία και την Αυστρία. Σε αυτές τις περιοχές το επίπεδο απασχόλησης

ήταν κατά μέσο όρο το 2000 74% (όταν την ίδια χρονιά ο μέσος κοινοτικός όρος ήταν

63%) (βλέπε χάρτη 3). Οι περιφέρειες με επίπεδα απασχόλησης μικρότερα του 60%

βρίσκονται στην πλειονότητά τους στην Ελλάδα, την Ιταλία, την Ισπανία και κάποιες

εξ’ αυτών στη Γερμανία, το Βέλγιο και την Γαλλία. Στις περιφέρειες αυτές, ο μέσος

όρος απασχόλησης είναι περίπου 53%, δηλαδή 20 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερος

από τον μέσο όρο των περιφερειών με υψηλά επίπεδα απασχόλησης.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερή η δυσκολία επίτευξης του στόχου του 70%, κυρίως

από τις χώρες και περιφέρειες του Νότου (που υπολείπονται σημαντικά του μέσου

κοινοτικού όρου έως και 20%) και συνεπώς η αναγκαιότητα ενίσχυσης των πολιτικών

απασχόλησης στις χώρες αυτές.

Σχετικά με την απασχόληση στους επιμέρους τομείς της οικονομίας και για την τριετία

’97-2000 όπως παρατηρούμε στον πίνακα 3.11 κατά μέσο όρο οι απώλειες θέσεων

εργασίας είναι μεγαλύτερες στην γεωργία, μετά ακολουθεί η Βιομηχανία, ενώ στον

τομέα των υπηρεσιών σημειώνεται αύξηση του μέσου όρου απασχόλησης στα κράτη –

μέλη της Ε.Ε.

32 Στη Σύνοδο Κορυφής στη Λισσαβόνα ετέθη ως στόχος, η αύξηση του επιπέδου απασχόλησης στην Ε.Ε. στο 70%

έως το 2010. Ένα χρόνο αργότερα το Μάρτιο του 2001, ετέθη εκ νέου από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να ενταθούν οι

προσπάθειες ώστε έως τον Ιανουάριο του 2005, το επίπεδο απασχόλησης στην Ε.Ε. να φτάσει στο 67% συνολικά και

57% για την απασχόληση των γυναικών (Eurostat: Regions: Statistical yearbook 2001)


Πίνακας 3.11

Απασχόληση ανά τομέα στις χώρες της Ε.Ε. 1997, 2000

1997 2000

ΧΩΡΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ

ΒΕΛΓΙΟ 2,7 27,5 69,8 1,9 25,8 72,3

ΔΑΝΙΑ 3,7 26,1 69,7 3,7 25,4 71,0

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 2,9 34,7 62,4 2,6 33,5 63,8

ΕΛΛΑΔΑ 19,8 22,5 57,7 17,0 22,5 60,5

ΙΣΠΑΝΙΑ 8,3 29,9 61,8 6,9 30,8 62,4

ΓΑΛΛΙΑ 4,6 26,6 68,7 4,2 26,3 69,5

ΙΡΛΑΝΔΙΑ 10,9 28,5 60,4 7,9 28,8 63,4

ΙΤΑΛΙΑ 6,5 31,7 61,8 5,2 31,8 63,0

ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 2,4 23,3 74,2 2,5 20,8 76,7

ΟΛΛΑΝΔΙΑ 3,5 21,6 69,1 3,3 21,6 75,2

ΑΥΣΤΡΙΑ 6,9 29,6 63,5 6,1 30,0 63,9

ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 13,3 31 55,7 12,5 34,9 52,6

ΦΙΛΑΝΔΙΑ 7,7 27,3 64,6 6,2 28,0 65,9

ΣΟΥΗΔΙΑ 3,1 25,8 70,9 2,9 24,6 72,4

ΜΕΓ. ΒΡΕΤΑΝΙΑ 1,9 26,8 71,1 1,5 25,4 73,1

Μ.Ο.= 6,5 27,5 65,4 5,6 27,3 67,0


Γενικά πάντως φαίνεται ότι τις απώλειες στην απασχόληση στους δύο τομείς, της

γεωργίας και της βιομηχανίας, αντισταθμίζει η αύξηση θέσεων εργασίας στις

υπηρεσίες.

Ειδικότερα, όσον αφορά στον τομέα της γεωργίας, η Ιρλανδία και η Ελλάδα

παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες απώλειες θέσεων απασχόλησης στον τομέα αυτό, οι

οποίες ωστόσο εξισορροπούνται από ίδια ποσοστά απασχόλησης στον τομέα των

υπηρεσιών.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περίπτωση της Πορτογαλίας η οποία εμφανίζεται να έχει το

μεγαλύτερο ποσοστό αύξησης της απασχόλησης στη Βιομηχανία, ενώ παράλληλα την

ίδια περίοδο είναι η μοναδική χώρα με αρνητική μεταβολή της απασχόλησης στον

τομέα των υπηρεσιών.

Την ίδια εικόνα που εμφανίζουν οι χώρες, παρουσιάζουν και οι περιφέρειες όσον

αφορά στην εξέλιξη της τομεακής διάρθρωσης του μέσου όρου της απασχόλησης για

την περίοδο 1997 – 2000.


Στον πίνακα 3.12 που ακολουθεί παρακάτω παρουσιάζονται οι 25 περιφέρειες με τα

υψηλότερα και οι 25 περιφέρειες με τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας για τα έτη 1998

και 2000.

Έτσι, στη διάρκεια αυτής της περιόδου παρατηρείται μια ελαφρά μείωση των μέσων

όρων ανεργίας τόσο στις 25 περιφέρειες που εμφανίζουν μικρά ποσοστά ανεργίας, όσο

και στις 25 περιφέρειες που πλήττονται από υψηλή ανεργία. Επομένως, μια πρώτη

παρατήρηση είναι η σχετική μείωση του μέσου ανεργίας στη διάρκεια των ετών 1998 –

2000. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί από την άλλη μεριά ότι οι διαφορές των ακραίων

τιμών αυξάνονται και από 27,6% το 1998, φτάνουν στο 31,4% το 2000, γεγονός που

τονίζει ότι παρόλο που υπάρχει μια τάση μείωσης της ανεργίας, οι περιφερειακές

διαφορές στα επίπεδα ανεργίας εξακολουθούν να είναι μεγάλες και να αυξάνονται33

.

Από τις 211 περιφέρειες οι 50 έχουν ένα επίπεδο ανεργίας έως 4,2%, χαμηλότερο κατά

το ήμισυ από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο (που το 2000 ήταν 8,4%). Οι πενήντα αυτές

περιφέρειες αποτελούν περιοχές 11 χωρών – μελών, αφού σε αυτές δεν

περιλαμβάνονται περιφέρειες της Ελλάδας, της Γαλλίας και της Ισπανίας. Στην άλλη

άκρη της κλίμακας υπάρχουν 18 περιφέρειες της Γαλλίας, της Ισπανίας και της

Γερμανίας στις οποίες η ανεργία είναι διπλάσια του κοινοτικού μέσου όρου (βλέπε τους

πίνακες στο παράρτημα).

Όπως και στην περίπτωση των ποσοστών απασχόλησης, οι διαφορές μεταξύ

περιφερειών είναι μεγαλύτερες στην Γαλλία, Ιταλία και Ισπανία, φτάνοντας έως και 27

ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερα από τις περιφέρειες με τη χαμηλότερη ανεργία.

Μια πιο παραστατική εικόνα του επιπέδου ανεργίας στις περιφέρειες της Ε.Ε. το έτος

2000 δίνει ο επόμενος [χάρτης 4].

33

Ένα άλλο στοιχείο το οποίο αξίζει να επισημανθεί είναι ότι το 2000 υπάρχουν λιγότερες περιφέρειες με μεσαία και

περισσότερες με πολύ υψηλά ή πολύ χαμηλά ποσοστά ανεργίας. Έτσι, ο αριθμός των περιφερειών με ποσοστά

ανεργίας <= του 6% και εκείνων με ανεργία >= 10,9% ανέρχεται στις 142 (σε σύνολο 211 περιφερειών). Αυτό το

γεγονός θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι υποδηλώνει την ύπαρξη των τάσεων απόκλισης. Το αν εν τέλει υπάρχει

σύγκλιση ή απόκλιση όσον αφορά στο επίπεδο ανεργίας, θα διερευνηθεί στο επόμενο κεφάλαιο της εργασίας



ΔΕΙΚΤΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε.

4.1 Εισαγωγή

Στο κεφάλαιο αυτό της εργασίας, επιχειρείται η διερεύνηση των ανισοτήτων στην

Ευρωπαϊκή Ένωση τόσο σε επίπεδο κρατών όσο και σε επίπεδο περιφερειών, με την

εφαρμογή μεθόδων και δεικτών περιφερειακής ανάλυσης. Έτσι, τα συμπεράσματα που

προκύπτουν από την «ποσοτική» εξέταση βασικών μεγεθών, σε συνδυασμό με τα όσα

έχουν αναφερθεί ήδη στα προηγούμενα κεφάλαια (και ιδιαίτερα στο 3ο κεφάλαιο),

συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης άποψης όσον αφορά τις

περιφερειακές ανισότητες στην Ε.Ε.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η εξέταση των περιφερειακών ανισοτήτων γίνεται και για τις

χώρες, και για τις περιφέρειες της Ε.Ε. Ειδικότερα και όσον αφορά τις περιφέρειες θα

πρέπει να σημειωθεί, ότι ο υπολογισμός διαφόρων δεικτών γίνεται στη βάση της

υφισταμένης περιφερειακής διαμέρισης της Ε.Ε., η οποία περιλαμβάνει 211 συνολικά

περιφέρειες επιπέδου NUTS 2. Ωστόσο, κατά περίπτωση ανάλογα με την

διαθεσιμότητα των στοιχείων, ο αριθμός των εξεταζομένων περιφερειών μειώνεται,

χωρίς αυτό να επηρεάζει και την εικόνα που περιγράφουν οι διάφοροι δείκτες.

Ένα άλλο θέμα που ανακύπτει, ακριβώς λόγω της έλλειψης πρόσβασης σε

περιφερειακά στοιχεία παλαιότερων ετών, είναι και η μικρή διάρκεια της χρονικής

περιόδου που εξετάζεται η μεταβολή κάποιων μεγεθών (για π.χ. από το 1997 έως το

1999 ή και το 2000). Όμως παρά το μικρό χρονικό διάστημα, οι υπολογιζόμενοι δείκτες

δίνουν την εικόνα εξέλιξης των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ε.Ε.

Στη συνέχεια αναφέρονται τα μέτρα διασποράς και συγκέντρωσης που αξιοποιούνται

για τη μέτρηση των περιφερειακών ανισοτήτων. Τα πρώτα μετρούν τις

διαπεριφερειακές ανισότητες ως προς το μέσο περιφερειακό επίπεδο (τον αριθμητικό

μέσο), ενώ τα δεύτερα προσδιορίζουν τις ανισότητες σε σχέση με τη συνολική

κατάσταση της περιφερειακής ισότητας. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά προέρχονται από

την περιγραφική στατιστική, ενώ αρκετά έχουν διαμορφωθεί ειδικά για τις ανάγκες της

περιφερειακής ανάλυσης. (Παπαδασκαλόπουλος, 2000).


4.2 Μέτρα συνολικής διασποράς

Τα μέτρα συνολικής διασποράς δίνουν πληροφορίες για τις αποκλίσεις όλων των τιμών

του εξεταζόμενου χαρακτηριστικού από την κεντρική του τιμή. Τα μέτρα αυτά, καθώς

και η εφαρμογή τους σε επίπεδο κρατών και περιφερειών παρουσιάζονται

αναλυτικότερα παρακάτω.

4.2.1 Τυπική απόκλιση (σ)

Η τυπική απόκλιση (standard deviation) είναι ένα από τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα

μέτρα διασποράς των τιμών. Όσο μεγαλύτερη είναι η τυπική απόκλιση, τόσο

μεγαλύτερη είναι η διασπορά των παρατηρήσεων από τον αριθμητικό μέσο.

Χρησιμοποιείται για την εκτίμηση πολλών στατιστικών παραμέτρων, αλλά στην

περιφερειακή ανάλυση χρησιμοποιούμε κυρίως το εισόδημα και την απασχόληση.

(Κόνσολας, 1997). Η τυπική απόκλιση υπολογίζεται από τον τύπο:

2

XXr

όπου :

Xr, η τιμή του χαρακτηριστικού στη χωρική μονάδα

X ,ο αριθμητικός μέσος των τιμών του χαρακτηριστικού

Ν, το πλήθος των χωρικών μονάδων

4.2.2. Συντελεστής μεταβλητότητας (CV)

Ο συντελεστής μεταβλητότητας είναι ένα από τα πιο αξιόπιστα μέτρα σχετικής

διασποράς που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση των περιφερειακών ανισοτήτων και μας

δίνει τις υπάρχουσες αποκλίσεις των τιμών του εξεταζομένου χαρακτηριστικού ως

ποσοστό της κεντρικής τιμής του. Έτσι ο συντελεστής μεταβλητότητας επιτρέπει τη

διενέργεια συγκρίσεων τόσο διαχρονικών, όσο και μεταξύ περιφερειών με διαφορετικά

χαρακτηριστικά ή μεταξύ μεγεθών που εκφράζονται με διαφορετικές μονάδες

μέτρησης. Οι τιμές που μπορεί να πάρει είναι από το 0 και πάνω, και όσο πιο μεγάλη

τιμή έχει, τόσο μεγαλύτερη ανισότητα περιγράφει.


Ο συντελεστής μεταβλητότητας δίνεται από τον τύπο:

100*X

CV

όπου :

σ, η μέση απόκλιση τετραγώνου

X ,ο αριθμητικός μέσος των τιμών του χαρακτηριστικού

4.2.3. Σταθμισμένος Συντελεστής Μεταβλητότητας (WCV)

O Σταθμισμένος Συντελεστής μεταβλητότητας, μετρά για π.χ. τη διασπορά του κατά

κεφαλήν περιφερειακού εισοδήματος από τον εθνικό μέσο όρο, σταθμισμένη με τη

συμμετοχή της περιφέρειας στο συνολικό πληθυσμό. Ο τύπος που δίνει τον συντελεστή

αυτό είναι:

100*

*2

Y

XrYYrWCV

όπου :

Υr, το κατά κεφαλήν προϊόν στη χωρική μονάδα (εδώ είναι περιφέρεια ή χώρα

Υ , το μέσο κατά κεφαλήν προϊόν στη ανώτερη χωρική μονάδα (Ε.Ε)

Xr, η συμμετοχή της χωρικής μονάδας (περιφέρειας ή χώρας) στον πληθυσμό της

ανώτερης χωρικής μονάδας (Ε.Ε.)

Ο συντελεστής μεταβλητότητας χρησιμοποιείται όταν υπάρχουν διαθέσιμα

περιφερειακά στοιχεία προϊόντος, πληθυσμού ή και απασχόλησης. Η τιμή του

συντελεστή είναι ίση με 0 σε περίπτωση πλήρους περιφερειακής ισότητας, ενώ δεν

υπάρχει συγκεκριμένο όριο σε περίπτωση ανισότητας.


4.3. Μέτρα συγκέντρωσης

Τα μέτρα συγκέντρωσης όπως αναφέρθηκε, εξετάζουν τις ανισότητες σε σχέση με το

γενικό επίπεδο ισοκατανομής. Τα μέτρα αυτής της κατηγορίας που χρησιμοποιούνται

στην εργασία είναι η καμπύλη συγκέντρωσης (Lorenz) και ο συντελεστής GINI, η

εφαρμογή των οποίων όμως περιορίζεται στο επίπεδο των χωρών, λόγω της δυσκολίας

υπολογισμού τους για τις 211 περιφέρειες της Ε.Ε.

4.3.1 Καμπύλη συγκέντρωσης (Lorenz)

Συνήθης περίπτωση αξιοποίησης της Καμπύλης συγκέντρωσης είναι η διερεύνηση της

κατανομής του ΑΕΠ στους περιφερειακούς πληθυσμούς (στα πλαίσια της εργασία,

στους πληθυσμούς των χωρών της Ε.Ε.), με την βοήθεια διαγράμματος. Στους δύο

άξονες αποτυπώνονται οι κατανομές του ΑΕΠ και των περιφερειακών πληθυσμών,

αφού προηγουμένως έχουν μετατραπεί σε αθροιστικές κατανομές και οι περιφέρειες/ ή

χώρες έχουν ταξινομηθεί κατά αύξουσα τάξη μεγέθους του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Ο

προσδιορισμός των ανισοτήτων γίνεται σε σχέση με τη διαγώνιο ισοκατανομής. Έτσι,

όσο πλησιέστερα είναι μια καμπύλη, προς την καμπύλη ισοκατανομής, τόσο

μειώνονται οι ανισότητες. (Παπαδασκαλόπουλος, 1994).

4.3.2. Συντελεστής GINI (G)

O συντελεστής GINI μετρά τις αποκλίσεις μιας παρατήρησης από όλες τις άλλες

παρατηρήσεις που αναφέρονται σε μια μεταβλητή και δίνεται από τον τύπο:

n

r

n

P

YrPGini

1 1 PrPr

2

1


όπου :

Pr, η συμμετοχή της χωρικής μονάδας r στον συνολικό πληθυσμό της ανώτερης

χωρικής μονάδας

Pπ, η συμμετοχή της χωρικής μονάδας π στον συνολικό πληθυσμό της ανώτερης


Υr, η συμμετοχή της χωρικής μονάδας r στον συνολικό εισόδημα της ανώτερης


Υπ, η συμμετοχή της χωρικής μονάδας π στον συνολικό εισόδημα της ανώτερης


r, π ένα τυχαίο ζεύγος χωρικών μονάδων

Ο συντελεστής αυτός προσεγγίζει καλύτερα τις περιφερειακές ανισότητες

συγκρινόμενος με τους προηγούμενους δείκτες, διότι δεν επηρεάζεται σημαντικά από

τον βαθμό διαφοροποίησης των τιμών της μεταβλητής. Επίσης, σταθμίζεται με τα

γινόμενα των πληθυσμών και συνεπώς δίνει μια πιο αξιόπιστη εικόνα των

περιφερειακών ανισοτήτων. Ο GINI είναι σταθμισμένος δείκτης αλλά έχει και αυτός το

μειονέκτημα που έχουν οι δείκτες συγκέντρωσης. Δηλαδή, το μέγεθος του εξαρτάται

από την εκάστοτε περιφερειακή διαίρεση: μικρότερος αριθμός περιφερειών συμπιέζει

την τιμή τους προς τα κάτω.

Η τιμή του συντελεστή GINI κυμαίνεται από 0, που αντιπροσωπεύει την μέγιστη

ισότητα, ενώ στην περίπτωση μεγίστης ανισότητας τείνει στο 1.

Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων συνολικής διασποράς και

συγκέντρωσης, για την διερεύνηση των ανισοτήτων ανάμεσα στις χώρες και τις

περιφέρειες της Ε.Ε., βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, για τις αντίστοιχες χρονικές

περιόδους παρουσιάζονται αναλυτικότερα παρακάτω.


4.4. Η μέτρηση των ανισοτήτων στο κ. κ. ΑΕΠ ανάμεσα στις χώρες και τις

περιφέρειες της Ε.Ε.

Στο τμήμα αυτό της εργασίας επιχειρείται η μέτρηση των περιφερειακών ανισοτήτων

ανάμεσα στις χώρες – μέλη της Ε.Ε. καθώς και στις περιφέρειες επιπέδου NUTS II. Η

ανάλυση ωστόσο, περιορίζεται στην εφαρμογή των παραπάνω μέτρων μόνο για το κατά

κεφαλήν ΑΕΠ, το οποίο αποτελεί και τον κυριότερο δείκτη της οικονομικής ευρωστίας

μιας περιοχής (χώρας ή περιφέρειας). Από την άλλη, η μη διαθεσιμότητα στοιχείων σε

απόλυτους αριθμούς (αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις σε ποσοστά) και η χρονική

αντιστοιχία των υπαρχόντων, δεν επιτρέπουν την επέκταση της εφαρμογής των

τεχνικών που περιγράφηκαν πιο πάνω, και σε άλλα μεγέθη της κοινωνικό-οικονομικής

κατάστασης των χωρών και περιφερειών της Ε.Ε. Έτσι όσον αφορά στο κατά κεφαλήν

ΑΕΠ (σε όρους ΠΑΔ) των χωρών – μελών της Ε.Ε. –15 και για τη χρονική περίοδο από

το 1996 έως το 1999, οι τιμές των κυριοτέρων δεικτών διασποράς παρουσιάζονται στον

πίνακα Π. 4.1.

Πίνακας 4.1

Οι κυριότεροι δείκτες διασποράς για τις χώρες της Ε.Ε.-15

1996 1997 1998 1999

X 18956.4 20207 21195,9 22378,2

σ 4263.62 4561 4800,9 5302,22

CV 22% 23% 23% 24%

Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει καταρχήν ότι το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε

ΠΑΔ) των 15 χωρών–μελών της Ε.Ε. αυξάνει την περίοδο 1996 – 1999, ενώ

παράλληλα από τις τιμές του συντελεστή μεταβλητότητας (CV) διαπιστώνεται αύξηση

της απόκλισης των περιφερειακών κατά κεφαλήν ΑΕΠ από το μέσο κοινοτικό όρο.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να συνάγεται εκ πρώτης ότι, οι περιφερειακές ανισότητες στο

κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανάμεσα στις χώρες αυξάνονται.


Ωστόσο από τις τιμές του σταθμισμένου συντελεστή (WCV) για τα έτη 1996 και 1999,

όπως φαίνεται στον πίνακα 4.2, οι περιφερειακές ανισότητες στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ

των χωρών της Ε.Ε. παρουσιάζουν μείωση.

Πίνακας 4.2

Ο σταθμισμένος συντελεστής μεταβλητότητας για τις χώρες της Ε.Ε.-15 για το 1996, 1999

ΑΕΠ (ΠΑΔ) 1996 1999

WCV 11,9% 11,0%

Το παραπάνω συμπέρασμα είναι και το ορθό, διότι ο σταθμισμένος συντελεστής

μεταβλητότητας μετρά τις αποκλίσεις των κατά κεφαλήν ΑΕΠ σταθμίζοντας τες με τη

συμμετοχή κάθε χώρας στο συνολικό πληθυσμό της Ε.Ε., δίνοντας έτσι μια σαφέστερη

εικόνα της πραγματικής κατάστασης. Άλλωστε, η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται και

με την βοήθεια των μέτρων συγκέντρωσης, (καμπύλης συγκέντρωσης Lorenz και

συντελεστής GINI) που υπολογίστηκαν για την ίδια χρονική περίοδο.

Στο διάγραμμα 4.1 που ακολουθεί, φαίνεται το αποτέλεσμα της κατασκευής της

καμπύλης συγκέντρωσης (Lorenz) για τα έτη 1996 και 1999.

Διάγραμμα 4.1

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ LORENZ 1996 KAI 1999

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

ΑΕΠ

1996 1999 ΚΑΜΠΥΛΗ ΙΣΟΚΑΤΑΝΟΜΗΣ


Όπως μπορεί να διαπιστωθεί η καμπύλη συγκέντρωσης το 1999 είναι πιο κοντά στην

γραμμή ισοκατανομής από ότι είναι η καμπύλη για το έτος 1996, γεγονός που

επιβεβαιώνει το συμπέρασμα που προέκυψε από τον σταθμισμένο συντελεστή

μεταβλητότητας, δηλαδή τη μείωση των ανισοτήτων στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανάμεσα

στις χώρες της Ε.Ε.

Ομοίως, και οι τιμές του συντελεστή GINI για τις αντίστοιχες χρονιές (GΙΝΙ1996 =

0,128 και GΙΝΙ1999= 0,097) συνηγορούν στο ίδιο συμπέρασμα. Αναλυτικότερα, ο

υπολογισμός του συντελεστή GINI και της καμπύλης Lorenz δίνονται στους πίνακες

ΧΥ του παραρτήματος Χ.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν πλέον και «ποσοτικά» την άμβλυνση που παρατηρείται

στις ανισότητες του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των κρατών – μελών της Ε.Ε., διαπίστωση που

ήδη αναφέρθηκε και στο προηγούμενο κεφάλαιο της εργασίας.

Κατά αντιστοιχία με τις χώρες, στον πίνακα Π 4.3, δίνονται οι τιμές των βασικών

μέτρων διασποράς όσον αφορά στο περιφερειακό κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε ΠΑΔ) για

την περίοδο 1997 –’99.

Πίνακας 4.3 Οι κυριότεροι δείκτες για τις περιφέρειες της Ε.Ε.-15

ΕΕ-15 1997 1999

X 20207 22378,2

max 33663 38773

min 12747 14198

V=max-min 20916 24575

R=max/min 2,640857 2,730878

σ 4561 5302,22

CV 23% 24%

WCV 27% 29%

Έτσι, αυτό που μπορεί να διαπιστωθεί καταρχήν είναι μια αύξηση του μέσου κατά

κεφαλήν ΑΕΠ των περιφερειών της Ε.Ε., τάση όμοια με αυτή που παρατηρείται σε

επίπεδο χωρών. Ωστόσο, από την άλλη μεριά, αν συγκριθούν οι τιμές του συντελεστή

μεταβλητότητας, συνάγεται ότι αυξάνει η ανισοκατανομή σε σχέση με το μέσο

περιφερειακό κατά κεφαλήν ΑΕΠ και επομένως και η «ψαλίδα» ανισοτήτων μεταξύ

των περιφερειών.

Η χρήση του σταθμισμένου συντελεστή μεταβλητότητας επιβεβαιώνει την τάση αυτή,

αφού οι τιμές του για τα έτη 1997 και ’99 είναι: 27% και 29% αντίστοιχα.


Συνεπώς, βάσει των παραπάνω, ένα βασικό συμπέρασμα είναι ότι οι ανισότητες στο

κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξάνονται σε περιφερειακό επίπεδο, ενώ μειώνονται την ίδια

περίοδο ανάμεσα στα κράτη- μέλη της Ε.Ε. – 15.

Εκτός από τους παραπάνω δείκτες ανισοτήτων που εξετάστηκαν έως τώρα, σε σχέση με

την εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των χωρών και των περιφερειών της Ε.Ε.,

υπάρχουν και άλλοι πιο εξειδικευμένοι δείκτες που εφαρμόζονται με σκοπό την

περιγραφή των χαρακτηριστικών μιας περιφέρειας και τη σύγκριση της με άλλες

περιφέρειες. Οι δείκτες αυτής της κατηγορίας, που υπολογίζονται στην εργασία είναι o

συντελεστής συμμετοχής (QL Location Quotient) και o συντελεστής ειδίκευσης (CS).


4.5. Συντελεστής συμμετοχής (QL)

Ο συντελεστής συμμετοχής επιτρέπει τις συγκρίσεις μεταξύ περιφερειών και

δραστηριοτήτων, με έμμεσο τρόπο, δηλαδή με αναφορά σε εθνικά μεγέθη (στη δική

μας περίπτωση στα ευρωπαϊκά μεγέθη) και δίνεται από τη σχέση:

nr

inirQL

Όπου Air = η απασχόληση του κλάδου ή στην περιφέρεια r

Ar= η συνολική απασχόληση της περιφέρειας r

Ain = η απασχόληση του κλάδου i στο σύνολο της χώρας / ή της Ε.Ε.

An = η συνολική απασχόληση της χώρας ή / της Ε.Ε.

Η ερμηνεία του συντελεστή συμμετοχής είναι η εξής:

Εάν QL = 1 τότε η δραστηριότητα i είναι αναπτυγμένη στην περιφέρεια όσο και στο

σύνολο της χώρας/ ή της Ε.Ε.

QL>1 η δραστηριότητα i είναι περισσότερο αναπτυγμένη στην περιφέρεια r από

ότι στο σύνολο της χώρας / ή της Ε.Ε. και εάν

QL<1 η δραστηριότητα i είναι λιγότερο αναπτυγμένη στην περιφέρεια από ότι

είναι στο σύνολο της χώρας/ ή της Ε.Ε.

Στην προσπάθεια να τεθούν κάποια θεωρητικά θεμέλια στο συντελεστή συμμετοχής, οι

Mayer και Pleeter (1975) θεώρησαν ότι ο συντελεστής είναι ένας ικανοποιητικός

δείκτης του εξαγωγικού προσανατολισμού της δραστηριότητας που αναφέρεται, ενώ ο

Isserman (1977) συνέδεσε τους συντελεστές συμμετοχής με τους πολλαπλασιαστές

εξαγωγικής βάσης. Έτσι, σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρητικές τοποθετήσεις:

Εάν QL>1 η δραστηριότητα i θεωρείται βασική ή εξαγωγική

QL<1 η δραστηριότητα i θεωρείται μη βασική και

QL = 1 η δραστηριότητα i θεωρείται εξισορροπημένη

Το ενδιαφέρον του συντελεστή συμμετοχής είναι ότι συνιστά μια ακριβή ένδειξη, που

επιτρέπει να απαριθμήσουμε τις σχετικές καταστάσεις των περιφερειών και να


εκφράσουμε ποσοτικώς διάφορες ενδείξεις, για τις οποίες δεν έχουμε σαφή εικόνα. Ο

συντελεστής συμμετοχής συνεπώς δεν δείχνει τίποτα άλλο από μια διαφοροποίηση ή

και μια ταξινόμηση περιφερειών, χωρίς να προσφέρει τη δυνατότητα να προχωρήσουμε

σε διαπιστώσεις σχετικά με τα προβλήματα λειτουργίας της συγκεκριμένης

δραστηριότητας στην εξεταζόμενη περιφέρεια. Τα ίδια μειονεκτήματα παρατηρούνται

και στην περίπτωση του συντελεστή ειδίκευσης που παρουσιάζεται παρακάτω.

4.5.1 Υπολογισμός του συντελεστή συμμετοχής

Στον πίνακα παρακάτω καταγράφονται οι τιμές των συντελεστών συμμετοχής σε κάθε

τομέα (γεωργία, βιομηχανία, υπηρεσίες) για τα έτη 1997 και 2000 σε επίπεδο χώρας.

Πίνακας 4.4

Ο συντελεστής συμμετοχής ανά τομέα για τις χώρες της Ε.Ε-15 το 1997, 2000

E.E.

QL(1997) QL(2000)

ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ

Belgique-België 0,57 0,99 1,14 0,46 0,93 1,13

Danmark 0,59 0,71 0,85 0,71 0,73 0,89

Deutschland 0,55 1,12 0,91 0,60 1,12 0,93

Ellada 4,25 0,82 0,95 4,41 0,87 1,01

España 2,09 1,28 1,19 1,86 1,23 1,08

France 0,94 0,92 1,07 1,00 0,94 1,08

Ireland 2,30 2,46 0,98 1,80 0,98 0,93

Italia 1,54 1,28 1,12 1,44 1,30 1,12

Luxembourg 0,48 0,80 1,15 0,59 0,73 1,17

Nederland 0,63 0,66 0,95 0,71 0,70 1,05

Österreich 1,24 0,90 0,87 1,31 0,97 0,89

Portugal 2,40 0,95 0,77 2,59 1,07 0,70

Suomi/Finland 1,51 0,91 0,97 1,35 0,90 0,92

Sverige 0,56 0,79 0,98 0,62 0,77 0,98

United Kingdom 0,33 0,79 0,94 0,32 0,78 0,97

Πηγή: Eurostat, DG REGIO


Η ομαδοποίηση των τιμών του συντελεστή, (τόσο σε επίπεδο χωρών, όσο και σε

επίπεδο περιφερειών) γίνεται στη βάση των ακόλουθων κατηγοριών ειδίκευσης:

QL<1 Καθόλου ειδίκευση

1,25>QL>1 Ειδίκευση

2>QL> 1,25 Μεγάλη ειδίκευση και

QL>2 Πολύ μεγάλη ειδίκευση

Όπως λοιπόν φαίνεται στον πίνακα, στον τομέα της γεωργίας το 1997 παρουσιάζουν

μεγάλη έως πολύ μεγάλη ειδίκευση οι 7 στις 15 χώρες της Ε.Ε. Ιδιαίτερα μεγάλη είναι η

τιμή του δείκτη στην Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Πορτογαλία και την Ισπανία (όπου το

QL1997>2). Η ίδια εικόνα διατηρείται και το 2000 με την Ελλάδα, την Πορτογαλία και

την Αυστρία να αυξάνουν την τιμή του συντελεστή, όταν οι υπόλοιπες χώρες που

ειδικεύονται στον γεωργικό τομέα παρουσιάζουν μείωση του συντελεστή συμμετοχής

την ίδια περίοδο.

Όσον αφορά στον τομέα της βιομηχανίας όπως προκύπτει από τον πίνακα οι χώρες που

εμφανίζουν ειδίκευση στον τομέα αυτό το έτος 1997 είναι η Ιρλανδία (με QL97 = 2,46),

η Ιταλία, η Ισπανία και λιγότερο η Γερμανία. Σε σύγκριση με το έτος 2000

αξιοσημείωτη είναι η πτώση του δείκτη στην Ιρλανδία από τη μια (QL2000=0,98<1) και

από την άλλη η άνοδος της Πορτογαλίας την ίδια χρονική περίοδο στην αμέσως

υψηλότερη βαθμίδα ειδίκευσης.

Τέλος, σχετικά με τις υπηρεσίες το 1997 το Βέλγιο, η Ιταλία, η Ισπανία, η Γαλλία και

το Λουξεμβούργο παρουσιάζουν κάποιο βαθμό ειδίκευσης, ενώ το 2000 σε αυτή την

κατηγορία ανεβαίνει η Ελλάδα και η Ολλανδία. Γενικά, το έτος 2000 οι τιμές του

συντελεστή στον τομέα των υπηρεσιών παρουσιάζουν μια αυξητική τάση,

ακολουθώντας όπως είναι φυσικό την αντίστοιχη αύξηση της απασχόλησης που

παρατηρείται στον τριτογενή τομέα τα τελευταία χρόνια. Ο υπολογισμός του

συντελεστή συμμετοχής σε επίπεδο περιφερειών NUTS II για τα έτη 1997 – 2000

φαίνεται στον αντίστοιχο πίνακα του παραρτήματος. Εξειδικεύοντας την ανάλυση στο

έτος 2000, διαπιστώνουμε ποιες περιφέρειες έχουν μεγάλη και πολύ μεγάλη ειδίκευση

στους τρεις τομείς.


Έτσι, το 2000 στον τομέα της γεωργίας οι 76 περιφέρειες στις 211 εμφανίζουν τιμές του

συντελεστή συμμετοχής μεγαλύτερες από 1,25, και από αυτές οι 46 έχουν QL2000> 2.

Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν περιφέρειες της Ελλάδας (οι 12 από τις 13 ελληνικές

περιφέρειες), οι 9 από τις 18 ισπανικές περιφέρειες, το σύνολο σχεδόν της

Πορτογαλίας, οι νότιες περιφέρειες της Ιταλίας, οι μισές από τις περιφέρειες της

Φιλανδίας, ορισμένες της Γαλλίας (πρόκειται κυρίως για τα υπερπόντια γαλλικά

διαμερίσματα) και μια της Αυστρίας. Όπως αναμένονταν άλλωστε, πρόκειται στο

σύνολό τους για περιοχές που ανήκουν στο Ευρωπαϊκό κυρίως νότο, ο οποίος

παραδοσιακά εξειδικεύονταν στον τομέα της γεωργίας.

Στον τομέα της βιομηχανίας μεγάλη ειδίκευση (τιμές δηλ. 2>QL>1,25 και QL>2)

παρουσιάζουν το έτος 2000, 35 περιφέρειες και στις οποίες ανήκουν περιοχές της

Ισπανίας, του Βιομηχανικού ιταλικού Βορρά και της λεγόμενης «Τρίτης» Ιταλίας,

κάποιες περιφέρειες της Γαλλίας (τα υπερπόντια κυρίως διαμερίσματα) και της

Γερμανίας.

Τέλος, όσον αφορά στον τομέα των υπηρεσιών, ο αριθμός των περιφερειών που

παρουσιάζουν τιμή του συντελεστή συμμετοχής QL>1,25 είναι μόλις 22 στο σύνολο

των ευρωπαϊκών περιφερειών. Πρόκειται κυρίως για περιφέρειες της Γαλλίας, του

Βελγίου, και της Ιταλίας, η περιφέρεια Αττικής από την Ελλάδα και το Inner London

για τη Μεγάλη Βρετανία. Αξιοσημείωτο είναι, ότι αρκετές από τις παραπάνω

περιφέρειες είναι νησιωτικές και επομένως μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι η

μεγάλη ειδίκευση που παρουσιάζουν να οφείλεται πιθανά στο ειδικό βάρος που έχει για

τις περιοχές αυτές ο τουρισμός.

4.6. Συντελεστής ειδίκευσης (CS)

Ένας άλλος δείκτης που υπολογίζεται στα πλαίσια της εργασίας, τόσο σε επίπεδο

χωρών – μελών της Ε.Ε., όσο και σε περιφερειακό επίπεδο για τα έτη1997 και 2000,

είναι ο συντελεστής ειδίκευσης (CS).

Ο δείκτης αυτός χρησιμεύει για να συγκρίνουμε την κλαδική διάρθρωση των

περιφερειών, πάντα μέσω της σύγκρισης τους με την κλαδική της χώρας, (στην

περίπτωση μας η σύγκριση γίνεται με την τομεακή διάρθρωση που παρουσιάζει η Ε.Ε.).


Ο συντελεστής ειδίκευσης δίνεται από την τύπο:

n

in

r

irCS

i

2

1

Όπου Air = η απασχόληση της περιφέρειας r στον i κλάδο

Ar = η συνολική απασχόληση στην περιφέρεια

Ain = η απασχόληση στον i κλάδο στην Ε.Ε. και

An = η συνολική απασχόληση στην Ε.Ε.

Ο συντελεστής παίρνει τιμές στο διάστημα [0,1]. Έτσι, όταν:

CS = 0, η περιφέρεια r δεν είναι εξειδικευμένη σε σχέση με την ευρωπαϊκή κατανομή

των δραστηριοτήτων, δηλαδή η κλαδική της διάρθρωση είναι ταυτόσημη με την

κλαδική διάρθρωση της Ε.Ε. και

CS = 1, η περιοχή θεωρείται εξειδικευμένη και η κλαδική της διάρθρωση είναι εντελώς

διαφορετική από την αντίστοιχη της Ε.Ε.

Γενικά, ο δείκτης παίρνει υψηλές τιμές όταν πρόκειται για περιφέρεια με τάσεις

ειδίκευσης σε κάποια δραστηριότητα, ενώ παίρνει χαμηλές τιμές όταν η κατανομή των

δραστηριοτήτων στην περιφέρεια είναι περίπου όμοια με αυτή που υπάρχει στην

μεγαλύτερη χωρική μονάδα αναφοράς.


Στον πίνακα που ακολουθεί υπολογίζεται ο συντελεστής ειδίκευσης σε επίπεδο χωρών

Ε.Ε. –15 για τα έτη 1997 και 2000.

Πίνακας 4.5

Ο συντελεστής ειδίκευσης για τις χώρες της Ε.Ε.-15 το 1997, 2000

ΧΩΡΕΣ CS (1997) CS (2000)

Belgique-België 0,10 0,09

Danmark 0,13 0,16

Deutschland 0,08 0,10

Ellada 0,15 0,20

España 0,13 0,22

France 0,05 0,06

Ireland 0,07 0,42

Italia 0,14 0,16

Luxembourg (Grand-Duché) 0,16 0,15

Nederland 0,11 0,13

Österreich 0,07 0,10

Portugal 0,23 0,19

Suomi/Finland 0,07 0,06

Sverige 0,07 0,08

United Kingdom 0,09 0,11


Όπως μπορεί να παρατηρηθεί, οι τιμές του συντελεστή κυμαίνονται κοντά στο 0 και

επομένως ένα πρώτο συμπέρασμα είναι ότι δεν υπάρχουν σημαντικές τάσεις ειδίκευσης

στην Ε.Ε. Σε επίπεδο χωρών και συγκριτικά με την ελάχιστη τιμή που παίρνει ο δείκτης

για την συγκεκριμένη χρονική περίοδο, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι τις

μεγαλύτερες τιμές εμφανίζουν η Ιρλανδία, η Ισπανία, η Ελλάδα και η Πορτογαλία, που

όπως φαίνεται σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των τιμών παίζει η βαρύτητα

του γεωργικού τομέα σε αυτές τις περιοχές. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι εν τέλει οι

τιμές του συντελεστή είναι τέτοιες που σημαίνει ότι καμία από τις χώρες της Ε.Ε. δεν

ειδικεύεται σε κάποιο τομέα και σε τέτοιο βαθμό που να διαφοροποιείται από την

τομεακή διάρθρωση του συνόλου της Ε.Ε.

Στον πίνακα που βρίσκεται στο παράρτημα, καταγράφονται οι υψηλότερες και οι

χαμηλότερες τιμές του συντελεστή ειδίκευσης για τα έτη 1997 και 2000.

Το πρώτο στοιχείο που μπορεί να παρατηρηθεί συγκρίνοντας τις υψηλότερες και τις

χαμηλότερες τιμές του συντελεστή είναι, ότι αυτές μειώνονται το έτος 2000 σε σχέση

με τις αντίστοιχες υψηλότερες τιμές του το 1997. Δηλαδή, υπάρχει μια τάση μείωσης


των όποιων διαφοροποιήσεων παρατηρούνται στις εξειδικεύσεις κάποιων περιφερειών

σε συγκεκριμένους τομείς, προς μια πιο ομοιογενή συνολικά τομεακή διάρθρωση.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι και για τις δύο χρονιές τις υψηλότερες τιμές του

συντελεστή ειδίκευσης παρουσιάζουν οι περισσότερες των ελληνικών περιφερειών και

αρκετές του ιταλικού νότου. Το γεγονός αυτό αιτιολογείται, λόγω της μεγάλης

ειδίκευσης που παρουσιάζουν οι περιοχές αυτές στον τομέα της γεωργίας, και που

επιβεβαιώνεται και από τις αντίστοιχες υψηλές τιμές του συντελεστή συμμετοχής (QL)

σε αυτές τις περιφέρειες. Από την άλλη μεριά, οι χαμηλότερες τιμές του συντελεστή

ειδίκευσης εντοπίζονται χωρικά σε περιοχές κυρίως της Βορειο- δυτικής Ευρώπης,

εικόνα που διατηρείται σχεδόν αναλλοίωτη και για τα δύο εξεταζόμενα έτη.

Έτσι, από τη μια έχουμε τις φτωχές περιφέρειες του Νότου που παρουσιάζουν μεγάλη

ειδίκευση στον τομέα της γεωργίας, και από την άλλη τις εύπορες περιοχές της Βορειο-

δυτικής Ευρώπης, οι οποίες είτε θα παρουσιάζουν χαμηλές τιμές στο δείκτη ειδίκευσης,

προσεγγίζοντας έτσι την τομεακή διάρθρωση της Ε.Ε., είτε κάποιος μικρός αριθμός εξ

αυτών θα ειδικεύεται στους τομείς της βιομηχανίας και των υπηρεσιών.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο

Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε. ΚΑΙ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ.

Στο σημείο αυτό της εργασίας κρίνεται σκόπιμο, να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στην θέση

που κατέχουν οι 13 ελληνικές περιφέρειες ανάλογα με τις «επιδόσεις» τους στα βασικά

κοινωνικο – οικονομικά μεγέθη, όπως είναι το ΑΕΠ, η απασχόληση και η ανεργία.

Στον πίνακα 5.1 δίνονται οι θέσεις των ελληνικών περιφερειών βάσει της

πληθυσμιακής τους πυκνότητας (δηλαδή κάτοικοι ανά Km2) για το έτος 1999.

Πίνακας 5.1

Πληθυσμιακή πυκνότητα, 1999

Θ

έση Περιφέρεια Κάτοικοι/Km2

17 Attiki 906,7

144 Kentriki Makedonia 95,6

149 Ionia Nisia 88,0

168 Kriti 67,6

169 Dytiki Ellada 65,0

177 Thessalia 53,0

181 Notio Aigaio 51,3

185 Voreio Aigaio 47,9

186 Peloponnisos 43,3

187 Sterea Ellada 42,7

189 Ipeiros 40,5

190 Anatoliki Makedonia, Thraki 39,7

194 Dytiki Makedonia 32,1

NUTS II = 211

E.Ε.= 118,1


Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε η περιφέρεια Αττικής βρίσκεται σε πολύ υψηλή

θέση (17), τόσο για τα δεδομένα της Ελλάδας, όσο όμως και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι

υπόλοιπες ελληνικές περιφέρειες βρίσκονται προς το τέλος της κλίμακας και

υπολείπονται του μέσου κοινοτικού όρου με εξαίρεση την Κεντρική Μακεδονία η

οποία βρίσκεται αρκετά κοντά σε αυτόν. Είναι προφανές, ότι η παραπάνω εικόνα όσον


αφορά στις δύο πρώτες – σε εθνικό επίπεδο – περιφέρειες βάσει του δείκτη αυτού,

οφείλεται στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας, την Αθήνα και την

Θεσσαλονίκη. Η πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ της περιφέρειας Αττικής με τις

υπόλοιπες ελληνικές περιφέρειες, δείχνει παραστατικά και ένα χωρικό δυϊσμό μεταξύ

αυτής και της υπόλοιπης χώρας.

Στους επόμενους δύο πίνακες πιο κάτω δίνονται οι θέσεις των ελληνικών περιφερειών

βάσει του κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε όρους ΠΑΔ, για τα έτη 1995 και 1999, ενώ ο μέσος

κοινοτικός όρος για την Ε.Ε. – 15 = 100.

Πίνακας 5.2

Κατάταξη των ελληνικών περιφερειών βάσει του κκ ΑΕΠ (ΠΑΔ) το 1995, 1999

Θέση Περιφέρεια % (1995) Θέση Περιφέρεια % (1999)

141 Sterea Ellada 82,8 136 Sterea Ellada 83,2

159 Attiki 75,7 147 Notio Aigaio 80,2

164 Notio Aigaio 73,9 159 Attiki 76,5

186 Kriti 65,2 180 Kentriki Makedonia 69,0

187 Kentriki Makedonia 64,4 183 Kriti 67,9

196 Dytiki Makedonia 59,7 191 Dytiki Makedonia 65,1

199 Voreio Aigaio 58,9 193 Voreio Aigaio 64,2

202 Thessalia 57,1 199 Ionia Nisia 59,7

203 Ionia Nisia 56,2 200 Thessalia 59,7

205 Anatoliki Makedonia, Thraki 55,6 203 Anatoliki Makedonia, Thraki 56,2

206 Peloponnisos 53,3 205 Peloponnisos 54,7

208 Dytiki Ellada 52,7 206 Dytiki Ellada 53,0

211 Ipeiros 43,0 210 Ipeiros 51,3

Ε.U.= 100 Ε.U.= 100

ΣΤΙΣ 211 NUTS ΣΤΙΣ 211 NUTS


Οι πίνακες αυτοί είναι ενδεικτικοί της οικονομικής κατάστασης των ελληνικών

περιφερειών σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές περιφέρειες. Έτσι, διαπιστώνουμε

ότι όλες οι ελληνικές περιφέρειες μπορεί να αυξάνουν το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην

τετραετία 95-99, ωστόσο όμως βρίσκονται στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης με

χαρακτηριστικότερη την περίπτωση της Ηπείρου η οποία το 1995 ήταν τελευταία στο

σύνολο των 211 Ευρωπαϊκών περιφερειών και το 1999 κατατάσσεται προτελευταία.

Επίσης, η τετράδα «ουραγών» περιφερειών (κατά σειρά Ήπειρος, Δυτική Ελλάδα,

Πελοπόννησος και Ανατολική Μακεδονία – Θράκη) του 1995, διατηρείται και το 1999,

ανεβαίνοντας κατά μια ή δύο θέσεις στην συνολική κατάταξη. Από την άλλη πλευρά, η


Στερεά Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση σε εθνικό επίπεδο και για το 1995 και για το

1999, ενώ η Αττική και το Νότιο Αιγαίο εναλλάσσονται στη 2η και 3

η θέση σε σχέση με

τις υπόλοιπες ελληνικές περιφέρειες, με την Αττική όμως σε ευρωπαϊκό επίπεδο να

μένει καθηλωμένη στην 159η θέση στη διάρκεια της τετραετίας.

Η βελτίωση που παρατηρείται στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ των ελληνικών περιφερειών

ήταν αναμενόμενη, αφού εκείνη την περίοδο ενισχύονται σημαντικά από τους

κοινοτικούς πόρους του 2ου

Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (1994-1999). Ωστόσο, στο

τέλος της προγραμματικής περιόδου (το 1999), η θέση των ελληνικών περιφερειών δεν

βελτιώθηκε σημαντικά σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές περιφέρειες με

αποτέλεσμα οι 5 από τις 13 να βρίσκονται στις 10 τελευταίες θέσεις της κατάταξης.

Στους παρακάτω πίνακες καταγράφονται οι θέσεις των ελληνικών περιφερειών σε

σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές, όσον αφορά στην συνολική απασχόληση για τα έτη

1997 και 2000.

Πίνακας 5.3

Κατάταξη των ελληνικών περιφερειών βάσει της συνολικής απασχόλησης

Θέση Περιφέρεια 2000 Θέση Περιφέρεια 1997

49 Kriti 70,1 29 Kriti 70,1

67 Ionia Nisia 68,1 44 Ionia Nisia 68,5

94 Peloponnisos 65,8 63 Peloponnisos 66,2

143 Anatoliki Makedonia, Thraki 62,2 101 Anatoliki Makedonia, Thraki 62,2

168 Notio Aigaio 59,4 107 Notio Aigaio 61,7

170 Dytiki Ellada 58,5 123 Thessalia 60,6

171 Thessalia 58,2 129 Dytiki Ellada 59,9

172 Ipeiros 58,1 154 Kentriki Makedonia 56

182 Kentriki Makedonia 55,9 155 Ipeiros 55,7


186 Dytiki Makedonia 55,1 157 Dytiki Makedonia 53,6

187 Attiki 54,8 167 Voreio Aigaio 52,5

194 Voreio Aigaio 53,1 168 Attiki 52,4

Ε.U.= 63,8 Ε.U.= 60,9

ΝUTS II = 211 ΝUTS II = 195


Κατ’ αρχήν, αυτό που διαπιστώνεται από τους πίνακες είναι μια ελαφρά μείωση της

συνολικής απασχόλησης από το 1997 στο 2000, στις περισσότερες ελληνικές

περιφέρειες (στις 7 παρουσιάζεται μείωση, στις 4 μικρή αύξηση ενώ στις 2 από τις 13

το ποσοστό συνολικής απασχόλησης μένει σταθερό), ενώ μόλις 3 από τις 13 ξεπερνούν

το 2000 το μέσο κοινοτικό όρο. Οι 3 αυτές περιφέρειες (Κρήτης, Ιονίων Νήσων και

Πελοποννήσου) βρίσκονται σε υψηλές σχετικά θέσεις, με χαρακτηριστικότερη την


περίπτωση της Κρήτης που προηγείται από την τελευταία ελληνική περιφέρεια (Βόρειο

Αιγαίο) κατά 145 θέσεις (ή 17 ποσοστιαίες μονάδες σε όρους απασχόλησης). Και στην

περίπτωση της συνολικής απασχόλησης οι περισσότερες από τις ελληνικές περιφέρειες

βρίσκονται προς τα τέλος της κατάταξης.

Στους επόμενους πίνακες εξετάζεται η θέση τους όσον αφορά την τομεακή διάρθρωση

της απασχόλησης για τα έτη 1999 και 2000.

Όπως φαίνεται λοιπόν, οι ελληνικές περιφέρειες καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στον

τομέα της γεωργίας από όλες τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές περιφέρειες, με εξαίρεση την

Αττική που κατατάσσεται μεταξύ των τελευταίων περιφερειών στην απασχόληση στη

γεωργία. Η πρωτοκαθεδρία των ελληνικών περιφερειών διατηρείται στη διάρκεια και

των δύο ετών.

Ακριβώς, αντίθετη είναι η κατάσταση στην απασχόληση στον τομέα των υπηρεσιών

όπου αρκετές ελληνικές περιφέρειες βρίσκονται στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης

και το 1995 και το 2000. Εξαίρεση εδώ αποτελεί η Αττική, η οποία βρίσκεται σε

σχετικά υψηλή θέση στο σύνολο της ευρωπαϊκής κατάταξης και στις δύο χρονιές, ενώ

αντιθέτως το 2000 η περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης είναι τρίτη από

το τέλος.

Όσον αφορά στον τομέα της απασχόλησης στη βιομηχανία, αρκετές από τις ελληνικές

περιφέρειες κατατάσσονται στις τελευταίες θέσεις, με χαρακτηριστικότερες τις

περιπτώσεις των περιφερειών Κρήτης και Ιόνιων Νήσων οι οποίες βρίσκονται στην 3η

και τη 2η θέση από το τέλος αντίστοιχα το έτος 2000. Στην άλλη άκρη βρίσκεται η

Δυτική Μακεδονία, η οποία κατατάσσεται σε υψηλή σχετικά θέση, στο σύνολο των 211

περιφερειών και είναι και η μόνη ελληνική περιφέρεια που ξεπερνά τον αντίστοιχο

κοινοτικό μέσο όρο.


Η κατάταξη των ελληνικών περιφερειών στο σύνολο των περιφερειών της Ε.Ε. σε

σχέση με τα ποσοστά ανεργίας για τα έτη 1997 και 2000, καταγράφεται στον παρακάτω

πίνακα.

Πίνακας 5.5

Κατάταξη των ελληνικών περιφερειών βάσει του ποσοστού ανεργίας το 1998, 2000

ΘΕΣΗ ΑΝΕΡΓΙΑ (%) 1998 ΘΕΣΗ ΑΝΕΡΓΙΑ (%) 2000

38 Ipeiros 13,6 27 Dytiki Makedonia 14,7


49 Attiki 12,2 40 Thessalia 12,4

58 Dytiki Makedonia 11,3 42 Attiki 12,2

62 Dytiki Ellada 10,9 53 Kentriki Makedonia 10,7

63 Thessalia 10,7 54 Ipeiros 10,6

65 Voreio Aigaio 10,6 58 Notio Aigaio 10,5

69 Kentriki Makedonia 10,4 60 Dytiki Ellada 10,2

92 Anatoliki Makedonia, Thraki 8,9 70 Peloponnisos 9,3

107 Peloponnisos 8,1 77 Anatoliki Makedonia, Thraki 8,6

121 Kriti 7,1 98 Voreio Aigaio 7,4

132 Notio Aigaio 6,4 108 Kriti 6,7

187 Ionia Nisia 3,8 140 Ionia Nisia 5,1

ΣΤΙΣ 204 NUTS II ΣΤΙΣ 211 NUTS II

EU15= 10,8 EU15= 8,4


Όπως λοιπόν μπορούμε να παρατηρήσουμε, το έτος 2000 τα ποσοστά ανεργίας

αυξάνουν στις ελληνικές περιφέρειες, ενώ οι 10 από τις 13 έχουν υψηλότερα σε σχέση

με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο την ίδια χρονιά. Έτσι, 8 ελληνικές περιφέρειες

κατατάσσονται στο 25% των περιφερειών με τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας στην

Ε.Ε. για το 2000

Ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά ανεργίας παρατηρούνται στην Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα

το 1998, ενώ το 2000 σε αρκετά υψηλές βαθμίδες της κατάταξης βρίσκονται η Δυτική

Μακεδονία και η Στερεά Ελλάδα.

Όσον αφορά τέλος στις ανισότητες μεταξύ των ελληνικών περιφερειών, υπολογίζεται ο

συντελεστής GINI για τα έτη 1997 και 1999. Από τις τιμές του δείκτη (GINI1997 =0,07

και GINI1999=0,08), παρατηρείται αύξηση των ανισοτήτων ανάμεσα στις ελληνικές

περιφέρειες μεταξύ 1997 – 1999.


ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συνοψίζοντας τα κυριότερα σημεία της ανάλυσης που προηγήθηκε, όσον αφορά στην

εξέλιξη των ανισοτήτων κατά την διάρκεια των τελευταίων ετών, τόσο μεταξύ των

χωρών-μελών, όσο και των περιφερειών της Ε.Ε.-15 παρατηρούμε τα εξής:

Σε επίπεδο κρατών μελών της Ε.Ε.-15, διαπιστώνεται τα τελευταία χρόνια μια

σαφής τάση μείωσης των ανισοτήτων. Έτσι, την περίοδο 1988-2000 η διαφορά

στο κατά κεφαλή ΑΕΠ μεταξύ των ευπορότερων (κυρίως χώρες της Βορειοδυτικής

Ευρώπης) και των φτωχότερων χωρών (του ευρωπαϊκού νότου) μειώνεται κατά 1/3.

Παράλληλα, τα ποσοστά απασχόλησης αυξάνονται στην διάρκεια της περιόδου

1997-2000, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται και σημαντική κάμψη της ανεργίας από

10,4% το 1997 σε 8,4% το 2000 (κατά μέσο όρο στην Ε.Ε.).

Η εικόνα αυτή σύγκλισης ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ-15, επιβεβαιώνεται άλλωστε

και με τον υπολογισμό διαφόρων δεικτών της ποσοτικής περιφερειακής ανάλυσης.

Πράγματι, οι τιμές τόσο του σταθμισμένου συντελεστή μεταβλητότητας (WCV),

όσο και του συντελεστή GINI, όπως και η καμπύλη συγκέντρωσης Lorenz,

συνηγορούν στο συμπέρασμα αυτό.

Όσον αφορά στην κατάσταση των ανισοτήτων ανάμεσα στις περιφέρεις της ΕΕ, η

εικόνα είναι λιγότερο ξεκάθαρη από αυτή των χωρών. Έτσι, για το κατά κεφαλή

ΑΕΠ στη διάρκεια της περιόδου 1995-1999, παρατηρείται ο μέσος όρος των

φτωχότερων περιφερειών να αυξάνεται σε αντίθεση με τις πλουσιότερες χώρες των

οποίων ο μέσος όρος μειώνεται. Εκ πρώτης αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στο

συμπέρασμα ότι οι ανισότητες στο κατά κεφαλή ΑΕΠ των περιφερειών μειώνεται

κατά την περίοδο 1995-99, ωστόσο όμως, οι τιμές του σταθμισμένου συντελεστή

μεταβλητότητας, καταδεικνύουν ότι εντέλει οι ανισότητες αυξάνονται.

Επίσης, η βελτιωμένη εικόνα στα ποσοστά απασχόλησης και ανεργίας που

παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, δίνει μια ένδειξη μείωσης των περιφερειακών

ανισοτήτων. Ωστόσο, η εξαγωγή συμπερασμάτων με βεβαιότητα είναι επισφαλής

και απαιτεί πιο εμπεριστατωμένη στατιστική επεξεργασία για την τεκμηρίωση των

τάσεων στις ανισότητες στην απασχόληση και στην ανεργία των ευρωπαϊκών

περιφερειών.

Στο επίπεδο της ΕΕ έχει διαμορφωθεί ιστορικά ένα πρότυπο περιφερειακών

ανισοτήτων το οποίο έχει χαρακτηριστεί κατά καιρούς ως πρότυπο ‘κέντρου –


περιφέρειας’, ή πρότυπο ‘βορά – νότου’ και το οποίο έχει μείνει σε σημαντικό

βαθμό αναλλοίωτο τις τελευταίες δεκαετίες. Το χαρακτηριστικό αυτού του

προτύπου ανάπτυξης είναι ότι οι πλέον ανεπτυγμένες περιοχές βρίσκονται σε

μεγάλο βαθμό συγκεντρωμένες σε έναν άξονα που ξεκινάει από το Λονδίνο στο

βορά και καταλήγει στην βόρειο Ιταλία στο νότο, περιλαμβάνοντας δυναμικές

βιομηχανικές και μητροπολιτικές περιφέρειες της Ολλανδίας, του Βελγίου και της

Γερμανίας. Στον αντίποδα αυτού του άξονα βρίσκονται οι περιμετρικές περιοχές

της ΕΕ, οι οποίες χαρακτηρίζονται από σχετικά χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης.

Ασφαλώς, κάποιες περιφέρειες του νότου έχουν βελτιώσει τα τελευταία χρόνια την

σχετική τους θέση, ενώ κάποιες άλλες ενδιάμεσες περιφέρειες απώλεσαν έδαφος.

Αυτό όμως, αν και είναι πιθανό να έχει επηρεάσει την ένταση των ανισοτήτων, δεν

φαίνεται να έχει επηρεάσει την φύση τους. Το πρότυπο ‘κέντρου – περιφέρειας’

παραμένει ισχυρό, και αναμένεται να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο με την

διεύρυνση της ΕΕ προς ανατολικά, καθώς η ΕΕ-27 θα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό

νέων χωρών και περιφερειών με κατά κεφαλή εισόδημα κάτω από το 50% του

μέσου όρου της ΕΕ-15.

Την τελευταία περίοδο φαίνεται να υπάρχουν δύο εν δυνάμει αντίρροπες δυναμικές

στο χωρικό επίπεδο της ΕΕ. Έτσι, από την μια πλευρά οι ανισότητες αυξάνουν στο

εσωτερικό των χωρών, και από την άλλη μειώνονται μεταξύ των κρατών μελών.

.Αυτό, σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο γεγονός ότι η σύγκλιση των χωρών της

συνοχής επιτεύχθηκε κυρίως με την παραπέρα ενίσχυση των μητροπολιτικών

κέντρων και των άλλων περιοχών που διέθεταν μια δυναμική. Ενώ στις τέσσερις

χώρες της συνοχής το κατά κεφαλή ΑΕΠ (σε ΠΑΔ) αυξήθηκε από 63% του μέσου

όρου της ΕΕ το 1988 σε 84% το 1999 (+21 ποσοστιαίες μονάδες), στις 25

φτωχότερες περιφέρειες της ΕΕ αυξήθηκε από 55,6% σε 61,7% του μέσου όρου της

ΕΕ (μόλις + 6 ποσοστιαίες μονάδες). Επομένως θα μπορούσε να ειπωθεί ότι από

την δεκαετία του 1980 και μετά, οι περιφερειακές ανισότητες στην ΕΕ οφείλονται

σε μεγαλύτερο βαθμό σε ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών και σε μικρότερο

βαθμό σε ανισότητες μεταξύ χωρών.

Αναλύοντας συνολικά αυτές τις τάσεις, θα λέγαμε ότι στην ΕΕ υπάρχει ένα

μωσαϊκό περιφερειακών προσαρμογών, όπου τάσεις σύγκλισης και απόκλισης

συνυπάρχουν στα διάφορα γεωγραφικά επίπεδα, καθώς είναι δυνατό μια χώρα να

συγκλίνει προς τον μέσο όρο της ΕΕ, την ίδια στιγμή που μια σειρά περιφερειών της

αποκλίνουν τόσο από τον εθνικό όσο και από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο. Παρά την


κινητικότητα που παρατηρείται στα διάφορα επίπεδα, θα λέγαμε ότι η γεωγραφία

των ανισοτήτων στην ΕΕ δεν έχει μεταβληθεί δομικά τα τελευταία 10-20 χρόνια.

Αν κανείς ήθελε να προβεί σε μια σύντομη αξιολόγηση των πολιτικών της ΕΕ,

συνυπολογίζοντας τις εθνικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση των

περιφερειακών ανισοτήτων στο εσωτερικό των κρατών μελών, θα μπορούσε να

ισχυριστεί ότι τριάντα περίπου χρόνια περιφερειακών πολιτικών δεν έχουν

μεταβάλει ιδιαίτερα το status quo της χωρικής κατανομής των δραστηριοτήτων και

της ευημερίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η διατήρηση του status quo και η

αδυναμία ουσιαστικής μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων συνυπάρχει με μια

συνεχή αύξηση των πόρων που διατίθενται για την περιφερειακή πολιτική. Για

παράδειγμα, η ΕΕ αφιερώνει στην περίοδο 2000-6 195 δις ευρώ για την

χρηματοδότηση των Διαρθρωτικών Ταμείων και 18 δις για το Ταμείο Συνοχής (σε

τιμές 1999). Τα ποσά αυτά ξεπερνούν το 30% του ετήσιου προϋπολογισμού της ΕΕ

και είναι σε ποσοστά υπέρ-διπλάσια από τα αντίστοιχα του 1988. Η σύγκριση αυτή

πόρων και αποτελεσμάτων μπορεί να υποδηλώνει δύο πιθανές καταστάσεις:

1. Οι πόροι που διατίθενται είναι ανεπαρκείς ποσοτικά σε σχέση με το μέγεθος των

δυνάμεων της αγοράς, οι οποίες αναπτύσσονται στα πλαίσια της οικονομικής

ολοκλήρωσης και οι οποίες έχουν ένα έντονα πολωτικό και συσσωρευτικό

χαρακτήρα.

2. Οι πόροι που διατίθενται δεν αξιοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ή

κατανέμονται σε δράσεις και μέτρα τα οποία δεν έχουν μια αποδεδειγμένη

επίδραση στην μείωση των ανισοτήτων.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι δύο αυτές εναλλακτικές καταστάσεις (ή ερμηνείες)

είναι δυνατόν να συνυπάρχουν. Σε αυτή την περίπτωση το πραγματικό ερώτημα

είναι ποια από τις δύο επηρεάζει περισσότερο το τελικό αποτέλεσμα.

Αν και κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με σαφήνεια σε ποιο βαθμό η διατήρηση

του status quo στις περιφερειακές ανισότητες στην ΕΕ οφείλεται στην δυναμική

των αγορών και σε ποιο βαθμό στις αδυναμίες των πολιτικών, το βέβαιο είναι ότι η

ΕΕ θα βρεθεί αντιμέτωπη σύντομα με σοβαρά διλήμματα πολιτικής που θα την

αναγκάσουν να ασχοληθεί πιο συστηματικά με την διερεύνηση της πραγματικής

φύσης του προβλήματος. Η ΕΕ έχει ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα στα χέρια της: Από

την μια πλευρά, η επικείμενη διεύρυνση προσθέτει σημαντικούς πληθυσμούς με

εισοδήματα πολύ χαμηλότερα από τον μέσο Ευρωπαϊκό όρο και αρκετά


χαμηλότερα από αυτά των χωρών της συνοχής. Η αντιμετώπιση των νέων

ανισοτήτων στο επίπεδο των κρατών – μελών θα απαιτήσει μια σημαντική διάθεση

πόρων, και από την άλλη πλευρά, η αναπόφευκτη μείωση του μέσου όρου του κατά

κεφαλή ΑΕΠ της ΕΕ-27, θα οδηγήσει ενδεχομένως σε μια μετακίνηση πόρων από

τον νότο προς την ανατολή, σε μια περίοδο όπου τα περιφερειακά προβλήματα των

χωρών της συνοχής μάλλον αυξάνονται παρά μειώνονται. Έτσι, σύντομα, η ΕΕ θα

βρεθεί μπροστά στο εξής σοβαρό δίλημμα: Ή θα αυξήσει σημαντικά τον

προϋπολογισμό της και τις δαπάνες που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των

νέων προκλήσεων στην ανατολή και των παλαιών προκλήσεων στο νότο, ή θα

επιλέξει μια συντηρητική δημοσιονομική πολιτική, όπου με τους ίδιους συνολικά

πόρους θα προσπαθήσει να αντιμετωπίσει περισσότερα και σοβαρότερα

προβλήματα. Στην πρώτη περίπτωση θα πρέπει να αντιμετωπίσει αφενός πιθανά

προβλήματα ανταγωνιστικότητας από την αύξηση των δημοσίων δαπανών και

αφετέρου τις ενστάσεις των ανεπτυγμένων χωρών. Στη δεύτερη περίπτωση θα

πρέπει να διαχειριστεί ένα μεγαλύτερο οικονομικό χώρο με μεγαλύτερες και

πιθανά αυξανόμενες ανισότητες και ότι αυτό συνεπάγεται για τους διακηρυγμένους

στόχους της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρικοπούλου Ε., (1995) Οι περιφέρειες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα.

Ανδρικοπούλου Ε., Καυκαλάς Γρ. (επιμέλεια), (2000). Ο νέος Ευρωπαϊκός χώρος. Η

διεύρυνση και η γεωγραφία της ανάπτυξης. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα.

Ανδρικοπούλου Ε., (1994), Συγκρότηση και προοπτικές της Περιφερειακής πολιτικής

της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Τόπος, Επιθεώρηση αστικών και περιφερειακών

μελετών, τόμ 7/94.

Γετίμης Π.- Καυκαλάς Γρ. –Μαραβέγιας Ν. (επιμέλεια), Αστική και Περιφερειακή

Ανάπτυξη. Θεωρία, ανάλυση και πολιτική. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα.

Getimis P., Kafkalas G. (επιμέλεια), (1992), Urban and regional development in the

new Europe, Topos, Special series.

Eurostat, 2001, Yearbook 2001. Office for official publications of the European

Communities, Luxemburg.

Eurostat, 2001, Regions: Statistical yearbook 2001. Office for official publications

of the European Communities, Luxemburg.

Eurostat – Statistical in focus, Theme 1, 1/2002, Regional Gross Domestic Product

in the European Union – 1999.

Eurostat – Statistical in focus, Theme 1, 7/2001, Unemployment in the regions of the

European Union 2000.

Eurostat – Statistical in focus, Theme 3, 8/2001, Employments rates in the Europe -

2000.

Eurostat – Statistical in focus, Theme 6, 5/2001, An enlarged EU – A trade

heavyweight .

Eurostat – Statistical in focus, Theme 2, 27/2001, Rising EU direct investment into

services outside the EU 1996-1999.

Eurostat – Statistical in focus, Theme 6, 10/2000, EU external trade in 1999.

Eurostat, 1999, Statistical office of the European Communities, NUTS, Nomenclature

of Territorial Units for Statistics, Methods and Nomenclatures, General Statistics,

Luxemburg.

ΕΕ (1999) Η Έκτη Περιοδική Έκθεση για την Κοινωνική και Οικονομική Κατάσταση

και Ανάπτυξη των Περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ευρωπαϊκή Επιτροπή,

Λουξεμβούργο.

ΕΕ (1999a), Κανονισμός (ΕΚ) 1260/99 περί γενικών διατάξεων των Διαρθρωτικών

Ταμείων.

EE (2001), ΣΑΚΧ, Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου. Υπηρεσία Επίσημων

Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Luxembourg.

EE (2001c), Δεύτερη Έκθεση σχετικά με την Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή.


Καστάνη Κ., Σκαραμαγκά Β., (1997), Η Περιφερειακή Πολιτική της Ευρωπαϊκής

Ένωσης. Από την ΕΟΚ στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κέντρο Ερευνών Περιφερειακής

Ανάπτυξης «Ιερώνυμος Πίντος», Αθήνα.

Κόνσολας Ν., (1997), Σύγχρονη Περιφερειακή Πολιτική. Εκδόσεις Παπαζήση,

Αθήνα.

Λαμπριανίδης Λ., (2002), Οικονομική Γεωγραφία. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα.

Μαραβέγιας Ν., (1994), Περιφερειακές ανισότητες και οικονομική ολοκλήρωση, στο

Γετίμης Π.- Καυκαλάς Γρ. –Μαραβέγιας Ν. (επιμέλεια), Αστική και Περιφερειακή

Ανάπτυξη. Θεωρία, ανάλυση και πολιτική. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα.

Μαραβέγιας Ν., (1990), Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και περιφερειακή ανάπτυξη. Τόπος,

Επιθεώρηση αστικών και περιφερειακών μελετών, τόμ 1/90.

Οικονομικός Ταχυδρόμος – Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης, (2000), Η

οικονομία των ελληνικών περιφερειών, Έκτακτο τεύχος 17/2/2000.

Οικονόμου Δ., Πετράκος Γ., (επιμέλεια), (1999), Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων.

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας – Gutenberg.

Παπαδασκαλόπουλος Α., (1995), Πρότυπα και πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης.

Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.

Παπαδασκαλόπουλος Α., (2000), Μέθοδοι περιφερειακής ανάλυσης. Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα.

Παπαδασκαλόπουλος Α., Χριστοφάκης Μ., (2002), Περιφερειακός

Προγραμματισμός. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.

Πετράκος Γ. (2000) ‘Οικονομία και Χώρος: Προς μια επανεξέταση σχέσεων και

πολιτικών’, στον Συλλογικό Τόμο του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και

Περιφερειακής Ανάπτυξης: Δεκαεπτά Κείμενα για τον Σχεδιασμό, τις Πόλεις και την

Ανάπτυξη.

Πλασκοβίτης Η., (1994), Η μεταρρύθμιση των Διαρθρωτικών Πολιτικών της

Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο Γετίμης Π.- Καυκαλάς Γρ. –Μαραβέγιας Ν. (επιμέλεια),

Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη. Θεωρία, ανάλυση και πολιτική. Εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα.

Χατζημιχάλης Κ., (επιμέλεια), (1992), Περιφερειακή ανάπτυξη και πολιτική.

Κείμενα από την διεθνή εμπειρία. Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα.

Χριστοφάκης Μ., (2001), Τοπική ανάπτυξη και περιφερειακή πολιτική. Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα.


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΙΝΑΚΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 - ekdd.gr · Περιφερειακή Πολιτική...

Documents

Transcript of ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 - ekdd.gr · Περιφερειακή Πολιτική...